KIERUNKI I UWARUNKOWANIA PRZEMIAN WSPÓŁCZESNEJ RODZINY

opracowała

dr Anna Pawlak

Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Lublinie

marzec 2006

Niniejszy projekt zostanie zrealizowany przy wsparciu finansowym Wspólnoty Europejskiej
w ramach programu Socrates. Zastrzega się, iż treści samego projektu lub materiałów nie odzwierciedlają stanowiska Komisji Europejskiej czy Agencji Narodowej w danej sprawie,
a w związku z tym ani Komisja Europejska, ani Agencja Narodowa nie ponosi za nie odpowiedzialności.

Wstęp

Rodzina w doktrynie chrześcijańskiej zajmuje szczególne miejsce. Jan Paweł II mówił, że „rodziny są najstarszymi i zarazem powszechnymi naturalnymi instytucjami i wspólnotami ludzkimi, i to zarówno w wymiarze ogólnospołecznym jak i religijnym, które występują we wszystkich kulturach. Stąd są one zarazem jednymi z najcenniejszych dóbr ludzkości”

Współczesny Kościół katolicki opierając się na ustaleniach Soboru Watykańskiego II (1963 - 1965) ukierunkowany jest na małżeństwo i rodzinę, która zajmuje centralne miejsce w życiu wspólnoty Ludu Bożego. Papież rodziny - Jan Paweł II w latach dziewięćdziesiątych mówił „sprawa rodziny i małżeństwa jest bardzo droga Kościołowi naszych czasów i jest bardzo droga mojemu sercu...”. Głęboka troska Kościoła o współczesne „wspólnoty życia i miłości” przejawia się m.in. w poszukiwaniu nowych dróg pomocy rodzinom w ocaleniu w nich tego co trwałe i przyjmowaniu tego co jest zmienne, co wypływa ze znaków czasu.

Współczesny świat jest areną wielu zmian w strukturach społecznych - zmian w makrostrukturach za sprawą dwóch ogólnych procesów społecznych: industrializacji i urbanizacji procesów, które charakteryzują się:

• postępującym podziałem pracy i ruchliwością społeczną;

• mechanizacją procesów pracy i automatyzacją produkcji;

• odkryciem i wykorzystaniem nowych źródeł energii oraz nowych surowców;

• wzrostem wydajności pracy oraz powstaniem i wzrostem aglomeracji miejsko - przemysłowych;

• formowaniem się nowych ideologii społecznych i politycznych a wśród nich idei emancypacyjnych i feministycznych.

Pochodną przeobrażeń w makrostrukturach społecznych są przemiany wewnętrzne w rodzinie (w mikrostrukturach społecznych). W wyniku oddziaływań czynników industrializacji i urbanizacji rodzina przechodzi „proces kurczenia się i przeobrażeń strukturalnych”, twierdzi F. Adamski (2002). Przemiany w życiu rodziny mają ścisły związek z nowymi zjawiskami w dziedzinie: ekonomicznej (np. udział kobiet w pracy zawodowej); demograficznej (rozłam pokoleń); medycyny i higieny (m.in. w zakresie kontroli urodzeń) oraz kultury, w tym obyczajowości, laicyzacji życia, pojawienia się nowych wartości i zmian w układzie stosunków rodzinnych.

1. Kwak (1994) uważa, że zmiany które mają obecnie miejsce w życiu rodziny występowały w niej również wcześniej ale teraz dotyczą głównie

ich rozmiaru, zasięgu, intensywności i ocen społecznych. Współczesne przemiany są głębsze ponieważ zmieniły się dla nich społeczne realia.

Przeobrażenia te mają charakter ogólnoświatowy. Podstawowe trendy są bardzo podobne ale między poszczególnymi krajami występują różnice dotyczące stopnia ich zaawansowania. Najmniej zaawansowane w przemiany te są kraje katolickie (o silnym wpływie religii katolickiej). Największe zmiany obserwuje się w krajach o liberalnej religii protestanckiej (aprobujących wszelkie zmiany w zakresie obyczajowości). Przy czym różnice dotyczące stopnia zaawansowania zmian w życiu rodziny zależą głównie od: poziomu ekonomicznego kraju oraz tradycji kulturowych, w tym również rodzaju religii.

RODZINA JAKO GRUPA I INSTYTUCJA SPOŁECZNA.

Rodzina jako grupa społeczna

Rodzina występuje we wszystkich historycznie znanych typach społeczeństw i kultur. Już w IV w.p.n.e. Arystoteles uznawał rodzinę za podstawowe środowisko człowieka - ważniejsze niż państwo.

Samo pojęcie rodziny w węższym znaczeniu oznacza „parę małżeńską z dziećmi”. W szerszym określoną grupę społeczną połączoną więzami małżeńskimi i pokrewieństwa - w linii prostej i bocznej (A. Kwak, 1994).

Rodzina jest małą grupą społeczną o swoistej strukturze i specyficznym funkcjonowaniu. O jej odmienności od innych grup społecznych stanowi:

• sposób wchodzenia do niej nowych członków,

• brak typowego przywództwa,

• wyraźny podział pokoleniowy,

• intymność stosunków,

• wspólnota zamieszkania członków,

• wspólne nazwisko i własność,

• tradycja rodzinna

(F. Adamski 1982, s. 24).

Jest grupą podstawową (pierwotną) liczącą niewielu członków, stwarzającą jednostce pierwsze i podstawowe środowisko społeczne, w którym ta kształtuje swoją osobowość i uczy się form współżycia społecznego. Członków rodziny łączą bezpośrednie stosunki oparte na uczuciu - charakteryzujące się spontanicznością i nastawione na wzajemną pomoc i opiekę.

W grupie tej stosunki społeczne są względnie trwałe. Charakterystyczne dla niej jest tworzenie wspólnoty: poczucia przynależności członków do siebie i poczucia wspólnych celów. Każda rodzina tworzy własną i niepowtarzalną atmosferę, która daje poczucie odrębności ze względu na przynależność „właśnie do tej a nie innej rodziny”. Według. F. Adamskiego (2002, s. 29) „rodzina stanowi duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób, skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną, tradycję rodzinną i społeczną. Jej cechą jest „ (...) wspólne zamieszkanie członków, wspólne nazwisko, wspólną własność, ciągłość biologiczna oraz wspólna kultura duchowa”.

Struktura rodziny

Jak każda grupa społeczna rodzina ma określoną strukturę. Pewien układ wszystkich elementów i zasad ich wzajemnego podporządkowania umożliwiający funkcjonowanie grupy. Bardzo różnie definiowana jest struktura rodziny i jej poszczególne elementy. F. Adamski (1982, ss. 44-45) uważa, że „struktura rodziny to stałe nie zawsze sformalizowane ramy, w obrębie których toczy się życie małżeńsko - rodzinne”. Do struktury zalicza:

• formy instytucjonalne tworzące małżeństwo i rządzące nim (społeczne zasady i formy zawierania małżeństwa i jego rozwiązania, zasady regulujące struktury dziedziczenia majątku, nazwiska),

• wzory, które określają zasady współżycia w rodzinie i wyznaczają hierarchię władzy i autorytetu,

• układ wzajemnie powiązanych ról i charakter stosunków między członkami rodziny (np. rodzicami i dziećmi), fazy życia małżeńskiego i rodzinnego.

Rodzina jest małą ale niezwykle skomplikowaną strukturą społeczną obejmującą następujące aspekty:

• psychologiczny - dotyczący układu więzi emocjonalnych,

• społeczny - uwzględniający pozycje społeczne, strukturę autorytetów i władzy,

• kulturowy - ujmujący zasady instytucjonalne regulujące życie rodzinne, normy i wzory wewnątrzrodzinnych ról społecznych,

• demograficzny - określający liczebność członków rodziny, rodzaj pokrewieństwa, usytuowanie przestrzenne (Z. Tyszka, 1974).

Strukturę rodziny wyznacza liczba i wiek jej członków, różne formy organizacyjne życia rodzinnego, charakter źródła utrzymania rodziny i środowiska zamieszkania oraz styl życia. Uwzględniając te kryteria można wyróżnić różne typy rodzin ze względu na:

• formy organizacyjne i liczbę członków, rodzinę;

• małą „nuklearną” - dwupokoleniową,

• poszerzoną - wielopokoleniową (dużą),

• charakter źródła utrzymania, rodzinę;

• chłopską,

• robotniczą,

• inteligencką,

• środowisko zamieszkania, rodzinę;

• wiejską,

• miejską,

• styl życia, rodzinę;

• instytucjonalną,

• opartą na koleżeństwie,

• hierarchię prestiżu i władzy, rodzinę;

• patriarchalną (dominująca pozycja ojca),

• matriarchalną (dominująca pozycja matki),

• egalitarną (rodzina partnerska),

• liczbę dzieci w rodzinie, rodzinę;

• mało,

• średnio,

• wielodzietną,

• jej skład, rodzinę;

• pełną,

• niepełną (osieroconą i rozwiedzioną).

Z punktu widzenia jednostki, można mówić o rodzinie pochodzenia (macierzystej) i rodzinie prokreacji (nuklearnej). Przedstawione kategorie (typologie) rodzin są nieostre, a źródłem tego jest złożona struktura dopuszczająca wielość zasad podziału (por. A. Kwak, 1994; F. Adamski, 2002).

Rodzina jako instytucja społeczna

Według socjologów rodzina posiada znamiona instytucji społecznej - jest określoną grupą lub formą organizacyjną a jako instytucja społeczna jest:

• grupą powołaną do realizacji ważnych spraw dla całej zbiorowości,

• formą organizacyjną zespołu czynności wykonywanych przez członków grupy w imieniu całości,

• zespołu urządzeń i środków działań, które pozwalają członkom grupy na wykonanie publiczne funkcji celem zaspokojenia potrzeb i regulowanie czynności całej grupy,

• zespołu ról społecznych członków grupy specjalnie doniosłych dla życia grupy (H. Stasiak 1975, s. 36).

Rodzina jest instytucją formalną na tyle na ile przepisy prawa regulują wzajemne uprawnienia i obowiązki członków rodziny względem siebie oraz członków rodziny w innych zbiorowościach ze względu na ich sytuację rodzinną, uważa H. Stasiak (1975, s. 36 - 37). Szczególnym wyznacznikiem jej jako instytucji społecznej są funkcje jakie realizuje, funkcje niezbędne do rozwoju społeczeństwa.

Funkcje rodziny

Funkcje rodziny ściśle powiązane są z jej strukturą i tworzą tzw. „system rodziny” uzupełniany o aspekt kulturowy. Na sposób realizacji funkcji ma wpływ: charakter więzi wewnątrzrodzinnych, układ ról społecznych podejmowanych przez poszczególnych jej członków oraz skład rodziny. Klasyfikacje funkcji realizowanych przez rodzinę są bardzo różne. Z. Tyszka (1974, 1991) różnorodne funkcje rodziny łączy w 4. podstawowe grupy:

1. funkcje biopsychiczne (prokreacyjna i seksualna),

2. funkcje ekonomiczne (materialno - ekonomiczne i opiekuńczo - zabezpieczające),

3. funkcje społeczno - wyznaczające (klasowa oraz legalizacyjno - kontrolna),

4. funkcje socjopsychologiczne (socjalizacyjna, kulturalna, rekreacyjno - towarzyska i emocjonalno - ekspresyjna).

Z punktu widzenia rodziny jako grupy społecznej i jako instytucji społecznej wyróżnić można 2. grupy funkcji rodziny:

1. Funkcje instytucjonalne (te, które dotyczą rodziny i małżeństwa jako instytucji społecznej):

1. prokreacyjna albo biologiczna, podtrzymująca ciągłość społeczeństwa;

2. ekonomiczna, polegająca na dostarczaniu dóbr materialnych rodzinie;

3. opiekuńcza, zabezpieczająca członków rodziny w określonych sytuacjach życiowych;

4. socjalizacyjna, polegająca na wprowadzaniu członków rodziny w życie społeczne i przekazywaniu im wartości kulturowych;

5. stratyfikacyjna, gwarantująca członkom rodziny określony status życiowy - wyznacza ich przynależność do określonej klasy, warstwy społecznej;

6. integracyjna - jest funkcją społecznej kontroli zachowań poszczególnych członków rodziny.

2. Funkcje osobowe (dotyczące rodziny jako grupy społecznej):

1. małżeńską, zaspokajającą potrzeby życia intymnego małżonków;

2. rodzicielską, zaspokajającą potrzeby uczuciowe rodziców i dzieci;

3. braterską, zaspokajającą potrzeby uczuciowe braci i sióstr (F. Adamski 2002, s. 36 - 37).

We współczesnym świecie, pod wpływem przemian zachodzi proces ograniczenia liczby funkcji realizowanych przez rodzinę do trzech podstawowych. Funkcji prokreacyjnej, socjalizacyjnej i funkcji miłości, która polega na stwarzaniu w rodzinie szczególnej atmosfery bezinteresownej miłości, życzliwości i oddania, niezbędnej do prawidłowego psychicznego, uczuciowego, a także moralnego rozwoju człowieka, dokonującego się na wszystkich etapach jego życia. Konsekwencją ograniczenia funkcji realizowanych przez rodzinę jest upodobnianie się rodziny do zinstytucjonalizowanej małej grupy (formalnej), utrzymującej też cechy grupy nieformalnej (bliskość przestrzenną, małą liczbę członków, nieformalne wzory kontroli oraz nieformalne stosunki łączące członków grupy, przybierające charakter osobowy).

Jako grupa społeczna i instytucja społeczna charakteryzuje się „dominującymi stosunkami osobowymi zasadzającymi się na długotrwałej więzi uczuciowej” (F. Adamski 2002, s. 31). Jest zarówno wspólnotą (bo zakłada zbieżność pragnień i uczuć) jak i zrzeszeniem, ponieważ stwarza sytuację prawną, umowną o charakterze organizacyjnym (H. Stasiak 1975, s. 51).

Papież Jan Paweł II uznawał, że „rodzina jest najbardziej pierwotną i fundamentalną wspólnotą ludzką, na której opiera się całe społeczeństwo (...), wskazywał rodzinę jako pierwsze środowisko realizacji wychowania do szacunku dla człowieka i jego życia. W Liście do rodzin pisze: „Rodzina jest - bardziej niż jakakolwiek inna społeczność - środowiskiem, w którym człowiek może bytować dla niego samego poprzez bezinteresowny dar z samego siebie. Pod tym względem jest ona społecznością niezastąpioną i niezastępowalną: jest sanktuarium życia”. Uznając ogromne znaczenie wychowawcze rodziny twierdził, że „rodzina kształtuje człowieka, który do niej należy - kształtuje jego sumienie, jego hierarchię wartości i jego sposób odnoszenia się do innych. Dlatego tak ważne jest to, czym żyje wspólnota rodzinna, co jest w niej najważniejsze, jaka jest jej atmosfera?” Również dlatego, że „(...) rodzina odgrywa decydującą i niezastąpioną rolę w kształtowaniu kultury życia”

(za: ks. A. Lach 2000, s. 93 - 103)

RODZINA W PROCESIE PRZEMIAN

Rodzina okresu industrializacji i urbanizacji ulega procesowi głębokich przeobrażeń polegających na utracie bądź zmniejszeniu zakresu poszczególnych funkcji oraz zmianie ról poszczególnych członków rodziny - głównie męża i żony. Obserwuje się wzrost ruchliwości rodzin, anonimowość jednostki i rodziny w rozszerzającej się społeczności lokalnej. Rodzina staje się coraz bardziej zamknięta, odizolowana od najbliższego otoczenia. Następuje wzrost indywidualizmu i wolności osobistej członków rodziny. Upowszechniają się kontakty seksualne przedmałżeńskie i pozamałżeńskie. Liberalizują poglądy dotyczące pracy zawodowej kobiet - mężatek. Przemiany dokonujące się w rodzinie dotyczą:

• poglądów na znaczenie i charakter związku małżeńskiego,

• struktury rodziny,

• funkcji rodziny.

Przemiany w sferze poglądów

Przemiany w sferze poglądów na związek małżeński i rodzinny ujawniają się głównie w:

• odchodzeniu od sakralnej koncepcji małżeństwa,

• pojawianiu się nowych oczekiwań pod adresem partnera i małżeństwa,

• uznania rozwiązywalności małżeństwa.

Wśród młodych ludzi upowszechnia się przekonanie o świeckim charakterze instytucji małżeństwa. Większe znaczenie ma przestrzeganie pewnego obyczaju a mniejszą rolę odgrywają wartości religijne tkwiące w założeniu samego ślubu kościelnego

Kwestionuje się zasadę nierozerwalności małżeństwa nie w pełni przyjmując model małżeństwa katolickiego. Przestrzegana jest tzw. moralność kościelna (np. uczestniczenie w podstawowych formach kultu - nabożeństwa w niedzielę). Natomiast moralność ściśle religijna związana z przestrzeganiem podstawowych zasad jest słabo uświadomiona we współczesnym społeczeństwie. Charakterystyczne jest nieliczenie się w życiu z normami moralno religijnymi.

Nowy obraz rodziny to związek, o którego powodzeniu decydują cechy osobowości małżonków - głównie więzi emocjonalne a nie rzeczowe.

Upowszechnia się przekonanie o rozerwalności małżeństwa. Rozwody stały się zjawiskiem społecznym i występują w różnych generacjach i warstwach społecznych.

Zmiany w strukturze rodziny.

Zmiany w strukturze rodziny obejmują zmiany:

• w jej składzie,

• wzorów i modeli stosunków między członkami rodziny.

Współcześnie w społeczeństwie dominuje mała dwupokoleniowa rodzina „nuklearna”. Wzrasta kontrola urodzeń i najczęściej występującym modelem rodziny, są rodziny z 1. lub 2. dzieci. Wyraźnie zmniejszyły się zatem „rozmiary” rodziny.

Charakterystyczna dla współczesnej rodziny jest demokratyzacja stosunków rodzinnych - rodzina egalitarna. Wzrasta pozycja społeczna żony, matki oraz dzieci a ograniczeniu ulega władza męża i ojca. Na zmiany układu stosunków społecznych w rodzinie, w zasadniczej mierze wpływ miało podjęcie przez kobietę pracy zarobkowej oraz osiąganie przez nią wyższych poziomów wykształcenia. Ekonomiczne uniezależnienie od męża poszerzyło zakres jej samodzielności życiowej i wyrównało jej pozycję społeczną. Stosunki między małżonkami utraciły charakter podporządkowania i nabrały charakteru równości - władza w rodzinie jest dzielona. Zmianie uległ również podział czynności i ról między małżonkami.

Zmianie uległy też stosunki między rodzicami i dziećmi. Dystans i brak ujawniania uczuć (jak w rodzinie tradycyjnej), zastąpiły więzi emocjonalne i intelektualne. Nastąpiło przeobrażenie roli dziecka. Stało się ono wartością samą w sobie, a nie podporą materialną rodziców i zabezpieczeniem na starość. Wzrosło zainteresowanie rodziców przyszłością dziecka oraz ranga jego potrzeb i dążeń - rodzice są nastawieni na dawanie mu więcej niż sami otrzymali (dotyczy to zwłaszcza wykształcenia i przygotowania zawodowego).

Wyraźne zmiany dokonały się w zakresie ról rodzicielskich. Większy nacisk rodzice kładą na zaspokojenie potrzeb psychospołecznych dziecka a nie biologicznych. Lepsze jest rozumienie potrzeb dziecka w ogóle. Zmienia się też rola ojca, zwłaszcza jej jakość - bardziej uczestniczy on w opiece i wychowaniu dziecka oraz częściej okazuje mu uczucia i emocje.

Tradycyjny model żony i męża ulega zmianie (występuje równowaga cech rzeczowych i osobistych). Największe zmiany dotyczą modelu dziecka - poza posłuszeństwem i dobrymi wynikami w nauce ceni się cechy jego osobowości, szczególnie - inteligencję i samodzielność.

Zmiany w realizacji funkcji rodziny

Zmiany w realizacji przypisywanych rodzinie funkcji są kolejnym kierunkiem przeobrażeń dokonujących się w życiu rodziny. Rodzina przechodzi ewolucję od związku realizującego różnorodne zadania do związku skupionego wokół małej liczby funkcji - głównie funkcji związanych z prokreacją, socjalizacją i miłością a więź osobista staje się ważniejsza od rzeczowej

(A. Kwak 1994).

W związkach małżeńsko - rodzinnych oczekuje się: miłości, przyjaźni i oddźwięku emocjonalnego, a spójność rodziny zależy od postaw małżonków wobec siebie.

Ogromne zmiany obserwuje się w ramach funkcji produkcyjnej (zarobkowej). Zasadnicza zmiana w tym zakresie łączy się z podjęciem przez kobietę pracy zarobkowej poza domem. Kobieta stała się współzałożycielem rodziny. Wzrósł jej prestiż społeczny i rozszerzyły się kontakty pozarodzinne. Przy czym praca zarobkowa kobiet jest czynnikiem wpływającym na inne funkcje rodziny takie jak: prokreacyjna, socjalizacyjna i opiekuńcza. W zakresie funkcji prokreacyjnej doprowadziła do spadku dzietności rodzin, zmniejszenia się rodziny. Rzutuje to na realizację funkcji socjalizacyjnej - np. inne warunki socjalizacyjne stwarza dziecku rodzina małodzietna a inne wielodzietna. Obecnie funkcje i zadania opiekuńcze realizowane są w większości przez instytucje opiekuńcze a nie przez rodzinę.

Wyrazem przemian funkcji rodziny jest też oddzielenie funkcji seksualnej od prokreacyjnej. Osłabieniu uległa też rola w przekazie ogólnej postawy wobec norm i wartości - przejęły ją inne grupy społeczne, media czy instytucje oświatowe.

Podstawowe kierunki przemian współczesnej rodziny można prześledzić porównując zestawione poniżej cechy rodziny tradycyjnej i współczesnej

(Z. Tyszka 1991).

Rodzina tradycyjna Rodzina współczesna

duża, wielopokoleniowa mała, podstawowa

biologicznie zdeterminowana planowana

produkcyjna nieprodukcyjna

patriarchalna egalitarna

otwarta zamknięta

stabilna ruchliwa

sakralna laicka

zespolona wokół zespolona więzią

funkcji ekonomiczno - ekspresyjno-

produkcyjnej osobowościową

długotrwała zależność wczesna emancypacja

od rodziców dzieci

ZAKOŃCZENIE

Główne tendencje przemian zachodzących we współczesnej rodzinie dotyczą:

• nowego pojmowania istoty, celu i charakteru związku małżeńskiego,

• upowszechniania się modelu i wzoru rodziny małodzietnej,

• kształtowania się nowych - wynikających z faktu aktywizacji zawodowej kobiety - wzorów i modeli stosunków wewnątrzrodzinnych,

• wzrostu aspiracji rodziców co do przyszłości ich dzieci.

Zachodzące procesy przemian w rodzinie prowadzą do reorganizacji związku małżeńskiego i rodzinnego. Część z nich na rodzinę ma niewątpliwie wpływ niekorzystny, dezorganizujący m.in. praca zawodowa kobiet i matek, utrata przez rodzinę niektórych jej funkcji, praktyka rezygnacji z zalegalizowania związku małżeńskiego.

Bardzo istotna w tej sytuacji jest świadomość zmieniających się warunków społeczno - ekonomicznych i cywilizacyjno - kulturowych warunkująca podejmowanie działań w kierunku lepszego przygotowania młodych ludzi do ról małżeńskich i rodzinnych, radykalnej poprawy warunków społeczno - ekonomicznych funkcjonowania rodziny, przystosowania rodziny do nowej sytuacji po to by małżeństwo i rodzina mogły sprawnie funkcjonować we współczesnej, zmieniającej się rzeczywistości. Jan Paweł II mówił: „Aby rodzina mogła wypełniać swoje powołanie jako „sanktuarium życia” i komórka społeczeństwa, które miłuje i przyjmuje życie, należy koniecznie i pilnie zapewnić jej pomoc i oparcie” (za: ks. Artur Lach 2000 s. 103).

Bibliografia

Adamski F. (1982), Socjologia małżeństwa i rodziny. Wprowadzenie, Warszawa.

Adamski F. (2002), Rodzina. Wymiar społeczno - kulturowy, Kraków.

Bieleń R. SDB (2000), Rodzina podstawową drogą współczesnego Kościoła, w: W służbie rodziny, red. R. Bieleń, Warszawa.

Dyczewski L. (1981), Rodzina polska i kierunki jej przemian, Warszawa.

Lach A. (2000), Rodzina jako środowisko wychowania do szacunku dla człowieka i jego życia. Spojrzenie w świetle nauczania Jana Pawła II, w: W służbie rodziny, red. R. Bieleń, Warszawa.

Tyszka Z. (1974), Socjologia rodziny, Warszawa.

Tyszka Z. (1991), Z metodologii badań socjologicznych nad rodziną, Poznań.

Stasiak H. (1975), Kształty i wnętrza rodziny, Warszawa.

Ziemska M. (1975), Rodzina a osobowość, Warszawa.

Cyt. Za: ks. Robert Bieleń, Rodzina podstawową drogą współczesnego kościoła. W: W służbie rodziny (red.) ks. R. Bieleń, Warszawa 2000, ss. 47 - 61.

Tamże, s. 53.

Pokrewieństwo w linii:

• prostej;

• wstępnej - rodzice, dziadkowie, pradziadkowie,

• zstępnej - rodzice, dzieci, wnuki, prawnuki,

• bocznej; rodzeństwo, wujowie, kuzyni

Funkcje rodziny - to cele, skutki działań i zadania.

6

---