Wartość pokarmowa pasz to zawartość składników pokarmowych, w tym białka tłuszczu, włókna, cukrów, skrobi, poszczególnych aminokwasów, wkasów tłuszczowych, składników mineralnych, witamin oraz energii. Wartość pokarmową pasz wyraża się ilością danego składnika na jednostkę wagową pasz.
Wartość odżywcza rozumiana jest jako zawartość w paszy składników strawnych, wchłanianych w przewodzie pokarmowym i wykorzystywanych w procesach metabolicznych.
Na przydatność żywieniową paszy składa się jej wartość pokarmowa, działanie dietetyczne i smakowe, zawartość substancji antyżywieniowych, wpływ na jakość produktów zwierzęcych, negatywne oddziaływanie na organizm zwierzęcy.
Wg przepisów UE pasze definiuje się jako środki do żywienia zwierząt, które dzieli się na:
materiały paszowe (surowce paszowe) przeznaczone do bezpośredniego skarmiania lub do produkcji mieszanek paszowych
dodatki paszowe i premiksy
mieszanki paszowe
Materiały paszowe dzieli się na:
Pochodzenia roślinnego (zielonki i produkty ich konserwowania, słoma, bulwy i korzenie roślin okopowych, owoce, ziarna zbóż, nasiona roślin strączkowych, nasiona roślin oleistych oraz produkty uboczne ich przetwarzania przemysłowego).
Pochodzenia zwierzęcego (świeże i wysuszone tkanki zwierzęce lub produkty ich przerobu, naturalne pasze zwierzęce -mleko)
Pochodzenia mikrobiologicznego (suszone lub liofilizowane mikroorganizmy jedno i wielokomórkowe, np. drożdże pastewne.
Aminokwasy
Związki azotowe niebiałkowe
Substancje mineralne (kopaliny mineralne lub sole mineralne otrzymywane w wyniku syntezy chemicznej.
Dodatki paszowe- pojedyncze substancje lub ich mieszaniny wpływające na poprawę jakości mieszanek paszowych, zdrowia zwierząt i produktów pochodzenia zwierzęcego
Witaminy, prowitaminy
Pierwiastki śladowe
Antybiotyki paszowe
Probiotyki
Przeciwutleniacze
Substancje zapachowe i wzmagające apetyt
Kokcydiostatyki
Emulgatory, substancje wiążące
Barwniki
Konserwanty i detoksykanty
Regulatory kwasowości, sole buforujące
Preparaty dezodoryzujące
Zioła
inne
Podział pasz uwzględniający najczęściej stosowane kryteria:
Pasze objętościowe (pasze o dużej zawartości wody lub włókna obniżających ich wartość pokarmową)
Pasze objętościowe soczyste:
Zielonki z trwałych użytków zielonych -łąk i pastwisk.
Zielonki z upraw polowych
Kiszonki.
Okopowe.
Wodniste produkty uboczne pochodzenia przemysłowego
Pasze objętościowe suche:
Siano.
słomy
Pasze treściwe
Roślinne:
Niskobiałkowe ( zawierające dużo węglowodanów, a głównie skrobi) - ziarna zbóż i produkty ich przerobu, susz z okopowych.
średniej zawartości białka (20-30%) - nasiona roślin strączkowych.
Wysokobiałkowe (ponad 30% ) - makuchy, ekspelery, śruty poekstrakcyjne
2. Pochodzenia zwierzęcego:
Mączki mięsne, mięsno-kostne, mączki z krwi.
Maczki rybne z odpadów i maczki z całych ryb.
Mleko w proszku
Naturalne produkty zwierzęce - mleko, twaróg, mięso, ryby, jaja.
Przemysłowe mieszanki paszowe (pasze treściwe)
Mieszanki pełnodawkowe.
Mieszanki uzupełniające.
Koncentraty białkowe.
Dodatki uzupełniające:
Mineralne.
Witaminowe i witaminowo-mineralne.
Pasze treściwe
Ziarno zbóż i śruty zbożowe
(jęczmień, owies, żyto, pszenica, pszenżyto, kukurydza, sorgo, proso, gryka, ryż)
Cechy charakterystyczne
Wysoka zawartość suchej masy (86-90 %)
Wysoka strawność substancji organicznej
Wysoka wartość energetyczna
Niska zawartość białka (od około 9 do 13 %)
Wysoka zawartość fosforu (jednak mało przyswajalnego dla zwierząt)
Mała zawartość wapnia i sodu
Występowanie witamin z grupy B (prócz B12) oraz witaminy E
Brak witaminy A (wyjątek kukurydza) oraz witaminy D
Ze względu na dużą twardość ziarna najczęściej istnieje konieczność jego śrutowania lub gniecenia
Występowanie substancji antyodżywczych
Śruty zbożowe stanowią podstawę żywienia zwierząt monogastrycznych - trzody chlewnej i drobiu, natomiast koniom i przeżuwaczom podawane są razem z paszami objętościowymi i ich ilość w dawce zależy od wieku zwierząt, intensywności wykonywanej pracy (konie) lub ilości produkowanego mleka (krowy)
Skład chemiczny 1 kg ziarna zbóż (wg tabel wartości pokarmowej pasz*)
*Normy żywienia drobiu, Normy żywienia świń, Normy żywienia koni.
Zboże |
Sucha masa |
Popiół surowy |
Białko ogólne |
Tłuszcz surowy |
Włókno surowe |
Bezazotowe wyciągowe |
|
% |
|||||
Jęczmień |
88.0 |
2.7 |
11.0 |
2.1 |
4.8 |
67.4 |
Owies |
88.0 |
3.1 |
11.8 |
4.1 |
8.9 |
60.1 |
Żyto |
88.0 |
1.8 |
9.5 |
1.6 |
2.4 |
72.7 |
Pszenica |
88.0 |
1.8 |
11.9 |
2.0 |
2.9 |
69.4 |
Pszenżyto |
88.0 |
1.8 |
12.2 |
1.4 |
2.4 |
70.2 |
Kukurydza |
88.0 |
1.7 |
9.4 |
3.9 |
2.9 |
70.1 |
Gryka |
88.0 |
2.9 |
11.6 |
2.7 |
14.6 |
56.2 |
Graniczne udziały zbóż w mieszankach paszowych (%)
Rodzaj mieszanki |
Rodzaj zboża |
||||||
|
Kukurydza |
Pszenica |
Jęczmień |
Pszenżyto |
Żyto |
Owies |
Otręby pszenne |
Drób |
|
||||||
Brojlery |
0-80 |
0-60 |
0-20 |
0-20 |
- |
0-10 |
- |
Nioski |
0-90 |
0-60 |
0-40 |
0-30 |
0-10 |
0-15 |
0-15 |
Trzoda chlewna |
|
||||||
Prosięta |
0-80 |
0-70 |
0-40 |
0-15 |
- |
0-10 |
0-20 |
Tuczniki |
0-40 |
0-70 |
0-80 |
0-80 |
0-45 |
0-20 |
0-40 |
Bydło |
|
||||||
Cielęta |
0-80 |
0-80 |
0-60 |
0-30 |
- |
0-30 |
0-40 |
Krowy |
0-80 |
0-80 |
0-80 |
0-60 |
0-30 |
0-40 |
0-80 |
Ziarna i śruty z roślin strączkowych (groch polny i siewny, bobik, łubiny biały, łubin żółty, łubin wąskolistny, fasola, soja, wyka jara)
Cechy charakterystyczne
Zawartość białka 20-45 % - najwięcej w łubinie żółtym
Większa zawartość lizyny, niewielka zaś ilość metioniny i cystyny w porównaniu do zbóż, co sprawia, że białko strączkowych jest dobrym uzupełnieniem białka zbożowego
Niewielka zawartość skrobi
Niewielka zawartość wapnia
Znaczne ilości potasu i fosforu, którego połowa występuje związana z kwasem fitynowym
Znacznie większa w porównaniu do zbóż zawartość kobaltu i mamganu
Duża zawartość substancji antyodżywczych
Śruty ze strączkowych mają zastosowanie przede wszystkim jako materiały białkowe w paszach dla świń i brojlerów oraz niosek produkujących jaja konsumpcyjne. Mogą być także stosowane w żywieniu przeżuwaczy, zwłaszcza krów mlecznych.
W żywieniu zwierząt młodych oraz użytkowanych rozpłodowo należy je stosować ostrożnie ze względu na substancje antyodżywcze.
Graniczne udziały śrut ze strączkowych w mieszankach dla różnych gatunków zwierząt (%)
Rodzaj mieszanki |
Rodzaj materiałów białkowych |
||
|
Groch |
Bobik |
Łubin |
Drób |
|
||
Brojlery |
0-10 |
0-10 |
0-5 |
Nioski |
0-10 |
0-10 |
0-5 |
Trzoda chlewna |
|
||
Prosięta |
0-5 |
- |
- |
Tuczniki |
0-20 |
0-15 |
0-15 |
Lochy |
0-10 |
0-5 |
- |
Bydło |
|
||
Cielęta |
0-10 |
- |
- |
Krowy |
0-25 |
0-25 |
0-10 |
Substancje antyodżywcze
Polisacharydy nieskrobiowe - ß-glukany, arabinoksylany, ß-galaktany
Wiążą różną ilość wody tworząc hydrożele zwiększające lepkość treści jelitowej
Zwalnia się przechodzenie treści pokarmowej przez przez przewód
Warstwa żelowa na ściankach jelita cienkiego obniża wchłanianie białek, tłuszczów, witamin i składników mineralnych
Obniżają strawność składników pokarmowych przez utrudnianie enzymom trawiennym dostępu do treści pokarmowej
Zmniejszają wartość energetyczną paszy
Inhibitory trypsyny i hymotrypsyny
Dużo jest ich w soi, bobiku, grochu, łubinie, a ze zbóż w zycie.
Powodują pogorszenie strawności
Nadmierny wzrost wydzielania soku trzustkowego i przerost trzustki na skutek łączenia się tych związków z trypsyną i chymotrypsyną (blokada mechanizmu hamującego wydzielanie soku trzustkowego)
Straty aminokwasów, przede wszystkim siarkowych, w wyniku zwiększonego ich wydalania w soku trzustkowym.
Fityniany - sole kwasu fitynowego, które stanowią główne źródło fosforu w ziarnach zbóż i nasionach strączkowych
Tworzą kompleksy z Zn, Cu, Mn, Fe, Ca, Mg i utrudniają ich wchłanianie z przewodu pokarmowego
Tworzą kompleksy z białkami i powodują pogorszenie ich strawności i wchłaniania z przewodu pokarmowego.
Lektyny -występują w nasionach strączkowych, a w największych ilościach w fasoli
Powodują aglutynację erytrocytów
Uszkadzają nabłonek jelit poprzez zdolność przylegania do enterocytów ścian jelita i dwunastnicy - powodują zmiany w kosmkach i obniżają wchłanianie składników pokarmowych z jelit
Alergenne białka- występują głównie w soi (glicynina, ß -glicyna)
Niebezpieczne z dużych ilościach dla prosiąt i cieląt, drób natomiast nie reaguje negatywnie na nie
Taniny -występują w nasionach strączkowych i rzepaku
Nadają paszy cierpki smak
Koagulują białka śliny i białka śluzówki jamy gębowej
Inhibicja enzymów trawiennych
Zmniejszanie przepuszczalności ścian jelit dla składników pokarmowych
Zmniejszenie dostępności metioniny
Podrażnienie ścian przewodu pokarmowego
Alkaloidy (lupinina, lupanina, sparteina, solanina) -występują głównie w łubinach gorzkich
nadają gorzki smak nasionom, przez co obniżają smak paszy
Powodują zaburzenia funkcjonowania układu nerwowego
Saponiny - występują głównie w lucernie i koniczynach
Mają właściwości emulgujące i pianotwórcze
Mogą powodować hemolizę krwinek czerwonych
Inhibitują aktywny transport składników pokarmowych
Glukozynolany -występują w rzepaku i kapuście
Zmniejszają zdolność wiązania jodu w tarczycy i tworzenia trójjodotyroniny i tyrozyny, mogą powodować powstawanie wola
Mogą powodować stany zapalne błony śluzowej i jelit
Uszkodzenia wątroby i trzustki
Glikozydy -strączkowe i trawy
Podczas hydrolizy uwalniany jest cyjanowodór,
Szczególnie niebezpieczne dla bydła, ponieważ mikroorganizmy żwacza powodują ich szybki rozkład
Produkty uboczne przemysłu olejarskiego
Nasiona roślin oleistych są w większości przeznaczone do produkcji olejów konsumpcyjnych dla ludzi. Od pewnego czasu, próbuje się stosować w żywieniu zwierząt całe nasiona niektórych roślin oleistych. Ma to uzasadnienie w żywieniu przeżuwaczy a następnie drobiu i trzody chlewnej. Produktami ubocznymi z przemysłu olejarskiego są: śruty poekstrakcyjne, makuchy i ekspelery.
Śruty poekstrakcyjne to grupa wysokobiałkowych surowców paszowych o zawartości tłuszczu około 1%. Otrzymuje się je z nasion roślin oleistych w procesie ekstrahowania oleju przy użyciu rozpuszczalników organicznych. Mogą występować w różnej formie (granulowanej, płatkowanej).
Ekspelery. Ekspelerami nazywa się pozostałość nasion oleistych po wyciśnięciu z nich oleju w prasach ślimakowych lub wrzecionowych w wysokiej temperaturze. Ekspelery zawierają 4 - 6 do 8% tłuszczu
Makuchy. Otrzymuje się je po wyciśnięciu w prasach oleju z rozdrobnionych nasion roślin oleistych (na zimno - wtedy otrzymane produkty nazywamy wytłokami, lekko podgrzanych lub na gorąco). W wyniku takiego tłoczenia otrzymuje się produkt w postaci twardych tafli, które muszą zostać rozdrobnione przed podaniem zwierzętom. Zawierają 8 -12 czasami 14 % i więcej procent tłuszczu.
Charakterystyka śrut poekstrakcyjnych
W Polsce najczęściej stosowanymi w żywieniu zwierząt są: śruta poekstrakcyjna sojowa i śruta poekstrakcyjna rzepakowa. Cechuje je duża zawartość białka surowego - powyżej 40% dla śruty poekstrakcyjnej sojowej i powyżej 35% dla śruty rzepakowej.
Białko śruty poekstrakcyjnej sojowej posiada bogaty zestaw aminokwasów egzogennych co sprawia że ma ono dużą wartość odżywczą. Nasiona rzepaku czy soi w procesie ekstrakcji poddawane są zabiegom termicznym: prażeniu (kondycjonowaniu) i toastowaniu w wyniku których inaktywacji ulegają zawarte w nich substancje antyodżywcze (glukozynolany w rzepaku i inhibitor trypsyny w soi).
Śruta poekstrakcyjna sojowa znajduje zastosowanie w żywieniu wszystkich gatunków zwierząt, jednak ze względu na wysoką wartość białka stosuje się ją przede wszystkim w żywieniu trzody chlewnej i drobiu.
Śruta poekstrakcyjna rzepakowa natomiast stosowana jest głównie w żywieniu bydła i trzody chlewnej w mniejszym zaś stopniu w żywieniu drobiu.
Śruta poekstrakcyjna arachidowa - otrzymywana jest ona z orzeszków ziemnych pozbawionych łuski. Zawiera około 50% białka surowego. Często zdarza się porażenie śruty arachidowej grzybami z rodzaju Aspergillus flavus, które wytwarzają aflatoksyny B1, B2, G1, G2. Substancje te są szkodliwie przede wszystkim dla drobiu. Powodują zmiany w wątrobie, wywołują zaburzenia w procesach oddychania komórkowego oraz w przemianie białek i kwasów nukleinowych.
Śrutą, której jakość w dużej mierze zależy od zawartości łuski (włókno surowe) jest śruta poekstrakcyjna słonecznikowa. Śruta z nasion nie obłuszczonych znajduje zastosowanie tylko w żywieniu dorosłego bydła (w mieszankach). Zawartość łusek w nasionach wynosi 30 a niekiedy ponad 40% co ogranicza jej zastosowanie w żywieniu innych gatunków zwierząt. Śruta z nasion obłuszczonych ma wyższą wartość i znajduje zastosowanie również w żywieniu zwierząt monogastrycznych. Zawartość białka surowego w tej śrucie waha się w granicach od 34% do około 38%.
Śrutą o korzystnych właściwościach dietetycznych jest śruta poekstrakcyjna lniana. Znajduje ona zastosowanie w żywieniu zwierząt młodych. Należy pamiętać, że nasiona lnu zawierają glikozyd - linamarynę i enzym linamarazę odszczepiający z linamaryny kwas pruski. Nasiona lnu poddane działaniu temperatury podczas ekstrakcji zostają niemal całkowicie pozbawione linamaryny. W śrucie lnianej znajdują się również czynniki antagonistyczne witaminy B6.
Śrutą o mniejszym znaczeniu żywieniowym w naszym kraju jest śruta poekstrakcyjna bawełniana. Jest ona produkowana najczęściej z nasion obłuszczonych lub częściowo obłuszczonych. Zawartość białka surowego w tej śrucie wynosi około 36% i zawiera ono mniej lizyny i treoniny w porównaniu do śruty poekstrakcyjnej sojowej. Wartość śruty poekstrakcyjnej bawełnianej ogranicza również obecność polifenolowego pigmentu o nazwie gossypol. Gossypol znajdujący się w formie wolnej jest dla zwierząt trujący. Podgrzanie śruty lub dodanie do niej soli żelaza prowadzi do przejścia gossypolu w formę związaną co zmniejsza jego szkodliwe działanie.
Skład chemiczny i wartość energetyczna wybranych śrut poekstrakcyjnych
Rodzaj paszy |
Sucha masa |
Popiół |
Białko ogólne |
Tłuszcz surowy |
Włókno surowe |
BAW |
Bydło |
Świnie |
Drób |
|
|
JPM |
MJ EM |
||||||
Śruta poekstrakcyjnarzepakowa |
90.2 |
7.5 |
35.4 |
2.9 |
11.9 |
32.5 |
0.94 |
10.7 |
7.8 |
Śruta poekstrakcyjna sojowa |
88.9 |
5.6 |
43.7 |
1.8 |
6.0 |
31.8 |
1.02 |
12.6 |
8.6 |
Śruta poekstrakcyjna arachidowa |
89.9 |
5.3 |
48.4 |
1.0 |
4.6 |
30.6 |
1.01 |
13.9 |
8.8 |
Śruta poekstrakcyjna bawełniana |
93.1 |
7.0 |
41.6 |
5.0 |
10.7 |
28.8 |
0.83 |
12.3 |
11.0 |
Śruta poekstrakcyjna lniana |
89.1 |
7.9 |
32.4 |
2.4 |
9.8 |
36.6 |
0.93 |
11.7 |
7.5 |
Śruta poekstrakcyjna słonecznikowa |
91.9 |
6.8 |
34.4 |
3.4 |
17.4 |
29.9 |
0.73 |
11.2 |
6.0 |
Pasze pochodzenia zwierzęcego
Skład chemiczny i wartość pokarmowa pasz pochodzenia zwierzęcego
Pasza |
Sucha masa |
Popiół surowy |
Białko ogólne |
Tłuszcz surowy |
BAW |
EM -świnie (MJ) |
|
Mięso (średnio tłuste) |
|
|
|
|
|
|
|
Końskie |
30.0 |
- |
19.3 |
5.1 |
- |
- |
|
Wołowe |
27 |
- |
18.5 |
4.7 |
- |
- |
|
Mączka mięsna |
92.2 |
17.0 |
57.0 |
16.0 |
1.0 |
16.1 |
|
Mączka mięsno-kostna |
92.0 |
30.0 |
50.0 |
10.0 |
3.0 |
16 |
|
Mączka rybna |
92.0 |
|
64.0 |
5.0 |
5.2 |
13.0 |
|
Tłuszcz zwierzęcy |
100.0 |
- |
- |
- |
- |
34.6 |
|
Twaróg chudy |
20.1 |
0.7 |
16.1 |
0.5 |
2.8 |
- |
- |
Mleko odtł. w proszku |
92.0 |
7.8 |
32.5 |
0.3 |
52.0 |
15.4 |
|
Serwatka suszona |
91.0 |
6.7 |
12 |
0.1 |
73.0 |
14.5 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Produkty uboczne z przemysłu młynarskiego
Otręby pszenne
Otręby żytnie
Otręby jęczmienne
Otręby owsiane
Mąki pastewne
Mieszanki przemysłowe
Mieszanki pełnodawkowe
Mieszanki pełnodawkowe są paszami pokrywającymi w pełni zapotrzebowanie poszczególnych gatunków zwierząt na składniki pokarmowe (energię, białko, aminokwasy), makro i mikroelementy oraz witaminy. W mieszankach tych w optymalnych ilościach powinny być wprowadzone substancje biologicznie czynne, takie jak stymulatory wzrostu czy kokcydiostatyki.
Są to głównie pasze (mieszanki) dla drobiu i trzody chlewnej, produkowane w formie sypkiej lub granulowanej.
W każdej mieszance podstawowymi komponentami są śruty zbożowe oraz materiały białkowe (śruty ze strączkowych, śruty poekstrakcyjne) uzupełniane dodatkami mineralnymi i mineralno-witaminowymi. Do produkcji mieszanek pełnodawkowych jako materiały białkowe mogą być również użyte koncentraty wysokobiałkowe oraz superkoncentraty.
Zaletą stosowania mieszanek pełnodawkowych dla zwierząt jest utrzymanie jednolitego żywienia przez cały okres odchowu. Pokrycie zapotrzebowania na wszystkie składniki pokarmowe w mieszankach eliminuje stosowanie dodatkowych preparatów mineralnych i witaminowych.
Mieszanki uzupełniające
Stanowią uzupełnienie pasz gospodarskich w dawkach pokarmowych. Pasze gospodarskie są najczęściej podstawowymi składnikami dawek dla przeżuwaczy (bydła, owiec, kóz), koni oraz trzody chlewnej. Ze względu na różnorodność pasz gospodarskich istnieje potrzeba produkcji mieszanek uzupełniających dostosowanych do systemów i okresów żywienia (żywienie letnie i zimowe krów oraz opasów).
Zasady sporządzania mieszanek uzupełniających są takie same jak mieszanek pełnodawkowych.
Mieszanki te sporządzane są często w gospodarstwie na bazie zbóż własnych przy zakupie koncentratu lub superkoncentratu.
Koncentraty białkowe
Są paszami treściwymi o wysokiej zawartości białka oraz składników mineralnych, witamin i substancji biologicznie czynnych.
Poziom białka w koncentratach waha się od 30 do 45 %. Wyższą zawartością białka charakteryzują się superkoncentraty - 45-60 % białka.
Składnikami koncentratów białkowych są materiały białkowe pochodzenia roślinnego (śruty poekstrakcyjne, nasiona roślin strączkowych -groch, bobik, łubiny), materiały pochodzenia zwierzęcego (mleko odtłuszczone w proszku, mączki rybne), niekiedy niewielka ilość śrut zbożowych lub otrąb, dodatki witaminowo-mineralne.
Udział dodatków witaminowo-mineralnych w koncentratach białkowych powinien uzupełnić zapotrzebowanie danej grupy żywieniowej zwierząt na składniki mineralne i witaminy.
Udział koncentratów białkowych w mieszankach pełnodawkowych i uzupełniających zależy od materiałów zbożowych, którymi rozcieńcza się koncentraty. Z reguły udział koncentratów białkowych w mieszankach waha się w granicach 20-30%.
Ocena organoleptyczna
Ziarna i nasiona: gatunek, odmiana, wilgotność, barwa, połysk, wielkość, kształt, zapach, smak, zanieczyszczenia
Otręby i mieszanki treściwe: rodzaj, barwa, zapach, smak, wilgotność, zanieczyszczenia. Ponadto dla mieszanek stopień rozdrobnienia komponentów, rozwarstwienie, stopień zgranulowania
Produkty uboczne z przemysłu olejarskiego: rodzaj, barwa, zanieczyszczenie, zapach, świeżość
Mączki zwierzęce: rodzaj, barwa, zapach, wilgotność, świeżość
Okopowe: rodzaj, barwa, wiek, czystość, pomarszczenie, uszkodzenia mechaniczne, obecność kiełków w ziemniakach
Zielonki: składnik botaniczny (trawy, motylkowate, zioła, chwasty, rośliny szkodliwe, trujące) wiek roślin, zanieczyszczenie, oszronienie
Siano: typ, podtyp (skł. botaniczny), wiek roślin, barwa, zapach, wilgotność, stopień ulistnienia, zanieczyszczenia. Wady siana: pylistość, porażenie chorobami, obecność roślin szkodliwych i trujących
Kiszonki: rodzaj, barwa, zapach, struktura, zanieczyszczenia, kwasowość (pH), ew. smak
Kiszonki:
wilgotne - zawartość s.m. do 2%
świeże - zawartość s.m. 20-30%
przewiędnięte - zawartość s.m. 30-40%
sianokiszonki - zawartość s.m. powyżej 40%