Warszawa, dnia 19 sierpnia 2010 roku
mgr Mariusz Stanik
asystent w Katedrze Prawa Gospodarczego Prywatnego
Wydziału Prawa i Administracji
Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego
w Warszawie
e-mail: m.stanik@uksw.edu.pl
tel kom: 0 609 769 612
Tytuł artykułu:
„Forma prawna „wypowiedzenia udziału” wspólnika spółki cywilnej”
I Wstęp
Spółka cywilna jest stosunkiem zobowiązaniowym, powstającym w wyniku zawarcia umowy, która jest jedynym i konstytutywnym zdarzeniem kreującym spółkę. Umowa spółki cywilnej, niezależnie od tego czy została zawarta na czas oznaczony czy nie, tworzy ciągły (trwały) stosunek prawny, w którym wiodącą rolę odgrywa zasada stałości (niezmienności) składu osobowego spółki. Koncepcja stałości składu osobowego pozostaje natomiast w ścisłym związku z istotą spółki, jako stosunku prawnego zawieranego intuitu personae, opartego na wzajemnym zaufaniu, lojalności i ścisłym współdziałaniu w warunkach wspólnego ryzyka gospodarczego. Powyższe nie oznacza jednak, że zasada stałości składu osobowego spółki cywilnej jest zasadą absolutną. Wskazać bowiem trzeba m.in. na przepisy KC, które wprost dopuszczają możliwość wystąpienia wspólnika ze spółki w drodze wypowiedzenia udziału przez wspólnika (art. 869 KC) albo jego wierzyciela osobistego (art. 870 KC). Użyte przez ustawodawcę sformułowanie „wypowiedzenie udziału” musi być przy tym rozumiane jako synonim wypowiedzenia członkostwa wspólnika w spółce cywilnej. Skoro bowiem między wspólnikami spółki cywilnej istnieje wspólność łączna majątku, która ma charakter bezudziałowy, „wypowiedzenie udziału” nie może być rozumiane jako wypowiedzenie udziału w majątku wspólnym.
Tytułem wstępu wskazać trzeba, że Kodeks cywilny przewiduje trzy możliwości wypowiedzenia udziału wspólnika spółki cywilnej:
na podstawie art. 869 §1 KC, tj. wypowiedzenie udziału przez wspólnika na trzy miesiące naprzód na koniec roku obrachunkowego (o ile umowa spółki nie przewiduje innego terminu wypowiedzenia) w spółce zawartej na czas nieoznaczony;
na podstawie art. 869 §2 KC, tj. wypowiedzenie udziału przez wspólnika z ważnych powodów bez zachowania terminów wypowiedzenia, niezależnie od czasu, na jaki zawarta została umowa spółki;
na podstawie art. 870 KC, tj. wypowiedzenie udziału przez wierzyciela osobistego wspólnika, po spełnieniu warunków określonych w ustawie, na trzy miesiące naprzód (ewentualnie z zastosowaniem krótszego terminu wypowiedzenia określonego w umowie spółki), niezależnie od czasu, na jaki zawarta została umowa spółki.
Niezależnie jednak od podstawy prawnej przedmiotowego wypowiedzenia aktualnym i - biorąc pod uwagę praktykę gospodarczą (w tym częste zmiany składu osobowego wspólników spółek cywilnych dokonywane właśnie w drodze wypowiedzenia udziału wspólnika) - doniosłym problemem pozostaje nieuregulowane w ustawie, i sporne zarówno w doktrynie prawa, jak i w judykaturze zagadnienie formy prawnej wypowiedzenia udziału wspólnika spółki cywilnej.
II Uwagi ogólne
Nie sposób dokonywać analizy postawionego problemu formy prawnej wypowiedzenia udziału wspólnika spółki cywilnej bez syntetycznego choćby wyjaśnienia istoty samego uprawnienia do dokonania takiego wypowiedzenia i sposobu złożenia oświadczenia/oświadczeń woli w tym zakresie. Otóż uprawnienie do wystąpienia ze spółki cywilnej w drodze wypowiedzenia udziału jest uprawnieniem kształtującym, którego wykonanie skutkuje ustaniem stosunku spółki w odniesieniu do konkretnego wspólnika (ustaniem członkostwa), przy czym wykonanie przedmiotowego uprawnienia w spółce liczącej tylko dwóch wspólników doprowadzi nie tyle do zmiany składu osobowego tej spółki, ale do jej rozwiązania. W przypadku natomiast, gdy wspólników jest więcej niż dwóch, wypowiedzenie dokonane przez jednego z nich powoduje ustanie jego członkostwa, a w konsekwencji przekształcenie stosunku spółki. Pamiętać przy tym należy, iż sposób czynienia użytku z przedmiotowego uprawnienia podlega ocenie w kontekście nadużycia prawa podmiotowego (art. 5 KC). Jak słusznie jednak podniesiono w doktrynie: „Nie sposób uznać, że samo wypowiedzenie bez podania uzasadnienia stanowi nadużycie prawa”. Wypowiedzenie jest jednostronną czynnością prawną, która wywołuje skutki jedynie na przyszłość (ex nunc). W przypadku braku odmiennych uregulowań umownych oświadczenie woli wspólnika w przedmiocie wypowiedzenia udziału powinno zostać skierowane do wszystkich pozostałych wspólników. Oświadczenie takie należy wówczas uznać za skutecznie złożone z chwilą jego dotarcia do ostatniego z adresatów.
Biorąc powyższe pod uwagę i przechodząc do meritum analizowanego problemu wskazać trzeba, iż postawione we Wstępie niniejszego artykułu zagadnienie roznieca tym większe spory, jeśli wziąć pod uwagę wielość praw, które mogą składać się na objęty wspólnością łączną majątek wspólny wspólników spółki cywilnej oraz bezwzględnie obowiązujące przepisy prawa zastrzegające pod rygorem nieważności rozmaite formy prawne dla przenoszenia własności poszczególnych składników tegoż majątku wspólnego. W związku z powyższym dalsze wywody zostaną podzielone na części dotyczące:
- formy prawnej wypowiedzenia udziału wspólnika spółki cywilnej, w której w skład majątku wspólnego nie wchodzą prawa, dla których przeniesienia wymagane jest zachowanie formy szczególnej;
- formy prawnej wypowiedzenia udziału wspólnika spółki cywilnej, w której w skład majątku wspólnego wchodzą prawa, dla których przeniesienia wymagane jest zachowanie formy szczególnej, np. prawo własności nieruchomości.
III Forma prawna wypowiedzenia udziału wspólnika spółki cywilnej w przypadku spółki, w której w skład majątku wspólnego nie wchodzą prawa, dla których przeniesienia wymagane jest zachowanie formy szczególnej
Przepisy KC dotyczące umowy spółki cywilnej nie regulują zagadnienia formy, w jakiej powinno zostać złożone oświadczenie woli wspólnika o wypowiedzeniu jego udziału w tej spółce. Oczywiście wymóg co do formy takiego oświadczenia może zostać wprowadzony w drodze umownej. Niemniej jednak, w przypadku braku odpowiedniego postanowienia w umowie spółki cywilnej nie może budzić wątpliwości, iż jeżeli w skład majątku wspólnego wspólników tej spółki nie wchodzi prawo, dla przeniesienia którego przepisy prawa nie wymagają zachowania formy szczególnej (tj. zwykłej formy pisemnej, formy pisemnej kwalifikowanej w postaci aktu notarialnego, formy pisemnej z urzędowym poświadczeniem podpisu, czy też formy pisemnej z urzędowo poświadczoną datą), wypowiedzenie udziału wspólnika takiej spółki może zostać dokonane w dowolnej formie, nawet ustnej. Wskazać jednak trzeba, że zgodnie z przepisem art. 77 §2 KC dla celów dowodowych oświadczenie o wypowiedzeniu udziału powinno zostać stwierdzone pismem.
IV Forma prawna wypowiedzenia udziału wspólnika spółki cywilnej w przypadku spółki, w której w skład majątku wspólnego wchodzą prawa, dla których przeniesienia wymagane jest zachowanie formy szczególnej
Jak zauważono powyżej przepisy KC dotyczące umowy spółki cywilnej nie regulują zagadnienia formy, w jakiej powinno zostać złożone oświadczenie woli wspólnika o wypowiedzeniu jego udziału w tej spółce, a wymóg co do formy takiego oświadczenia może zostać wprowadzony w drodze umownej. Pytanie jednak, czy zwykła forma pisemna (o której mowa w art. 77 §2 KC, zastrzeżona wyłącznie dla celów dowodowych, a nie pod rygorem nieważności) okaże się wystarczająca, jeżeli w skład majątku wspólnego wspólników wchodzi prawo podmiotowe, dla którego przeniesienia przepisy szczególne wymagają zachowania formy szczególnej ad solemnitatem, np. prawo własności nieruchomości? W odpowiedzi na tak postawione pytanie wskazać należy na niejednolite w tym zakresie orzecznictwo sądów oraz rozbieżne opinie przedstawicieli doktryny. Analizowana problematyka kilkakrotnie była bowiem przedmiotem rozstrzygnięć Sądu Najwyższego, jak też stanowiła przedmiot rozważań wielu przedstawicieli doktryny prawa cywilnego.
Z jednej strony w postanowieniu z dnia 14 stycznia 2005 roku (sygn. III CK 179/04) Sąd Najwyższy stwierdził, że: „(…) przepisy ustawy nie wymagają dla oświadczenia wspólnika spółki cywilnej o wypowiedzeniu swego udziału formy szczególnej ani pod rygorem nieważności, ani dla wywołania skutku przewidzianego w art. 871 KC, to jednak dla zapewnienia możliwości wpisu w księdze wieczystej zmiany właściciela nieruchomości wynikłej z tego oświadczenia niezbędne jest, w świetle art. 31 ust. 1 u.k.w.h. [ustawa o księgach wieczystych i hipotece], zachowanie dla niego formy pisemnej z notarialnym poświadczeniem podpisu (szczególny przypadek formy ad eventum)”. Z zacytowanego postanowienia wynika zatem, iż wypowiedzenie udziału przez wspólnika spółki cywilnej, w której wspólnikom przysługuje współwłasność łączna nieruchomości, nie wymaga dla swej skuteczności jakiejkolwiek formy szczególnej (forma taka jest konieczna jedynie dla umożliwienia dokonania wpisu w księdze wieczystej). Podobnie (w oparciu o ten sam stan faktyczny) Sąd Najwyższy stwierdził w postanowieniu z dnia 14 stycznia 2005 roku (sygn. III CK 177/04), w którym czytamy: „Do dokonania wpisu w księdze wieczystej zmiany właściciela nieruchomości, wynikającej z oświadczenia właściciela o wystąpieniu ze spółki cywilnej, niezbędne jest zachowanie formy pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym”. Argumentacja Sądu Najwyższego zawarta w uzasadnieniach obu przywołanych wyżej postanowień opiera się na następujących, w mojej ocenie słusznych, twierdzeniach:
- unormowane w art. 869 KC wypowiedzenie udziału przez wspólnika jest sposobem jego wystąpienia ze spółki;
- następującym z mocy ustawy (art. 56 KC) skutkiem wypowiedzenia udziału wspólnika jest utrata przez niego wszelkich praw objętych majątkiem wspólnym wspólników, a skutek ten nie został w art. 871 KC uzależniony od rodzaju prawa wspólnego, czy też zachowania określonej formy prawnej wypowiedzenia;
- w szczególności do wypowiedzenia udziału wspólnika nie mogą mieć zastosowania przepisy o formie przeniesienia własności nieruchomości, gdyż przeniesienie własności nieruchomości następuje w wyniku przejścia tego prawa ze zbywcy na nabywcę na podstawie zawartej między nimi, poddanej określonemu reżimowi prawnemu umowy, a wypowiedzenie udziału jest jednostronną czynnością prawną kładącą kres jego udziałowi w spółce;
- oddzielną kwestią jest natomiast zagadnienia formy szczególnej oświadczenia występującego wspólnika wymaganej dla dokonania na podstawie tego oświadczenia wpisu zmiany prawa własności w księdze wieczystej prowadzonej dla wspólnej nieruchomości pozostałych wspólników - w tym celu niezbędne jest zachowanie dla wypowiedzenia formy pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym;
- wreszcie w przypadku niezgodności stanu prawnego takiej nieruchomości ze stanem prawnym ujawnionym w księdze wieczystej, będącej wynikiem niemożności dokonania wpisu w tej księdze na podstawie oświadczenia wspólnika o wypowiedzeniu udziału dokonanego bez zachowania formy pisemnej z notarialnym poświadczeniem podpisu, może być usunięta w drodze powództwa, o którym mowa w art. 10 u.k.w.h.
Zaprezentowana powyżej argumentacja Sądu Najwyższego została również powtórzona w nieco późniejszym postanowieniu z dnia 16 marca 2005 roku (sygn. II CK 700/04), zgodnie z którym: „Należąca do spółki cywilnej nieruchomość, w razie ustąpienia wspólnika, staje się własnością bezudziałową pozostałych wspólników i podlega ujawnieniu w księdze wieczystej z pominięciem formy czynności prawnej zastrzeżonej dla zbycia nieruchomości”. Co więcej, Sąd Najwyższy powołał się na dwa z trzech opisanych powyżej postanowień w orzeczeniu z dnia 31 stycznia 2008 roku (sygn. II CSK 402/07), zgodnie z którym: „Przejście własności nieruchomości, jako podstawa dokonania wpisu w księdze wieczystej, nie musi być wykazane wyłącznie poprzez sporządzoną w formie aktu notarialnego umowę przenoszącą własność. Przejście prawa własności nie następuje wyłącznie w wyniku czynności prawnych. Ma ono miejsce także w przypadku pochodnego nabycia prawa własności z mocy prawa (…)”.
Poparcie dla zaprezentowanego powyżej stanowiska Sądu Najwyższego wyraziła m.in. D. Kołodziej, która słusznie podniosła m.in., że „występujący wspólnik nie przenosi swego prawa do nieruchomości na pozostałych wspólników, a jego ustąpienie powoduje, że prawo pozostałych wspólników rozszerza się i dzieje się to z mocy samego prawa”. Ponadto - pomimo braku wyrażonego wprost stanowiska w analizowanym zakresie - wydaje się, iż zwolennikiem przedmiotowego rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego jest również M. Jasiakiewicz, który zauważa m.in., że „wypowiedzenie udziału wywołuje skutki zarówno w zakresie członkostwa, jak i skutki majątkowe”, a występujący ze spółki wspólnik „nie dokonuje rozporządzenia swoim udziałem, lecz traci swój udział w majątku wspólnym na rzecz pozostałych wspólników”, nabywając przy tym - na podstawie art. 871 KC - określone w tym przepisie roszczenia, w tym roszczenie o zwrot rzeczy wniesionych do używania i roszczenie o wypłacenie stosownej części wartości wspólnego majątku wspólników. Do grona zwolenników analizowanego poglądu należy również zaliczyć S. Rudnickiego, który słusznie zauważa w pierwszej kolejności, iż „współwłasność łączna istnieje tylko między wspólnikami”, a zatem utrata statusu wspólnika wskutek wypowiedzenia udziału powoduje jednocześnie „utratę udziału we współwłasności łącznej obejmującej cały majątek spółki, co następuje z mocy samego prawa z chwilą wystąpienia ze spółki i żadne wyrażenie zgody przez ustępującego wspólnika nie jest potrzebne i byłoby prawnie nieskuteczne”. Co więcej, także M. Sękowski twierdzi, że „oświadczenie złożone spółce jedynie w formie pisemnej albo nawet ustnej, a taka forma jest prawnie dopuszczalna, będzie powodowało ustanie współwłasności łącznej” (oczywiście tylko w odniesieniu do ustępującego wspólnika), a jedynie „nie będzie przedstawiało dokumentu, który mógłby stanowić podstawę wpisu (czy wykreślenia ustępującego wspólnika z księgi wieczystej)”.
Z drugiej natomiast strony Sąd Najwyższy w nieco późniejszym od analizowanych powyżej postanowień wyroku z dnia 4 kwietnia 2008 roku (sygn. akt I CSK 473/07) stwierdził, że: „Wystąpienie ze spółki cywilnej, w której wspólnikom przysługuje współwłasność łączna nieruchomości, wymaga zachowania formy szczególnej obowiązującej przy przeniesieniu własności nieruchomości”, a zatem formy aktu notarialnego. Nie ulega wątpliwości, że przywołane powyżej postanowienia i wyrok Sądu Najwyższego pozostają ze sobą w sprzeczności. Nie można jednak zgodzić z argumentacją Sądu Najwyższego zawartą w uzasadnieniu wyroku z 2008 roku, opartą na art. 158 KC i na „względach bezpieczeństwa obrotu”. Przepis art. 158 KC dotyczy jedynie umów zobowiązujących do przeniesienia własności nieruchomości oraz umów przenoszących własność nieruchomości, a nie ulega wątpliwości, że wykonanie prawokształtującego uprawnienia do wypowiedzenia udziału jest jednostronną czynnością prawną, która w mojej ocenie prowadzi nie do przeniesienia prawa własności, ale do jego przejścia z mocy prawa (por. art. 871 KC). Sam zresztą Sąd Najwyższy w przywołanym wyroku z 2008 roku słusznie wskazał, iż „przeniesienie własności następuje w wyniku dokonania czynności prawnej (…). Pomiędzy zbywcą (dotychczasowym właścicielem) a nabywcą (nowym właścicielem) zawiązany zostaje stosunek prawny, w ramach którego następuje „przekazanie” prawa nabywcy”, co w przypadku złożenia jednostronnego oświadczenia woli o wypowiedzeniu udziału nie następuje. Jeśli chodzi natomiast o przywołane względy bezpieczeństwa obrotu, oczywiście argument taki jest jak najbardziej dopuszczalny, ale nie może on stanowić samodzielnej podstawy konstruowania wymagań co do formy jakiegokolwiek oświadczenia woli. Wskazać również w tym miejscu można na przepis art. 77 §3 KC, zgodnie z którym wypowiedzenie umowy zawartej w formie szczególnej, a zatem np. w formie aktu notarialnego, wymaga jedynie formy pisemnej dla celów dowodowych (a zatem sam ustawodawca obniża wymogi formalne w odniesieniu do takich jednostronnych czynności prawnych, jaką jest wypowiedzenie udziału wspólnika w spółce cywilnej). Ponadto, w przypadku zaakceptowania analizowanego wyroku z 2008 roku konieczne byłoby również zachowanie formy aktu notarialnego dla skutecznego dokonania w takiej sytuacji wypowiedzenia udziału przez wierzyciela osobistego wspólnika, który nie musi przecież posiadać wiedzy o składnikach majątku wspólnego wspólników spółki cywilnej. Jak słusznie bowiem zauważa J. Jezioro do ustąpienia wspólnika w trybie art. 870 KC, tj. wskutek wypowiedzenia udziału przez wierzyciela osobistego wspólnika, stosuje się m.in. przepisy co do formy wypowiedzenia udziału w trybie art. 869 KC. Tym samym w mojej ocenie, w świetle obowiązującej w polskim prawie zasady, że bez normy nie ma wymogu formy, odmówić należy słuszności przywołanemu wyrokowi i stwierdzić, że niezależnie od okoliczności, iż w skład majątku wspólnego wspólników wchodzą prawa podmiotowe, dla których przeniesienia przepisy ustawy wymagają formy szczególnej pod rygorem nieważności, wypowiedzenie udziału przez wspólnika spółki cywilnej dla swej skuteczności (w tym dla wywołania skutków prawnorzeczowych) takiej formy szczególnej nie wymaga.
Rozstrzygnięcie zawarte w analizowanym wyroku Sądu Najwyższego miało jednak swoich zwolenników wśród przedstawicieli doktryny prawa cywilnego jeszcze przed 2008 rokiem. Wśród nich m.in. A. Kucharski, który twierdzi, iż w przypadku wypowiedzenia udziału wspólnikowi występującemu ze spółki przysługują określone roszczenia majątkowe, „a z art. 871 KC wynika pośrednio roszczenie do występującego wspólnika o przeniesienie własności przedmiotów objętych majątkiem wspólnym wspólników spółki”. Przyjęcie takiego stanowiska oczywiście implikuje konieczność zachowania wymagań co do formy czynności prawnych w przypadku, gdy majątkiem wspólnym wspólników objęte są prawa, dla których przeniesienia przepisy wymagają zachowania formy szczególnej. Sam autor jednak wskazuje na kilka - moim zdaniem przesądzających o nieprawidłowości tej koncepcji - wad, w tym przede wszystkim na okoliczność, iż art. 871 KC nie przewiduje wyraźnego (a moim zdaniem nawet pośredniego) obowiązku występującego wspólnika do przeniesienia udziału we współwłasności przedmiotów objętych majątkiem wspólnym na pozostałych wspólników. Co więcej, konsekwencją przyjęcia analizowanego stanowiska jest oderwanie przymiotu wspólnika od statusu bycia współwłaścicielem, np. nieruchomości, wchodzącej w skład majątku wspólnego. Oderwanie takie traktować należy jako konstrukcję niedopuszczalną z uwagi na istotę stosunku spółki cywilnej, w którym „współwłasność może istnieć tylko między wspólnikami, bowiem jej zadaniem jest umożliwienie wspólnikom osiągnięcie celu, dla którego umowa spółki została zawarta”. Po trzecie natomiast koncepcja popierana przez A. Kucharskiego zakłada również dokonywanie tzw. czynności z samym sobą, skoro ustępujący wspólnik powinien wraz z pozostałymi współwłaścicielami przenieść własność określonych składników majątku wspólnego na pozostałych w spółce wspólników. Zwolennikami tezy o możliwości oderwania przymiotu współwłaściciela majątku wspólnego od statusu wspólnika spółki cywilnej są również G. Bieniek, który nie uzasadniając bliżej swojego stanowiska twierdzi, iż „jeżeli wkładem w spółce jest nieruchomość, to wspólnik wypowiadając swój wkład na piśmie, traci przymiot wspólnika, natomiast pozostaje współwłaścicielem nieruchomości”, a „ustąpienie z kręgu współwłaścicieli wymaga zawarcia umowy w formie aktu notarialnego, w której występujący wspólnik powołując się na dokonane wypowiedzenie udziału przenosi wraz z pozostałymi współwłaścicielami, własność nieruchomości na rzecz pozostałych nadal w spółce wspólników” oraz J. Frąckowiak, który postuluje ponadto ingerencję ustawodawcy w analizowanym zakresie i uzależnienie ustąpienia wspólnika ze spółki cywilnej, w której majątku wspólnym znajduje się nieruchomość, „od konieczności zmiany umowy w formie notarialnej, która jednocześnie zawierałaby postanowienie dotyczące koniecznej zmiany w kręgu współwłaścicieli łącznych”.
Nieco inny pogląd, jakkolwiek również popierający tezę zawartą w analizowanym wyroku Sądu Najwyższego z 2008 roku, wyraziła T. Mróz, która stwierdziła, że „najlepszym rozwiązaniem byłoby dokonywanie zmian w składzie osobowym spółki z zachowaniem formy zastrzeżonej w danym przypadku dla skutecznego przejścia praw do wspólnego majątku wspólników” oraz skonstatowała na tej podstawie, że „w przypadku wystąpienia wspólnika bez zachowania wymaganej prawem formy, należy go nadal taktować jako wspólnika, który wszakże utracił uprawnienia do reprezentowania spółki i prowadzenia jej spraw, a także do uczestniczenia w jej zyskach. Nie będzie też odpowiadał za zobowiązania spółki powstałe po jego wystąpieniu”, a „czynność prawna wystąpienia wspólnika bez zachowania prawem przewidzianej formy wydaje się być czynnością pozbawioną rygoru nieważności, jest to jednak czynność ułomna, która do czasu jej potwierdzenia w formie prawem przewidzianej wywołuje tylko niektóre zamierzone przez występującego wspólnika skutki”. Na koniec wreszcie wskazać także trzeba na ciekawe stanowisko R. Trzaskowskiego, który z jednej strony słusznie podnosi, że ustawodawca generalnie obniża wymagania formalne w odniesieniu do jednostronnych czynności prawnych (vide art. 77 §3 KC), ale z drugiej zwraca uwagę, iż „co do zasady takie jednostronne czynności nie mogą skutkować przeniesieniem własności nieruchomości”, podając m.in. przykład odstąpienia od umowy sprzedaży nieruchomości, która to czynność zarówno w judykaturze, jak też wśród przeważającej części przedstawicieli doktryny uznawana jest za czynność wywołującą jedynie skutek obligacyjny. W konsekwencji R. Trzaskowski konstatuje, że „jeżeli wypowiedzenie udziału w spółce cywilnej obejmującej nieruchomość ma bezpośrednio wywierać skutek rzeczowy w postaci zmiany kręgu współwłaścicieli, wymaganie formy aktu notarialnego wydaje się uzasadnione”.
Nie można zgodzić się z przedstawionymi powyżej stanowiskami wymagającymi w analizowanej sytuacji zachowania formy szczególnej dla wypowiedzenia udziału wspólnika spółki cywilnej. Wszystkie te koncepcje, uznając że niezachowanie formy szczególnej wypowiedzenia prowadzi do braku skutku prawnorzeczowego przy jednoczesnej utracie statusu wspólnika (ewentualnie niektórych, podstawowych uprawnień tegoż wspólnika, jak to ma miejsce w koncepcji T. Mróz), przewidują bowiem sprzeczne z naturą stosunku spółki cywilnej oderwanie przymiotu współwłaściciela majątku wspólnego od statusu wspólnika w tej spółce. Sprzeczność ta zasadza się na immanentnym skorelowaniu instytucji majątku wspólnego, mającego służyć osiągnięciu wspólnego celu gospodarczego, z osobami wspólników, którzy do dążenia do osiągnięcia tegoż celu są zobowiązani. Tym samym stwierdzić trzeba, że utrata statusu wspólnika w spółce cywilnej (w tym utrata tego statusu wskutek wypowiedzenia udziału) w każdym przypadku powoduje również utratę praw do majątku wspólnego wspólników, w zamian za co po stronie występującego wspólnika pojawiają się roszczenia, o których mowa w art. 871 KC. Tym samym zmiana struktury właścicielskiej majątku wspólnego wspólników spółki cywilnej następuje z mocy prawa na podstawie jednostronnej czynności prawnej, jaką jest wypowiedzenie udziału, co stanowi jeden z wyjątków, o których wspominał R. Trzaskowski.
V Podsumowanie
W świetle powyższych rozważań można w odniesieniu do postawionego problemu formy prawnej wypowiedzenia udziału wspólnika spółki cywilnej (rozumianego jako wypowiedzenie stosunku członkostwa w tej spółce) sformułować następujące wnioski:
obowiązek zachowania dla wypowiedzenia udziału wspólnika spółki cywilnej określonej formy szczególnej może wynikać z postanowień umowy tej spółki;
o ile umowa spółki cywilnej nie zawiera postanowień w tym zakresie, ustawa nie wymaga zachowania jakiejkolwiek formy szczególnej dla ważności i skuteczności wypowiedzenia udziału wspólnika spółki cywilnej, niezależnie od tego, czy w skład majątku wspólnego wspólników spółki wchodzą bądź nie prawa, dla których przeniesienia ustawa wymaga zachowania formy szczególnej (jedynie w przypadku zawarcia umowy spółki cywilnej w formie pisemnej lub w formie kwalifikowanej przepisy art. 77 §2 i §3 KC zastrzegają dla takiego wypowiedzenia formę pisemną ad probationem);
skuteczne dokonanie wypowiedzenia udziału wspólnika czy to w dopuszczalnej przecież formie ustnej, czy też w formie pisemnej ad probationem, niezależnie od składników majątku wspólnego wspólników tej spółki, wywiera również z mocy prawa (art. 56 KC) skutki prawnorzeczowe;
dla dokonania wpisu zmiany prawa własności w księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego wspólników, będącej skutkiem wypowiedzenia udziału wspólnika spółki cywilnej, wystarczające jest złożenie wypowiedzenia w formie pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym (i z punktu widzenia bezpieczeństwa obrotu zachowanie takiej formy prawnej dla oświadczenia występującego wspólnika jest jak najbardziej pożądane);
niezachowanie - w przypadku, o którym mowa w powyżej - formy pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym (ewentualnie formy aktu notarialnego) nie powoduje zachowania przez występującego wspólnika statusu współwłaściciela nieruchomości, a uniemożliwia jedynie dokonanie wpisu zmiany prawa własności w księdze wieczystej;
de lege ferenda, uwzględniając argumenty dotyczące szeroko pojętego „bezpieczeństwa obrotu”, należałoby rozważyć potrzebę ingerencji ustawodawcy w regulację umowy spółki cywilnej, która mogłaby polegać m.in. na dodaniu do Kodeksu cywilnego przepisu wymagającego ad solemnitatem zachowania dla wypowiedzenia udziału wspólnika w spółce cywilnej, w której w skład majątku wspólnego wchodzi prawo, dla którego przeniesienia ustawa wymaga zachowania formy szczególnej, formy pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym. W mojej ocenie jednak, biorąc pod uwagę możliwość uregulowania wymagań co do formy wypowiedzenia w umowie spółki cywilnej oraz możliwość ustalenia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym w oparciu o art. 10 u.k.w.h., ingerencja ustawodawcy nie jest w tym zakresie niezbędna.
Tak m.in.: S. Grzybowski [w:] System, t. III, cz.2, s. 805; J. Jezioro [w:] E. Gniewek, Komentarz KC, 2006, s. 1297-1298; K. Pietrzykowski [w:] Kodeks cywilny, t. II, Komentarz do art. 450-1088, Warszawa 2005, s. 747.
Por.: S. Grzybowski [w:] System, t. III, cz.2, s. 805; R. Golat, Utrata statusu wspólnika spółki cywilnej, Prawo spółek 2003, Nr 3, s. 32; A. Herbet [w:] A. Szajkowski, System Prawa Prywatnego, t. 16, Prawo spółek osobowych, 2008, s. 631.
Por. w tym zakresie: K. Pietrzykowski [w:] Kodeks cywilny, t. II, Komentarz do art. 450-1088, Warszawa 2005, s. 746.
Tak: A. Herbet [w:] A. Szajkowski, System Prawa Prywatnego, t. 16, Prawo spółek osobowych, 2008, s. 634.
Por. wyrok SN z dn. 4 lutego 2000 r., sygn. II CKN 735/98, zgodnie z którym: „Ustąpienie ze spółki cywilnej przez jednego z dwóch jej wspólników jest równoznaczne z rozwiązaniem spółki”; por. również wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dn. 20 października 1993 r., sygn. I ACr 492/93.
Por. K. Pietrzykowski [w:] Kodeks cywilny, t. II, Komentarz do art. 450-1088, Warszawa 2005, s. 747.
Tak: A. Jędrzejewska, Prawo wspólnika do wycofania się ze spółki osobowej, Studia Prawnicze 1994, Nr 1-4, s. 64.
Por. m.in. wyrok NSA w Szczecinie z dn. 9 lipca 2003 r., sygn. S.A./Sz 2700/01.
Por.: S. Grzybowski [w:] System, t. III, cz.2, s. 829; M. Jasiakiewicz, Wystąpienie wspólnika ze spółki cywilnej, Prawo spółek 1997, Nr 9, s. 3.
Por. K. Pietrzykowski [w:] Kodeks cywilny, t. II, Komentarz do art. 450-1088, Warszawa 2005, s. 747.
Por. m.in.: R. Golat, Utrata statusu wspólnika spółki cywilnej, Prawo spółek 2003, Nr 3, s. 33.
Por. postanowienie SN z dn. 14 stycznia 2005 r., sygn. III CK 179/04.
Por. postanowienie SN z dn. 14 stycznia 2005 r., sygn. III CK 177/04.
Por. postanowienie SN z dn. 16 marca 2005 r., sygn. II CK 700/04.
Por. postanowienie SN z dn. 31 stycznia 2008 r., sygn. II CSK 402/07.
Por. D. Kołodziej, Glosa do postanowienia SN z dnia 14 stycznia 2005 r., III CK 177/04, GSP-Prz. Orz. 2006.4.7.
Por. M. Jasiakiewicz, Wystąpienie wspólnika ze spółki cywilnej, Prawo spółek 1997 r., nr 9, s. 2 i n.
Prudnickiego. Rudnicki, Inaczej o nieruchomości jako wkładzie do spółki cywilnej, Rejent 2001, nr 1, s. 139.
Por. M. Sękowski, Forma wypowiedzenia umowy spółki cywilnej, Dodatek do Monitora Prawniczego 11/2006, s. 23.
Por. wyrok SN z dn. 4 kwietnia 2008 r., sygn. I CSK 473/07.
Por. Jezioro [w:] E. Gniewek, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2008.
Por. A. Kucharski, Obrót nieruchomościami związany ze zmianą składu osobowego spółki cywilnej (zagadnienia wybrane), Prawo Spółek nr 2/2006, s. 37 i n.
Tak: S. Rudnicki, Inaczej o nieruchomości jako wkładzie do spółki cywilnej, Rejent 2001, nr 1, s. 139.
Por. G. Bieniek, Nieruchomość jako wkład w spółce cywilnej, Nowy przegląd notarialny nr 2/2000, s. 17.
Por. J. Frąckowiak, Przenoszenie własności i obciążanie nieruchomości w stosunkach pomiędzy spółką cywilną a jej wspólnikiem, Rejent 1999, nr 2, s. 72 i n.
Por. T. Mróz, Wpływ zmiany składu osobowego spółki cywilnej na stan własności wspólnego majątku wspólników, Rejent 1999, nr 4, s. 10 i n. oraz Nieruchomość i przedsiębiorstwo jako wkład w spółce cywilnej a problem zmiany jej składu osobowego, Radca prawny nr 2/1999, s. 13 i n.
Por. R. Trzaskowski, Forma przystąpienia do spółki cywilnej lub wystąpienia z niej, w razie gdy majątek wspólny wspólników obejmuje nieruchomość, Palestra 1-2/2009, s. 226 i n.
12