Punktem wyjścia do myślenia o społeczno -kulturowych podstawach gospodarowania przestrzenią jest zrozumienie pojęcia przestrzeni we wszystkich jego ludzkich wymiarach. Świat wg. Józefa Tischnera to scena ludzkiego dramatu, stąd gospodarowanie jest więzią między człowiekiem a światem. Pojęcie gospodarowania wynika więc z refleksji nad tą więzi.

Celem gospodarowania jest: tworzenie dobra, tworzenie wartości.

Proces gospodarowania to przemiana jednego dobra w inne dobro oraz umiejętność nie tylko doboru środków do celu, ale przede wszystkim umiejętności trafnego odkrywania hierarchii rzeczy, spraw, wartości.

Byt człowieka to gospodarowanie, jest on gospodarzem, człowiekiem wolnym rozumiejącym naturę rzeczy w przeciwieństwie do człowieka swawolnego czy zniewolonego.

Gospodarz przywiązuje się do swojego świata, a w tym związku istnieje stosunek do drugiego człowieka oparty na wzajemności, dlatego:

- gospodarowanie jest przejawem wzajemności.

- gospodarując, jesteśmy razem, tworzymy siebie jako gospodarzy.

- człowiek gospodarując, porządkuje świat zgodnie ze swymi intencjami, swymi zamiarami, tworzy ład przestrzeni.

Efektem takiego porządkowania jest powstawanie miejsc, którymi wg. Tischnera są:

-Dom, jako przestrzeń najbliższa człowiekowi, „czuć się jak u siebie w domu”, „zadomowić się”, można wszędzie tam, gdzie miejsce staje się bliskie.

-Warsztat pracy to nie tylko fabryka, warsztat rzemieślniczy, młyn, kuźnia, ale także las, rola,

morze, rzeka, łąka, pastwisko, szkoła, uczelnia, biuro, droga dla zawodowego kierowcy przestworza -pilota. Człowiek zadomowiony dzięki pracy jest też człowiekiem zakorzenionym,

związanym z miejscem. W XX wieku powstało też pojęcie wykorzenienia, odnoszące się do ludzi oderwanych przemocą od swych miejsc ojczystych, ludzi wyrastających bez poczucia związku z tradycją miejsca.

Świątynia umożliwia człowiekowi kontakt z wartościami przynależącymi do duchowego porządku uznawanego przez człowieka, spotkanie z Bogiem. Jest szczególną formą zakorzenienia i

zadomowienia w świecie.

Cmentarz jest miejscem spotkania żywych z umarłymi, miejscem, w którym przejmuje się dziedzictwo, które przywołuje pamięć i świadczy o kontynuacji. Jednocześnie cmentarz jest ziemią odmowy, miejscem, które wskazuje na przejście do przestrzeni pozaziemskiej.

Te miejsca mogą się łączyć. W swym frontowym widoku dwór polski ukazuje się często jako

swojska chata, chata-dom, a z dodanym na osi monumentalnym gankiem jawi się jako

świątynia. Wielkie poddasze mieszczące strych odpowiada warsztatowi. Podobnie w przestrzeni miasta można odnaleźć zaułki -domy, zaułki -warsztaty, zaułki -świątynie, zaułki-cmentarze.

Przestrzeń świata, będąca przedmiotem gospodarowania, przybiera więc formę architektoniczną w skali budynku, miasta, krajobrazu, a także w skali przedmiotu.

Budując swój świat, człowiek wykracza poza:

-czysto materialny wymiar,

-bezpośrednie spostrzeganie,

-swoje wyobrażenia.

Odnajdując pełnię przestrzeni określonym jej wymiarem duchowym, człowiek tworzy podstawowe miejsca. Dopiero istnienie domu, warsztatu pracy, świątyni i cmentarza umożliwia człowiekowi

zadomowienie, zakorzenienie, uświęcenie, podjęcie dziedzictwa, a tym samym umożliwia mu zamieszkiwanie świata w pełni.

Miejsca wyznaczają przestrzeń ludzką, przestrzeń egzystencjalną.

PRZESTRZEŃ to pustka między przedmiotami, to bryła powietrza. Może być ona dowolnie kształtowana i to poprzez :

- działanie elementami plastycznymi,

- odpowiednie operowanie,

- temperaturę,

- wilgotnością,

- światłem,

- zabarwieniem,

- rodzajem i ilością ładunku elektrycznego,

- ruchem mas powietrza,

- regulowaniem ich gęstości i ciśnienia,

- rodzajem dźwięku rozchodzącego się w powietrzu.

W tak kształtowanej przestrzeni świadomie pobudzane są do odczuwania wszystkie zmysły, a od sposobu jej rozumienia w różny sposób, można nią gospodarować i kształtować.

Przestrzeń święta. W niejednorodnej przestrzeni ludzkiej wyróżnia się części które mają, które mają własną, samodzielną wartość, oraz część czasu. Są to fragmenty, które są miejscem gdzie człowiek się w nim zatrzymuje i zostaje. Zatrzymuje się, gdyż rozpoznaje w nim wartość, moc. Szuka jej i stara

się wzmocni, lub unika i stara się osłabić. Inna definicja brzmi: miejsce, gdzie poprzez powtarzające się samo lub przez ludzi działanie mocy, staje się siedzibą. Jest to miejsce kultu, niezależnie od tego, czy siedzibą jest dom, czy świątynia. Życie domowe także jest obrzędem, który się stale powtarza w regularnym toku pracy, posiłków, oczyszczeń itd. Pozwala to zrozumieć, dlaczego człowiek z uporem i wytrwałością trzyma się miejsc, w których sie znalazł. Święte miejsce pozostaje świętym nawet wtedy, gdy już od dawna je zaniedbano .

Przestrzeń osobista . Przestrzeń istnienia człowieka, przestrzeń egzystencjalna to względnie stabilny schemat obrazu otoczenia. Przestrzeń egzystencjalna to i przestrzeń osobista i przestrzeń relacji międzyludzkich.

Niezbędna jest odpowiednia przestrzeń architektoniczna nie tylko w skali budynku, lecz także w skali krajobrazu. Poznawanie przestrzeni poprzez ruch i spostrzeżenia powoduje powstawanie nawyków przestrzennych i obrazu przestrzeni zewnętrznej w przestrzeni wewnętrznej człowieka. Obraz ten uzależniony jest od indywidualnej historii człowieka wpisanego w historię jego otoczenia i środowiska. W wyniku tych doświadczeń kształtuje się przestrzeń osobista człowieka.

CECHY PRZESTRZENI OSOBISTEJ:

- przestrzeń osobista posiada niewidoczne granice, których intruz nie ma prawa przekroczyć;

- granice te zmieniają się zależnie od czynników zewnętrznych i wewnętrznych;

- w krańcowych sytuacjach, jak na przykład w tłoku, granice niewiele się różnią od granic ciała. Sytuacje takie są jednak uważane za przejściowe.

- wiadome i dobrowolne wybieranie pewnych odległości zależy od nasilenia kontaktu emocjonalnego i zakresu porozumiewania się między ludźmi;

- przestrzeń osobista nie ma kształtu kolistego, chociaż rozciąga się we wszystkich kierunkach; ludzie na ogół łatwiej znoszą obecność innych osób po bokach niż z przodu;

-introwertycy podczas rozmowy trzymają się większej odległości niż ekstrawertycy;

- obrona przestrzeni osobistej wymaga odpowiednich gestów, postawy, wyboru odpowiedniej pozycji, miejsca, tak aby te wszystkie znaki były rozumiane przez innych użytkowników tej samej przestrzeni.

Rodzaje przestrzeni społecznej i międzyludzkiej.

Pojęcie przestrzeni osobistej jest punktem wyjścia do różnych opisów i klasyfikacji przestrzeni.

Lyman i Scott, odróżniają cztery typy przestrzeni społecznej:

- przestrzenie publiczne, (public territories)to np. ulice, place, parki, zapewniają obywatelom swobodę wstępu i działania według określonych reguł;

- przestrzenie domowe, (home territories) można ściślej nazwać przestrzeniami zadomowionymi. Są to przestrzenie publiczne należące do grup lub jednostek. To m.in. place zabaw, kluby, kawiarnie, bary, których właściciele czy opiekunowie zapewniaj. pewien stopie. intymności i sprawują kontrolę.

- przestrzenie interakcji (interactional territories) przestrzeń interakcji to przestrzeń określonych funkcji społecznych o jasno określonych granicach i zasadach wejścia i wyjścia.

- przestrzenie ciała (body territories) to przestrzeń najbardziej prywatna i nienaruszalna. Lyman i Scott odróżnili trzy formy naruszenia lub przekroczenia tych przestrzeni: pogwałcenie -niedozwolone użycie przestrzeni, naruszenie -fizyczna obecność, intruz w granicach przestrzeni, i zakłócenie -częściowe naruszenie sposobu użytkowania, lecz nie zmieniające istoty i przeznaczenia.

Z kolei Chermayeff i Alexander podzielili przestrzenie życia społecznego na sześć typów:

1. Przestrzenie miejskie publiczne zawieraj wszystkie miejsca i urządzenia otwarte dla wszystkich.

2. Przestrzenie miejskie półpubliczne to wszystkie przestrzenie szczególne, przeznaczone do ogólnego użytku, znajdujące się pod kontrolą administracyjną i instytucjonalną, ratusz, sąd, szkoły powszechne, urzędy pocztowe, szpitale, dworce, parkingi, garaże, stacje benzynowe i stacje obsługi, stadiony, kina, teatry.

3. Przestrzenie półpubliczne, należące do określonej grupy znajdują się na styku usług publicznych i własności prywatnej, takie jak firmy, warsztaty.

przestrzenie prywatne:

4. Przestrzenie prywatne, należące do określonych grup, to przestrzenie, kontrolowane przez administrację działającą bądź to w interesie publicznym, bądź prywatnym na korzyść lokatorów lub użytkowników prawnych różnego typu. Są to, na przykład, przestrzenie recepcyjne, komunikacyjne czy usługowe -wspólne ogrody, tereny zabaw, wspólne pralnie.

5. Przestrzenie prywatne, rodzinne należą do jednej rodziny i są przeznaczone do wspólnego, rodzinnego życia, do posiłków, rozrywki, spotkań, wspólnego przebywania.

6. Przestrzeń prywatna, indywidualna to własny kąt, własny pokój, traktowany nieraz jak intymne sanktuarium, miejsce, w którym można oddzielić się od reszty.

Większa część architektury i przestrzeni powstających współcześnie zatraca czytelność swej organizacji tak wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Widać to zarówno w blokowiskach lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, jak i dziś, w izolowanych zespołach podmiejskich domów jednorodzinnych. W tych ostatnich przywiązanie do ideału domu wiejskiego izolowanego od hałasów, od sąsiadów, zatopionego w zieleni nie może być realizowane ze względu na ograniczone powierzchnie działek. W miastach ulica często nie jest ani przedłużeniem przestrzeni prywatnej, ani zorganizowana przestrzenią publiczną. Niezagospodarowana zieleń, brak ciągłości między poszczególnymi budynkami, ogrodzeniami, wszystko to tworzy chaos przenikający i sferę prywatną, i publiczną. Jednym z większych niepowodzeń kształtowania przestrzeni w XX wieku było dążenie do planów i przestrzeni otwartych. Jako reakcja na zwartą zabudowę czynszowych kamienic, ściśle ogrodzonych willi i pałaców miejskich doprowadziło do powstawania przestrzeni zbyt otwartych. Chermayef i Alexander zauważyli istniejące w kulturze amerykańskiej dążenie do tworzenia przestrzeni ekscytujących wizualnie. Amerykanie, ich zdaniem, stali się podatni na tego typu przestrzeń do tego stopnia, że doprowadzili do zaniku znaczenia słuchu i innych zmysłów istotnych dla orientacji w przestrzeni i dla odczuwania satysfakcji.

Istotą przestrzeni miejskiej jest czytelność i integralność poszczególnych miejsc i wyraźne połączenia między nimi, bardziej lub mniej otwarte, w zależności od potrzeb poszczególnych części. Przestrzeń krajobrazu otwartego również składa się z sekwencji różnorodnie ukształtowanych wnętrz, lecz sposób łączenia jest bardziej swobodny. Wraz z dominacją dużych przestrzeni otwartych w mieście coraz częściej mówi się nie o urbanistyce -sztuce budowania miast, lecz o krajobrazie miejskim i potrzebie jego komponowania.

Formy przestrzenne określane są przez przestrzenne relacje międzyludzkie, a następnie te właśnie formy tworzą ramy ludzkich działań.

Przestrzeń miasta socjalistycznego w całości miała być przestrzenią publiczną kontrolowaną przez władze. Między innymi temu służyła typizacja mieszkań według określonych normatywów. W ten sposób minimalizowano sferę prywatności. Przestrzeń publiczna w centrum miała służyć zorganizowanym manifestacjom, a nie swobodnie zorganizowanemu życiu społecznemu. Transformacja ustrojowa to również transformacja znaczeń przestrzeni. W systemie demokratycznego państwa prawa sytuacja jest bardziej skomplikowana. Życie gospodarcze jest oddzielone od życia społecznego. Tu ani rynek, ani polityka nie mogą wyłącznie określać reguł gry.

Jurgen Habermas, niemiecki filozof i socjolog, zbudował model przestrzeni właściwy - jego zdaniem -do funkcjonowania takiego państwa. Twierdzi on, że rynek, zarządzanie i hierarchia władzy nie mogą być jedynymi dominującymi formami życia społecznego.

Musi istnieć:

- przestrzeń cywilna,

- przestrzeń obywatelska,

- obszar publicznej, swobodnej wymiany słów,

- obszar działania dobrowolnych organizacji, ruchów społecznych,

- niezależnych

- mass mediów,

- sztuki,

- nauki,

- światopoglądów,

- kościołów.

Przy braku równowagi między rynkiem, państwem a cywilnym społeczeństwem istnieje niebezpieczeństwo kolonizacji społeczności obywatelskiej przez rynek i struktury państwa.

Międzyludzka solidarność zostaje zamieniona wtedy na zadania, które można kupić na rynku lub wykonać w ramach zadań państwa. Zdaniem Habermasa jest paradoksem, że przy wzroście wykształcenia społeczeństw zachodnioeuropejskich media zawężają swe zainteresowania do rozrywki i komercji. Nowoczesne społeczeństwo niekiedy nie może poradzić sobie bez dobrze funkcjonującego rynku i sterowania państwowego, ale musi zachować przestrzeń obywatelską, publiczną na zewnątrz przedsiębiorstw rynkowych i administracji państwowej. Demokracja nie polega wyłącznie na podliczeniu poglądów, ale również na doskonaleniu ich jakości przez wielostronną dyskusję.

Zdaniem Habermasa zagrożeniem dla współczesnego społeczeństwa jest niezdrowy komercjalizm i państwowe kłamstwo. W relacjach międzyludzkich ograniczenie się do zapłaty i do zarządzania jest niewystarczające, niezbędne jest uzasadnienie. Nie wystarczy wymiana towarów i pieniędzy, niezbędna jest rozsądna wymiana słów. Przestrzeń obywatelska to przestrzeń komunikacji między ludzkiej, w której wpływamy na siebie poprzez: dialog, rozmowy, siłę lepszych argumentów.

Proksemika. Zagadnienie znaczenia odległości przestrzennych w relacjach międzyludzkich usystematyzował Edward T. Hall, w ramach nauki nazwanej przez siebie proksemiką. (Proximity-bliskość.) Jest to nauka o sposobach strukturalizacji przestrzeni przez człowieka:

-o używaniu przestrzeni w sposób świadomy i nieświadomy,

-o nieświadomym używaniu przestrzeni w trakcie codziennych czynności,

-o relacjach przestrzennych między ludźmi,

-o używaniu i organizacji przestrzeni w domach, budynkach, przestrzeni miejskiej,

-o zdobywaniu wiadomości dotyczących świadomości przestrzeni miejskiej i świadomości przestrzennych innych ludzi.

W zakres tej dziedziny wiedzy wchodzą:

-współzależne obserwacje i teorie opisujące sposoby używania przestrzeni przez człowieka,

-sposoby używania jako specyficzne wytwory kultury, jako sposoby porozumiewania się także w sposób nie werbalny, twarzą w twarz.

Hall podzielił przejawy przestrzennego zachowania się człowieka na trzy poziomy:

-poziom infrakulturowy obejmuje zagadnienia terytorium ludzkiego i problemy zatłoczenia. Jeszcze współcześnie, pomimo osłabienia znaczenia granic, znaczenie terytorium państwa jest oczywiste. Swoje terytoria o niewidocznych granicach mają grupy lokalne, grupy zabawowe, grupy przestępcze. Przekraczanie granic prywatnej własności jest prawnie strzeżone. Tu swoje miejsce mają koncepcje opisujące terytorium jednostki. W Anglii istnieje powiedzenie: My home is my castle. Badanie zatłoczenia prowadzi do wniosku, że nadmierna ciasnota mieszkaniowa jest przyczyną wielu zjawisk patologii społecznej;

-poziom prakulturowy opiera się na płaszczyźnie fizjologicznej właściwej wszystkim ludziom, a strukturę i znaczenie zachodzących zjawisk nadaje kultura. Postrzeganie przestrzeni można podzielić na dwie kategorie, gdzie uwzględnia się podział ludzkich zmysłów. I tak wyróżnia się postrzeganie:

·>pośrednie realizowane przez receptory odległości: wzrok, słuch, powonienie;

·>bezpośrednie -dotyk i zmysł równowagi, przez skórę i muskuły.

Postrzeganie rozmieszczenia przedmiotów w przestrzeni jest możliwe dzięki punktowi odniesienia którym jest ludzkie ciało. Przedmioty lokalizowane za pomocą zmysłów i dzięki poruszaniu się prowadzą do wytworzenia wewnętrznego i zewnętrznego układu odniesienia.

Ocenia się, że oczy są tysiąc razy bardziej efektywne od słuchu w zbieraniu informacji przestrzennych. Powonienie jest także zmysłem odległości, lecz odróżnianie zapachów przez człowieka nie jest zbyt doskonałe. Dotyk to najbardziej bezpośredni sposób przestrzennego porozumiewania się . Dotyk jest narzędziem porozumiewania się nie tylko między osobami, lecz także z otoczeniem. Poprzez dotyk odczuwamy ruch powietrza, jego temperaturę, wilgotność , czujemy wiatr poruszający włosami czy ubraniem. Odczuwamy granice otoczenia, odróżniających się faktur i inne cechy fizyczne. Dotykając ściany drewnianej czy betonowej, odczuwamy bliskość lub dystans, co ma wpływ na odczucie wielkości pomieszczenia.

Hall ujmuje sposoby strukturalizacji przestrzeni wynikające z przejawów kultury. Przejawiają się one jako:

-Przestrzeń stała sformalizowana, urządzona w sposób niekoniecznie nieruchomy, to jeden z podstawowych sposobów organizowania czynności jednostek i grup. Zawiera ona tak materialne formy, jak i wewnętrznie utrwalone przez człowieka zasady, które rządzą jego poruszaniem się i zachowaniem. Budynki są jednym z wyrazów stałego, urządzonego wzorca. Są one ukształtowane i rozmieszczone zgodnie z wewnętrznie istniejącymi wzorcami kulturowymi. Zasady rozplanowania wsi, miast, krajobrazu nie wynikają z przypadku, lecz podążają za wzorcami zmieniającymi się wraz z czasem i kulturą.

Mac Luhan zauważył, że nowoczesny człowiek dąży do określenia i zamknięcia przestrzeni, do oddzielenia funkcji, podczas gdy pierwotny człowiek przyjmował swe funkcje jako sposób uczestniczenia w boskiej sile i dopóty mieszkał w okrągłych domach, dopóki nie osiedlił się na stałe i nie wyspecjalizował. Zauważył, że prostokątne mieszkanie jest rzeczywistym ograniczeniem przestrzeni wzrokowej, podczas gdy okrągłe było tylko ograniczeniem przestrzeni dotykowej.

-Przestrzeń częściowo stała -częściowo sformalizowana. Przestrzeń częściowo bądź względnie stała jest urządzona zmiennie za pomocą mebli i ruchomych przegród, tworzących ruchome podziały. Dzięki temu przestrzeń dla poszczególnych czynności jest również kształtowana i w trakcie nich zmieniana. Różne kultury różnie ją urządzają, niezależnie od rodzaju czynności. Japończycy ustawiają meble po
środku, w kulturze zachodniej ustawia sieje pod ścianami.

-Przestrzeń niestała -niesformalizowana to przestrzeń dynamiczna, przestrzeń międzyludzkiego porozumiewania się w różnych przestrzeniach, w różnych sytuacjach. Hall wyróżnił cztery wielkości odległości między ludźmi. Każda wielkość ma fazę bliższą i dalszą. Pierwsza z nich to odległość intymna. Charakteryzuje siew fazie bliższej zetknięciem fizycznym lub dużą możliwością zetknięcia i związanych z nim silnych wrażeń zmysłowych. Druga to odległość osobista. Wg Halla w fazie bliższej wynosi: od 45 do 75 cm, a w fazie dalszej do 1,2 m. Przez Amerykanów jest używana w stosunkach z zaprzyjaźnionymi osobami. Trzecia to odległość społeczna - w fazie bliższej do 2,1 m i występuje między przyjaciółmi i współpracownikami , w fazie dalszej do 3,6 m. w bardziej formalnych relacjach. Termin odległość społeczna jest używany w literaturze socjologicznej w innym znaczeniu jako miara stopnia akceptacji osób i grup społecznych i występujących między nimi konfliktów. Czwarta to odległość publiczna jest na ogół stosowana w zwracaniu się do grup nieformalnych. W bliższej fazie wynosi do 7,5 m, a w dalszej, ponad 7,5 m używanej w spotkaniach formalnych.

Z różnymi odległościami związane są sposoby porozumiewania się za pomocą głosu. Przy niewielkiej odległości, do 15 cm przekazuje się największe sekrety, przy większej, do 30 cm- słyszalnym szeptem, prowadzi się rozmowy bardzo poufne. Będąc blisko, do 50 cm, we wnętrzu cichym a na zewnątrz pełnym głosem, mówi się o sprawach poufnych. Do 1m niezbyt głośno omawia się sprawy osobiste w odległości neutralnej, do 1,5 m pełnym głosem wypowiada się informacje nie dotyczące spraw osobistych, do 2,5 m głośno, a czasem podnosząc głos, mówi się tak, by inni mogli słyszeć w odległości publicznej. Do 5 m podniesionym głosem mówi się do grupy ludzi. Te przestrzenne relacje międzyludzkie są podstawą konstruowania większych całości przestrzennych. W zależności od kultury konkretne wymiary mogą być odmienne, lecz istota przestrzeni tych relacji pozostaje ta sama.

Przestrzeń egzystencjalna. „Człowiek nie może projektować świata nie zaprojektowawszy samego siebie.” -niemiecki architekt Rudolf Schwarz.

Punktem wyjścia do gospodarowania przestrzenią są kategorie, dzięki którym człowiek orientuje się w przestrzeni. Zasadnicze schematy polegają na ustaleniu centrów i miejsc, kierunków i dróg, terenów i stref. Dzięki temu można określić bliskość i odległość między miejscami, ciągłości i nieciągłości dróg i rozdroży, ograniczenie i otwartości terenów.

Przestrzeń człowieka jest subiektywnie scentralizowana. Świat dla człowieka ma swój środek. Można być blisko lub z dala od niego. W środku świata znajduje się axis mundi —w formie drzewa lub słupa. Grecy starożytni mieli swój pępek świata w Delfach, Rzymianie caput mundi umie cili na Kapitolu w Rzymie, dla mahometan centrum świata jest Kaaba w Mekce. Wokół środka rozciąga się scentralizowana forma, tworząca miejsce będące odniesieniem ludzkich działań. Miejsce to w sposób naturalny jest ograniczone bądź poszukuje się jego ograniczenia, by zapewnić bezpieczeństwo. Stwarza to podstawową relację bycia wewnątrz i z zewnątrz.

Przestrzeń egzystencjalna zawiera wiele miejsc. Z każdego prowadzi wiele kierunków. Człowiek w sposób naturalny, odróżnia kierunki nad -w górę, pod -w dół, przed sobą, za sobą, na prawo, na lewo. Kierunki te są również symbolem pokonywania natury -pnie się w górę, drąży w głąb. Kierunki poziome są kierunkami bardziej bezpośrednich działań człowieka.

W krajobrazie zawarte są kierunki, które człowiek wybiera, czyniąc z nich drogę. Droga jest ciągłym dążeniem do celu, do innego miejsca. Czytelność drogi jest jasna, gdy widać cel na końcu, lub gdy w drodze do niego wyznaczone są cele przejściowe. Drogi dzielą otoczenie człowieka na określone tereny. Są one lepiej lub gorzej znane, w różny sposób zagospodarowane. Ich znaczenie i charakter różnicuje je na strefy o określonych cechach -klimatycznych, społecznych, gospodarczych, kulturowych.

Miejsca, drogi i strefy tworzą obraz otoczenia, którego mapę człowiek ma zapisaną w swych wyobrażeniach, a także nawykach i odruchach.

Przestrzeń egzystencjalna pojawia się na kilku poziomach: od najszerszych -geografii i krajobrazu, poprzez poziom urbanistyczny i dom aż do poziomu rzeczy.

Przestrzeń architektoniczna to konkretyzacja przestrzeni egzystencjalnej. Jest jej utrwaleniem w formie fizycznej, posiadającej swój wygląd i znaczenia. Przestrzeń architektoniczna jest tworzona przez jednych ludzi dla drugich. Nie zawsze jest satysfakcjonująca. Aby była zaakceptowana, musi być zrozumiała. Mówi się więc o języku architektury, języku form architektonicznych. W dążeniu do nowych rozwiązań dawne formy nieraz stają się niezrozumiałe, a nowe nieczytelne. Często jest odwrotnie -to człowiek swą przestrzeń egzystencjalną musi dostosować do danej przestrzeni architektonicznej, próbować ją przekształcać.

Struktura przestrzeni architektonicznej odpowiada strukturze przestrzeni egzystencjalnej. Składają się na nią: miejsce i węzeł, droga i oś, strefa i dzielnica. Wszystkie te elementy tworzą całość, którą można nazwać polem architektonicznym.

W zależności od sposobu rozwiązania to pole ma bardziej lub mniej określony charakter, w którym może przejawiać się genius loci -duch miejsca.

Przestrzeń architektoniczna ma również swoje odpowiednie poziomy. Na poziomie geografii kraju konkretyzuje się w takich rozwiązaniach, jak wielki mur chiński, a w dzisiejszych czasach -w wielkich regulacjach rzek zmieniających oblicze ziemi, jak tama w Asuanie w Egipcie, tama na Dunajcu w Niedzicy lub realizowana aktualnie tama na Jang-tse-kiang w Chinach. We wszystkich trzech przypadkach względy polityczne przeważyły nad wartościami społecznymi i kulturowymi. Na tym poziomie strukturę przestrzenną nadaje również sieć osiedleńcza, a w dzisiejszych czasach -system obszarów chronionych ze względu na wartości przyrodnicze i kulturowe.

W bardziej bezpośredni sposób architektonicznie kształtowany jest krajobraz. Człowiek dopełnia krajobraz, artykułuje strefy w nim zawarte, dąży do panowania militarnego, ale także i duchowej obecności. Fortyfikacje i sanktuaria są wyrazem dwóch podstawowych kierunków wypełnienia potrzeb ludzkich -potrzeby fizycznego bezpieczeństwa i psychicznej tożsamości. Drogi pielgrzymkowe łączyły przestrzeń średniowiecznej Europy w sieć, określając swoja chrześcijańska tożsamość wobec islamskich dążeń podboju.

W okresie renesansu i baroku dążono do geometryzacji krajobrazu. Geometria parku barokowego oraz oswojona i dzika, które wyznaczają różnorodność przestrzeni egzystencjalnej, to trzy strefy krajobrazu ówczesnego okresu.

Dziś, poprzez przypadkowe rozrzucenie budynków, krajobraz został pocięty na fragmenty. Charakter architektonicznego poziomu miejskiego polega na czytelnym wyodrębnieniu go z krajobrazu. Polega to na wyraźnym określeniu charakteru zabudowy na wsi i w mieście. W mieście podstawowe jednostki strukturalne to ulica i plac, wyrażające ciągłość zabudowy i cel ruchu. Ulice łączą ze sobą w kwartały i dzielnice, place są ośrodkiem życia i definiują sens przestrzeni miejskiej jako architektonicznie ukształtowanej przestrzeni międzyludzkiej.

Istotą domu jest jego przestrzeń wewnętrzna. Jej charakter jest określony poprzez sposób zamknięcia i otwarcia wobec przestrzeni zewnętrznej. W miejscu spotkania sił zewnętrznych i wewnętrznych powstaje architektonika ściany. Relacją wnętrza i zewnętrza definiują otwory -drzwi i okna. Nowoczesna architektura odrzuciła ten podział na rzecz przepływającej przestrzeni. Manifestem tego poglądu był pawilon wystawowy w Barcelonie, zaprojektowany przez Misa van der Rohe.

Tradycyjny dom zorganizowany jest wokół rzeczy stanowiących jego wewnętrzne centra o równych symbolicznych znaczeniach -kominka, rodzinnego stołu, łóżka, szały. Rozbicie ścian zewnętrznych doprowadziło do zaniku rzeczy. Zastąpiły je wbudowane szafy, składane łóżka, składane blaty, centralne ogrzewanie.

Na poziomie miejskim zanikły ulice i place, na poziomie krajobrazu -czytelne rozróżnienie między miastem, wsi. i krajobrazem otwartym. Te przemiany wynikające z naukowego i technicznego podejścia do przestrzeni nie uwzględniały potrzeb psychicznych i głębokich wzorców kulturowych.

Na poziomie domu, tam gdzie tylko jest możliwe, widać powrót do bryły nakrytej dachem, a nowoczesność wyraża się nie tyle w formie, co w wyposażeniu technicznym.

Człowiek nadal ma potrzebę jasnego artykułowania swej przestrzeni architektonicznej na

poziomie domu, miasta, kraju, kontynentu i świata. Poszczególne elementy przestrzeni architektonicznej są niezbędne dla zachowania całości świata w równowadze. Wg Christiana Norberga -Schulza: Wkład jednostki w całość polega na chronieniu i artykułowaniu miejsca, które jej dano pod opiekę.

Poszczególne poziomy przestrzeni egzystencjalnej i architektonicznej są kontynuacją własnej przestrzeni indywidualnej i kręgów grup, do których człowiek przynależy -rodziny, wspólnoty lokalnej, narodu, ludzkości.

Przestrzeń architektoniczna kształtowana jest zgodnie z rozumieniem pojęcia architektura. W XX wieku obowiązywała definicja, że architektura jest kształtowaniem przestrzeni dla potrzeb człowieka. Jest to równanie z wieloma niewiadomymi. Kształtowanie to nie tylko przekształcanie, lecz i ochrona, i opieka. Pojęcie przestrzeni jest związane z pojęciem człowieka, jego potrzeb i przy uwzględnieniu wielu wymiarów w tym i duchowego włącznie. Istotne jest nie tylko uwzględnienie wszystkich wymiarów, ale i wzajemnych interakcji, które są interpretowane w zależności od poglądu na świat, wiary, kultury. W każdej definicji architektury jest zawarty wyraz kultura. Wg. Krassowskiego architektura była rozwiązaniem splotu różnorodnych czynników, głównie fizycznych, ekonomicznych, użytkowych, technicznych, estetycznych, wpływających na realizację inwestycji. Współcześnie Christian Norberg-Schulz określał architekturę jako obraz świata. Hans Hollein mówił, że wszystko jest architekturą. Architektura jest obrazem porządku świata.

Struktura przestrzeni architektonicznej. W przestrzeni architektonicznej wyróżnia się warstwy utworzone przez:

- przestrzeń fizyczną -bryłę masy, bryłę powietrza, energię,

- przestrzeń spostrzeżeniową -wizualną, akustyczną, dotykową, zapachową.

- stereotypy -wyobrażenia popularne w chwili bieżącej,

- archetypy -wyobrażenia zakorzenione w głębokich warstwach psychicznych,

-wyobrażenia nowatorskie, jeszcze nie zrealizowane.

- prototypy -wyobrażenia wraz z formami tworzącymi język przestrzeni, język architektury wyrażający system wartości.

Pod względem wartości formalnych przestrzeń architektoniczna może być ukształtowana jako:

- otwarta lub zamknięta,

- skończona -nieskończona,

- stała -zmienna,

- jednolita -zróżnicowana,

- ciągła -nieciągła,

- zwarta -rozproszona,

- prosta -złożona,

- zorganizowana -chaotyczna,

- ukierunkowana -nieukierunkowana,

- osiowa -centralna,

- odśrodkowa -dośrodkowa,

- monocentryczna -policentryczna,

- wertykalna -horyzontalna,

- symetryczna -asymetryczna,

- dynamiczna -statyczna,

- zrównoważona -niezrównoważona,

- linearna -malownicza,

- płaska -przestrzenna,

- tektoniczna -atektoniczna.

Pod względem wielkości przestrzeń architektoniczna może być:

- wielka -mała,

- wysoka -niska,

- szeroka -wąska,

- głęboka -płytka.

Pod względem skali przestrzeń architektoniczna może być:

- monumentalna -kameralna,

- ludzka -nadludzka.

Pod względem spostrzeżeń przestrzeń architektoniczna może być:

- jasna — ciemna,

- lśniąca -matowa,

- oświetlona równomiernie -nierównomiernie,

- cicha -głośna,

- pachnąca -bezwonna,

- ruchliwa -spokojna.

Przestrzeni pod względem kulturowym wg. Floriana Znanieckiego

Przez przynależność do nie przestrzennego systemu wartości, wartości konkretnej formy przestrzennej mogą być określane jako wartości: formalne, artystyczne, estetyczne, poznawcze, symboliczne, sakralne, ideowe ( lokalne i uniwersalne), społeczne i indywidualne, psychologiczne (własności przestrzeni), historyczne, przyrodnicze, zdrowotne, ekonomiczne, techniczne, użytkowe. Syntezą wartości danego miejsca jest genius loci.

Ład przestrzeni. Jedną z podstawowych wartości przestrzennych jest ład przestrzeni. Bolesław Szmidt wymienił jako dwa podstawowe rodzaje ładu przestrzeni: ład naturalny- wtedy gdy człowiek swoimi działaniami wpisuje się w istniejący stan krajobrazu lub gdy budując, nawet w oderwaniu od niego, w swoich budowlach, próbuje naśladować różnorodną, złożoną i nieregularną linię występującą w przyrodzie. Ład geometrii- podporządkowuje sobie otoczenie, narzucając plany oparte na sztywnych siatkach geometrycznych, nie przewidując żadnego odstępstwa. Najczęściej ład przestrzeni jest kompromisem, dostosowania przyjętej siatki geometrycznej do terenu. Nie tylko chodzi o dostosowanie do rzeźby terenu, ale też o uzyskanie odpowiedniego do
oświetlenia i nasłonecznienia, poszukuje się także odpowiednich widoków. Ład formy jest wyrazem ładu społecznego i stąd w różnych kulturach jest różnie pojmowany. W pokoju panuje ład wówczas, gdy wszystkie znajdujące się w nim przedmioty są celowo dobrane i ustawione według pewnego wzoru; każdy przedmiot ma określone położenie względem innych. (...) Wzory ładu poszczególnych rodzajów pomieszczeń są różne w różnych kulturach i zmieniają się w toku dziejów. Ład kuchni amerykańskiej jest inny niż tradycyjnej kuchni chińskiej; urządzenie nowoczesnego magazynu różni się od urządzenia średniowiecznego sklepu; (Florian Znaniecki)

Ład występujący w przestrzeni jest najczęściej ładem umownym wynikającym z indywidualnych lub społecznych upodobań zapisanych nieraz w odpowiednich przepisach, wynika z przyjętych założeń funkcjonalnych, określonych zasad obyczajowych, z tendencji estetycznych. Postacią ładu umownego jest porządek. Przykładem są tu antyczne porządki architektoniczne -dorycki, joński, koryncki, kompozytowy. Podlegają ścisłej dyscyplinie formalnej i modularnej, ale same nie tworzą ładu architektonicznego. Są jego elementem bowiem ład architektoniczny jest ładem estetycznym, zespalającym części w całość.

W języku polskim pojęcie ładu przez skojarzenie ze słowem ładny odnosi się do estetyki i prowadzi do pojęcia piękna. Wieloznaczność piękna sprawia, że podstawowym, minimalnym warunkiem, jaki stawia się formom przestrzeni, jest ład.

Szmidt wyróżnia jeszcze pojęcia ładu pragmatycznego, ładu konstrukcyjnego. Ład pragmatyczny wynika z czynnej postawy artysty wobec realiów życia, pojmowanego jako „continuum " najgłębszych wartości kulturowych (Szmidt 1981). Przywołuje tu tradycję, wartości narodowe i społeczne. Ład konstrukcyjny jest wyrazem zgodności formy architektonicznej z zasadami sztuki budowlanej. Jest szczególnym przypadkiem ładu pragmatycznego. W tym przypadku ład konstrukcji jest rozumiany jako ład wynikający z praw przyrody.

Odejście od ładu może być wyrazem zmęczenia, lub (i) braku zrozumienia dla określonych zasad. Gdy brak jasnego wzoru postępowania, niechęć do ładu prowadzi do nieporządku i bałaganu przestrzennego. Jednak należy pamiętać o świadomych tendencjach do nieładu. Istnieje pojęcie ładu bądź bałaganu artystycznego, określającego malowniczość.

Paul Claudel pisał, że; „Porządek jest przyjemnością rozumu, a nieporządek rozkoszą wyobraźni”, a Heraklit twierdził, że” z chaosu bierze się najpiękniejsza harmonia.”

Bolesław Szmidt zbudował hierarchię poszczególnych rodzajów ładu.

Poziom zerowy to dowolne rozproszenie przedmiotów w nieograniczonej przestrzeni. Oprócz dowolności występuje całkowita zmienność ich położenia, uniemożliwiająca uchwycenie jakichkolwiek zależności. Jest to poziom mitologicznego chaosu.

Drugi poziom, gdy wyłaniają się z niego rozmaite konfiguracje, które można zidentyfikować i rozróżnić. Tworzą się indywidualne lub powtarzające się układy, pozostające w określonych stosunkach geometrycznych i zależnościach wymiarowych. Pojawiają się podobieństwa i kontrasty, zaczątki rytmów.

Trzeci poziom, gdzie występują konfiguracje, w których występują konkretne zależności między ich

elementami składowymi. Są to układy określone -stabilne bądź mobilne.

Pascal rozróżniał ład rozumu i ład serca. Wola nie kierująca się ani rozumem, ani sercem prowadzi do chaosu. Stąd określenie woluntaryzm. Na ogół pojęcie ładu ma sens pozytywny, jest ze swej natury czymś dobrym. Pozwala na orientację w przestrzeni, na dobrą organizację działań.

Wyróżnia się ponadto ład wolności i ład niewoli. Wolność pozwala na wybór rodzaju ładu, na tworzenie go zgodnie z własnymi przekonaniami. Ład niewoli jest ładem narzuconym, wrogim, niezrozumiałym, obcym. Szczególną jego odmianą jest ład totalitarny, w którym geometryczny porządek ułatwia kontrola, znosi prywatność, a dominujący charakter budowli władzy podkreśla jej przemoc. Reakcją na ład totalitarny jest dowolność. Prowadzi to do chaosu, do powstania przestrzeni rozmytej o niejasno określonych właściwościach. Chaos jednak zawsze degraduje, prowadzi do innych form zniewolenia, utrudnia tworzenie wartości przestrzennych.

Żyjemy w określonym czasie i konkretnej przestrzeni, nasyconej realnymi, otaczającymi nas przedmiotami. W naszych działaniach musimy odwoływać się często do przestrzeni i czasu, w których nie przebywaliśmy i które poznajemy pośrednio, poprzez ludzi, którzy tam żyli i swoją wiedzę przekazali nam pośrednio. (Pośrednio, to znaczy nawet nie w kontakcie osobistym z nami, ale przez zapisanie informacji, którą musimy odczytać.)

W naszej kulturze taki zapis może występować w formie artystycznej albo bardziej ścisłej, naukowej. Każdy z tych zapisów jest niepełny, uszczuplony o pewne informacje. Ponadto zapisy te operują różnymi kodami szyfrowania informacji, które mogą być dla ludzi żyjących w innym czasie i innej przestrzeni nieczytelne.

Zapis artystyczny pozwala przekazywać rzeczywistość poprzez odczucia wyrażone w utworze. Odczucia takie zawierają utrwalone doznania, pozwalające innym na ich odczytanie, zgodnie z zasadą współodczuwania przez twórcę i odbiorcę zawartych w nim treści. Dla odczytania informacji zawartej w opisie artystycznym potrzebna jest wiedza o stosowanych w danym miejscu i czasie, technikach przekazu artystycznego. Najstarszy, operujący słowem przekaz artystyczny — „Iliada" Homera -pozwolił 3 tysiące lat później umiejscowić w przestrzeni i odkopać miejsce dramatycznych wydarzeń — Troję. Opis zawierał, więc informację precyzyjną. Najstarszy opis Warszawy to wierszowany „Gościniec„ albo opisanie „Warszawy" Adama Jarzębskiego, do dzisiaj jest często jedynym źródłem pozwalającym na odtworzenie wyglądu XVIII-wiecznej Warszawy. Zapis artystyczny posługuje się specyficznymi dla siebie technikami przekazu informacji. Operuje archetypami, toposami, symbolami, ideami, wizjami i strukturami formalnymi. Dla ich odczytania oprócz indywidualnej wrażliwości, pozwalającej odczytać odczucia twórcy, potrzebne są narzędzia do interpretacji informacji obcych dzisiejszej kulturze. Tymi narzędziami, które zostały opracowane przez historię sztuki, są metody analizy ikonograficznej, ikonologicznej i formalnej.

Ikonografia służy do odczytania informacji, których znaczenie zostało zatarte przez upływ czasu i odrębności kręgu kulturowego, w którym postało dzieło. Jest jak odczytywanie nieznanego pisma obrazkowego. Ikonologia, metoda opracowana w połowie XX wieku przez Erwina Panofskiego (1971), służy do odczytywania znaczeń kulturowych, które choć, zawarte w dziele i umieszczone tam przez jego twórcę, powstały bez udziału jego pełnej świadomości, ponieważ są tak głęboko zakorzenione w badanej społeczności, że pojawiają się automatycznie.

Analiza formalna dzieła służy do odczytywania informacji zawartych nie w treści przedstawień, ale w formie dzieła sztuki — w jego abstrakcyjnym kształcie. Związane z przekazem informacji techniki artystyczne możemy podzielić na:

1. Odwołujące się do archetypów, czyli wspólnych dla wszystkich ludzi, ogólnokulturowych pojęć i obrazów, takich jak na przykład pojęcie raju lub obraz mandali. Archetyp wypreparował i opisał psychoanalityk Karol Gustaw Jung.

2. Odwołujące się do opisanych przez Jarosława Marka Rymkiewicza (1968) toposów, czyli pojęć i obrazów charakterystycznych dla określonej kultury i jej obrębu, wywołujących szereg silnych i określonych skojarzeń. Dla kultury europejskiej będzie to na przykład podział miłości na miłość ziemską i miłość niebiańską — wyrażony w obrazie Giorgiona „Koncert", a potem powtórzony w

„Śniadaniu na trawie" impresjonisty Moneta. Wywodzi się ona z dwóch źródeł -biblijnej „Pieśni nad pieśniami" i antycznej „Wyspy Cytery". W innych kulturach funkcjonują inne toposy -na przykład chiński krajobraz jako ciało czy buddyjski krajobraz oświecenia.

3. Prócz operowania archetypami i toposami, artyści operują także symboliką, charakterystyczną i czytelną dla konkretnej kultury. Informacje pokazywane są przez kod symboliczny. Krajobraz romantyczny Niemiec w obrazach Friedricha przedstawiany jest przez ruiny kościoła, zaniedbany cmentarz, uschnięte drzewo, megalityczne głazy. Polski krajobraz romantyczny jest w obrazach Stanisławskiego symbolizowany przez roślinność stepów, a w obrazach Chełnońskiego przez zwierzęta. Krajobraz Japonii symbolizuje góra Fuji, jak na przykład w drzeworytniczej serii Hirogizego przedstawiającej 100 jej widoków. Te obrazy są czytelnym odniesieniem dla Niemca, Polaka czy Japończyka, chociaż mogą sprawiać trudności w zrozumieniu zawartych w nich informacji przedstawicielowi innego kręgu kulturowego.

4. Następną charakterystyczną dla Europy techniką jest idealizm -w sensie odwołania się do platońskiego świata idei. Artysta odwołuje się do wspólnego źródła pokazuje ideę na przykładzie organizowania przestrzeni. W ten sposób pokazanie kwadratury podziału przestrzeni odsyła nas do przenikającej cały nasz zorganizowany świat zawarty w harmonii liczb, podziałów opartych na złotych proporcjach, modułach i kanonach. Opierając się na przekazanym fragmencie rzeczywistości, możemy odtworzyć, jak na podstawie ułamku hologramu, całość może nieco zamgloną i niedopasowaną w szczegółach rzeczywistość, ale taką, której ogólne proporcje znamy.

5. Kolejną techniką możemy nazwać ucieleśnieniem wizji. Według Schelleya: „Wszystkie rzeczy istnieją, o ile są pojęte: przynajmniej w stosunku do pojmującego.” Zapis przestrzeni ilustruje wizję autora. W ten sposób tacy pisarze, jak: Defoe, Rousseau i Goethe czy nasz Mickiewicz, opisując krajobraz, wi. go ze stanem duszy przebywającego w nim bohatera. Staje się on przez to czytelny i zrozumiały. Zdarza się, że wizerunek krajobrazu naznaczony wizją artystyczną twórcy dzieła wywołuje ciąg przekształceń w świadomości innych, prowadzi do przekształcenia rzeczywistego krajobrazu. Taki wpływ na powstanie baroku miały dramatyzujące przestrzeń obrazy Giorgiona “Burza" i El Greca “Widok Toleda". Taki wpływ na swobodne komponowanie krajobrazu Francji miały widoki zapuszczonych ogrodów w obrazach Watteau.

6. Technika, która w XX wieku święciła największe triumfy, czyli strukturalizm. Krajobraz zostaje w dziele uporządkowany przez narzucenie pewnej struktury. Tradycyjna struktura została opisana przy idealizmie. Dzieło pokazuje głęboką naturę przestrzeni, krajobrazu -wewnętrzną strukturę, którą wyraża jej ład. Pokazuje kościec krajobrazu. Mięso rzeczywistości możemy na ten kościec nałożyć sami, tak jak rekonstruujemy z czaszki wygląd Neandertalczyka. Jego wygląd będzie przybliżony do prawdziwego wyglądu.

Zapis naukowy pozwala przekazać rzeczywistość poprzez informacje o rzeczach rozmieszczonych w przestrzeni wyrażone w modelu zawierającym przetworzone informacje i operującym konwencjonalnymi i czytelnymi kodami szyfrującymi te informacje. Odczytanie informacji wymaga znajomości kodów, według których zostały one zaszyfrowane.

Metody zapisu przestrzeni -opisowe, obrazowe i opisowo - obrazowe.

Opisy krajobrazu to przede wszystkim opisy przyrody w powieściach XIX wieku. Do dzisiaj nie ukształtowała się konwencja naukowego opisu krajobrazu. Można najwyżej mówić o pierwszych próbach analitycznego opisu opracowanego w formie eseju. Najstarsze opisy o charakterze dokumentacyjnym wywodzą się z języków powszechnych -łaciny i chińskiego. Takim precyzyjnym narzędziem była łacina wsparta rzymską logiką, co umożliwiło rekonstrukcję ogrodów Pilniusza. Jeszcze silniejszy był wpływ poematu Sy-ma Kuanga, zawierający opis jego ogrodu. Opis ten, rozpowszechniony w XVIII wieku w Europie przez misjonarzy, wpłynął silnie na rozwój ogrodów krajobrazowych -silniej niż którykolwiek z przekazów ikonograficznych. Oba opisy posługiwały się językiem znanym i szeroko rozpowszechnionym, będącym przez tysiąclecia w użyciu.

Precyzja i sugestywność opisu upewniała w słuszności traktowania ich jako wzór, a brak przekazu ikonograficznego pozwalał na swobodne stosowanie tego wzoru w innej konwencji estetycznej. Kod opisowy, chociaż mało precyzyjny, okazał się kodem plastycznym. Metoda opisowa znajduje dzisiaj duże zastosowanie w dokumentowaniu zabytków. W wersji rozbudowanej towarzyszy jej materiał ikonograficzny, kartograficzny i dokumentacja fotograficzna, w wersji skróconej ogranicza się do opisowych kart inwentaryzacyjnych.

Model obrazowy przekazu informacji wyprzedza nawet wymyślenie pisma. Łowcy prehistoryczni starali się przenieść sceny łowów i wizerunki zwierząt w mrok jaskini. Dla starożytnego Egipcjanina umieszczenie na ścianie grobowca wizerunku zajmowanej przez niego przestrzeni (ogrodu, domu) za życia, warunkowało posiadanie tej przestrzeni w zaświatach. Konieczne było przedstawienie wszystkich elementów występujących w przestrzeni, chociaż relacje przestrzenne nie musiały być zachowane. Egipcjanie posłużyli się w tym celu pomysłową kombinacją perspektywy rzędowej, perspektywy rzutowej i schematycznego rzutu. Mimo, że naukowe podstawy kartografii powstały już w starożytności (Talesowi przypisuje się dowiedzenie zasady głoszącej, że rozmiary nie mają wpływu na strukturę rzeczy), sam rzut nie dawał wystarczającej informacji o wyglądzie obrazowanej przestrzeni. Jednoczesne pokazanie elementów składających się na występujące w przestrzeni rzeczy i na dzielące je odległości stało się w pełni możliwe dopiero od XIV wieku, kiedy skonstruowano perspektywę zbieżną, a nieco później równoległą (aksonometrię). One królowały przez kilka wieków, tym bardziej, że w układach geometrycznych prawa geometrii pozwalały na tworzenie ścisłych modeli. W miarę rozwoju układów krajobrazowych modele perspektywiczne traciły swoją przydatność.

Istotniejszy stał się układ wnętrz, miejsc zajętych i pustych, istotne stawało się umiejscowienie poszczególnych zindywidualizowanych elementów. Rzut, plan, mapa zastępowały rysunki perspektywiczne. W XIX wieku normalizacja miar pozwalała na swobodne odczytanie rzutu a układ krajobrazowy, operujący formami naturalnymi przyrody, nie wymagał dokładnego zobrazowania elementów pionowych.

Jeżeli niektóre fragmenty krajobrazu stawały się po przetransponowaniu na rzut nieczytelne, uzupełniano rzut widokami, później także przekrojami i fotografiami. Dzisiaj króluje rzut cechowany dla odwzorowania dużych układów przestrzennych oraz rzuty Monge'a dla układów nie tak rozległych. Metody wcześniejsze -jak perspektywa, aksonometria, przekroje -zaczynaj. przybiera. form. opisu artystycznego.

Model obrazowy oparty na kodach, taki jak rzut cechowany, to nie jest model jedyny. Występowały też modele oparte na iluzji przestrzeni rzeczywistej w zmniejszonej skali. Klasyczny taki model to panorama miasta, ukształtowanego jako góra. W Europie dominował jako przedstawienie krajobrazowe od średniowiecza do końca XVIII wieku. Później rozwinął się jako iluzja przestrzeni rzeczywistej w formie panoramy. Całą panoramę możemy zobaczyć jako “Panoramę Racławicką" we Wrocławiu. W Krakowie w restauracji “U Wierzynka" możemy zobaczyć fragmenty “Panoramy Tatr". Przez cały ubiegły wiek rozwijały się modele przestrzenne w zmiennej skali, tworząc całe gałęzie modelarstwa rozwinięte nawet w założeniu wiekoprzestrzennym, jak duński “Lego land". Jednak modele przestrzenne są trudne w przechowywaniu i narażone na starzenie się materiału. Dlatego zapis w formie iluzji przestrzennej został przejęty przez techniki mechanicznego zapisu przestrzeni: fotografią, w tym fotografią lotniczą i satelitarną, film, holografią, wreszcie całą gamą zapisów cyfrowo-komputerowych. Zapis komputerowy przełamuje konwencję podziału dokumentacji na rysunki i opis. Tutaj mogą występować łącznie słowo i obraz w życiu rzeczywistym. Ten podział był zawsze sztuczny, bo opis towarzyszył rysunkowi niemal zawsze, podobnie jak rysunek opisowi -w pierwszym wypadku jako legenda, w drugim jako ilustracja.

PODSUMOWUJĄC: Metoda artystyczna wymaga od nas wrażliwości i otwartości na prezentowane modele przestrzeni. Jest podejściem całościowym, syntetycznie ujmującym subtelne parametry subiektywnego doświadczenia. Niweluje błąd rozszyfrowania modelu, dzięki zakładanej wieloznaczności opisu. Wadą jest brak ścisłości w przekazywanych informacjach.

Metoda naukowa opisu przestrzeni zajmuje się, z założenia, mierzalnymi elementami rzeczywistości. Wymaga znajomości kodów stosowanych w zapisie, wykształcenia specjalistycznego przy kodach współczesnych, a specyficznego przy kodach historycznych, często już zapomnianych. Dzisiaj widzimy tendencję do komplementarnego traktowania obu metod bo:

-w dzisiejszych dążeniach do ujęcia ducha miejsca metoda naukowa okazuje się ograniczona do rzeczy i to w ich zewnętrznych aspektach,

-dąży się do pozyskania maksimum przydatnych informacji -nie tylko o rzeczach, ale także o ich znaczeniu.

Idea obrazu, z jego wielkością wymiarów i znaczeń, jest nieprzekazywalna za pośrednictwem słów. Myśl wyrażona w obrazie artystycznym znajduje w nim jedyną formą, która w najdoskonalszy sposób wyraża ideę świata autora i jego dążenie do ideału.

Obraz jest zjawiskiem niepodzielnym i nieuchwytnym, oddziałuje swoją spoistością i jednorodnością, zależy od naszej świadomości i otaczającego nas świata, który stara się ucieleśnić. Obraz jest rodzajem równania określającego stosunek pomiędzy prawdą, a naszym ograniczonym przez przestrzeń euklidesową poznaniem. Obraz nie oznacza, nie symbolizuje życia, lecz ucieleśnia i wyraża jego niepowtarzalność. (Czas utrwalony, 1991).

---