Uwaga na lukę emerytalną

O związku pomiędzy wysokością przyszłych emerytur a konsumpcją w okresie przedemerytalnym w Polsce

Omówienie nowych propozycji reform emerytalnych

Luka finansowa wymaga „zreformowania reformy”

Polski system emerytalny przechodzi obecnie szeroko zakrojony proces transformacji ze starego systemu repartycyjnego (PAYG) na wielofilarowy system emerytalny z silnie zaznaczonym elementem kapitałowym (FDC). Przemiany polskiego systemu emerytalnego wiążą się ze znacznymi kosztami, ponieważ uprawnień nabytych w ramach starego, mocno rozbudowanego systemu PAYG (sprzed 1999 r.) nie można pokryć z obniżonych składek emerytalnych nowego systemu PAYG (NDC), które zmniejszyły się z 19,56 do 12,22%. W rezultacie powstała tymczasowa luka finansowa, która jest pokrywana z budżetu państwa, czyli poprzez przekazywanie znacznych kwot pochodzących ze wpływów podatkowych do systemu ubezpieczeń społecznych (ZUS). Ze względu na ograniczenia budżetowe polski rząd zaproponował w grudniu 2009 r. dwie radykalne reformy systemu emerytalnego.

Propozycja 1: Okroić system FDC o ponad połowę

Pierwsza propozycja dotyczy obniżenia składek na system FDC z 7,3% do 3,0% i podwyższenia składek NDC z 12,22% do 16,52%. Taka modyfikacja oznacza po prostu częściowe zaniechanie poprzedniej reformy emerytalnej. Z perspektywy rządu zamysł stojący za tą propozycją jest oczywisty: podwyższenie składek w systemie NDC zmniejszy obciążenie finansowe budżetu państwa. W efekcie polski rząd będzie mógł zmniejszyć krótkoterminowy deficyt budżetowy i skalę nowego zadłużenia, co będzie niezbędne, aby wejść do strefy Euro. Oczywiście takie wygładzenie statystyk rządowych spowoduje jedynie przeniesienie ciężaru z dzisiejszych pokoleń na przyszłe pokolenia. Zgodnie z logiką funkcjonowania systemu emerytalnego wyższe składki na system PAYG spowodują wzrost wartości uprawnień do emerytury państwowej - a zatem wyższe wydatki na emerytury państwowe w nadchodzących dziesięcioleciach. W rezultacie niższy deficyt budżetowy dziś będzie oznaczać wyższe składki i/lub deficyt budżetowy w przyszłości.

Dodatkowe obciążenie - szczególnie dla młodszych kohort demograficznych

Ponadto można się spodziewać, że częściowe odejście od systemu kapitałowego doprowadzi do tego, że przyszłe emerytury będą tym bardziej niewystarczające, tj. luki emerytalne obliczone w ramach tego badania jeszcze wzrosną. Oszacowania te oparto na często przyjmowanym założeniu, iż system NDC będzie się charakteryzować o wiele niższymi stopami zwrotu niż system FDC ze względu na zmniejszającą się liczbę ludności. W rezultacie szczególnie młodsze kohorty - które nabędą większość uprawnień emerytalnych w ramach nowego, wielofilarowego systemu emerytalnego - silnie odczują wpływ niższych składek odprowadzanych do systemu FDC. Jak pokazano na rys. A, gdyby wprowadzono proponowaną reformę (od 2010 r.), luka emerytalna dla osoby urodzonej w 1960 r. pozostałaby na niemal niezmienionym poziomie, natomiast dla osoby urodzonej w 1980 r. emerytura pokryłaby o 1,5-3% mniej konsumpcji z poziomu przedemerytalnego. Co ciekawe, w przypadku takiej reformy mężczyźni stracą o wiele więcej niż kobiety. Jest to związane z faktem, że mężczyźni przechodzą na emeryturę przeciętnie o około pięć lat później od kobiet. Zatem ogólnie rzecz biorąc, mogą przez dłuższy czas zyskiwać na wyższych stopach oprocentowania w systemie FDC. Oczywiście przy proponowanej niższej składce na FDC mężczyźni w mniejszym stopniu wykorzystają tę przewagę.

Rysunek A: Obniżenie składek na filar kapitałowy - obciążenie dla młodszych kohort demograficznych

Wszystko na jedną kartę

Innym słabym punktem tej reformy jest dywersyfikacja ryzyka. Stare powiedzenie mówi, by nie stawiać wszystkiego na jedną kartę. Ściśle zastosowano się do tego zalecenia przy opracowaniu wielofilarowego systemu w ramach reformy emerytalnej z 1999 r., któremu towarzyszyło odpowiednie hasło: „Bezpieczeństwo dzięki różnorodności". Jednak w ramach proponowanej reformy emeryci musieliby odprowadzać większość składek do systemu PAYG. Dywersyfikacja ryzyka, tj. ryzyka demograficznego nieodłącznie związanego z systemem PAYG oraz ryzyka rynkowego związanego z systemem kapitałowym, zostałaby w rezultacie znacznie ograniczona.

Ograniczenie dywersyfikacji

Reasumując, przewidywane przesunięcie składek z systemu FDC do systemu NDC stanowi wyraźny krok wstecz. Nie tylko ograniczyłoby to dywersyfikację ryzyka w zakresie zabezpieczenia emerytalnego w Polsce, ale ponadto w przyszłości emerytury w jeszcze mniejszym stopniu wystarczałyby na pokrycie konsumpcji z okresu przedemerytalnego - zwłaszcza w przypadku młodszych kohort demograficznych. Poza tym - czy młodsi będą musieli w nadchodzących dziesięcioleciach zapłacić za wyższe uprawnienia emerytalne nabyte dziś w ramach systemu NDC? Ktoś będzie musiał uregulować rachunek - i będą to przyszłe pokolenia.

Propozycja 2: Zrównać ustawowy wiek emerytalny do 2035 r.

Druga propozycja reformy przedstawiona przez polski rząd dotyczy stopniowego podnoszenia wieku emerytalnego kobiet z 60 do 65 lat w latach 2026-2035. Jak wykazano w niniejszym badaniu, odejście na emeryturę w późniejszym wieku znacznie zmniejsza lukę emerytalną. Zjawisko to jest związane głównie ze sposobem wyliczania świadczeń z systemu NDC, który nagradza osoby przechodzące na emeryturę w późniejszym wieku wyższymi świadczeniami.

Zmniejszenie obciążenia kobiet urodzonych po 1965 r.

Ponieważ ten etap reformy będzie wprowadzany dopiero od 2026 r., będzie on dotyczyć wyłącznie kohort odchodzących na emeryturę po 2026 r., czyli osób z rocznika 1965 i młodszych. Jak pokazano na rys. B, skutki reformy dla tych kohort urodzeniowych są jednak dość znaczące. Szczególnie kohorty urodzonych po 1969 r. mogą się spodziewać, że wskutek podwyższenia ustawowego wieku emerytalnego do 65 lat będą mogły pokryć o ok. 17% więcej konsumpcji z okresu przedemerytalnego.

Rysunek B: Późniejsze odchodzenie kobiet na emeryturę prowadzi do zmniejszenia luk emerytalnych

Po co w ogóle ustalać wiek emerytalny?

Chociaż kwestia wpływu podwyższenia wieku emerytalnego na luki emerytalne jest oczywista, to warto rozważyć, czy w ogóle konieczne jest ustalanie obowiązkowego minimalnego wieku emerytalnego. Dlaczego to państwo, a nie jednostka ma decydować o tym, w jakim wieku przejść na emeryturę? Niektórzy mogą znieść niższe świadczenia w zamian za możliwość wcześniejszego przejścia na emeryturę, natomiast inni mogą samodzielnie zdecydować o odłożeniu przejścia na emeryturę, jeżeli staną przed znacznej wielkości luką emerytalną. Poza tą kwestią warto nadmienić, że nawet przy tak drastycznym podwyższeniu wieku emerytalnego luki emerytalne kobiet nie znikną, a jedynie zrównają się z lukami emerytalnymi mężczyzn (patrz rys. C).

Rysunek C: Luki emerytalne a dwie propozycje reform

Obie propozycje zdecydowanie wymagają debaty

Podsumowując, obie propozycje reform wymagają przeprowadzenia debaty. Można przewidywać, że zmniejszenie składek odprowadzanych do systemu FDC spowoduje dalszy wzrost luki emerytalnej, szczególnie w przypadku młodszych kohort demograficznych. Podwyższenie wieku emerytalnego dla kobiet do 65 lat może oczywiście zrekompensować z nadwyżką wzrost luki emerytalnej - ale tylko w przypadku kobiet urodzonych po 1965 r. Jest jednak kwestią dyskusyjną, czy podwyższenie wieku emerytalnego powinno mieć charakter obowiązkowy.

kobiety

mężczyźni

rok urodzenia

Wzrost (względnej) luki emerytalnej wskutek wprowadzenia nowej reformy

kobiety

mężczyźni

rok urodzenia

Wzrost (względnej) luki emerytalnej wskutek wprowadzenia nowej reformy

względna luka emerytalna

mężczyźni (po reformie)

kobiety (po reformie)

mężczyźni (bez reformy)

kobiety (bez reformy)

rok urodzenia

---