Nowe zasady RKO
Resuscytacja noworodka od 0 - 1 miesiąca:
Odsysanie cewnikiem bez odchylania głowy.
Metoda usta-usta-nos (objętość jamy ustnej).
% wdechów ratunkowych
Tętno - tętnica ramienna
Masaż serca za pomocą dwóch palców, 140 min. , 1 cm poniżej linii pomiędzy sutkowej
3:1; def. 4J/kg m.c.
Ambulans wzywamy po 1 min resuscytacji
Resuscytacja niemowlęcia o 1miesiąca do 1 roku:
Delikatne odgięcie głowy
Metoda usta-usta-nos (tak aby uniosła się klatka)
5 wdechów ratunkowych
Tętno - tętnica ramienna
Masaż serca za pomocą dwóch palców, 100 min, 1 cm poniżej linii pomiędzy sutkowej
5:1; def. 4J/kg m.c.
Ambulans wzywamy po 1 min resuscytacji
Resuscytacja dziecka od 1 roku do 8 lat:
Delikatne odgięcie głowy
Metoda ust-usta
5 wdechów ratunkowych
Tętno - tętnica szyjna
Masaż jedną ręką, 100 min
15:2; def. 4J/kg m.c.
Resuscytacja dorosłego:
Udrożnienie dróg oddechowych przez odgięcie głowy i wysunięcie żuchwy
Tętno - tętnica szyjna, na wysokości chrząstki tarczowatej. Max czas sprawdzania 10s.
Masaż dwoma rękami w połowie mostka 100 min
5 cykli 30:2
Jeżeli jest tętno a nie ma oddechu to wykonujemy 12-16 oddechów na min. Co 1 min sprawdzamy tętno.
Po 3 min BLS wprowadzamy defibrylację:
Def. jednofazowy - 360J, 360J, 360J
Def. dwufazowy - od 150J do 250J
Algorytm ALS u dorosłych:
Nie reaguje
Udrożnij drogi oddechowe
RKO 30:2 (do momentu podłączenia monitora/ defibrylatora)
Ocena rytmu:
Defibrylacja wskazana: (VF/VT bez tętna)
150-360J dwufazowy 360J jednofazowy
VF - migotanie komór VT - częstoskurcz komorowy bez tętna |
Defibrylacja nie wskazana (PEA/ Asystolia) RKO 30:2 przez 2 min
PEA - aktywność elektryczna bez tętna |
Przetaczanie płynów
W krwotokach wewnętrznych - przetaczamy tyle płynów aby uzyskać ciśnienia skurczowe 90 mmHg.
W krwotokach zewnętrznych - przetaczamy 20 ml/kg m.c.
Po urazie czaszkowo-mózgowym - przetaczamy tyle płynów aby uzyskać ciśnienia skurczowe 110-120 mmHg, aby utrzymać przepływ w naczyniach mózgowych.
We wstrząsie urazowym:
Dorośli - podać 1-2l mleczanu Ringera
Dzieci - bolus z krystaloidów 20ml/kg m.c.
Skuteczność nawadniania można ocenić wykonując próbę włośniczkową i sprawdzając tętno na tętnicy promieniowej.
Resuscytacja porażonego prądem zmiennym:
Zabezpieczenie miejsca zdarzenia
Resuscytacja jak urazowego, bez odginania głowy
Brak tętna - wykonujemy uderzenie przedsercowe
Masaż serca
Najczęściej występuje migotanie komór.
Resuscytacja porażonego prądem stałym:
Zabezpieczanie miejsca zdarzenia
Resuscytacja jak urazowego, bez odginania głowy
Nie wykonujemy uderzenia przedsercowego
Masaż serca
Najczęściej występuje Asystolia.
Zewnętrzny masaż serca:
Zewnętrzny masaż serca daje 25-30% normalnego rzutu serca.
Powikłaniem zewnętrznego masażu serca są: złamania żeber i mostka.
Defibrylacja mechaniczna:
Defibrylacja mechaniczna daje od 0,5 do 1 J energii.
Wskazania:
Migotanie komór - pacjent monitorowany
Zawał serca - migotanie komór - sytuacja dziej się na naszych oczach
Porażenie prądem zmiennym
Mechanizmy zatrzymania krążenia:
Migotanie komór - jest następstwem chaotycznej, bezwładnej czynności elektrycznej serca. Brak skurczu i perfuzji. Odsetek przeżywalności 15%. defibrylujemy!!!
Rozkojarzenie elektromechaniczne - jest to stan, w którym zachowana jest czynność bioelektryczna serca nie wywołująca jednak skurczu mięśnia serca. Przyczyny: hipowolemia, hipoksja, tamponada serca, odma prężna, hipotermia, kwasica. Przeżywalność 1%. Nie defibrylujemy!!!
Asystolia - brak czynności elektrycznej i mechanicznej serca, linia izoelektryczna. Przyczyny: zawał mięśnia sercowego, hipoksja, kwasica, kiper i hipokaliemia. Nie defibrylujemy !!!
Częstoskurcz komorowy bez tętna - trzy lub więcej następujące po sobie komorowe pobudzenia przedwcześnie generowane w ośrodkach ekotopowych umiejscowionych w obrębie komory z częstością powyżej 100min. Defibrylujemy!!!
Leki w migotaniu komór:
Adrenalina 1 mg co 3-5 min. i.v.
Bretylium 5 mg/ kg m.c. co 5 min i.v.
Siarczan magnezu 1- 4 g i.v.
Prokainamid - 30 mg/min do dawki max 17 mg/kg m.c.
Leki w bradykardii:
Adrenalina - dorośli 1 mg i.v., dzieci 0,01 mg/kg m.c. co 3 -5 min
Atropina - dorośli 1 mg i.v., dzieci 0,02 mg/kg m.c. do dawki całkowitej 0,03 mg
Stężenie procentowe tlenu:
Podczas podawania tlenu przez cewnik donosowy przy przepływie 1-6 litra/min osiąga się stężenie tlenu w granicach 25 - 45%.
W celu uzyskania stężenia 40 - 60% tlenu w powietrzu oddechowym 8 -10 l/min.
Przypuszczenie urazu kręgosłupa
Wypadki komunikacyjne
Upadki z wysokości
Podtopienia (jeżeli nieznany okoliczności)
Przy porażeniach prądem
Wykonujemy chwyt pistoletowy. Kciuki trzymamy na łukach jarzmowych. Powietrze wdmuchujemy metodą usta-usta-nos. Gdy poszkodowany ma własny oddech to wykonujemy chwyt szufladkowy, jest to włożenie kciuka do jamy ustnej i pociągnięcie do góry.
Wezwanie ambulansu:
Jeżeli jesteś sam (przy podtopieniach, dziecko, urazach), ambulans wzywamy dopiero po 1 min RKO.
Zadławienie i zachłyśnięcie:
Zadławienie (przyczyna stała), zachłyśnięcie (przyczyna płynna). Energicznie uderzamy poszkodowanego między łopatki - 5x, a następnie wykonujemy rękoczyn Heimlicha to jest objęcie poszkodowanego od tyłu i uciskanie go między pępkiem a wyrostkiem mieczykowatym - 5x.
Kontrapulsacja brzuszna:
Stanowi połączenie standardowego masażu pośredniego serca z rytmicznym uciskaniem powłok brzusznych w chwili pomiędzy uciskami mostka. Poprawia to ciśnienie przepływu wieńcowego CPP i przepływ mózgowy poprzez zwiększenie ciśnienia wewnątrz klatki piersiowej i w aorcie.
Deficyt tętna:
Występuje wtedy gdy nie wszystkim pobudzeniom widocznym na ekranie monitora odpowiada wyczuwalna fala tętna.
Prędkość przepływu:
Prędkość przepływu toczonych płynów jest wprost proporcjonalna do czwartej potęgi promienia cewnika i odwrotnie proporcjonalna do jego długości.
Zaburzenia rytmu:
Nadkomorowe:
Trzepotanie przedsionków - występuje w schorzeniach powodujących uszkodzenie mięśnia serca lub jego stan zapalny. Skurcz przedsionków z częstością 250—350/min.
Migotanie przedsionków - jest to niemiarowe tętno i niemiarowy rytm komór. Towarzyszy temu niedokrwienie mięśnia sercowego, zatorowość płucna i nadciśnienie. Konieczne jest wykonanie kardiowersji.
Częstoskurcz nadkomorowy
Bradykardia zatokowa - wykazuje zespoły RS o prawidłowej szerokości poprzedzone załamkami P z częstością poniżej 60/min
2. Komorowe:
Częstoskurcz komorowy - u pacjentów z poważnymi schorzeniami serca. Szerokie zespoły QRS, rytm miarowy.
Migotanie komór - jest następstwem chaotycznej, bezładnej czynności elektrycznej serca. Nie występują skurcze ani perfuzja.
Międzykomorowe:
Zespół preeksytacji - wywołany jest obecnością dodatkowej drogi pomiędzy układami przewodzącymi przedsionków i komór.
19. Postacie choroby niedokrwiennej serca:
Dławica
Wstrząs kardiogenny
Zawał
Choroba niedokrwienna polega na niedostatecznej podaży tlenu do mięśnia sercowego
Najczęstsza wada zastawkowa:
Wypadanie płatka zastawki dwudzielnej spowodowane gorączką reumatyczną.
Wstrząs kardiogenny:
Powstaje wtedy, gdy serce nie jest w stanie zapewnić perfuzji odpowiadającej potrzebom metabolicznym tkanek.
Przyczyny:
Ostry zawał mięśnia sercowego
Zwężenie zastawek
Zapalenie mięśnia serca
Kardiomiopatia
Objawy:
Hipotonia i tachykardia
Zlewne poty
Zimne kończyny
Słabe wypełnienie kapilar.
Ostra niewydolność oddechowa:
Nagłe zaburzenia wymiany tlenu lub dwutlenku węgla.
Wskazania do respiatoterapii:
pO2 poniżej 60 mmHg
pCO2 powyżej 50 mmHg
pH poniżej 7,35
Przyczyny zapalenia mięśnia sercowego:
wirusowe; 2. bakteryjne; 3. nieinfekcyjne; 4. immunologiczne
Niewydolność zastoinowa:
Zaburzona praca mechaniczna serca, powodująca spadek pojemności wyrzutowej.
Przyczyny sercowe:
choroba mięśnia sercowego
zawał
zaburzenia rytmu
choroby zastawek
choroby osierdzia
Przyczyny pozasercowe:
nadciśnienie
nadmierna podaż płynów
infekcje układowe
zator tętnicy płucnej
Zator - zakrzep:
Zator- materiał przenoszony drogą krwi. Najczęstsze źródła migotania przedsionków.
Zakrzep - powstaje w miejscu uszkodzenia błony ściany naczynia (blaszka miażdżycowa)
Zespół żyły próżnej górnej:
Tamponada serca
Zaciskające zapalenie osierdzia
Tamponada serca:
Pojawia się gdy ciśnienie płynu w worku osierdziowym otaczającym serce osiąga wielkość utrudniającą rozkurczowe napełnienie się komór.
Przyczyny:
urazy
wysięki nowotworowe, mocznicowe, gruźlicze
wysiękowe zapalnie osierdzia
Objawy:
Triada Becka: a) poszerzenie żył szyjnych, b) hipotonia, c) stłumione tony serca
Duszność
Ból w klatce piersiowej
Wstrząs i NZK
Leczenie:
Ocena ABC
Wkłucie 2x
Tlenoterapia i komfort termiczny
Nakłucie osierdzia pod wyrostkiem mieczykowatym, pod kątem 45o wgłąb i na lewo.
Niewydolność lewokomorowa - obrzęk płuc:
Objawy:
Duszność nasilająca się w pozycji leżącej
Ból w klatce piersiowej
Kaszel z odksztuszaniem pienistej różowej wydzieliny.
Badanie fizykalne:
Blada, oziębiona i zlana potem skóra
Przepełnione żyły szyjne
Rzężenia nad polami płucnymi
Leczenie:
Pozycja siedząca
Tlen do oddychania
Wkłucie 2x
Leczenie farmakologiczne uzależnione od ciśnienia tętniczego:
Ciśnienie prawidłowe lub podwyższone:
Furosemid 40-80 mg i.v.
Nitrogliceryna 0,5 mg
Morfina 250 mg i.v.
Opaski uciskowe na kończyny zmieniane co 10 min, upust krwi
Ciśnienie obniżone:
Dopomina 2010 mikrogram /kg m.c. i.v.
Niewydolność prawokomorowa - zator tętnicy płucnej:
Zamknięcie tętnicy płucnej lub jej odgałęzienia przez materiał zatorowy (tłuszcz, zakrzep żylny, płyn owodniowy, powietrze).
Źródła materiałów zatorowych: naczynia kończyn dolnych, miednicy mniejszej. Czynniki predysponujące to: unieruchomienie, otyłość, żylaki kończyn dolnych.
Objawy kliniczne:
Przyspieszenie oddechu
Kaszel i krwioplucie
Ból w klatce piersiowej
Niepokój, pobudzanie, poty
Postępowanie:
Pozycja półsiedząca
Tlen, wkłucie, leki p/bólowe i uspokajające
Heparyna, leczenie wstrząsu.
Choroba Leśniowskiego - Crohna:
Jest to odcinkowe zapalenie jelit, które najczęściej obejmuje jelito cienkie i grube.
Objawy:
Gorączka
Utrata masy ciała
Biegunka (może być krwista)
Kurczowe bóle brzucha
Mogą wystąpić zmiany w obrębie układu wątrobowo - żółciowego i nerek oraz zmiany reumatyczne, oczne i skórne.
Leczenie:
Antybiotyki - Metronidazol
Steroidy - Prednizon, Sulfasalazyna
Ścisła dieta.
Wrzodziejące zapalenie jelita grubego:
Jest to przewlekły stan zapalny obejmujący błonę śluzową i podśluzową jelita grubego grubego odbytnicy.
Objawy:
Wodnista biegunka z domieszką krwi, ropy, śluzu.
Kurczowe bóle brzucha
Gorączka
Utrata masy ciała
Leczenie:
założenie zgłębnika nosowo-żołądkowego
Podawanie płynów i elektrolitów
Antybiotyki np. Ampicylina, Klindamycyna
Steroidy np. Hydrokortizon 100 mg
Zawał mięśnia sercowego:
Jest to zamknięcie światła tętnicy wieńcowej wskutek czego powstaje martwica mięśnia serca.
Postacie zawału:
Bólowa, 2. Bezbólowa, 3. Nietypowa, 4. Izolowany zawał prawej komory.
Biochemia zawału:
Troponina I lub T
Mioglobina
Alat i Aspat
CPK - MB, GGTP, LDH (2,3)
Powikłania zawału:
Zaburzenia rytmu
Wstrząs kardiogenny
Ostra niewydolność lewokomorowa
Pęknięcie serca
Ponowny zawał
Leczenie:
Unieruchomienie
Nitrogliceryna
Aspiryna 300 mg p.o.
Tlen, wkłucie
Leki: p/bólowe, Beta-blokery, Captopryl, Encorton, PTCA, CABG
Wskazania do nakłucia klatki piersiowej w odmie:
Objawy ostrej niewydolności oddechowej
Objawy wstrząsu
Zaburzenia świadomości
Odwracalne przyczyny NZK:
Hypoksja
Hypowolemia
Hyperkaliemia
Hipotonia
Odma opłucnowa
Tamponada
Zatrucia alkoholem
Zatrucia lekami
Kiedy nie wolno stosować odzieży pneumatycznej, przeciwwstrząsowej:
Odzieży tej nie wolno stosować:
w podejrzeniu krwotoku wewnętrznego
w obrzęku mózgu i płuc
u kobiet w ciąży
Zjawisko auto - PEEP:
Jest to rozwijające się w płucach zjawisko pułapki powietrznej, które może powodować wzrost ciśnienia w klatce piersiowej prowadzące do zmniejszenia napływu żylnego, a w następstwie do obniżenia rzutu serca.
Hipoksemia:
Jest to obniżenie ciśnienia cząsteczkowego tlenu we krwi tętniczej.
Hiperkapnia:
Jest to podwyższenie ciśnienia cząsteczkowego dwutlenku węgla.
Nerwy czaszkowe:
Węchowy
Wzrokowy
Okoruchowy
Bloczkowy
Trójdzielny
Odwodzący
Twarzowy
Przedsionkowo-ślimakowy
Językowo-gardłowy
Błędny
Dodatkowy
Podjęzykowy
Dławica Prinzmetala:
Jest to dławica na skutek skurczu tętnicy wieńcowej w jej proksymalnym odcinku, w miejscu usytuowania blaszki miażdżycowej, pojawia się nagle w czasie snu.
Zespół Wolfa-Parkinsona-Whita (WPW):
Jest to najczęściej spotykany zespół preeksytacji. Częste występowanie zaburzeń rytmu z szybką częstością skurczu serca.
Objaw Lewine'a:
Objaw demonstrowany przez chorych jako uderzenie dłonią w okolicę mostka w celu scharakteryzowania bólu.
Torsades de pointes:
Są to napady częstoskurczu trwające 20-30 sek., w których zmienna jest amplituda zespołów QRS (hipokaliemia).
Szmer Graham -Stella
Jest to wysoki, rozkurczowy, typu descressendo, chuchający szmer niedomykalności zastawki tętnicy płucnej, słyszany wzdłuż górnej części lewego brzegu mostka.
Zespół Dresslera:
Jest to odległe powikłanie zawału serca, rozwijające się w okresie od 1 tygodnia do kilku miesięcy od ostrej fazy zawału. Suche nieinfekcyjne zapalenie osierdzia.
Może być wynikiem reakcji autoimmunologicznej.
Objaw Kussmalla:
Jest to zwiększenie stopnia poszerzenia żył szyjnych w czasie wdechu.
Choroba dopływu:
Jest to zamknięcie naczynia w okolicy rozwidlenia aorty na tętnice biodrowe wspólne.
Choroba odpływu:
Jest to zamknięcie naczynia poniżej odejścia tętnicy pachwinowej. Występuje chromanie w łydkach i stopach.
Objaw Westermarka:
Jest to poszerzenie cienia centralnej tętnicy płucnej ze zmniejszeniem rysunku naczyniowego płuca.
Garb Hamptona:
Jest to zagęszczenie kształtu trójkątnego lub klina przylegające szeroką podstawą do opłucnej i wskazujące wierzchołek na wnękę.
Objaw Buergera:
Uniesienie stóp chorego na wysokość 30 cm, powoduje zblednięcie kończyn, po położeniu do pozycji wyjściowej stopy odzyskują swoje zabarwienie zbyt wolno a następnie pojawia się silne przekrwienie.
Naciśnie złośliwe:
Jest to obecność podwyższonego ciśnienia, któremu towarzyszy obrzęk tarczy nerwu wzrokowego.
Zespół Adama - Stokesa (Napady MAS)
Jest to całkowity blok AV, przetrwały lub przemijający, który prowadzi do utraty przytomności. Wywołany zaburzeniami przewodnictwa lub arytmią serca.
54. Tętno mota wodnego:
Jest to tętno szybko narastające a następnie gwałtownie zapadające w czasie w czasie rozkurczu.
55. Tętno Quinkcego:
Jest to tętno obserwowane po delikatnym uciśnięciu czubka paznokcia, co powoduje naprzemienne czerwienie się łożyska paznokcia przy korzeniu.
Szmer Austina - Flinta:
Jest to miękki śródskurczowy turkot wywołany przemieszczeniem się płatka zastawki dwudzielnej przez powracający do komory strumień krwi.
Obraz kliniczny ostrego zamknięcia tętnicy 6P:
Jest ot : ból, zblednięcie, zaburzenie czucia, niedowład, brak tętna, zminennoocieplność.
Triada Virchofa:
Jest to objaw zakrzepicy: zastój, nadmierna krzepliwość, uszkodzenie śródbłonka.
Zespół Marfana:
Jest to zwężenie zastawki aortalnej.
Punkt McBurneya:
Jest to odległość 2/3 wzdłuż linii poprowadzonej od pępka do prawego kolca biodrowego. Miejsce tkliwe w zapaleniu wyrostka robaczkowego.
Objaw Blumberga:
Jest to tkliwy ból z odbicia. Ból wywołany podczas gwałtownego oderwania dłoni od powłok brzusznych. Występuje w zapaleniu otrzewnej.
Objaw zasłonowy:
Jest to ból spowodowany przez wewnętrzną rotację prawego biodra podczas utrzymywania w zgięciu kończyny w kolanie i biodrze. Występuje w zapaleniu wyrostka robaczkowatego.
Objaw Murphy'go:
Jest to zatrzymanie oddechu podczas ucisku przez badającego okolicy prawego górnego kwadrantu jamy brzuszne. Występuje w zapaleniu pęcherzyka żółciowego.
Objaw Cullena:
Są to wybroczyny wokół pępka w wyniku zapalenia trzustki lub urazu.
Objaw Greka - Tunera:
Są to wybroczyny po bokach jamy brzusznej (krwawienie pozaotrzewnowe).
Objaw Rowsinga:
Jest to ból przeniesiony w prawym dolnym kwadrancie brzucha, który powstaje w wyniku ucisku przez badającego okolicy lewego dolnego kwadrantu brzucha. Występuje w zapaleniu otrzewnej i zapaleniu pęcherzyka żółciowego.
Objaw lędźwiowy:
Jest to ból wywołany ciągnięciem prawego biodra chorego w czasie gdy leży on na lewym boku. Występuje w zapaleniu wyrostka robaczkowatego.
Objaw Chełmońskiego:
Jest to krótkotrwały ból w prawym podżebrzu podczas uderzenia ręką tej okolicy i świadczy o zapaleniu pęcherzyka żółciowego.
Objaw sznura pereł:
Jest to linia małych kieszeni powietrznych w świetle wypełnionym płynem na zdjęciu Rtg (niedrożność jelit).
Objaw granicy:
Jest to ostre zakończenie cienia gazów w obrębie poprzecznicy w rzucie trzustki na zdjęciu Rtg (ostre zapalenie trzustki).
Obaj odwróconego drzewa:
Jest to ograniczona niedrożność dwunastnicy i jelita czczego na zdjęciu Rtg. (ostre zapalenie trzustki).
Zespół Boerhaave'a:
Jest to pęknięcie przełyku w wyniku nasilonych wymiotów.
Zespół Mallory'ego Weissa:
Jest to podłużne pęknięcie błony śluzowej żołądka w pobliżu połączenia żołądkowo-przełykowego powstałe w wyniku nasilonych wymiotów.
Głowa meduzy:
Są to poszerzone naczynia żylne dookoła pępka spostrzegane u chorych ze schorzeniami wątroby.
Występujące zapalenie dróg żółciowych:
Jest to bakteryjne zakażenie układu żółciowego, będące wynikiem utkwienia złogu w przewodzie żółciowym wspólnym.
Objawy to:
Triada Charcota: ból w prawym górnym kwadrancie jamy brzusznej, gorączka, żółtaczka
Pentoda Reynoldda: Triada Charcota + zmiany w stanie umysłowym, hipotensja
Objaw Battle'a:
Jest to wynaczynienie krwi w okolicy wyrostka sutkowatego. Występuje w podejrzeniu złamania podstawy czaszki.
Oddech Cheyne-Stokesa:
Wskazuje na nieprawidłowe działanie dwóch półkul mózgowych przy prawidłowej pracy pnia mózgu. Najczęściej towarzyszy zaburzeniom metabolicznym.
Oddychanie apneustyczne:
Jest to długa przerwa między wdechami u pacjenta z zawałem w obrębie mostu.
Oddech ataktyczny:
Jest to oddech bardzo nieregularny, zwiastun śmierci.
Zespół Wallenberga:
Jest to zespół boczny opuszki. Dotyczy obszaru unaczynienia kręgowo - podstawnego związany z unaczynieniem pnia mózgu.
Choroba Maniera:
Występuje triada objawów: osłabienie słuchu, zawroty głowy, szum w uchu. Występuje najczęściej u pacjentów po 50 r. ż. Poszerzenie układu endolimfatycnzego ucha powodują zawroty głowy.
Objaw Kehra:
Jest to ból przeniesiony do lewego barku podczas uszkodzenia śledziony.
Złamanie, zwichnięcie, skręcenie:
Złamanie - jest to przerwanie ciągłości kory kości.
Zwichnięcie - jest to przemieszczenie względem siebie powierzchni współtworzących staw.
Skręcenie - jest to uraz aparatu więzadłowego stawu, spowodowane wymuszonym ruchem w stawie.
Blok przedsionkowo-komorowy II stopnia:
Wydłużenie odcinka PQ > 0,2 s
85. Blok przedsionkowo-komorowy II stopnia - Mobitz II:
Nieprzewiedzione załamki P bez uprzedniego stopniowego wydłużania odstępu PR
86. Blok przedsionkowo-komorowy III stopnia:
Przewodzenie z przedsionków do komór zostaje całkowicie przerwane. Przedsionki biją własnym rytmem, komory osobnym, którym kieruje ich własny ośrodek.
8