SPIS TREŚCI
1. Pojęcie i rodzaje ubezpieczeń |
2 |
2. Istota ubezpieczeń ekologicznych |
4 |
3. Ryzyko ekologiczne i jego rodzaje |
6 |
4. Zakres odpowiedzialności ekologicznej |
7 |
5. Rodzaje ubezpieczeń ekologicznych w Polsce |
9 |
6. Podsumowanie |
16 |
7. Bibliografia |
17 |
Pojęcie i rodzaje ubezpieczeń
Rynek ubezpieczeniowy jest jedną z części finansowego sektora gospodarki polskiej, który w ostatnich latach przeżył wiele zasadniczych zmian. Rynek ten ma ogromny wpływ na funkcjonowanie całej gospodarki, gdyż dobrze zorganizowany i sprawnie działający pozytywnie stymuluje procesy w niej zachodzące.
Ubezpieczenia pełnią ważną rolę w gospodarce, przyczyniając się do stabilizacji rynkowej. Pełnią istotne funkcje zarówno gospodarcze, jak i społeczne.
Ubezpieczenie jest urządzeniem gospodarczym, którego nadrzędnym zadaniem jest łagodzenie (lub w pełni likwidowanie) negatywnych skutków zdarzeń losowych poprzez rozłożenie ciężaru tego łagodzenia na wiele jednostek, którym dane zdarzenia zagrażają. Ubezpieczenie można potraktować jako jedną z metod zarządzania ryzykiem. Łączy bowiem w sobie zarówno element zatrzymania ryzyka, jego transferu, dyspersji, kontroli i prewencji. Umowa ubezpieczenia jest umową cywilno-prawną, a w wyniku jej zawarcia dochodzi do powstania stosunku prawnego pomiędzy ubezpieczycielem a ubezpieczającym i ubezpieczonym. Przez umowę ubezpieczenia zakład ubezpieczeń zobowiązuje się spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę (art.805 KC).
Ubezpieczenia można klasyfikować w zależności od przyjętego kryterium na:
Kryterium sfery działania (podstawowy podział ubezpieczeń) :
Ubezpieczenia społeczne
Ubezpieczenia gospodarcze
Kryterium przedmiotu ubezpieczenia:
Ubezpieczenia majątkowe
Ubezpieczenia osobowe
Kryterium ustawowego podziału ubezpieczeń przez Załącznik do ustawy o działalności ubezpieczeniowej z dnia 28 lipca 1990 r.:
Dział I- Ubezpieczenia na życie
Dział II- Pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe
Kryterium występowania swobody (lub jej brak) w nawiązywaniu stosunku ubezpieczeniowego:
Ubezpieczenia obowiązkowe
Ubezpieczenia dobrowolne
Kryterium źródeł prawa:
Ubezpieczenia morskie
Ubezpieczenia lądowe
Kryterium liczby podmiotów objętych ochroną ubezpieczeniową:
Ubezpieczenia indywidualne
Ubezpieczenia zbiorowe
Kryterium podmiotu ubezpieczenia:
Ubezpieczenia podmiotów gospodarczych
Ubezpieczenia ludności
Kryterium formy organizacyjno-prawnej oraz celu instytucji oferującej ubezpieczenia:
Ubezpieczenia komercyjne
Ubezpieczenia wzajemne
Kryterium zakresu terytorialnego świadczonej ochrony ubezpieczeniowej:
Ubezpieczenia w obrocie krajowym
Ubezpieczenia w obrocie międzynarodowym
Znaczące efekty w zakresie ochrony środowiska uzyskać można między innymi dzięki wymuszaniu poprzez system instrumentów prawnych i ekonomicznych, inwestycji proekologicznych. Jednym z istotnych dla praktyki gospodarczej instrumentów mogą być szeroko rozumiane ubezpieczenia ekologiczne. Ubezpieczenia ekologiczne są jednym z instrumentów finansowych wykorzystywanym w realizacji polityki ekologicznej państwa. Jako instrument ekonomiczno-rynkowy w największym stopniu realizują zasadę „zanieczyszczający płaci” (PPP), dlatego ich rozwój w Polsce jest coraz bardziej dynamiczny.
Ubezpieczenia ekologiczne obejmują zdarzenia losowe o charakterze ekologicznym. Mogą to być zarówno zdarzenia spowodowane przez siły natury (powodzie, huragany, gradobicie), jak i przez działalność gospodarczą człowieka (awarie urządzeń przemysłowych powodujące degradację środowiska).
Z pojęciem ubezpieczeń ekologicznych spotykamy się w klasyfikacji rodzajowej ubezpieczeń (stosowanej głównie w praktyce). Wyróżnia ona rodzaje ryzyk, np.: ogniowe, kradzieży, cywilizacyjne, atomowe oraz ekologiczne.
2. Istota ubezpieczeń ekologicznych
Elementem warunkującym rozważania na temat ubezpieczeń w ekorozwoju jest pojęcie szkody ekologicznej. Nie stworzono dotychczas jednolitej definicji szkody ekologicznej, różne towarzystwa ubezpieczeniowe w zależności od systemu prawnego państwa, w którym posiadają siedzibę różnie definiują zakres swej odpowiedzialności. Definicja B. Baranowskiej - Dutkiewicz w brzmieniu “Za szkodę ekologiczną uważa się negatywne skutki środowiskowe, spowodowane nadmiernym zanieczyszczeniem komponentów środowiska: powietrza, wody i gleby lub zmianami w ekosystemach, znajdujących się w zasięgu oddziaływania sprawcy” może stanowić punkt wyjścia do dalszych rozważań.
Obowiązująca w Polsce ustawa z 1990r. o działalności ubezpieczeniowej stwarza potencjalną możliwość kompensacji szkód ekologicznych w wyniku ubezpieczenia się podmiotów:
zagrożonych szkodami poniesionymi “przez siebie”:
majątkowymi - ubezpieczenia majątkowe,
osobowymi - ubezpieczenia osobowe;
zagrożonych odpowiedzialnością (cywilną), w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej lub posiadaniem mienia za poniesione “przez osoby trzecie” szkody:
majątkowe - ubezpieczenia OC,
osobowe - ubezpieczenia OC.
Powyższa potencjalna możliwość niestety nie zapewniła rozwoju ubezpieczeń ekologicznych. Wynika to z wielu przyczyn do których zaliczyć można m. in.:
szczególnie trudne do oszacowania ryzyko,
występowanie tzw. ryzyka ukrytego, które nie jest rozpoznawane ze względu na stan współczesnej nauki i technologii,
zagrożenie dla bytu zakładu ubezpieczeń w wyniku źle oszacowanego ryzyka,
potrzebę zatrudnienia ekspertów o szczególnej wiedzy i dokonywania kosztownych ocen zagrożenia,
występowanie długotrwałych, ciągłych i jednocześnie trudnych do stwierdzenia w początkowym etapie oddziaływań na środowisko, rodzących docelowo ogromne niemożliwe do kompensacji szkody
Instytucja ubezpieczeń ekologicznych powinna służyć:
ochronie zasobów naturalnych w rozumieniu ich przydatności do produkcji,
wspieraniu podmiotów realizujących inwestycje proekologiczne.
Ubezpieczenia od odpowiedzialności za szkody w środowisku odróżniać powinny dwa rodzaje szkód, a mianowicie:
straty i szkody w środowisku niemożliwe do przewidzenia, które mogą się zdarzyć mimo normalnej konserwacji oraz eksploatacji urządzeń użytkowanych w środowisku,
straty i szkody, które powstają w środowisku na skutek długotrwałych zaniedbań ludzkich.
Pierwsze nadają się do ubezpieczenia, a drugie z reguły nie są ubezpieczane.
Przymusowe, głębokie, natychmiastowe i pełne ubezpieczenie wywołałoby zakłócenia w płynności podmiotów gospodarczych. Tak więc w Polsce, podobnie jak było i jest na całym świecie, należy ubezpieczenia ekologiczne urzeczywistniać w taki sposób i w takim zakresie, w jakim jest to możliwe bez wywoływania lawiny bankructw. Ubezpieczenia powinny być zachętą w ekspansji gospodarczej, nie mogą być hamulcem rozwoju. Niedorozwój gospodarczy jest największym zagrożeniem środowiska. Stąd właśnie najgroźniejsza degradacja przyrody i środowiska dokonuje się w krajach najsłabiej rozwiniętych. Jednocześnie jednak ubezpieczeń ekologicznych nie można opóźniać w stosunku do możliwości i konieczności.
Wdrażanie odpowiedzialności za degradację następuje powoli. Stopniowo też zwiększa się skala zobowiązań sprawców degradacji środowiska za wyrządzone szkody i straty ekologiczne.
3. Ryzyko ekologiczne i jego rodzaje
Charakterystykę ubezpieczeń ekologicznych rozpocząć należy od przybliżenia pojęcia ryzyka. Na gruncie teorii ubezpieczeń istnieje wiele różnych definicji ryzyka, w tym również ryzyka ekologicznego.
Ryzyko rozumiane jest jako potencjalna zmienność rezultatów (stan realnej rzeczywistości, w której istnieje możliwość niekorzystnego odchylenia się wyniku rzeczywistego w stosunku do założonego lub oczekiwanego w danej sytuacji). Ryzyko jest kategorią obiektywną (niezależną od odbiorcy), kategorią subiektywną jest niepewność. Nie należy utożsamiać ryzyka z niebezpieczeństwem, które jest przyczyną lub źródłem strat.
Występująca tu kategoria straty jest rozumiana najczęściej jako finansowo wyrażona szkoda. Przez szkodę ekologiczną rozumie się następstwo naruszenia środowiska przyrodniczego, które prowadzi do uszczerbku czyjegoś mienia lub zdrowia, albo uniemożliwia niektóre z potencjalnych lub rekreacyjnych zastosowań środowiska.
Biorąc pod uwagę zakres obejmowanego ryzyka wyróżniamy:
ryzyko ekologiczne sensu stricto (ryzyko środowiskowe) to możliwość pogorszenia poziomu jakości środowiska, naruszenia równowagi przyrodniczej lub wystąpienia klęski żywiołowej
ryzyko ekologiczne sensu largo obejmuje ryzyko zdrowotne, kulturowe, materialne i finansowe.
Jest to podstawowy, ale nie jedyny podział ryzyka. Poniżej zaprezentowane zostaną inne kryteria podziału ryzyka, które są istotne w klasyfikacji ryzyka ekologicznego.
Pierwsze z omawianych kryteriów ryzyka dotyczy charakteru zdarzeń losowych (źródła niebezpieczeństwa). Wyróżnia się, więc ryzyko:
przyrodnicze (elementarne) - kreowane przez samą przyrodę (ryzyko powodzi, ryzyko huraganu),
społeczne - kreowane przez działalność człowieka ( wyczerpania złóż, ryzyko związane z użytkowaniem sił przyrody).
Drugim kryterium jest charakter szkód. W związku z tym dzieli się ryzyko na:
osobowe (ryzyko choroby, utraty zdrowia)
majątkowe (ryzyko pożaru, ryzyko utraty plonów).
Podział na ryzyko pierwotne i wtórne jest również ważny;
pierwotne to ryzyko zrealizowania się niebezpieczeństwa ekologicznego (ryzyko zanieczyszczenia wody pitnej)
wtórne to ryzyko spowodowane pośrednio realizacją niebezpieczeństwa ekologicznego ( np. pogorszenie stanu zdrowia ludności, zatrucie ludzi spowodowane spożyciem skażonej wody).
Źródłami ryzyka ekologicznego mogą być:
kożystanie ze środowiska,
wprowadzenie zmian w środowisku,
działanie naturalnych sił przyrody
Do źródeł ryzyka ekologicznego zalicza się również ochronę środowiska, gdyż zastosowanie niektórych instrumentów prawno-administracyjnych może prowadzić do powstania szkody (np. uszczerbku dochodu, zwiększenia kosztów działalności).
Powstałe w wyniku realizacji niebezpieczeństwa ekologicznego szkody mogą, więc mieć charakter bezpośredni lub pośredni. Dzieli się je również na szkody powstałe w wyniku zjawisk nagłych oraz powstałe w wyniku długotrwałych zaniedbań. Nie wszystkie szkody można ubezpieczyć. Te ostatnie uznaje się zasadniczo za nieubezpieczalne.
4. Zakres odpowiedzialności ekologicznej
Polskie prawo zapewnia możliwość dochodzenia roszczeń. „Każdy, komu przez bezprawne oddziaływanie na środowisko bezpośrednio zagraża szkoda lub została mu wyrządzona szkoda, może żądać od podmiotu odpowiedzialnego za to zagrożenie lub naruszenie przywrócenia stanu zgodnego z prawem i podjęcia środków zapobiegawczych, w szczególności przez zamontowanie instalacji lub urządzeń zabezpieczających przed zagrożeniem lub naruszeniem; w razie, gdy jest to niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, może on żądać zaprzestania działalności powodującej to zagrożenie lub naruszenie”. Artykuł 322 cytowanej ustawy Prawo ochrony środowiska w kwestii odpowiedzialności za szkody oparta na zasadzie odpowiedzialności cywilnej, rozumianej jako odpowiedzialność cywilna podmiotów gospodarczych za ekologicznie niekorzystne oddziaływanie środowiskowe powodowane przez działalność produkcyjną, transportową i inne rodzaje działalności usługowej oraz przez konsumpcję. Zaznaczyć należy, że pojęcie podmiotów gospodarczych obejmuje również gospodarstwa domowe. Na określenie odpowiedzialności cywilnej podmiotów gospodarczych za ekologicznie niekorzystne oddziaływanie środowiskowe używa się określenia odpowiedzialność ekologiczna.
Wyróżniamy odpowiedzialność ekologiczną:
za winę udowodnioną stanowi w wielu krajach klasyczny przykład odpowiedzialności, która wynika z uregulowań kodeksu cywilnego. Implikuje ona konieczność przeprowadzania w sądzie postępowania dowodowego na istnienie związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy ekologicznie niekorzystnym oddziaływaniem sprawcy, a szkodą poniesiona przez osoby trzecie. Dotyczy zazwyczaj zdarzeń nagłych, jednorazowych, lokalnych
za (potencjalne) zagrożenie (odpowiedzialność za ryzyko ekologiczne) oznacza to, że szkoda nie musi wystąpić, podmiot odpowiada również za stworzenie zagrożenia powstania szkody, a w związku z tym powinien podejmować działania zmierzające do zapobieżenia powstaniu szkody i strat środowiskowych.
Pojęcie odpowiedzialności za szkody długookresowe lub stopniowe występuje głównie w powiązaniu z zasadą potencjalnego zagrożenia ekologicznego
Nie istnieje natomiast kategoria odpowiedzialności z tytułu oddziaływań „dystansowych”, a więc związanych z rozprzestrzenianiem się zanieczyszczeń na dużych obszarach, które są wprowadzane do środowiska systematycznie.
Działalność podmiotów gospodarczych zgodnie z przepisami i w granicach uzyskanych pozwoleń na korzystanie z zasobów środowiska nie wyłącza ich odpowiedzialności za szkody powstałe w wyniku tej działalności. Oznacza to, że poszkodowany może żądać zaspokojenia swoich roszczeń za szkody spowodowane normalną działalnością podmiotu pod warunkiem, że potrafi udowodnić zależność pomiędzy poniesioną szkodą a działalnością objętą decyzjami administracyjnymi.
Oddziaływania „dystansowanie” nie są ubezpieczane, gdyż nie spełniają podstawowego kryterium ubezpieczalności. Nie można w ich przypadku określić czasu wystąpienia szkody, a więc skalkulować ryzyka ekologicznego. Często nie można również jednoznacznie określić producenta zanieczyszczenia oraz oszacować wpływu warunków naturalnych na skumulowanie strat wynikłych z tej szkody. Nie spełnione jest również zazwyczaj kryterium przypadkowości.
Ustanowienie odpowiedzialności cywilnej za wyrządzone w środowisku szkody pełni ważne funkcje: zapewnia ograniczanie powstania szkód i strat ekologicznych (funkcja prewencyjna), motywuje podmioty do podejmowania działań zapobiegawczych, ewidencji i kontroli ilości wytwarzanych zanieczyszczeń (funkcja ekonomiczna), ułatwia poszkodowanym dochodzenie swoich praw.
Podstawowe znaczenie ma możliwość sprawowania odpowiedniego nadzoru przez firmy ubezpieczeniowe nad funkcjonowaniem obiektów będących przedmiotem ubezpieczenia. Z tym powinno być związane zastosowanie klauzul wykluczeniowych w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w reżimach technologicznych i funkcjonowaniu urządzeń i systemów ochrony środowiska. Nie bez znaczenia wydaje się być wprowadzenie obowiązkowych, minimalnych udziałów własnych i wyłączenie spod ochrony objętej ubezpieczeniami ekologicznymi własnego mienia firm ubezpieczających się.
Niemal powszechnie postulowana jest przez przedstawicieli towarzystw ubezpieczeniowych potrzeba ograniczenia zakresu odpowiedzialności, a wiec możliwość wprowadzenia górnego pułapu sumy ubezpieczenia dla określonego rodzaju ubezpieczeń ekologicznych.
5. Rodzaje ubezpieczeń ekologicznych w Polsce
Ubezpieczenia ekologiczne rozwijają się dynamicznie w krajach wysoko rozwiniętych. Można stwierdzić, że w Polsce zaczyna się tworzyć system ubezpieczeń ekologicznych, obejmujący ubezpieczenia od klęsk żywiołowych oraz ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody ekologiczne.
W związku z tym ubezpieczenia ekologiczne dzieli się na dwie podstawowe grupy: majątkowe i osobowe oraz odpowiedzialności cywilnej.
Ubezpieczenia majątkowe oferowane w Polsce w zakresie ryzyk ekologicznych obejmują ochroną ubezpieczeniową szkody powstałe głównie wskutek działania sił natury np.: gradu, fali uderzeniowej, ciężaru śniegu uderzenia pioruna, silnej wichury, powodzi, spływu wód po zboczach, opadów atmosferycznych, osunięcia się ziemi, lawiny, szkód w uprawach, pożaru (spowodowanego zarówno uderzeniem pioruna, jak i podpaleniem). Poszczególne zakłady ubezpieczeń oferują różny zakres ochrony ubezpieczeniowej, różnicując składki. Oferują one ubezpieczenie:
- w konstrukcji klasycznej polegającej na enumeratywnym wymienieniu ryzyk w ubezpieczeniu mienia od ognia innych zdarzeń losowych,
- w konstrukcji od wszystkich ryzyk ( All Risks) polegającej na jednoznacznym określeniu przedmiotu ubezpieczenia obejmującego najczęściej; budynki i budowle, wyposażenie, maszyny i urządzenia, towary, surowce i materiały oraz wartości pieniężne
Jako przedmiot ubezpieczenia nie uwzględnia się natomiast środowiska naturalnego eksploatowanego przez podmiot. Z zakresu ubezpieczania wyłącza się szkody spowodowane długo trwałym działaniem powolnych procesów, działaniem energii jądrowej oraz innych elementów środowiska naturalnego.
Ubezpieczenia osobowe oferują:
ubezpieczenia na życie (Dział I ubezpieczeń)
ubezpieczenia na życie,
ubezpieczenia posagowe, zaopatrzenia dzieci,
ubezpieczenia na życie, jeżeli są związane z funduszem inwestycyjnym,
ubezpieczenia rentowe,
ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe jeśli są ubezpieczeniem ubezpieczeń wymienionych w grupach a-d
pozostałe ubezpieczenia osobowe (Dział II ubezpieczeń)
ubezpieczenia wypadku, w tym wypadku przy pracy i choroby zawodowej
ubezpieczenie choroby
Ubezpieczenia te w warunkach ogólnych umów z zakresu ochrony ubezpieczeniowej nie wykluczają śmierci, wypadków oraz następstw nieszczęśliwych wypadków i chorób będących skutkiem katastrof ekologicznych, jak również stopniowego, powolnego i długotrwałego oddziaływania skażonego środowiska na organizm ludzki. Jednak niektóre zakłady ubezpieczeń wykluczają wypadki, jeżeli obrażenia powstały bezpośrednio lub pośrednio w wyniku promieniowania jądrowego lub wpływu energii jądrowej oraz na skutek działania trucizny, gazu, gazów spalinowych. W pozostałych ubezpieczeniach osobowych (wypadku, choroby zawodowej, choroby) zazwyczaj wykluczona jest ochrona zdarzeń losowych występujących na skutek katastrof, w wyniku, których powstało skażenie jądrowe, chemiczne lub napromieniowanie.
Podmioty gospodarcze prowadzące działalność zagracającą środowisku mogą również ubezpieczyć się od odpowiedzialności cywilnej. Ubezpieczenie to spełnia trzy główne funkcje:
zapewnia świadczenia poszkodowanym, nawet jeśli ubezpieczony podmiot nie posiada odpowiednich środków
ochrona ubezpieczeniowa ubezpieczonego podmiotu przed znacznymi zobowiązaniami jakie mogłyby jemu zagrozić, nierzadko przekraczającymi jego możliwości finansowe
ochrona równowagi gospodarczej innych osób ie będących ani poszkodowanymi, ani odpowiedzialnymi za szkodę lecz związanych interesem gospodarczym z ubezpieczonym lub poszkodowanym
Rodzaje odpowiedzialności
Prawo cywilne przewiduje trzy rodzaje odpowiedzialności cywilnej:
deliktową (ex delicto) - odpowiedzialność za czyny niedozwolone (art. 415 K.c. do 437), Kodeks cywilny wyróżnia odpowiedzialność:
kontraktową (ex contractu) jest to odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471 K.c.),
gwarancyjno - repartycyjną.
Przedmiot ochrony
Podstawowy przedmiot ochrony oferowany przez polskie zakłady ubezpieczeń to:
OC deliktowa,
OC z tytułu prowadzenia działalności,
OC z tytułu posiadanego mienia,
OC z tytułu wykonywania zawodu (OC zawodowa),
OC za produkt,
OC za kontrakt,
OC z tytułu prowadzenia zakładu pracy (OC pracodawcy).
Niestety w ubezpieczeniach dobrowolnych ubezpieczyciele wyłączają swą odpowiedzialność za szkody:
wyrządzone w środowisku naturalnym,
powstałe w następstwie powolnego działania czynnika chemicznego lub termicznego.
Poziom odpowiedzialności
Zakład ubezpieczeń bardzo rzadko, a w warunkach polskich prawie nigdy nie przyjmuje nieograniczonej odpowiedzialności za ubezpieczającego swą odpowiedzialność cywilną. Poziomem do którego zakład ubezpieczeń odpowiada za szkody w ramach ubezpieczenia OC jest określony tzw. sumą gwarancyjną. Oznacza to, że roszczenie poszkodowanego obejmującego kwoty niższe niż suma gwarancyjna lub równe z nią, zaspakajane są z funduszy zakładu ubezpieczeń, zaś roszczenie przekraczające ustaloną w umowie ubezpieczenia sumę obciąża odpowiedzialny podmiot.
Odszkodowanie za szkodę ustalane jest według następujących zasad:
winy (umyślna i nieumyślna) zwana tez zasadą ogólną odpowiedzialności - “Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”. (art. 415 k.c.)
ryzyka - “Prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności.” (art. 435 * 1 k.c.).
słuszności - stosuje się ją wówczas, gdy nikomu nie można przypisać odpowiedzialności na zasadzie winy lub ryzyka, ale z powodów np. etycznych lub zgodnie z zasadą współżycia społecznego, uzasadnione jest obarczenie odpowiedzialnością strony lepiej sytuowanej
Występują ubezpieczenia obowiązkowe i dobrowolne.
Ubezpieczenia obowiązkowe określa ustawa. Ubezpieczający ma swobodę wyboru zakładu ubezpieczeń, natomiast zakład ubezpieczeń nie może odmówić zawarcia umowy ubezpieczenia, sam natomiast określa wysokość stawek taryfowych i składki ubezpieczeniowej. Ubezpieczenia obowiązkowe ustanawiane są, gdy istnieje duże prawdopodobieństwo, że w razie zaistnienia szkód państwo musiałoby ponieść większość kosztów związanych z nimi. Jednocześnie eliminuje się tzw. negatywną selekcję, czyli sytuację, gdy ubezpieczają się podmioty bardziej narażone na negatywne skutki realizacji określonego ryzyka oraz zabezpiecza się wypłaty odszkodowań osobom, które poniosły szkody z winy osób trzecich. W Polsce obowiązkowe są ubezpieczenia:
Odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów
Obowiązkowym ubezpieczeniem w transporcie lądowym objęta jest odpowiedzialność cywilna posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów. Pojazdami mechanicznymi w rozumieniu rozporządzenia Rady Ministrów są pojazdy dopuszczone do ruchu na terytorium RP, zgodnie z przepisami o ruchu drogowym]. Ogólne warunki obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów w * 13 wyłączają odpowiedzialność ubezpieczyciela za szkody, w następstwie których zanieczyszczeniu lub skażeniu uległo środowisko naturalne.
Ubezpieczenia budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych (majątkowe),
Odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego
Przymusem ubezpieczeniowym objęte jest ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego. Za gospodarstwo rolne rozumie się (zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem ministra finansów) będący w posiadaniu osoby fizycznej obszar użytków rolnych, gruntów leśnych, gruntów pod stawami oraz gruntów pod zabudowaniami, związanych z prowadzeniem tego gospodarstwa, o łącznej powierzchni przekraczającej 1,0 ha. Określając zakres ochrony ubezpieczeniowej przepisy wyłączyły odpowiedzialność ubezpieczyciela za szkody, w następstwie których zanieczyszczeniu lub skażeniu uległo środowisko naturalne.
Odpowiedzialności cywilnej za szkody jądrowe
Stosownie do ustawy - prawo atomowe osoba eksploatująca obiekt jądrowy ma obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody jądrowe. Zakładem wyznaczonym przez Ministra Finansów do ubezpieczenia jest PZU. Ochrona ubezpieczeniowa zapewniona powinna być, zgodnie z zarządzeniem Ministra Finansów, na podstawie ogólnych warunków ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej.
Odpowiedzialności cywilnej za szkody spowodowane zanieczyszczeniem olejami w transporcie morskim
W przeciwieństwie do ubezpieczeń posiadaczy pojazdów mechanicznych, w zakresie ubezpieczeń w transporcie morskim obowiązkiem objęto posiadanie ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody spowodowane zanieczyszczeniem olejami. Obowiązek ten wprowadzony został stosownie do ratyfikowanej przez Polskę Międzynarodowej Konwencji. Konwencja ta nakłada na właściciela statku przewożącego więcej niż 2 000 ton oleju luzem, jako ładunek obowiązek posiadania ubezpieczenia lub innego rodzaju zabezpieczenia finansowego w wysokości określonych sum. Zabezpieczenie finansowe odpowiedzialności za szkodę spowodowaną zanieczyszczeniem przez właściciela statku o polskiej przynależności powinno być stwierdzone certyfikatem wystawionym przez dyrektora urzędu morskiego. Warunki i tryb wydawania lub poświadczania certyfikatów zostały określone w rozporządzeniu Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej.
Ubezpieczenia dobrowolne odpowiedzialności cywilnej (OC) związane z ryzykami ekologicznymi można znaleźć w ogólnych warunkach umów ubezpieczenia OC w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej i za produkt oraz w klauzulach poszerzających ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, jak również ubezpieczeniach OC przewoźników.
W proponowanych w Polsce ubezpieczeniach OC dla podmiotów gospodarczych niektóre zakłady ubezpieczeń stwarzają możliwość ubezpieczenia OC z tytułu nagłego i przypadkowego skażenia środowiska. Obejmują one szkodę osobową lub powstałą w mieniu w wyniku wydzielania, rozrzucania, uwolnienia lub wydobycia się dymów, oparów, sadzy, pyłów oraz innych środków drażniących, które mogą powodować skażenia lub zanieczyszczenia ziemi lub jej powierzchni, atmosfery, jakiegokolwiek strumienia, rzeki, kanału lub zbiornika wodnego. Ubezpieczenia OC za produkt obejmują szkody wynikające z wprowadzania do obrotu rzeczy niebezpiecznej, wadliwej. Nie obejmują zazwyczaj ochroną ubezpieczeniową szkód wyrządzonych przez produkty zawierające azbest, powstałych wskutek działania pola magnetycznego lub elektromagnetycznego.
Kilka towarzystw proponuje na podobnych warunkach ubezpieczenia OC za szkody wynikłe w środowisku z Klauzulą 72 godzin. Ubezpieczenie obejmuje ochrona ubezpieczeniową szkodę osobową lub spowodowaną w mieniu również działaniem substancji niebezpiecznych, ale dodatkowo spełnione muszą być warunki:
nagłości wystąpienia szkody, zdarzenie prowadzące do powstania szkody nie może być skutkiem braku staranności w prowadzeniu przedsiębiorstwa i nie może być zamierzone ani spodziewane,
początek uwalniania się substancji musi mieć miejsce w okresie ubezpieczenia,
fakt uwolnienia substancji musi być wyjawiony w ciągu 72 godzin od chwili rozpoczęcia uwalniania się substancji,
szkoda osobowa lub rzeczowa będąca skutkiem musi nastąpić w ciągu 72 godzin od momentu rozpoczęcia uwalniania się substancji,
wszelkie roszczenia wobec ubezpieczającego powinny być zgłoszone niezwłocznie, nie później niż w ciągu 30 dni od rozpoczęcia uwalniania się substancji
Ciężar udowodnienia rozpoczęcia uwalniania się substancji spoczywa na ubezpieczającym.
Ubezpieczenie przewoźników wyklucza z zakresu podstawowej ochrony ubezpieczeniowej szkody powstałe w wyniku działania energii jądrowej lub promieniowania substancji radioaktywnych, szkody wyrządzone w środowisku naturalnym oraz związane z przewożeniem towarów podwyższonego ryzyka. Na wniosek ubezpieczającego umowa może obejmować ryzyka wystąpienia tych szkód.
W Polsce liczba ubezpieczeń obowiązkowych związanych z odpowiedzialnością za szkody ekologiczne jest znikoma. W Unii Europejskiej i w innych krajach wysoko rozwiniętych wprowadza się coraz więcej ubezpieczeń obowiązkowych, np.: odpowiedzialności operatorów gazociągu (Austria, Szwajcaria, Holandia), ubezpieczenia działalności zagrażających środowisku (Portugalia, Szwajcaria, Niemcy), ubezpieczenia odpowiedzialności związanej z produktami niebezpiecznymi dla środowiska. W wielu krajach funkcjonują również zastawy ekologiczne, czyli sumy pieniędzy zastrzegane na wypadek katastrofy przy przewozie substancji niebezpiecznych. Jeżeli do wypadku nie dojdzie, zastawy są zwracane.
Ubezpieczenia obowiązkowe w dużym stopniu obciążają finanse przedsiębiorstw, w związku z tym powinny być wprowadzane stopniowo.
W przypadku ubezpieczeń tak specyficznych jak ekologiczne, pojawiają się nowe czynniki wpływające na wzrost liczby i rodzajów ubezpieczeń, spowodowany głównie rosnącą świadomością ekologiczną. Zalicza się do nich „inflacje społeczną”, wygrywane procesy sadowe, ryzyko moralne.
Pierwsze zjawisko, zaobserwowane w stanach Zjednoczonych, zwane jest „inflacja społeczną”, a określa stały wzrost odszkodowań orzekanych w procesach sądowych. Powoduje to wzrost kosztów działalności przedsiębiorstw, wysokości składki ubezpieczeniowej.
Ponadto, jeżeli przedsiębiorstwu wytoczony zostanie proces i zostanie on wygrany, grozi mu fala procesów, gdyż zazwyczaj istnieje wielu poszkodowanych, którzy nie domagają się odszkodowań, dopóki nie zostanie wygrany pierwszy proces. Od szkód spowodowanych normalną działalnością podmioty nie mogą się ubezpieczyć. Powoduje to zwiększenie ryzyka prowadzenia działalności gospodarczej opartej na korzystaniu z zasobów środowiska.
Ryzyko moralne jest trzecim aspektem wpływającym na rozwój ubezpieczeń. Związane jest z potencjalna możliwością, że podmiot ubezpieczający się od następstw realizacji ryzyka ekonomicznego może osłabić działania prewencyjne zmierzające do zapobiegania wypadkom skutkującym uszczerbkiem środowiska. W tym celu wskazane jest stworzenie możliwości kontrolowania przez specjalistów z zakładów ubezpieczeń jakości instalacji i działań podjętych przez podmiot ubezpieczający się. Do reguły należy wykluczenie z zakresu ochrony ubezpieczeniowej następstw wypadków spowodowanych zaniedbaniami. Często wprowadzany jest tzw. udział własny podmiotu ubezpieczającego się, a ubezpieczenie dotyczy szkód wyrządzonych osobom trzecim.
6. Podsumowanie
Rynek ubezpieczeń ekologicznych w Polsce rozwija się powoli. Związane jest to z niską świadomością ekologiczna zarówno wśród ludzkości, jak i wśród podmiotów gospodarczych. Zwłaszcza wśród ludzkości wiejskiej istnieje przekonanie, że w razie katastrofy naturalnej, takiej jak powódź, i tak otrzymują pomoc od państwa. Wiele gospodarstw nie wykupuje nawet obowiązkowych ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej. Związane jest to zapewne również ze złą kondycja finansową małych gospodarstw rolnych. Ludzie w Polsce zazwyczaj nie zdają sobie sprawy, że przysługuje im prawo o ubieganie się o odszkodowanie za szkody spowodowane przez przedsiębiorstwa. W podmiotach gospodarczych rzadko pamięta się, że koszty awarii mogą nawet doprowadzić do upadku podmiotu.
Rozwój ubezpieczeń ekologicznych w Polsce jest nieunikniony. Ustawa Prawo ochrony środowiska oraz ustawa Prawo ubezpieczeniowe tworzą niezbędne ramy prawne do ich rozwoju. Również w II polityce ekologicznej Polski instrument ten jest wymieniony jako zalecany. Należy jednak pamiętać, że ubezpieczenia ekologiczne, zwłaszcza obowiązkowe, wpływają na koszty działalności podmiotów. Ich wprowadzanie powinno być stopniowe.
BIBLIOGRAFIA:
T. Sangowski, Ubezpieczenia gospodarcze, Poltex, Warszawa 1998
T. Sangowski, Podstawy ubezpieczeń, t.I, Poltex, Warszawa 2000
T.P. Lenart, A. Pietrewicz, Ubezpieczenia ekologiczne jako instrument przyspieszenia proekologicznych przemian w gospodarce; http://www.pesk.org.pl/ekokonf_6.html
W. Sułkowska, Rozwój rynków ubezpieczeń w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, AE, Kraków 2003
Ustawa z dnia 28 lipca 1990r. O działalności ubezpieczeniowej ,Dz.U.. z 1996r. Nr 11, poz.62
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001r. Prawo ochrony środowiska, Dz. U. 2001, nr 62, poz. 627, art.323
17