Współczesne teorie przedsiębiorstw, a globalizacja
Czym jest globalizacja? Według jednej z definicji zamieszczonych w literaturze tematu: jest to ogół procesów prowadzących do coraz większej współzależności i integracji państw, społeczeństw, gospodarek i kultur, czego efektem jest tworzenie się "jednego świata", światowego społeczeństwa; zanikanie kategorii państwa narodowego; kurczenie się przestrzeni społecznej i wzrost tempa interakcji poprzez wykorzystanie technologii informacyjnych oraz wzrost znaczenia organizacji ponad- i międzynarodowych, w szczególności ponadnarodowych korporacji.
Geneza procesu globalizacji lokowana jest w epoce odkryć geograficznych, dokonywanych przez Europejczyków od XV wieku, a rozpatrywana w nauce jest ona dopiero od lat 80. XX wieku, mimo, że kwestia tworzenia porządku ponadnarodowego podejmowana była już na początku wieku XIX.
Jak powiedziano wyżej globalizacja gospodarki nie jest procesem nowym, lecz jej przyspieszenie nastąpiło stosunkowo niedawno. Cechy charakterystyczne dla dzisiejszej gospodarki globalnej odnaleźć można w gospodarkach epoki cywilizacji starożytnych. Np. Imperium rzymskie, które swym obszarem obejmowało niemal cały znany Europejczykom ówczesny świat, miało jedną wspólną walutę i tworzyło jeden wspólny rynek[3]. Procesowi tworzenia rynku światowego sprzyjała prowadzona przez europejskie mocarstwa ekspansja kolonialna i wyznaczenie pod koniec XIX wieku stref wpływów na obszarze całego globu[3]. Na przełomie wieku XIX i XX można wskazać wiele zjawisk występujących także dziś w międzynarodowych stosunkach gospodarczych. Tzw. rewolucja bolszewicka w Rosji, wielki kryzys oraz podział świata po II wojnie światowej doprowadziły do ukształtowania się nowego układu polityczno-ekonomicznego. W okresie zimnej wojny wyodrębniano kraje kapitalistyczne, kraje socjalistyczne i kraje trzeciego świata. Utworzenie międzynarodowych instytucji finansowych, liberalizacja handlu międzynarodowego, proces dekolonizacji, upadek bloku wschodniego oraz rozwój przedsiębiorstw o zasięgu międzynarodowym przysłużyły się do odbudowy jednolitego rynku światowego
Globalizacja jako realne zjawisko przez część naukowców jest postrzegana sceptycznie. Jest ona również postrzegana jako zjawisko powodujące wzrost nowych, nieprzewidywalnych form ryzyka oraz nierówności społecznych w skali globu czy też w skali poszczególnych społeczeństw. Skutki tych procesów nie są do końca rozpoznane - proces globalizacji trwa. W tym ujęciu gospodarka międzynarodowa nie jest do takiego stopnia zintegrowana, by można ją określać mianem gospodarki globalnej. Następuje jej regionalizacja, a rządy narodowe odgrywają kluczowe role w regulacji gospodarki. Hiperglobaliści podkreślają z kolei, że państwa tracą kontrolę nad własnymi gospodarkami, w konsekwencji obywatele tracą zaufanie wobec rządów, kŧóre podlegają coraz bardziej międzynarodowym organizacjom. Odmiennym stanowiskiem jest założenie, że państwa ulegają restrukturyzacji i są zmuszone do czynnej postawy wobec ciągle zmieniającej się rzeczywistości.
Wyróżnić można cztery główne wymiary globalizacji: techniczny, gospodarczy, społeczno-kulturowy i polityczny.
Wymiar techniczny.
Wielkie znaczenie mają procesy techniczne, takie jak szybki transport czy nowości teleinformatyczne. Transport lotniczy i telekomunikacja spowodowały, że świat stał się mniejszy, każde miejsce na globie stało się osiągalne. Jednak dopiero rozwój medium, którym się obecnie posługujemy nadało rozmach tym zmianom. Zaczęliśmy mówić o "globalnej wiosce", rzeczywiście Internet zrewolucjonizował komunikację międzyludzką i zmienił sposób prowadzenia działalności gospodarczej. Zmiany te spowodowały, że zaczęliśmy patrzeć na świat kategoriami całej planety, a nie pojedynczego regionu czy państwa. Nowe technologie już znacznie zmieniły sposób pracy (można pracować w domu przed komputerem dla firmy "z końca świata") ale także dał sygnał rozwojowi nowych usług i handlu. Nowe (wcale nie takie nowe) medium przyniesie zmiany, które nie jesteśmy w stanie przewidzieć, ale będą one miały znaczenia ogólnoludzkie, globalne.
W niektórych częściach świata rozwój sieci jest krępowany przez wysoki, zmonopolizowany koszt dostępu do niego, odrobina danych niech zobrazuje skalę pazerności polskiego "narodowego "operatora.
Wymiar gospodarczy.
Globalizacja w wymiarze gospodarczym polega w głównej mierze na ujednoliceniu rynków i obracanych na nich różnorodnych towarów. Powoduje to zniesienie większość barier występujących w handlu międzynarodowym, przez co w założeniu firmy z Azji czy Ameryki Południowej mogą konkurować swoimi towarami na rynkach europejskich, czy amerykańskich. W centrum globalizacji gospodarki nie znajdują się jednak lokalne firmy, a ponadnarodowe korporacje, które swoje siedziby mają w zamożnych państwach północnej części świata. Pod względem gospodarczym korporacje są silniejsze od większości państw. Poza tym w sferze gospodarki kryzysy finansowe w jednej części świata powodują, że są one odczuwane globalnie.
Wymiar społeczno-kulturowy.
Globalizacja w wymiarze społeczno-kulturowym jest rezultatem rozwoju masowej turystyki, wzmożonych migracji, komercjalizacji produktów kulturowych oraz rozprzestrzeniania się ideologii konsumeryzmu. Do jej rozwoju przyczyniają się również działania marketingowe międzynarodowych korporacji oraz rozwój masowych środków komunikacji. W tym kontekście często wspomina się również o makdonaldyzacji społeczeństwa amerykanizacji czy konsumpcjonizmie[24]. Tożsamość narodowa ustępuje wobec identyfikacji ze społeczeństwem globalnym[25]. Przeciwwagą dla takich zachowań jest spowodowany globalizacją powrót do korzeni kultur lokalnych. Ulf Hannerz zakłada 4 scenariusze rozwoju kulturowej uniformizacji:
wariant globalnej homogenizacji - zanikają kultury lokalne, replikując wzory zachodniej kultury dominującej;
wariant nasycenia kulturowego - powyższy proces zachodzi powoli, przez kilka pokoleń stopniowo eliminowane są lokalne wzorce kulturowe;
wariant deformacji kulturowej - w procesie dyfuzji, kultura zachodnia jest przyjmowana po uprzednim przefiltrowaniu, w wyniku czego przyjmowane są wartości niższego poziomu oraz dostosowanie zachodnich wzorców do lokalnych tradycji;
wariant amalgamacji kulturowej - kultura zachodnia jest wzbogacana o elementy kultury peryferii, a te przyjmują kulturę centrum selektywnie, dzięki dokonywaniu jej interpretacji przez lokalnych twórców kultury
Wymiar polityczny.
W wyniku procesu globalizacji politycznej powstały takie organizacje międzynarodowe jak: Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy Światowa Organizacja Handlu. Organizacje te wpływają na gospodarkę światową, a przez to ograniczają niezależność państw narodowych. W tym kontekście często wymienia się również Unię Europejską. Powstały także inne unie kontynentalne: Unia Afrykańska (UA), Unia Narodów Południowoamerykańskich (UNASUR). Duże ubogie niegdyś państwa stają się podmiotami znaczącymi coraz więcej na arenie międzynarodowej - głównie Chiny, Indie, Brazylia. Istotnym wymiarem globalizacji jest system organizacji pozarządowych wypełniający funkcje uzupełniające i wyręczające instytucje państwa opiekuńczego.
Choć gospodarka od stuleci ulega przeobrażeniom, to nie zmienił się cel podstawowy zarządzania. Jest nim czynienie ludzi zdolnymi do współpracy przy realizacji postawionych przed nimi wspólnych celów, określenie sposobów ich realizacji, ciągłe szkolenie i rozwój systemu organizacyjnego instytucji. Jednak problemy stojące przed współczesnym menedżerem i współczesnym przedsiębiorstwem mają całkowicie inny wymiar. Z pewnością nie mają źródła tylko w technice, po drugie częściowo pochodzą z otoczenia, a po trzecie - bywa, iż wywołane są także „sukcesem” zarządzania w przeszłości w danej organizacji. Dzisiaj, jak nigdy dotąd, mamy do czynienia z ogólnoświatową ekonomiką. Stąd też zarządzanie wymaga rewizji wielu metod i technik. Trzeba się rozstać z wieloma dogmatami
Globalizacja wpływa na zmiany w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Proces zmian metod zarządzania przedsiębiorstwem dokonuje się na kilku płaszczyznach : strukturalnej (wirtualizacja), systemów pracy (tworzenie elastycznych systemów), kompetencji (kreowanie nowej wiedzy), technologii i procedur organizacyjnych (wprowadzanie e-biznesu) oraz wartości (nacisk na odpowiedzialność społeczną).
Współczesny rozwój teorii przedsiębiorstwa przyszłości w głównej mierze bazuje na pracach Druckera oraz Senge i innych. Podstawą rozwoju gospodarki światowej w dobie globalizacji stają się przedsiębiorstwa inteligentne, samouczące, samoregulujące się oraz wirtualne i zwinne, jak również przedsiębiorstwa sieciowe oparte na związkach technologicznych, funkcjonalnych, organicznych i geograficznych [4].
Rozwój przedsiębiorstw XXI w. jest bowiem przede wszystkim ukierunkowany na wzrost przedsiębiorczości innowacyjności i konkurencyjności. Możliwość rozwoju przedsiębiorstw, które będą reagowały na zmiany zachodzące w otoczeniu, bazuje na postępie nauki rozwijającej się w świecie gospodarki, opartej na wiedzy oraz metodach i technikach umożliwiających zarządzanie wiedzą. Decydujące znaczenie dla współczesnych przedsiębiorstw ma kapitał intelektualny, który obejmuje wysoko wykształconych pracowników, posiadających wiedzę i umiejętności jej użytkowania dla projektowania nowoczesnych systemów organizacji produkcji i świadczenia usług, oraz sposobów i technik zarządzania umożliwiających spełnienie ciągle rosnących oczekiwań klientów [5].
Podstawową determinantą globalnej konkurencyjności przedsiębiorstwa XXI wieku będzie posiadana przez kierownictwo umiejętność tworzenia, udostępniania i wykorzystania wiedzy. Z tego punktu widzenia można wyróżnić kilka kluczowych czynników związanych z procesem użytkowania wiedzy [6]:
Wykorzystanie osiągnięć nauki, techniki i technologii.
Kreowanie warunków przyspieszających rozwój przedsiębiorczości.
Wyższe tempo wyszukiwania i wdrażania innowacji poprzez współpracę z zapleczem nauko-technicznym gospodarki.
Skracanie cyklu życia produktów.
Rozwój edukacji podstawowej, podyplomowej i uzupełniającej dla osiągnięcia wysokiego poziomu kwalifikacji przez kapitał intelektualny oraz szybkie wdrożenie kształcenia ustawicznego umożliwiającego samokształcenie ambitnych i twórczych pracowników.
Rozwój inwestycji wspierających wzrost aktywów niematerialnych, tzn. prace badawcze, rozwojowe w zakresie nowych produktów, technologii, know-how, systemy informatyczne, systemy organizacji i zarządzania oraz dystrybucję.
Zwiększenie wartości dodanej, osiąganej w przedsiębiorstwie dzięki inwestycji w zarządzanie wiedzą, kreowanie marki produktu, rozwój marketingu i dystrybucji oraz projektowania i wdrażania nowych rozwiązań.
Wzrost innowacyjności i produktywności, przyczyniającej się do zajęcia przez przedsiębiorstwo odpowiedniego poziomu konkurencyjności i osiągania wysokich zysków dla wzrostu indywidualnych dochodów pracowników oraz osiągania znacznej akumulacji służącej działalności inwestycyjnej, a to w konsekwencji prowadzi do wzrostu PKB.
Profil i zainteresowania badawcze nauk o przedsiębiorstwie nie mogą być oderwane od rzeczywistości, czyli zmian w ekonomii rynku światowego. Początek XXI wieku charakteryzuje się radykalną transformacją wielu tradycyjnie działających na globalnym rynku przedsiębiorstw [7]. Istotą nowych form i modeli działania współczesnych przedsiębiorstw jest ich zdolność do pozyskiwania kluczowych kompetencji poprzez takie projektowanie procesów biznesowych, które tworzą nowe jakościowo wartości dodane. Podstawowym sposobem ich działania jest różnicowanie oferty rynkowej. W tym celu mogą być przez nie wykorzystywane różne modele pozyskiwania kluczowych kompetencji - na przykład poprzez: outsourcing, przedsiębiorstwa sieciowe, umowy o współpracy, czy franchising. Niewątpliwie trzeba też do nich zaliczyć tworzenie, mierzenie i zarządzanie wartością - przedsiębiorstw, klientów, akcjonariuszy i interesariuszy w gospodarce opartej na wiedzy [8].
Paradygmaty nowego zarządzania
Menedżerowie coraz bardziej uświadamiają sobie, że świat obrócił się dookoła swej osi, czyniąc niezbędne fundamentalne przewartościowanie orientacji w zarządzaniu, w zakresie celów operacji i procesów jego funkcjonowania, jak twierdzą Collins (1996) i Bumes (2000). Teorie, które wpłynęły na współczesne zarządzanie, to: teorie systemów, podejście behawioralne, sytuacyjne, ukierunkowane na kulturę, dążenie do doskonałości i wdrażanie do praktyki gospodarczej organizacji inteligentnej [9].
W poniższej tabeli przedstawiono założenia tradycyjnych i nowych paradygmatów zarządzania.
Tradycyjny paradygmat |
Nowy paradygmat |
Redukcja bezpośrednich kosztów produkcji jako pierwszoplanowy przedmiot uwagi zarządzania |
Redukowanie pośrednich kosztów przedsiębiorstwa przy jednoczesnym osiąganiu wysokiej konkurencyjności |
Operacje przedsiębiorstwa charakteryzowane jako stabilne |
Operacje elastyczne, zwinne i ciągle doskonalone na potrzeby zmian, zarządzanie firmą skierowane na zewnątrz, definicja celów firmy w kontekście potrzeb rynku i klienta. |
Linie produktów oparte o pojedynczą, szczególnie ważną technologię przy zachowaniu długich okresów życia produktów |
Linie produktów i technologii wieloogniskowych (multi-core) przy zaistniałych krótkich okresach życia produktów |
Kierownicy traktowani jako decydenci, a pracownicy jako bierni wykonawcy poleceń |
Kierownicy traktowani jako instruktorzy ułatwiający pracę (coaches/facilitators), a ludzie jako pracownicy wiedzy/kapitał intelektualny - koniec ery zarządzania „nakazowo-kontrolnego” |
Rynki światowe podzielone według kryteriów narodowych; firmy narodowe dominują na miejscowych rynkach |
Globalne rynki światowe, większa uwaga skierowana na rozwój międzynarodowych struktur gospodarczych i politycznych, obniżenie znaczenia czynnika geograficzno-narodowego ulokowania firmy |
Źródło: W.M. Grudzewski, Współczesne kierunki rozwoju nauk o zarządzaniu, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2006, nr 3, s. 13.
oraz I. Hejduk „Zarządzanie przedsiębiorstwem”
Menedżerowie XXI wieku powinni pielęgnować złożony zestaw technicznych, funkcjonalnych i społeczno-kulturowych umiejętności, aby mogli sprostać nowemu paradygmatowi, który zwiększył ich odpowiedzialność, zmienił ich ryzyko i osłabił ich kontrolę poprzez spłaszczenie hierarchii. W coraz większym stopniu są też traktowani jako filary i architekci organizacyjnej konkurencyjności łączący ludzi, możliwości i zasoby, przy jednoczesnym unikaniu zagrożenia [9].
W poniższej tabeli przedstawione zostały zasady nowego paradygmatu zarządzania, na które menedżerowie powinni zwrócić szczególną uwagę [10].
Kreowanie wartości |
Wartość dodana stanowi podstawowy obowiązek społeczny przedsiębiorstwa |
Jakość |
Jakość jako fundamentalny wymóg decydujący o konkurencyjności |
Reagowanie |
Reagowanie na zmiany otoczenia zewnętrznego i oczekiwania klientów |
Zwinność |
Elastyczność w komunikacji i operacjach |
Innowacja |
Pielęgnowanie nowych idei, spożytkowanie kreatywności i entuzjazmu ludzi |
Integracja |
Integracja portfela technologii dla (uzyskania) wyraźnej przewagi konkurencyjnej |
Zespołowość (teaming) |
Kreowanie i rozwijanie zdecentralizowanych, wielofunkcyjnych i wielodyscyplinarnych zespołów w przedsiębiorstwie. |
Źródło: W.M. Grudzewski, Współczesne…, wyd. cyt., s. 13.
Polskie przedsiębiorstwa stosunkowo szybko stanęły w obliczu zarówno szans, jak i zagrożeń będących skutkiem globalizacji w otoczeniu. W warunkach globalizacji, poddane zostały licznym i różnorodnym presjom związanym przede wszystkim z [12]:
Koniecznością dokonania znacznego postępu w spełnianiu, wymogów konkurencyjnych i efektywnościowych; wstąpienie do UE zaciera granice pomiędzy produkcją na eksport i krajową, a przedsiębiorstwo, by miało szanse funkcjonowania w długim okresie, musi być „najlepsze w klasie”.
Nabywaniem umiejętności funkcjonowania na rynku międzynarodowym; przedsiębiorstwo powinno stworzyć system międzynarodowej komunikacji, sprostać wymogom co do standardów jakościowych, a w szczególności posiadać odpowiednie certyfikaty i wypracować zdolność do generowania kapitału intelektualnego, zapewniającego możliwość wprowadzania innowacji.
Funkcjonowaniem w warunkach dużo większej zmienności i burzliwości rynku; trzeba więc być przygotowanym na jakościowe zmiany warunków działania, wymagające radykalnych decyzji.
Chęć wykorzystania szans stwarzanych przez globalizację, ale także zabezpieczenie się przed zagrożeniami przez nią generowanymi, stawia przed polskimi przedsiębiorstwami nowe wymagania [13]:
Konieczność pozyskiwania kapitału, który jest potrzebny do wprowadzania różnorodnych innowacji - kapitał jest dostępny, ale dostawcy wymagają odpowiedniego zwrotu, stąd przedsiębiorstwa będą musiały wprowadzić zmiany w systemach zarządzania: wymuszające przejście do zarządzania zorientowanego na powiększanie wartości dla akcjonariuszy i wierzycieli; tworzyć stanowiska lub komórki zajmujące się analizą ryzyka biznesowego i rynkowego dla potrzeb zarządzania; szerszej korzystać z informacji pochodzących z międzynarodowego rynku kapitałowego.
Konieczność istotnej redukcji kosztów - co jest skutkiem większej przejrzystości rynku globalnego (łatwiejsze porównanie ofert, w tym cenowych), zaistnienia nowych mechanizmów cenowych (dynamiczne ceny, odwrócony system aukcji, ciągły system targowania).
Pozyskanie uzdolnionych pracowników - dotychczasowe systemy motywowania do działalności niekonwencjonalnej, w tym innowacji są niezadowalające, wielu pracowników chętnie poszukuje zatrudnienia w przedsiębiorstwach globalnych.
Poszukiwanie powiązań partnerskich z podmiotami z tej samej branży lub z innych, dla stworzenia bogatszej oferty, obniżenia ryzyka utraty konkurencyjności, zwiększenia stopnia bezpieczeństwa.
Natomiast jedyną poważną barierą o charakterze obiektywnym są wysokie dysproporcje w dostępie do kapitału, pomiędzy przedsiębiorstwami krajowymi a amerykańskimi czy europejskimi.
Osiągnięcie i utrzymanie wysokiego poziomu konkurencyjności wymaga od polskich przedsiębiorstw przeprowadzania ciągłej restrukturyzacji przedmiotowej, obejmującej doskonalenie i wprowadzenie nowych produktów lub usług; opracowanie, wyszukiwanie i wdrażanie nowych technologii, know-how, wprowadzanie nowoczesnych rozwiązań w zakresie ekonomiki i finansów, systemów motywacyjnych i rachunkowości zarządczej, doskonalenie systemów organizacji i zarządzania przedsiębiorstwem, zarządzanie procesami produkcyjnymi, obsługowymi, sprzedaży i marketingu, jak również w zakresie użytkowania i zasobów rzeczowych, finansowych, ludzkich i informacyjnych - tak, aby móc osiągnąć znaczące zyski ze sprzedaży produktów i usług, wysoką płynność finansową oraz zapewnić firmie stały rozwój [14].
Najbardziej pożądaną w przedsiębiorstwie jest strategia wzrostu, jednak w niektórych warunkach uzasadniona może być strategia stabilizacji. Dla części polskich przedsiębiorstw może być ona przydatna w czasie poszukiwania możliwości aktywnego udziału w procesach globalizacji, bo powinna dać czas na dokonanie zmian niezbędnych do tego, by przedsiębiorstwo mogło stać się globalnym graczem.
Zasadniczym warunkiem powodzenia strategii stabilizacji jest wybór takiego sektora, którego potencjał globalizacyjny jest niewielki. Wybór sektora powinien być poprzedzony analizą sektorową ukierunkowaną na zidentyfikowanie czynników utrudniających globalizację w badanych sektorach. W sektorach nieatrakcyjnych dla przedsiębiorstw globalnych można rozwijać zasoby i umiejętności, które później staną się podstawą dla globalizowania działalności przedsiębiorstwa także w innych sektorach.
W XXI wieku podstawową determinantą globalnej konkurencyjności będzie umiejętność tworzenia, udostępniania i wykorzystywania wiedzy. Wykorzystanie światowych zasobów wiedzy dla potrzeb naszego kraju wymaga opracowania programów rządowych. Trzeba stworzyć system lokowania kapitału w najbardziej produktywne gałęzie. Niezbędny jest narodowy system innowacyjny oraz wzrost nakładów na badania rozwojowe w sektorach publicznym i prywatnym. Konieczne jest opracowanie programów rozwoju nowych branż i sektorów [15].
Siłą napędową procesów globalizacji są korporacje transnarodowe, określane również często ponadnarodowymi lub międzynarodowymi. Są one obecnie najbardziej prężnymi organizacjami gospodarczymi na świecie.
Korporacje transnarodowe (KTN) są obecnie najpotężniejszymi i najbardziej dynamicznymi przedsiębiorstwami na świecie. Dysponują znacznym, mobilnym kapitałem, wielkim majątkiem trwałym i dużym zatrudnieniem. Są one zarządzane przez wysoko wykwalifikowana kadrę menedżerską pochodzącą z różnych krajów świata.
Korporacjami międzynarodowymi są współcześnie niemal wszystkie największe przedsiębiorstwa działające na świecie, uważa się je za podmioty gospodarki światowej.
Ich rozwój, podobnie jak w przypadku globalizacji sięga XIX wieku. Związane to było częściowo z postępem w transporcie, w technikach przechowywania produktów oraz zmianami w sposobie zarządzania i kierunkach inwestycji. W tym samym bowiem czasie co rozwój techniki koncentracja i centralizacja kapitału doprowadziły do wzrostu firm, a zmiany organizacyjne zdynamizowały ich aktywację na rynkach światowych.
Korzenie współczesnych korporacji tkwią głęboko w XVIII i XIX-wiecznej tradycji kolonialnych operacji brytyjskich, holenderskich i francuskich zamorskich kompanii handlowych, eksploatujących surowce w zamorskich posiadłościach. Współczesny rozwój korporacji transnarodowych rozpoczął się po II wojnie światowej, a właściwie w latach sześćdziesiątych. Przesłankę ku temu stanowił rozwój transportu, telekomunikacji, przemysłu i nowych form działalności gospodarczej.
Przyczyn powstania i rozwoju korporacji transnarodowych można upatrywać w czynnikach:
a) zewnętrznych - prosperity przez długi czas, wielkie programy pomocowe.
b) wewnętrznych - względny nadmiar kapitału w kraju rozpoczynających działalność, opanowanie przez korporacje masowej produkcji i potrzeba coraz szerszego rynku zbytu w celu jej realizacji, postępujący proces koncentracji kapitału, działalność KTN wywołuje reakcje rządów (prawo antytrust i antymonopol).
W kolejnych latach korporacje rozszerzyły zakres i intensywność swojej działalności, a szczególnym okresem nasilenia tych działań była lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte XX wieku. Na rozwój korporacji transnarodowych miały wpływ następujące czynniki:
upadek ZSRR i systemu komunistycznego, co poszerzyło obszar wolnego rynku,
międzynarodowy przepływ pieniądza,
postępująca deregulacja rynków kapitałowych i zbytu z jednoczesną liberalizacja transakcji rynkowych,
wzrost znaczenia globalnej konkurencyjności, przy jednoczesnej zmianie relacji pomiędzy państwami, korporacjami i organizacjami międzynarodowymi,
powstanie nowych sposobów współpracy między korporacjami, polegającej na strategicznych aliansach, fuzjach i przejęciach,
wzrost procesów i znaczenia regionalnej integracji,
nowe osiągnięcia technologiczne i rewolucja informacyjna, które otworzyły nowe możliwości przedsiębiorcze.
Wzrost znaczenia tych niepaństwowych przedsiębiorstw spowodował intensyfikację badań nad nimi oraz próby ich teoretycznego zdefiniowania.
W literaturze fachowej oraz na scenie gospodarki światowej funkcjonują równoległe takie pojęcia jak: korporacje transnarodowe, korporacje międzynarodowe czy tez korporacje ponadnarodowe. Nie są to jednak synonimy, bowiem w 1974 roku na Sesji Ekonomicznej i Społecznej Narodów Zjednoczonych zmieniono dotychczas stosowaną nazwę korporacje wielonarodowe na nazwę korporacje transnarodowe oraz powołano Komisję ds. Korporacji Transnarodowych i Centrum Korporacji Transnarodowych.
Istnieje wiele definicji korporacji transnarodowych. Najbardziej używana jest obecnie prosta, a zarazem bardzo pojemna definicja P. Dickena. „Korporacja transnarodowa jest organizacją, która koordynuje działalność produkcyjno-handlową różnych jednostek w różnych krajach z jednego ośrodka podejmującego strategiczne decyzje.”
Korporacje transnarodowe to „spółki akcyjne lub z ograniczoną odpowiedzialnością, prowadzące działalność gospodarczą w co najmniej dwóch, różnych, a nawet kilkudziesięciu krajach”
Według J. Penca korporacje transnarodowe to „przedsiębiorstwa, które prowadzą działalność na obszarze kilku a nawet kilkunastu państw, organizując tam odpowiednie odgałęzienia i filie.” Są one ważnym podmiotem gospodarki światowej i pełnią rolę autonomiczną, która polega m.in. na tym, że mają one silnie rozbudowaną względnie niezależną sieć międzynarodowych powiązań ekonomicznych, które niejednokrotnie modyfikują współzależność między krajowymi układami (systemami) gospodarczymi.
Bardzo zwięzłą definicję podaje Ch. Mulhearn: „firma, która posiada i kontroluje aktywa w więcej niż jednym państwie.” Ta definicja podejmuje jednak tylko przemysłową działalność korporacji.
Inaczej opisuje to pojęcie R. Wells. Według niego termin ten określa korporacje jako „organizację przekraczającą granicę państwa lub transnarodową lub zbiór organizacji o charakterze przedsiębiorczym, posiadającą siedziby w kilku państwach w celu omijania barier stawianych przez granice polityczne państw.” Definicja ta uwzględnia zarówno strukturę korporacji jak i jej działanie poprzez granice lub ponad nimi. W podobny sposób korporacje transnarodowe definiuje W.A. Dymsza - są to „firmy prowadzące działalność ponad granicami państw, o pełnym umiędzynarodowieniu z wyłączeniem jej kraju pochodzenia.”
Ciekawą definicję podaje A. Kapeluszny. Termin ten bowiem obejmuje strukturę, zasady działania oraz ich skutki. Według autora korporacje transnarodowe to „przedsiębiorstwa składające się z jednostek działających w dwóch lub więcej państwach i podejmujące działania przenikające ich granice przy użyciu bezpośrednich inwestycji zagranicznych , które wywierają wpływ na politykę wewnętrzna i zewnętrzną państw, a także bezpośrednio kształtują stosunki międzynarodowe.”
Cechy korporacji transnarodowych:
suwerenność - niezależność od interesów państw
złożoność - działalność prowadzona w posiadanym majątku produkcyjnym jak i w niezależnych przedsiębiorstwach po zawarciu z nimi porozumień
rozproszenie geograficzne - otwieranie filii w całym świecie
specjalizacja - podejmowanie przez filie ściśle określonych działalności
zdolność arbitrażowania - dokonywanie transakcji w ramach własnych struktur organizacyjnych
elastyczność organizowania - zmieniające się sposoby angażowania zasobów oraz przesunięcia w rozdziale zadań i koordynacji ich realizacji
globalna efektywność - obniżenie kosztów netto w całym systemie korporacyjnym ale niekoniecznie we wszystkich jednostkach organizacyjnych w danym czasie
zdolność integrowania - oznacza ścisłe powierzania i koordynowanie działalności organizacyjnych poprzez wzajemne przepływanie informacji
Funkcje korporacji w gospodarce światowej.
przemieszczanie zasobów i zdolności produkcyjno-handlowych
pobudzanie wzrostu i efektywności gospodarczej
stymulowanie restrukturyzacji przez przejęcia, fuzje
aktywizowanie lokalnych zasobów i konkurencji na rynku
transmitowanie nowych metod i wzorców; technologii
wyrównywanie warunków działania
integrowanie działalności przedsiębiorstw i gospodarki
wpływanie korporacji na procesy i dziedziny jakie zachodzą w gospodarce światowej
Powyższe cechy i funkcje skłaniają do refleksji nad genezą korporacji. Zdaniem autorów można się jej doszukać w pracach A.J.Schumpetera. Jego przedsiębiorca - innowator, poszukując nadzwyczajnego zysku nieustannie wprowadza innowacje i burzy równowagę na rynku. Zwiększa użyteczność towaróe istniejących, tworzy także nową użyteczność. Schumpeter twierdził, że „raczej kierownictwo ma tutaj znaczenie , a nie własność”. Powyższe stwierdzenie pasuje do rozproszonej własności korporacji międzynarodowych. Praktyczne oddzielenie się zarządzania korporacjami od ich własności zdejmowało dużą część odpowiedzialności z zarządzających, przenosząc ją na akcjonariat. Pewne poczucie bezkarności mogło skłaniać menedżerów do podejmowania bardziej ryzykownych decyzji, a w przypadku ich trafności - do osiągania coraz większej przewagi rynkowej w stosunku do konkurencji (o innej strukturze właścicielskiej).
Nauka o przedsiębiorstwie powstała dopiero w XX w. Wcześniejsze opisy i badania dotyczyły tylko przedsiębiorstw handlowych. Powstanie tej nauki należy łączyć z rozwojem przemysłu i zwiększeniem zainteresowania procesami gospodarczymi zachodzącymi w dziale gospodarki narodowej. Rozwój przemysłu był jednocześnie podstawą do wyłonienia się nauki o przedsiębiorstwie (w jej pierwotnej postaci) oraz klasycznej teorii organizacji i zarządzania. Do końca lat XIX wieku i początków wieku XX rozwijano wiedzę w zakresie ekonomii i zarządzania przedsiębiorstwem handlowym. Zajmowano się głównie problemami makroekonomicznymi, nie poświęcając zbytniej uwagi przedsiębiorstwom. Dopiero w roku 1920 nauka o przedsiębiorstwie wykształciła się jako odrębna dyscyplina, a w ostatnich latach pojawiła się tendencja do ukonstytuowania się odrębnej dyscypliny naukowej pod nazwą: nauka o przedsiębiorstwie. Rodowód jej tkwi w ekonomi przedsiębiorstwa.
W tradycyjnym ujęciu neoklasycznym, najbardziej spopularyzowanym w literaturze ekonomicznej, przedsiębiorstwo traktuje się jak „czarną skrzynkę” działającą tak aby zmaksymalizować zysk. Zgodnie z tym poglądem ważne jest to co dzieje się „na wejściu” i „na wyjściu” tej skrzynki. Ekonomistę o podejściu neoklasycznym interesuje więc ilość i rodzaj dostarczanych czynników produkcji oraz ich ceny, wybór, wprowadzenie określonej techniki, a następnie uzyskany efekt (produkt) i jego sprzedaż w danych warunkach rynkowych. Z tradycyjnego punktu widzenia problemy ekonomiczne działania przedsiębiorstwa sprowadzają się do takiego połączenia czynników produkcji będącym w dyspozycji aby w danych warunkach technologicznych i rynkowych zmaksymalizować zysk albo zminimalizować koszty. Taki właśnie jest sens neoklasycznej zasady racjonalnego gospodarowania, uwzględniającej dwa warianty i maksymalizację zysku i minimalizację kosztów. Na poszukiwanie metod optymalizacyjnych służących osiąganiu celu przedsiębiorstwa koncentrowała się nauka o przedsiębiorstwie. Zwolennicy podejścia neoklasycznego nie zajmowali się wewnętrznymi procesami zachodzącymi w przedsiębiorstwie. Jeśli bowiem przedsiębiorstwo osiąga wyniki optymalne, to sposób ich osiągania, role jakie w tym procesie odgrywają różni uczestnicy związani z działaniem przedsiębiorstwa, stają się zagadnieniami co najmniej drugorzędnymi, którymi zbytnio nie warto się zajmować.
Na pewnym etapie rozwoju wiedzy ekonomicznej ten neoklasyczny model przedsiębiorstwa miał liczne zalety. Jest on stosunkowo prosty, logicznie konsekwentny, nadaje się zatem do zastosowania w nim narzędzi i technik analizy ilościowej, dzięki którym można stosunkowo łatwo opisać skutki zmian w warunkach działania tego modelu oraz sterować jego funkcjonowaniem. Model ten zachował więc po dzień dzisiejszy pewne wartości poznawcze i dydaktyczne.
Jednak nawet krytycy neoklasycznego modelu, którzy nie zgadzają się z jego nazbyt uproszczonymi założeniami, nie wnika w układ wewnętrzny struktury przedsiębiorstwa. Tymczasem wewnętrzna struktura przedsiębiorstwa, zachodzące w niej procesy i przemiany nie pozostaje bez wpływu na jego funkcjonowanie. Dlatego współczesne prace dotyczące przedsiębiorstwa i jego problemów charakteryzuje głębsze spojrzenie na wewnętrzne procesy w nim zachodzące oraz na środowisko, w którym działa. Podkreśla się przy tym, że przedsiębiorstwa są złożonymi organizacjami działającymi w warunkach niepewności lub ograniczonej informacji. Przedsiębiorstwo rozpatrywane jest w oparciu o model opisujący jego zachowanie i przyjęte cele działania. Podstawowe znaczenie ma maksymalizacja zysku przedsiębiorstwa.
W związku z transformacją gospodarki światowej przedsiębiorstwa nie mogą dzisiaj przetrwać po prostu jedynie działając. Muszą one działać doskonale, jeśli mają odnieść sukces na coraz bardziej konkurencyjnym rynku globalnym.
Na skuteczność i efektywność działań przedsiębiorstw wpływa szeroko rozwinięty marketing. Przedsiębiorstwa funkcjonujące na rynku działają w warunkach konkurencji. Konkurencja zmusza do innowacyjności we wszystkich działaniach: wewnątrz przedsiębiorstwa i na zewnątrz do tego aby być lepszym od konkurentów, zaspokoić oczekiwane potrzeby klienta i zdobyć jego uznanie. Zdobywanie klientów jest ważnym zadaniem przedsiębiorstwa bowiem dopiero to pozwala w dłuższym czasie osiągnąć sukcesy gospodarcze. Współzawodnictwo powinno być nastawione nie tylko „na dziś” ale również „na jutro”. Potrzeby klienta stale się zmieniają i dlatego przedsiębiorstwo musi ciągle unowocześniać swoją działalność niekiedy zmieniać ją radykalnie, dostarczać innym, bardziej pożądanych produktów i usług a czasem zająć się zupełnie odmienną dziedziną.
Przedsiębiorstwo nie tylko odpowiada na potrzeby rynku, ale również je kształtuje.
Istnieje wzajemne oddziaływanie tych dwóch stron procesu gospodarczego. Przedsiębiorstwo tworzy nowe produkty, przyzwyczaja klienta do ich kupowania. Wówczas intensywniej rozwijają się potrzeby na te produkty w różnej skali. Dużą rolę odgrywa moda, kreowanie mody która kończy się sukcesem rynkowym zapewnia firmie właściwą efektywność gospodarczą.
Według niektórych teoretyków, w nadchodzących dziesięcioleciach powszechne staną się tzw. przedsiębiorstwa wirtualne. Dla przekształcenia organizacji rzeczywistej w organizację wirtualną potrzeba wymiany środków czyli nośników tradycyjnych i pracy ludzkiej na układy pamięci i procesory. Narodzinom organizacji wirtualnej towarzyszą dwa zjawiska: rozwój komunikacji elektronicznej w sieciach rozległych i multimediów czyli digitalizacja obrazu tekstu, dźwięku, możliwość przechowywania i szybkiego odtwarzania informacji bez utraty jakości w tym procesie ( oba te zjawiska są następstwami procesu globalizacji).
Słowo „wirtualny” oznacza nierzeczywisty, pozorny, ale możliwy. Coś co jest wirtualne, nie ma pewnych cech fizycznych, ale istnieje jako realna możliwość. Organizacja wirtualna jest dynamicznym narzędziem zarządzania, opartym na sieciach komputerowych i możliwościach korzystania z banków informacyjnych, między innymi takich jak internet - idealnym do osiągania przewagi konkurencyjnej na rynku globalnym. Nie jest to oczywiście jedyna definicja organizacji wirtualnej. Uczeni amerykańscy rozumieją ją jako organizację, w której nastąpiło połączenie zasobów współpracujących ze sobą firm, realizujących wspólne przedsięwzięcia w celu, który ma przynieść im korzyści większe niż wtedy, gdyby działały w sposób tradycyjny.
Przedsiębiorstwo wirtualne może obyć się bez pewnych atrybutów powodujących koszty takie jak np. aparat administracyjny a jednocześnie osiągnąć wyższą efektywność niż możliwa w tradycyjnych formach organizacja. Takie przedsiębiorstwo opiera się przede wszystkim na sprawnie funkcjonującej sieci komunikacyjno - informatycznej, ale równocześnie może nie posiadać osobowości prawnej. Oznacza to, iż współpraca firm nie pociąga za sobą konieczności zawierania umów cywilno - prawnych. Firmy nie mają zatem ustalonego czasu współpracy. Najczęściej czas trwania tego swoistego rodzaju związku ustala firma inicjująca współpracę, ale może też zdążyć się tak, że pozostałe firmy, jeżeli uznają to za korzystne, mogą kontynuować wirtualny związek baz firmy, która np. wystąpiła lub która stała się zbędna w osiąganiu korzyści.
Jak już wcześniej wspomnieliśmy, organizacja nie posiada typowych dla firmy elementów tradycyjnych. Nie ma w nich schematów organizacyjnych, biur, fabryk, umów o pracę z pracownikami. W związku z tym jest to organizacja o niskich kosztach administracyjnych, minimalnych nakładach inwestycyjnych i wysokiej produktywności.
W wirtualnym przedsiębiorstwie występuje sieć złożona np. z małych firm. Każda z nich wchodzi w interakcje z innymi partnerami. Każda z nich ma też pewien krąg klientów i stosunkowo szczupłą bazę infrastrukturalną. Jeśli pojawi się zlecenie, które może być zrealizowane tylko w dłuższym okresie i jest bardzo złożone, to jedna mała firma nie jest w stanie tego zlecenia wykonać. I wtedy zaczynają odgrywać rolę „reakcje sieciowe”. Polegają one na tym, że firma zwraca się do odpowiedniego partnera lub partnerów, którzy dysponują określonymi kompetencjami i fachowością, o współpracę. W takiej nowej organizacji, która nazywa się właśnie wirtualną, nie mają znaczenia szczeble hierarchii i funkcje menedżerskie. Wszystkie osoby biorące udział w tym przedsięwzięciu są sobie równe. Koordynacja prac i czuwanie nad realizacją zlecenia spoczywa na tej firmie lub partnerze, który nawiązał związki z innymi - zainteresowanymi współpracą - firmami.
D. Brütsch i F. Frige - Mosca zauważają, że w organizacji wirtualnej występują dwa główne elementy: sieć i wirtualne przedsiębiorstwo. Sieć opiera się na długotrwałej kooperacji i składa się ze zleceniodawców, instytutów, kompetencji kluczowych oraz integratorów. Sama sieć nie tworzy jeszcze wydajności, ale należy kultywować w niej kulturę zaufania przez wspólne zebrania i utrzymywanie kontaktów. Wirtualne przedsiębiorstwo składa się natomiast z poszczególnych uczestników sieci. Inicjatorem takiego przedstawicielstwa jest integrator, który koordynuje aktywność uczestników. Właśnie takie nowe przedsiębiorstwo wytwarza konkretną usługę - specjalnie dla określonego klienta. Po realizacji zadania, uczestnicy sieci rozdzielają się i znowu funkcjonują samodzielnie. Po jakimś czasie za sprawą następnego zlecenia, tworzy się nowa konstrukcja sieci i powstaje nowe wirtualne przedsiębiorstwo. Właśnie ponieważ związki między firmami są tak nietrwałe i szybko ulegają zmianom trudno jest mówić o strukturze organizacyjnej wirtualnego przedsiębiorstwa.
Przedsiębiorstwo fraktalne. Pojęcie „fraktal” wywodzi się z łacińskiego słowa fractus, tj. złamany, fragmentaryczny. Jest przede wszystkim obiektem samopodobnym, tj. takim, że może być podzielony na dowolnie małe części, z których każda jest wiernym pomniejszeniem całości. Ważne jest również to, że te małe fragmenty można otrzymać z całego obiektu przez „przekształcenie podobieństwa”.
Fraktal jest samodzielnie działającą jednostką przedsiębiorstwa, której cele i wydajność mogą być jednoznacznie opisane. Do najważniejszych cech fraktali zaliczamy:
samopodobieństwo
samoorganizację
witalność
samooptymalizację
ukierunkowanie na cel
dynamikę
Samopodobieństwo fraktali dotyczy przede wszystkim ich celów. Są one podobne w tym sensie, że każdy fraktal, tak jak całe przedsiębiorstwo, zmiesza do samodzielnego osiągnięcia pewnego docelowego stanu.
Samoorganizacja może być rozumiana na dwa sposoby. Po pierwsze, jako samoorganizacja operacyjna, czyli daleko idąca autonomia wszystkich pracowników każdego fraktala w stosowaniu właściwych metod realizacji zadań i wtedy wybór odpowiednich metod działania ograniczany jest jedynie celami ustalonymi wspólnie z menedżerami najwyższego szczebla. Składowa strategiczna oznacza z kolei, że menedżerowie ci stykają się z pełnym zakresem problemów i dylematów związanych z utrzymywaniem funkcjonowania i rozwojem fraktala.
Witalność oznacza zdolność fraktali do adaptacyjnego reagowania na każdorazowe wpływy otoczenia.
Samooptymalizacja objawia się natomiast tym, że fraktale reorganizują się (restrukturyzują), powstają na nowo i ulegają rozkładowi.
System celów, który wynika z celów fraktali, jest niesprzeczny i musi służyć osiągnięciu celów przedsiębiorstwa.
Dynamika w takim przedsiębiorstwie wynika z wydajnego systemu informacyjnego i komunikacyjnego.
Struktura organizacyjna fraktalnego przedsiębiorstwa jest płaskim rozwiązaniem strukturalnym. Hierarchia obejmuje szczebel menedżera najwyższego szczebla oraz menadżerów zarządzających fraktalami.
Na najwyższym poziomie hierarchii organizacyjnej funkcjonuje niewielki szczebel, składający się z kilku osób, wspierający menedżera(-ów) w procesach kształtowania celów przedsiębiorstwa oraz kontroli strategicznej. Niewielkie sztaby funkcjonują we wszystkich fraktalach. Wspomagają działania menedżerów, których uprawnienia są bardzo duże. Mogą oni nawet decydować o tym, czy fraktal powinien w dalszym ciągu pozostawać jednostką przedsiębiorstwa, czy też całkowicie się usamodzielnić.
Powiązania między fraktalami opierają się na zasadzie świadczenia usług. Każdy z nich musi przy tym ciągle potwierdzać się w konkurencji wewnętrznej i zewnętrznej. Wynika to stąd, że dla dowolnego fraktala możliwe i oczywiste są alternatywne powiązania w relacji określonego procesu. Od wszystkich pracowników wymaga się zatem myślenia i działania zgodnego z wymaganiami rynku. Wewnętrzne rozwiązania strukturalne fraktali mogą różnić się między sobą, gdyż mogą one mieć odmienne strategie. Są jednak cechy wspólne. Jedną z nich jest to, że podstawową formą organizacji pracy jest praca zespołowa, scalająca działania pracowników motywowanych nie zewnętrznie przez bodźce, ale wewnętrznie przez rozumienie działań. Charakteryzują się one ponadto niewielką formalizacją, ponieważ podstawowym regulatorem zachowań organizacyjnych są reguły niesformalizowane, takie jak np. podporządkowanie własnego interesu interesowi ogólnemu.
Zaletą struktury fraktalnego przedsiębiorstwa jest niewątpliwie jej przejrzystość. Niewielkiej „centrali” podporządkowane są autonomiczne jednostki organizacyjne, których podstawowymi jednostkami są autonomiczne zespoły robocze.
Jest to również struktura elastyczna, dzięki której fraktalne przedsiębiorstwo jest żywym organizmem, zdolnym do utrzymywania się przy życiu i utrzymywaniu ładu w stopniu jaki jest niezbędny. Struktura ta sprzyja rozwojowi wiedzy w przedsiębiorstwie. Może być ona pozyskiwana od klientów, wskutek możliwości utrzymywania z nimi stałych kontaktów oraz poznawania ich potrzeb, oczekiwań i punktów widzenia. Można ja także pozyskiwać od pracowników innych fraktali oraz specjalistów zatrudnionych w sztabach.
Struktura ta ma również wady. Jedna z nich wynika z tego, że rozpatrywane rozwiązania strukturyzują działania niejako „od góry” i równocześnie „do dołu”. Przedsiębiorstwo stale balansuje na krawędzi porządku i chaosu. Ponieważ pracownicy nie mają poczucia bezpieczeństwa, to i menedżerowie nie mogą liczyć na bezgraniczną lojalność. Inną wadą jest dublowanie komórek sztabowych. Podwyższa to koszt funkcjonowania przedsiębiorstwa oraz sprzyja konfliktom organizacyjnym.
literatura:
1. Bolesław Winiarski: Polityka gospodarcza w obliczu procesów globalizacji. Perspektywy na pierwsze dziesięciolecia XXI wieku. W: Bolesław Winiarski: Polityka gospodarcza. Wyd. 3. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006.
2. Anthony Giddens: Socjologia. Warszawa: PWN, 2004
3. Piotr Sztompka: Socjologia zmian społecznych. Kraków: Znak, 2005
4. I.K. Hejduk, Główne uwarunkowania rozwoju nauk zarządzania w Polsce, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2006, s.27
5. Tamże, s. 27
7. A. Herman, Nauki o przedsiębiorstwie w Polsce a praktyka, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2006, nr 3, s. 3.
8. Tamże, s. 4.
9. W.M. Grudzewski, Współczesne..., wyd. cyt., s.11
10.Tamże, s. 14.
11. Tamże, s. 13.
12. W. Szymański, Wpływ globalizacji na jakościowe zmiany otoczenia ekonomicznego przedsiębiorstw [w:] Polskie przedsiębiorstwa wobec globalizacji, (pod red. K. Kucińskiego), IFGN, Warszawa 2000 [za:] B. Gulski, Strategie polskich przedsiębiorstw wobec globalizacji, „Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa” 2006, nr 3, s. 65-66.
13. S. Kasiewicz, Szanse i bariery globalizacji krajowych firm, [w:] Przedsiębiorstwo przyszłości - wizja strategiczna, (pod red. W.M. Grudzewskiego i I.K. Hejduk), Difin, Warszawa 2002, [za:] B. Gulski, Strategie…, wyd. cyt., s. 66.
14. I.K. Hejduk, Główne…, wyd. cyt., s. 28-29.
15. Tamże, s. 34.
16. „Ekonomia menedżerska” W. F. Samuelson, S.G. Marks, Polskie wydawnictwo ekonomiczne, Warszawa 1998.
17. EiOP nr 5/2000: W. Grudzewski, I. Hejduk „Charakterystyka organizacji wirtualnej”.
18. EiOP nr 3/2001: M. Hopej „Struktura organizacyjna fraktalnego przedsiębiorstwa”;
19. W. Grudzewski, I. Hejduk „Zarządzanie wiedzą warunkiem poprawy innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw”.
M. Pietraś (red.), Oblicza procesów………, wyd. syt., s. 88
A. Zaorska, Ku globalizacji……, wyd. syt., s. 50
K. Kuciński, Gospodarka współczesnego świata, KURPISZ, Poznań 1999, s.265
J. Penc, Leksykon biznesu, Warszawa 2002, s.
A. Zaorska, Ku globalizacji……, wyd. syt., s. 175-178
M. Pietraś (red.), Oblicza procesów………, wyd. syt., s. 89
tamże
A. Kapeluszny, Korporacje transnarodowe w Polsce, niepublikowana praca magisterska, Lublin 1997, s.16