CHRUPEK PAULINA 317

KONIE 2

1. Użytkowanie rozpłodowe klaczy i ogierów

a. Dojrzałość płciowa i hodowlana

Dojrzałość, płciową koni warunkują hormony gonadotropowe, których produkcja i działalność są związane z rasą i typem konstytucyjnym. Konie ras zimnokrwistych osiągaj dojrzałość płciową wcześniej, a ras gorącokrwistych później. Na szybkość dojrzewania wpływają również takie czynniki środowiskowe, jak żywienie i klimat Młodzież żywiona intensywnie, przy wysokim poziomie białka w dawkach, osiąga wcześniej dojrzałość płcio­wą. Przy skąpym żywieniu zdolność do produkcji plemników i komórek jajowych występuje znacznie później.

W naszych warunkach klimatycznych konie zimnokrwiste osiągają dojrzałość płciową w wieku ok. 12-15 miesięcy, a konie gorącokrwiste i prymitywne w wieku ok. 15-18 miesięcy. W sprzyjających warunkach środowiskowych dojrzałość płciowa może wystąpić już w wieku 10-12 miesięcy. Dojrzałość płciowa u koni, podobnie jak u innych gatunków zwierząt gospodarskich, znacznie wyprzedza dojrzałość hodowlaną i fizyczną. Zbyt wczesne zaźrebianie klaczy prowadziłoby do zahamowania jej wzrostu i rozwoju. Aby więc nie dopuścić do przypadkowego pokrycia, źrebięta po odsądzeniu, najpóźniej w wieku do jednego roku, powinno się podzielić na grupy według płci.

Używanie do rozpłodu młodych ogierów przed osiągnięciem dojrzałości hodowlane prowadzi do zahamowania ich wzrostu i rozwoju oraz przedwczesnego zużycia. Do rozro­du mogą być używane konie, których wzrost zaawansowany jest na tyle, że ciąża i stano­wienie nie będą wpływać ujemnie na ich dalszy rozwój fizyczny.

W warunkach Polski konie zimnokrwiste osiągają dojrzałość hodowlaną w wieki 30-36 miesięcy, a dobrze wyrośnięte klacze zimnokrwiste można kryć po ukończeniu prze nie 2 lat. Konie ras gorącokrwistych i prymitywnych osiągają dojrzałość hodowlaną w wieki 36-48 miesięcy. Należy podkreślić, że nieuzasadnione koniecznością przeprowadzę nu prób użytkowości lub aktualnym stanem wzrostu i rozwoju, nadmierne opóźnianie terminu pierwszego krycia jest niewskazane. Klacze kryte po raz pierwszy w starszym wieku trudnie zaźrebiają się i może wystąpić u nich mniejsza mleczność.

Dojrzałość hodowlana wyprzedza u koni dojrzałość fizyczną. Konie zimnokrwiste kończą wzrost w wieku 4-5 lat, szlachetne i prymitywne zaś w wieku 5-6 lat Z tego powodu młode konie użytkowane rozpłodowo muszą być intensywnie żywione. Dotyczy to zwłaszcza młodych ogierów w dwóch pierwszych sezonach kopulacyjnych. Intensywne użytkowa nie rozpłodowe młodych koni bez zapewnienia optymalnego żywienia może prowadzić do zahamowania dalszego wzrostu i rozwoju, demineralizacji kości i słabego umięśnienia.

b. Fizjologia układu rozrodczego klaczy i ogiera

Klacze należą do samic sezonowo- wielorujowych. Cykle płciowe występują regularnie w ciągu 4-5 miesięcy wiosennych w okresie przybywania dnia świetlnego. Pod względem aktywności płciowej Tischner wyróżnia trzy grupy klaczy:

1.Poliestralne (20-25% klaczy), które wykazują stosunkowo regularne cykle płciowe przez cały rok. W okresie zimowym występują u nich przedłużone ruje lub okresy między- rujowe oraz mniejsze nasilenie zewnętrznych objawów rui.

2. Sezonowo poliestrałne — klacze takie charakteryzuje brak aktywności owulacyjnej wynoszący od 40-120 dni do 6-8 miesięcy i duże wahania w długości cykli w okresach przejściowych.

3. Sezonowo poliestrałne z nietypowym wzrostem pęcherzyków Graafa, owulacją i zachowaniem płciowym. Ta grupa klaczy w okresie zimowym wykazuje stałą aktywność jajników, lecz bardzo nieregularną. Dochodzi u nich często w czasie cyklu do niepełnego rozwoju i zaniku pęcherzyka jajnikowego.

Główną rolę w aktywizacji owulacyjnej klaczy po okresie spoczynku odgrywa światło. W okresie jesienno-zimowym w celu przyspieszenia stanu fizjologicznej gotowości klaczy do sezonu rozrodczego można zastosować sztuczne przedłużanie dnia świetlnego. Dodat­kowe oświetlenie należy stosować do momentu osiągnięcia 14,5-16 godz. dnia świetlnego.

Można stosować dwie metody utrzymania klaczy w stanie przedłużonego dnia świetlnego: 1) natychmiastowe wprowadzenie 14,5-16-godz. dnia świetlnego; 2) stopniowe zwiększa­nie oświetlenia aż do osiągnięcia podanej granicy.

W warunkach naturalnych sezon kopulacyjny ograniczał się do miesięcy wiosennych. W hodowli kulturalnej w wyniku poprawy szeroko pojętych warunków środowiskowych nastąpiło wydłużenie sezonu występowania rui na miesiące zimowe i jesienne. W stadninach państwowych i części gospodarstw indywidualnych krycie klaczy rozpoczyna się już pod koniec listopada lub grudnia. Wydłużenie sezonu rozpłodowego pozwala na uzyskanie większej źrebności klaczy oraz bardziej racjonalne i równomierne wykorzystanie rozpło­dowe ogierów. Przy pokryciach jesiennych i zimowych wysoka źrebność i wyziębienia klaczy przypadają na okres małej ilości prac w gospodarstwie, co pozwala na lepsze wykorzystanie klaczy w sezonie wiosennym. Ponadto źrebięta urodzone w sezonie jesien­no-zimowym cechuje większa zdrowotność i lepsze tempo wzrostu.

W hodowli terenowej główne nasilenie rui u klaczy przypada na okres wiosenny, w związku z tym ponad połowa pokryć wypada w marcu, kwietniu i maju. W hodowli koni pełnej krwi angielskiej i czystej krwi arabskiej stanówkę klaczy rozpoczyna się w połowie lutego, co jest związane z przepisami wyścigowymi. Na torze konie biegają według roczni­ków kalendarzowych, dlatego wyźrebienia nie powinny nastąpić wcześniej niż pierwszego stycznia. U klaczy pozostałych ras sezon rozpłodowy trwa od listopada do czerwca.

Cykl płciowy u klaczy wynosi przeciętnie 21-22 dni. Pod wpływem warunków środowiskowych (światło, żywienie, ruch, temperatura) podwzgórze zaczyna produkować hor­mon uwalniający GnRH. W wyniku działania tego hormonu przysadka mózgowa produ­kuje hormony gonadotropowe. W jajniku pod wpływem hormonu gonadotropowego FSH następuje dojrzewanie pęcherzyka jajnikowego. Dojrzewający pęcherzyk produkuje estro­geny, wywołujące u klaczy zewnętrzne objawy rui, do których należy zaliczyć: obrzęk warg sromowych, zwiotczenie szyjki macicy i jej lekkie rozwarcie, przekrwienie błony śluzowej macicy i wydzielanie śluzu, mniejszy apetyt i wzmożone pragnienie, a także zdradzanie przez klacz niepokoju i wzmożonej pobudliwości. Objawy rui, czyli tzw. grzania się, nasilają się po doprowadzeniu klaczy do ogiera. Podczas obwąchiwania klaczy przez ogiera stoi ona spokojnie i rozstawia tylne nogi. W tym czasie występuje też charakterystyczne błyskanie sromem, któremu towarzyszy wydzielanie niewielkich ilości śluzu z moczem.

W miarę wzrostu pęcherzyka jajnikowego wzrasta produkcja estrogenów i wzmagają się zewnętrzne objawy rui. Następuje wówczas szczytowa produkcja estrogenów, które powodują silne zaznaczenie zewnętrznych objawów rui. Dojrzałość pęcherzyka jajnikowe­go zbiega się ze szczytowym nasileniem zewnętrznych objawów rui tylko u ok. 50% klaczy, u części klaczy może dochodzić do zaniku pęcherzyka jajnikowego. Początkowy normalny wzrost pęcherzyka, któremu towarzyszą zewnętrzne objawy rui zanika i pęcherzyk ulega wessaniu. Mamy wówczas do czynienia z rują rzekomą, której nie towarzyszy owulacją. Owulacją następuje pod wpływem hormonu LH. Dojrzały pęcherzyk pęka w kierunku dołka owulacyjnego, a jajo wraz z płynem pęcherzykowym dostaje się do lejka jajowodu. W jajowodzie w wyniku ruchu rzęsek i mięśni jajo przesuwa się w kierunku macicy.

Po owulacji jajo zdolne jest do zapłodnienia w ciągu 6-10 godzin, które może nastąpić tylko w górnej części jajowodu. Po owulacji estrogeny występują we krwi przez 1-2 dni wywołując w dalszym ciągu objawy rui. Długość rui u klaczy waha się od 2 do 12 dni. W związku z tym, że owulacją występuje na ok. 2 dni przed końcem rui, a w przypadku rui krótkiej — wcześniej, znajomość jej długości jest ważna do ustalenia właściwego terminu krycia. W miejscu pękniętego pęcherzyka jajnikowego tworzy się ciałko żółte, które po pewnym czasie zaczyna wydzielać progesteron. Hormon ten rozpulchnia błonę śluzową macicy, która zaczyna produkować wydzielinę służącą do odżywiania zapłodnionego jaja. Progesteron przeciwdziała dojrzewaniu następnych pęcherzyków jajnikowych oraz skur­czom macicy. W przypadku niezapłodnienia pod wpływem progesteronu macica produ­kuje prostoglandyny, z których PGF2a powoduje zniszczenie ciałka żółtego, co umożliwia dojrzewanie następnych pęcherzyków jajnikowych.

Długość cyklu płciowego u klaczy i związana z tym długość rui zależy od takich czynników, jak: indywidualne właściwości danej klaczy, prawidłowość żywienia, tem­peratura i ilość światła. W okresie jesienno-zimowym cykle płciowe trwają dłużej, są mniej regularne i ze słabiej zaznaczonymi objawami zewnętrznymi rui. W okresie wiosennym, a szczególnie z chwilą wyjścia klaczy na pastwisko, następuje skracanie cykli płciowych i występują one bardziej regularnie. Obserwuje się również wyraźniej zaznaczone zewnę­trzne objawy rui. Skracanie cykli płciowych w okresie wiosennym spowodowane jest głównie dodatnim działaniem promieni ultrafioletowych oraz pobieraniem z trawą past­wiskową dużych ilości witamin i soli mineralnych.

Długość normalnego cyklu płciowego u klaczy wynosi 22 dni, przy czym ruja trwa wtedy od 4 do 7 dni. Krótki cykl płciowy trwa 18-19 dni z rują 2- 3-dniową, długi zaś cykl płciowy - 25-26 dni - przy takim cyklu zewnętrzne objawy rui mogą trwać od 8 do 12 dni Należy zaznaczyć, że łatwiej jest zaziębić klacze z krótką rują, ponieważ można u nich dość dokładnie ustalić termin skutecznego pokrycia.

Po wyziębieniu u klaczy następuje szybko inwolucja macicy. Pierwsza ruja po poro­dzie występuje u większości klaczy wcześnie, bo między 7 a 12 dniem. Dodatkowym objawem występowania pierwszej rui po porodzie jest biegunka u źrebaka. Ruje występu­jące bezpośrednio po porodzie są krótkie. Wśród rolników panuje przekonanie, że klacze należy kryć w dziewiątym dniu po porodzie, nawet pod przymusem, i krycie takie jest skuteczne. Pogląd ten jest niesłuszny, ponieważ pierwsza ruja po porodzie może wystąpić później. U części klaczy duża produkcja mleka może zahamować występowanie rui.

U ogierów pełny rozwój większości kanalików nasiennych i produkcja plemników następuje, gdy każde z jąder osiągnie masę 70-90 g. Od czasu osiągnięcia dojrzałości płciowej produkcja plemników trwa ciągle, a plemniki z kanalików nasiennych schodzą do najądrzy, gdzie dojrzewają. Normalna produkcja nasienia może zachodzić w temperaturze o 3-4°C niższej od temperatury jamy ciała, a utrzymywanie jej jest możliwe w mosznie.

U ogierów dość często występują zaburzenia przy zstępowaniu jednego lub obu jąder. Obustronne wnętry zachowują popęd płciowy, jednak nasienie ich jest niezdolne do zapłodnienia. Wnętry z reguły są bardziej pobudliwe płciowo od normalnych ogierów. Ze względu na to, że mogą być niebezpieczne dla otoczenia muszą być poddane kastracji. Wnętry jednostronne są płodne, ze względu jednak na skłonności dziedziczne do przekazywania wnętrostwa, nie mogą być dopuszczone do rozpłodu i także muszą być wyka­strowane

Kastracji należy poddać wszystkie młode ogiery w hodowli terenowej, które nie otrzymały świadectwa ochronnego, licencji lub nie zostały dopuszczone przez komisję kwalifikacyjną do rozpłodu (nie zostały uznane).

W czasie wytrysku nasienia plemniki przesuwane są dzięki skurczom przewodu najądrza i nasieniowodów, a następnie przewodu moczowo-płciowego. Łącznie z nasie­niem wydalana jest wydzielina gruczołów dodatkowych. W pierwszej kolejności wydalana jest wydzielina gruczołów opuszkowo-cewkowych, której zadaniem jest oczyszczenie prze­wodu moczowo-płciowego. Pod koniec ejakulacji wydalana jest wydzielina gruczołu kro­kowego, która miesza się z plemnikami ułatwiając ich wydalanie. Następnie wydalana jest największa objętościowo wydzielina gruczołów pęcherzykowych, która w narządach rod­nych klaczy miesza się z plemnikami.

Objętość ejakulatu u ogierów waha się od 20 do 150 ml i jest zależna od masy ciała, pory roku i eksploatacji reproduktora. Największą objętość dochodzącą do 150 ml ma ejakulat ogierów zimnokrwistych, natomiast ogierów półkrwi — ok. 60 ml, ogierów czystej krwi arabskiej — 45 ml. Koncentracja plemników w nasieniu zależy od indywidualnych właściwości ogiera, intensywności użytkowania oraz pory roku. Przeciętnie w 1 cm³ nasie­nia znajduje się od 100 do 300 mln plemników.

Ruchliwość początkowa plemników w nasieniu ogierów o dobrej płodności wynosi 65-80% plemników. Istnieje wysoka dodatnia współzależność między ruchliwością ple­mników a odczynem nasienia. Najwyższą ruchliwość wykazują plemniki w temperaturze 37-39°C, natomiast temperatura powyżej 50°C zabija je. Szybkość ruchu plemników wynosi ok. 6 mm na minutę. W 50 minut po kopulacji w jajowodach klaczy koncentracja plemników jest o połowę niższa niż w nasieniu. Przeżywalność plemników w drogach rodnych klaczy wynosi od 24 do 48 godzin — średnio ok. 38 godzin. Jeżeli nasienie jest dobre, to plemniki mogą przeżywać w drogach rodnych klaczy od 60 do 100 godzin.

Intensywność użytkowania rozpłodowego ogierów. W pierwszym sezonie roz­płodowym młode ogiery mogą pokryć 35 klaczy, jednak w ciągu tygodnia nie powinny wykonywać więcej niż 6 skoków. W drugim roku użytkowania ogiery mogą wykonywać 10 skoków tygodniowo, przy zachowaniu jednodniowej przerwy. W ciągu całego sezonu rozpłodowego ogierowi można przeznaczyć do pokrycia 40 klaczy. W hodowli terenowej nagminnie popełnianym błędem w użytkowaniu młodych ogierów w pierwszych sezonach rozpłodowych jest nadmierne przeciążanie ich stanówką. Zdarzają się przypadki, że młodym ogierom przeznacza się dwu- i trzykrotnie większą liczbę klaczy. Tak intensywna eksploatacja prowadzi do ich przedwczesnego zużycia i muszą być wybrakowane po kilku sezonach rozpłodowych, co przynosi duże straty w hodowli.

Ogiery w pełni sił (od 5 do 14 roku życia) mogą wykonywać w tygodniu 12 skoków z jednym dniem przerwy. W okresie 1-2 miesięcy przy dużym nasileniu liczby grzejących się klaczy mogą kryć 3-4 klacze dziennie. Przerwa pomiędzy kopulacjami powinna wynosić 6-8 godzin. Przy tak intensywnym użytkowaniu rozpłodowym ogiery powinny otrzymywać w dawkach żywieniowych dodatak białka zwierzęcego. W sezonie rozpłodowym ogiery w pełni sił mogą pokryć 80-100, a nawet więcej klaczy.

W hodowli terenowej największe nasilenie stanówki przypada na marzec, kwiecień i maj. W tym okresie większość ogierów jest nadmiernie przeciążona stanówką, ponieważ wykonuje 6 lub więcej skoków dziennie. Nadmierne przeciążenie stanówką jest jednym z powodów niskiej źrebności klaczy w hodowli terenowej. Ogiery zimnokrwiste powyżej 15 lat i ogiery szlachetne powyżej 17 lat powinny pokrywać tyle klaczy, co ogiery w drugim sezonie rozpłodowym. Ogiery w wieku powyżej 20 lat powinny kryć 4 razy w tygodniu, a w sezonie rozpłodowym można przeznaczyć im ok. 20 klaczy.

Użytkowanie rozpłodowe klaczy. Termin stanowienia zależy od długości trwania rui i przeżywalności nasienia w drogach rodnych klaczy.

Klacze należy kryć na 2-3 dni przed końcem rui, z następujących powodów:

• owulacja u klaczy następuje na dwa dni przed końcem rui;

• jajo zdolne jest do zapłodnienia przez 6-10 godzin po owulacji;

• plemniki większości ogierów zdolne są do zapłodnienia komórki jajowej w ciągu 24-48 godzin po kopulacji;

• w czasie 50 minut po kopulacji w jajowodach występuje dostateczna do zapłodnie­nia koncentracja plemników.

W praktyce obserwując występowanie zewnętrznych objawów rui u klaczy trudno jest ustalić właściwy termin pokrycia z następujących powodów:

• w ciągu sezonu rozpłodowego długość rui u tej samej klaczy ulega zmianie;

• nie zawsze maksymalne natężenie zewnętrznych objawów rui pokrywa się ze stadium przedowulacyjnym pęcherzyka jajnikowego;

• u klaczy stosunkowo często zanika pęcherzyk jajnikowy w początkowych stadiach i nie dochodzi do owulacji pomimo występowania zewnętrznych objawów rui;

• występują również "ciche ruje", przy których nie ma objawów zewnętrznych.

Jedną z metod gwarantujących ustalenie właściwego terminu pokrycia jest badanie

rektalne stanu jajników. Stanówkę należy przeprowadzić dopiero wówczas, gdy pęcherzyk jajnikowy osiągnie stadium rozwoju tuż przed owulacja. W tym stadium pęcherzyk jajni­kowy ma kształt kuli o średnicy 3 do 5 cm, a jajnik wraz z nim przybiera kształt gruszki. Krycie klaczy po skontrolowaniu przez lekarza weterynarii stanu jajników, pozwala na zaźrebienie dużej liczby klaczy przy minimalnej eksploatacji ogiera. Na skuteczne pokrycie wystarczają wówczas jeden lub dwa skoki. Skuteczną metodą ustalania stadium przedowulacyjnego pęcherzyków jajnikowych jest badanie ultrasonograficzne. Badanie stanu pę­cherzyków jajnikowych stosowane jest niestety zbyt rzadko.

Jeżeli nie można sprawdzić stanu pęcherzyka jajnikowego, to właściwy termin stanów­ki należy ustalić na podstawie długości cyklu płciowego i związanej z tym długości rui oraz maksymalnego natężenia jej zewnętrznych objawów. Klacze o rui krótkiej, trwającej 2-3 dni, powinny być kryte po zaobserwowaniu pierwszych jej objawów. Następny skok ogiera można powtórzyć po 24 godzinach. Z reguły pierwsza ruja po porodzie jest krótka. Klacze o rui normalnej, trwającej 4-7 dni, należy stanowić dopiero w trzecim dniu grzania się. Następne skoki ogiera należy powtarzać co 36-48 godzin. Przy rui długiej, trwającej 8-12 dni, krycie klaczy powinno rozpoczynać się dopiero w 6 dniu jej trwania i powtarzać następne skoki co 36-48 godzin.

Podane powyżej zasady krycia klaczy mogą w pewnych okresach sezonu rozpło­dowego powodować nadmierne przeciążenie ogiera stanówką. W stadninach państwowych klacze kryte są co 36-48 godzin - od zaobserwowania pierwszych objawów do zakończe­nia rui. Ten system krycia powoduje, że ogiery wykonują dużą liczbę skoków w sezonie. W stadninach może on być jednak stosowany, ponieważ sezon rozpłodowy trwa tam długo i ogierom przeznacza się niewielką liczbę klaczy do pokrycia. Inny schemat krycia stosowany jest w hodowli terenowej. Po pokryciu klaczy następną stanówkę wykonuje się za 3 dni. Po 18 dniach klacz jest ponownie doprowadzana do ogiera i w przypadku stwierdzenia objawów rui kryta jest dwukrotnie w odstępach co 3 dni. Przy tym schemacie krycia, zaźrebienie nastąpi tylko wówczas, gdy klacz ma krótką ruję. U klaczy mających normalny 22-dniowy cykl płciowy zaźrebienie nastąpi tylko wtedy, gdy pierwsza stanówka odbędzie się w szczytowym okresie rui, tuż przed owulacją. W przypadku długiej rui, jeśli pierwsza stanówka nastąpiła na początku jej trwania, podany powyżej system krycia nie będzie skuteczny. Przy ustalaniu skutecznego terminu krycia klaczy w hodowli terenowej koniecz­na jest znajomość długości trwania rui i rozpoczynanie stanówki na 2-3 dni przed jej zakończeniem.

c. Stanówka, przebieg ciąży i wyźrebienie klaczy

Stanowienie klaczy. Przed przystąpieniem do stanówki należy sprawdzić, czy klacz jest w rui W praktyce hodowlanej wyszukiwanie grzejących się klaczy następuje poprzez próbę z ogierem. W stadninach używa się do tego celu mniej wartościowego ogiera, tzw. próbnika, którym próbowane są codziennie klacze do czasu stwierdzenia źrebności. W hodowli terenowej klacz należy w czasie próby wprowadzić między ścianę a przegrodę wykonaną z desek. Ogiera podprowadza się początkowo od głowy, a następnie przesuwa się go w kierunku zadu klaczy. W czasie próby ogier obwąchuje klacz i szczypie ją zębami Klacze, które nie grzeją się, są agresywne i starają się kopnąć ogiera. Klacze będące w rui wykazują objawy opisane przy charakterystyce cyklu płciowego. Następnie należy sprawdzić stan zewnętrznych narządów płciowych klaczy. W przypadku wycieków ropnych lub podejrzenia o schorzenie klaczy nie wolno kryć. Stanówka powinna odbywać się w maneżu lub w zamkniętej budynkami części podwórka. Przed przystąpieniem do krycia klaczy należy obmyć łagodnym środkiem dezynfekcyjnym srom oraz zabandażować ogon, aby w czasie kopulacji włosie nie dostało się do pochwy, ponieważ może pokaleczyć prącie ogiera.

Ze względu na bezpieczeństwo obsługujących ludzi oraz ogiera klaczy należy założyć pęta na jedną lub obie nogi Pętle linek zakładamy na tylne pęciny, przeprowadzamy między przednimi nogami i zawiązujemy na szyi w taki sposób, aby w przypadku zaplątania się klaczy można je było szybko rozwiązać. Drugi sposób pętania polega na tym, że linki zapinamy na stawy skokowe. W czasie krycia ogier często chwyta zębami za grzywę, dlatego w celu zabezpieczenia kłębu klaczy przed uszkodzeniem należy założyć derkę lub skórzany fartuch. Klaczom nerwowym można założyć tzw. dutkę, którą rozluźnia się z chwilą rozpoczęcia kopulacji.

Do tak przygotowanej klaczy doprowadza się ogiera. Ogiery o spokojnym tempe­ramencie doprowadza jeden człowiek. Reproduktory o bardzo żywym temperamencie powinny być doprowadzone przez dwie osoby na dwóch długich wodzach. Ogiera dopro­wadza się do klaczy z boku. Na wspięcie należy pozwolić dopiero wówczas, gdy nastąpi pełny wzwód prącia. Czas potrzebny na pełny wzwód prącia waha się od kilkunastu sekund do kilkudziesięciu minut i zależy od temperamentu i indywidualnych własności danego ogiera oraz od obciążenia go stanówką. Niektórym ogierom należy przed stanówką zapew­nić kilkunastominutowy ruch, ponieważ wówczas chętniej kryją. Po wspięciu się ogiera należy odsunąć ogon klaczy na bok. Trzymający klacz powinien unieść jej głowę do góry, a następnie opuścić w trakcie kopulacji. Doprowadzający ogiera winien dopilnować, aby ogier nie włożył prącia do odbytu, ponieważ powoduje to rozerwanie jelit u klaczy.

Czas trwania kopulacji wynosi od 7 do 25 sekund. Przed wytryskiem nasienia ogier wykonuje od kilku do kilkunastu ruchów kopulacyjnych. Wytrysk nasienia następuje przy maksymalnym wysunięciu prącia do przodu. Żołądź prącia przylega wówczas do szyjki macicznej i nasienie dostaje się bezpośrednio do macicy. W momencie ejakulacji u ogiera występują charakterystyczne drgania ogona oraz skurcze cewki moczopłciowej. Jeśli odru­chy te nie występują, świadczy to o tym, że ogier nie oddał nasienia. Kopulacja bez ejakulacji występuje dość często u ogierów młodych oraz w sile wieku, przemęczonych stanówką. Ogiery wykonują wówczas kilka skoków nim oddadzą nasienie. U ogiera, który nie oddał nasienia, następuje nadmierne wypełnienie krwią ciała jamistego żołędzi prącia i przybiera ono wówczas duży rozmiar. Ogiera takiego należy oprowadzać przez kilka minut, aż prącie wróci do stanu sprzed kopulacji. Na następne wspięcie można pozwolić ogierowi dopiero po ponownym pełnym wzwodzie prącia.

Po kopulacji prącie ogiera należy przemyć łagodnym środkiem dezynfekcyjnym, np. jednoprocentowym roztworem lizolu, riwanolu lub nadmanganianu potasu. W okresie jesienno- zimowym należy pamiętać o tym aby płyn był ciepły. Przed odprowadzeniem do boksu ogier powinien być oprowadzany przez 15-20 minut.

Do obsługi reproduktorów w stadach i stadninach muszą być dobierani masztalerze z dużym doświadczeniem, ponieważ przez nieumiejętne obchodzenie się z ogierami, szarpanie ich i bicie, można wyrobić u nich niechęć do krycia. Zdarzają się ogiery, które nie chcą kryć klaczy pewnych maści lub klaczy bezpośrednio po wyźrebieniu. Poprzez łagodne i umiejętne obchodzenie się z takimi ogierami można tę niechęć przezwyciężyć.

Z chwilą zakończenia stanówki klacz należy natychmiast rozpętać, rozbandażować ogon i oprowadzać przez 20-25 minut. W trakcie oprowadzania nie należy pozwolić na nadymanie się i wydalanie moczu, ponieważ może dojść do wydalenia nasienia. W dniu, w którym było przeprowadzone krycie, klacz powinna być pozostawiona w spokoju, w stajni lub na okólniku.

Ciąża. Po zapłodnieniu komórki jajowej pierwsze podziały następują w jajowodzie. Bruzdkująca komórka jajowa dociera do rogu macicy po ok. 6 dobach. Blastocysta wszczepia się w błonę śluzową macicy dopiero pod koniec 7 tygodnia, a pełne umocowanie zarodka następuje w 14 tygodniu ciąży. Ze względu na duży procent resorpcji zarodków (4-12%) bardzo ważne staje się wczesne rozpoznanie ciąży za pomocą badania rektalnego lub ultrasonograficznego oraz dodatkowe badanie między 5 a 6 tygodniem ciąży, aby ponownie można było kryć klacz. Często przyczyną resorpcji może być laktacja. U klaczy ciężarnych może występować ruja, dlatego wczesne rozpoznanie źrebności zabezpiecza takie klacze przed ponownym pokryciem. Krycie klaczy źrebnych prowadzi z reguły do poronienia.

Zewnętrzne objawy ciąży u klaczy uwidaczniają się dopiero w 7-8 miesiącu źrebności. Występuje wówczas powiększenie objętości brzucha. Ruchy płodu można wyczuć w sła­biźnie dopiero od 7 miesiąca źrebności.

Ciąże bliźniacze są u koni bardzo niepożądane. Większość z nich kończy się poro­nieniem między 7 a 8 miesiącem źrebności. Z donoszonych ciąż mnogich źrebięta z reguły rodzą się martwe. Rzadko udaje się odchować jedno źrebię, które ze względu na mniejsze wymiary i masę ciała po urodzeniu nie osiąga wzrostu charakterystycznego dla rocznika. Do rzadkości należą przypadki odchowania obu źrebiąt. Konie te z podanych już powodów nie przedstawiają większej wartości użytkowej. Według danych z literatury ok. 70% ciąż mnogich kończyło się poronieniem, a ok. 16% — urodzeniem źrebiąt martwych. Z przeds­tawionych danych wynika, że ciąża bliźniacza u klaczy w praktyce oznacza stratę sezonu rozpłodowego. Częstotliwość występowania ciąż mnogich jest zależna od rasy hodowanych koni.

Według danych z literatury procentowy udział ciąż bliźniaczych u klaczy ze stadnin państwowych był następujący: pełna krew angielska - 3,5%; klacze wielkopolskie ze stadnin mazurskich - 2,7%; klacze wielkopolskie ze stadnin poznańskich - 1,7%; klacze małopolskie - 13%; czysta krew arabska - 0,8%; klacze zimnokrwiste - 0,25%.

Stwierdzono, że u klaczy półkrwi, mających duży udział przodków pełnej krwi angiel­skiej w rodowodach, wzrastała częstotliwość występowania ciąż mnogich. W celu wyeliminowania strat w hodowli powodowanych ciążami bliźniaczymi konieczne jest wczesne rozpoznawanie ciąży za pomocą badania ultrasonograficznego. W przypadku stwierdzenia ciąży mnogiej można wywołać poronienie i klacz ponownie zaźrebić.

Poród. Średnia długość trwania ciąży u klaczy wynosi335 dni. Oznakami zbliżającego się porodu jest zapadanie się okolic nasady ogona, obrzęk warg sromowych oraz nabrzmie­nie wymienia.

Po wystąpieniu bóli porodowych klacz jest niespokojna, kładzie się, a następnie zrywa. Klacze z reguły źrebią się łatwo. Po rozwarciu szyjki macicznej następuje pęknięcie błony omoczniowo-kosmówkowej, z której wypływa płyn omoczniowy. W dalszej kolejności ukazuje się worek owodniowy. Płyn owodniowy zwilża drogi rodne klaczy. Wypieranie płodu trwa u klaczy od 10 do 30 minut. W przypadku przedłużania się porodu ponad godzinę należy szybko wezwać lekarza weterynarii Niefachowa pomoc udzielona klaczy przy porodzie może spowodować śmierć klaczy i źrebięcia.

Źrebię rodzi się w cienkim pęcherzu. Jeżeli worek nie pęknie sam, to należy go przerwać, ponieważ może dojść do uduszenia się źrebięcia. Po urodzeniu źrebięcia klacz odpoczywa przez 10-20 minut. Łożysko zostaje wydalone w kilkanaście minut po porodzie. U klaczy o żywym temperamencie oraz klaczy młodych łożysko należy podwiązać, ponie­waż dotyka nóg i wywołuje niepokój. Jeżeli łożysko nie odeszło w trzy godziny po porodzie, to należy szybko wezwać lekarza weterynarii. Łożysko klaczy musi być odklejone nie później niż 6 godz. po porodzie, ponieważ macica klaczy szybko wraca do pozycji wyjścio­wej . Odklejenie łożyska po tym czasie będzie praktycznie niemożliwe.

Postępowanie ze źrebięciem po urodzeniu. Bezpośrednio po porodzie należy oczyścić nozdrza źrebaka z resztek śluzu, aby nie utrudniał oddechu i nie dostał się do płuc. Pępowiny nie powinno się podwiązywać i przecinać zaraz po porodzie. Czynność tę należy wykonać dopiero wówczas, gdy ustanie tętno w pępowinie. Wczesne przecięcie pępowiny pozbawia źrebaka sporej ilości krwi. Jeżeli nie przetnie się pępowiny, to zostaje ona przerwana w momencie, gdy klacz wstaje po porodzie. Jeśli pępowina jest gruba, może wówczas powstać tzw. przepuklina pępkowa. Pępowinę należy dokładnie odkazić jodyną lub dziegciem, aby nie dopuścić do infekcji.

Źrebaka daje się klaczy do wylizania, co ważne jest szczególnie u klaczy młodych, ponieważ pobudza instynkt macierzyński i opiekuńczy. Lizanie jest doskonałym masażem skóry, który pobudza krążenie krwi źrebięcia i przyspiesza jego wysychanie.

Bardzo ważne jest, aby źrebię jak najwcześniej rozpoczęło ssać klacz, bowiem siara bogata w przeciwciała i składniki pokarmowe uodparnia i wzmacnia. Skład siary u klaczy zmienia się bardzo szybko.

W czasie od 1 do 3 godzin po porodzie w siarze znajduje się 12-16% białka, w 12 godzin - tylko 3-4%, a w 18 godzin - ilość białka, podobnie jak w mleku, wynosi 1,5-2%. Gdy źrebię rodzi się słabe, powinno być jak najszybciej podstawiane do klaczy, aby wyssało możliwie dużo siary bogatej w przeciwciała i składniki pokarmowe. Zaniedbanie tego nie daje źrebięciu wielkich szans przeżycia.

U źrebiąt stosunkowo często, w porównaniu do innych gatunków, dochodzi do zatrzymania kału źrebięcego, tzw. smółki. Siara, która ma działanie rozwalniające ułatwia jej wydalenie, dlatego bardzo ważne jest, aby źrebię jak najwcześniej rozpoczęło ssać klacz. Opóźnienie wyssania siary z reguły prowadzi do zatrzymania smółki. Jeżeli smółka zostanie zatrzymana, to źrebakowi należy zrobić lewatywę z ciepłego oleju parafinowego. Jeśli nie da to pozytywnego efektu — smółkę należy usunąć operacyjnie.

d. Wykorzystanie rozpłodowe ogierów i klaczy

Klacze zachowują zdolność do rozpłodu nawet w wieku 20 lat. W hodowli używane są jednak znacznie krócej. U klaczy starych mogą występować trudności z zaźrebieniem i zmniejsza się ich mleczność.

Niedobór mleka w okresie ssania odbija się ujemnie na wzroście i rozwoju źrebiąt. W ocenie wyników rozrodu można uwzględniać:

Źrebność wyrażoną w procentach klaczy źrebnych do krytych,

płodność wyrażoną w procentach urodzonych źrebiąt do liczby krytych klaczy oraz

plenność wyrażoną w procentach odchowanych źrebiąt w stosunku do liczby posiadanych klaczy (kryte plus nie kryte).

Źrebność w stadninach wynosi nieco ponad 80%. W hodowli terenowej wyniki zaźrebień ocenia się na od 50% — do 60%. Płodność klaczy w stadninach waha się od 65 do 80%, plenność natomiast —od 55% do 70%.

Wyniki zaźrebień i wyźrebień klaczy są stosunkowo niskie w porównaniu z innymi gatunkami zwierząt. Przyczyny tej niskiej rozrodczości są różnorodne, przy czym do najważniejszych z nich należy zaliczyć:

• trudności w ustaleniu właściwego terminu pokrycia;

• wrodzone lub nabyte nieprawidłowości dróg rodnych;

• zaburzenia w regulacji hormonalnej cyklu płciowego, których następstwem może być brak rui, ruje ciche, rzekome, lub ciągłe;

• występowanie u części klaczy źrebnych rui (krycie kończy się poronieniem);

• schorzenia infekcyjne dróg rodnych, które nie leczone mogą prowadzić do trwałej niepłodności;

• resorpcje płodów, których przyczyną może być laktacja;

• wczesne poronienia;

• wirusowe ronienia zakaźne oraz upadki źrebiąt na zapalenie płuc powodowane przez ten sam wirus;

• upadki źrebiąt, które mogą wynosić do kilkunastu procent;

• niewłaściwe żywienie klaczy, ogierów oraz źrebiąt;

• zła jakość nasienia ogierów oraz nadmierne przeciążenie ich stanówką.

Uzyskanie dobrych wyników rozrodu możliwe jest wyłącznie, jeżeli zapewni się klaczom prawidłową opiekę zootechniczną i weterynaryjną.

Długość użytkowania rozpłodowego ogierów zależy m. in. od rasy, typu konstytucyj­nego, a przede wszystkim od intensywności użytkowania rozpłodowego, szczególnie w pierwszych sezonach rozpłodowych. Prawidłowo eksploatowane ogiery mogą być użyt­kowane nawet ponad 20 lat. Średni wiek ogierów eliminowanych z PSO wynosił od 11 do 13 lat, natomiast ogiery z hodowli terenowej brakowane są znacznie wcześniej — w wieku 6-8 lat.

2. Metody krycia klaczy

a. Krycie naturalne

W hodowli koni podstawową metodą krycia pozostaje nadal krycie naturalne. Sztucz­na inseminacja stosowana jest na małą skalę. Najbardziej naturalną metodą krycia jest krycie tabunowe (haremowe), W którym do grupy 10-15 klaczy dobiera się ogiera i wypusz­cza stado na pastwisko. Metoda ta pozwala na uzyskanie wysokiej źrebności klaczy. Ogier wybiera moment krycia zbiegający się z terminem owulacji i kryje klacz zwykle tylko raz w ciągu rui. Wadą krycia tabunowego jest mała liczba klaczy pokrywanych przez ogiera w ciągu sezonu rozpłodowego. Zmusza to hodowców do utrzymywania dużej liczby repro­duktorów, co osłabia intensywność selekcji materiału męskiego oraz podnosi koszty utrzy­mania stada podstawowego. Przykryciu tabunowym utrudniony jest indywidualny dobór ogierów do klaczy. Z podanych powyżej powodów metoda ta stosowana jest w ekstensyw­nym chowie koni, a zwłaszcza ras prymitywnych.

W hodowli kulturalnej krycie tabunowe można stosować z dobrym powodzeniem w stosunku do klaczy uporczywie jałowiących. Przy formowaniu tabunu należy przydzielić ogierowi niewielką liczbę - ok. 5-7 klaczy, ponieważ początkowo ogier kryje klacz będącą w rui bardzo, często. Z czasem, gdy nabierze właściwego instynktu stadnego, kryje klacze w zasadzie raz w ciągu rui. Zastosowanie krycia tabunowego pozwala uratować część wartościowych klaczy, które uporczywie jałowią.

kryciem z ręki

Drugą metodą krycia naturalnego jest krycie dozowane, zwane kryciem z ręki. Metoda ta jest powszechnie stosowana w hodowli kulturalnej. Do zalet krycia z ręki należy zaliczyć właściwe wykorzystanie rozpłodowe ogiera, możliwość kontroli pochodzenia źrebiąt i stosowanie indywidualnego doboru ogierów do klaczy. Stosując tę metodę można uzyskać większy postęp hodowlany. Główną wadą krycia z ręki jest trudność ustalenia optymalnego terminu pokrycia, ponieważ ogiery zatracają naturalny instynkt wyszukiwania u klaczy momentu owulacji. Wyboru właściwego terminu pokrycia musi dokonać właściciel klaczy na podstawie zewnętrznych objawów rui, próbowania z ogierem próbnikiem oraz badania stanu jajników.

b. Sztuczne unasiennianie klaczy

Sztuczne unasiennianie klaczy, w porównaniu z kryciem naturalnym, pozwala na uzyskanie po cennych reproduktorach dużo większej liczby źrebiąt. Przy inseminacji nasieniem świeżym, pobranym od jednego ogiera, można unasiennić w ciągu jednego sezonu rozpłodowego ok. 300-400 klaczy, a w przypadku nasienia mrożonego — powyżej 1000 klaczy. Sztuczne unasiennianie pozwala na ograniczenie liczby ogierów używanych do rozpłodu, co umożliwia ostrzejszą selekcję, a tym samym większy postęp hodowlany. Ponadto, do zalet należy wyeliminowanie chorób krycia oraz dokładna kontrola jakości nasienia. Do wad inseminacji należy zaliczyć to, że populacje poszczególnych ras koni są małe. Stosowanie sztucznego unasienniania wyłącznie nasieniem cennych reproduktorów może prowadzić do nadmiernego spokrewnienia i zmniejszenia zmienności w populacji.

Klacze można unasienniać nasieniem świeżym oraz mrożonym. Inseminacja nasie­niem świeżym nie rozrzedzonym nie przynosi żadnych korzyści, w porównaniu z kryciem naturalnym, oprócz podziału ejakulatu na kilka porcji. Nasienie takie powinno być użyte do unasienniania w ciągu 30 minut od pobrania. Do unasienniania używa się frakcji bogatej w plemniki W celu oddzielenia tej frakcji stosuje się sztuczną pochwę typu otwartego. Do inseminacji używać można nasienia, gdy objętość frakcji bogatej w plemniki wynosi 10 ml i więcej, jego barwa jest mlecznobiała, odczyn wynosi 6,6-7,4 pH, co najmniej 50% plemników wykazuje ruch postępowy, a koncentracja plemników w 1 ml wynosi ok. 100 milionów. Nasienie powinno być zabezpieczone przed gwałtownym oziębianiem.

Nasienie świeże można przechowywać w ciągu 12 godzin po rozrzedzeniu rozcień­czalnikiem mlekowo-żółtkowym o składzie: 100 ml mleka, 0,7 g żółtka jaja kurzego oraz 0,05 g streptomycyny. Stosowane rozcieńczalniki poprawiają przeżywalność plemników, chronią nasienie przed szokiem termicznym, namnażaniem się bakterii oraz dostarczają niezbędnych substratów metabolicznych. Nasienie rozcieńcza się (w stosunku 1:3, 1:5) dodając rozcieńczalnik do nasienia i dokładnie mieszając. Po rozrzedzeniu nasienie można trzymać w warunkach naturalnych przez 1,5 godziny, a następnie należy go przechować w termosie w temperaturze 17°C. Ze względu na krótki okres przeżywalności plemników (12 godz.) inseminacja nasieniem świeżym rozrzedzonym nie znajduje szerszego zastosowania. Znaczne wydłużenie przeżywalności plemników uzyskuje się poprzez schłodzenie roz­cieńczonego nasienia. Nasienie schładza się o 0,3°C na minutę do tempreatury 4°C. W tej temperaturze może być przechowywane przez 4-5 dni. Ta metoda konserwacji nasienia pozwala przewozić je na znaczne odległości i prawidłowo wykorzystać do inseminacji. Inseminacja nasieniem schłodzonym powinna być stosowana w stadninach półkrwi w celu wykorzystania cennych ogierów pełnej krwi angielskiej, używanych dotychczas tylko w hodowli pełnej krwi, m. in. z obawy o możliwość przenoszenia chorób krycia.

Duże znaczenie w hodowli koni może mieć inseminacja nasieniem mrożonym. Meto­da ta pozwala na używanie nasienia ogierów o sprawdzonej wartości hodowlanej na podstawie wartości użytkowej potomstwa. Po uzyskaniu stawki potomstwa po młodym reproduktorze można wyłączyć go ze stanówki, pobierając jego nasienie i konserwując w ciekłym azocie. W przypadku pozytywnej oceny wartości hodowlanej reproduktora mo­żliwe będzie szerokie użycie go w hodowli. Inseminacja nasieniem mrożonym pozwala więc uzyskać większy postęp hodowlany. ,

Technika inseminacji nasieniem mrożonym nie spełnia jak dotąd pokładanych w niej nadziei. Stosując tę metodę uzyskuje się słabe wyniki — od 30 do 60% zaźrebień. Ponadto, nie opracowano dotąd prostej i pewnej metody mrożenia nasienia znacznej części ogierów. Przeprowadzone w Polsce badania wykazały, że tylko od 20% ocenianych ogierów otrzy­mano nasienie, które po rozmrożeniu w pełni nadawało się do inseminacji, od ok. 60% ogierów nasienie miało średnią wartość, a od pozostałych 20% nie nadawało się do konserwacji w ciekłym azocie. W wypadku stosowania tej metody konieczna jest selekcja ogierów na podstawie ruchliwości plemników po rozmrożeniu nasienia. Ejakulaty, zawie­rające mniej niż 35% ruchliwych plemników, po rozmrożeniu powinny być eliminowane.

Wprowadzenie inseminacji nasieniem mrożonym wymaga odpowiedniego personelu fachowego. Przed zabiegiem konieczne jest badanie klaczy na owulację. Z podanych powyżej powodów inseminacja nasieniem mrożonym może być stosowana wyłącznie w stadninach. Podczas stosowania inseminacji konieczna jest kontrola pochodzenia zwierząt na podstawie grup krwi. Dotychczasowe przepisy prowadzenia ksiąg stadnych koni pełnej krwi angielskiej nie pozwalają na stosowanie inseminacji w hodowli koni tej rasy.

ZAWODY KONI RODZAJE:

Powożenie

Konkurencja ta obejmuje powożenie zaprzęgami paro- i czterokonnymi (ten sam zawodnik nie może uczest­niczyć w obu konkurencjach).

Zawody trwają 3 dni, obejmując trzy próby:

• próba A - prezentacja i zręczność powożenia

• próba B - próba terenowa (wytrzymałościowa)

• próba C - jazda z przeszkodami

Próba A

Konkurs ten składa się z pokazu (A1) i próby zręczności powożenia (A2). W myśl obecnie obowiązujących przepisów konkurs A1 nie jest oddzielną próbą, a rozgrywany jest jako część konkursu zręczności powoże­nia. W konkursie tym sędziowie oceniają wykonanie programu, zwracając szczególną uwagę na swobodę, regularność ruchów, harmonię, lekkość zmian chodów, impuls i prawidłową postawę koni podczas ruchu. Zawodnicy oceniani są pod względem stylu, dokładności i kunsztu powożenia. Konkurs rozgrywany jest na czworoboku o wymiarach 100 x 40 m, oznaczonym literami (w przypadku zaprzęgów paro- i jednokonnych czworobok może być zmniejszony do wymiarów 80 * 40 m lub 60 x 40 m). Na czworoboku powożący wyko­nuje program określony dla danych zawodów. Opracowane zostały 4 programy konkursu zręczności powo­żenia: łatwy, średni, zaawansowany i zaawansowany II. Program obejmuje wykonanie figur - koła, wolty, serpentyny, oraz stęp i kłus zebrany i wyciągnięty, cofanie, zmiany chodów i powożenie jedną ręką. Za każ­dy z elementów zawodnik otrzymuje maksymalnie do 10 punktów. Dodatkowe oceny otrzymuje za wrażenie ogólne:

• chody - regularność i swoboda (w przypadku zaprzęgu wielokonnego - „postawienie" wszystkich koni);

• ruch do przodu, impuls - dążność do ruchu naprzód, wydajność i energia chodu (w przypadku za­przęgu wielokonnego - praca wszystkich koni):

• posłuszeństwo i przepuszczalność - reakcja na pomoce bez oporu, ufność i uległość;

• powożący - użycie pomocy, trzymanie lejc i bata, postawa na koźle, dokładność figur.

Łącznie można uzyskać maksymalnie 40 punktów (po 10 za każdą).

Ponadto w trakcie tej próby oceniany jest styl zaprzęgu. /Obecnie obowiązującym jest: styl angielski (bardzo rygorystyczne przepisy: Powożący musi występować w cylindrze i garniturze, rękawiczki, nogi owinięte der­ką. Luzacy ubrani w ciemny liberyjny jednorzędowy surdut, cylinder, białe obcisłe spodnie, biała koszula, plastron, rękawiczki, czarne buty z cholewami. Uprząż szorowa lub chomątowa z ogłowiami munsztukowymi. Pojazd utrzymany w stylu) oraz styl węgierski (bardziej swobodny: dopuszczalne kapelusze, luzacy najczę­ściej w strojach narodowych węgierskich. Konie w uprzęży szorowej zaprzężone do lekkiego wózka węgier­skiego). Dopuszczalny jest również start w mundurach wojskowych lub ubiorach służbowych/. Ocenie stylu zaprzęgu podlegają:

• zawodnik, luzacy, pasażerowie - postawa, ubiór, sposób trzymania bata, powodowanie końmi;

• konie - dobór, kondycja, pielęgnacja, kucie;

• uprząż - stan, czystość, dopasowanie;

• pojazd - stan, czystość, wysokość dyszla, wyposażenie dodatkowe;

• wrażenie ogólne - całość zaprzęgu, utrzymanie stylu

Razem za pokaz zawodnik może otrzymać maksymalnie do 50 punktów.

Zdobyte przez zawodnika w konkursie punkty przelicza się na punkty karne odejmując je od maksymalnej liczby punktów (160).

Próba B

Rozgrywana drugiego dnia. Jest próbą wytrzymałości koni, stopnia ich wytrenowania oraz oceną wyczucia tempa i umiejętności powożenia zawodników. Składa się z 5 odcinków: A, B, C, D i E. Całkowita długość trasy w konkursach mistrzowskich nie może być mniejsza niż 23 km i nie większa od 27 km.

W zaprzęgu parokonnym - zawodnikowi towarzyszy 1 luzak, w czterokonnym - 2 luzaków. W maratonie je­dzie również sędzia, kontrolujący czas i prawidłowość przejazdu.

Próba C

Rozgrywana trzeciego dnia. Celem jest sprawdzenie sprawności, kondycji, posłuszeństwa i giętkości koni po maratonie oraz zręczności i umiejętności powożącego. Konkurs rozgrywany jest na placu o wymiarach 120 * 70 lub innych, na przeszkodach w postaci ściętych stożków z plastykową kulą na szczycie. Front przeszkody jest o 20-60 cm większy od rozstawu kół pojazdu (maks. szerokość nie większa niż 220 cm, minimalna 158 cm dla 4-konnych i 148 dla 2-konnych). Konkurs może być rozgrywany na punkty (wyznacza się normę cza­su, a błędy karze się punktami karnymi - 5 pkt.); oraz na czas (błędy karane sekundami karnymi. Przekro­czenie czasu maksymalnego powoduje eliminację).

Zgromadzone przez zawodnika w czasie trzech dni punkty są sumowane i stanowią podstawę klasyfikacji.

W czasie zawodów konie przechodzą próby weterynaryjne - przed próbą ujeżdżenia, przed i po kro­sie oraz przed konkursem zręczności powożenia.

Wszechstronny Konkurs Konia Wierzchowego (WKKW)

Próba A - Ujeżdżenie

Ocena według zasad przyjętych w konkurencji ujeżdżenia. Liczbę punktów uzyskanych przez zawodnika przelicza się na punkty karne, dzieląc ją przez liczbę oceniających sędziów a następnie mnożąc przez 0,6, co daje liczbę punktów bonifikacyjnych. Punkty karne stanowią różnicę między liczbą zdobytych punktów bonifikacyjnych a liczbą punktów możliwych do zdobycia. Tak obliczone punkty karne mnoży się przez współczynnik (od 0,5 do 1,5) odzwierciedlający stosunek trudności próby A do pozostałych.

Próba B - kros (jazda terenowa)

Obowiązuje minimalna waga (jeźdźca z siodłem) - 75 kg.

Próba składa się z 4 odcinków:

• a i c - „drogi i ścieżki"

• b - „Steeplechase" tj. bieg plaski z przeszkodami

• d - „cross-country" tj. bieg terenowy z przeszkodami

Błędy w przejeździe karane są następująco:

• przekroczenie normy czasu, za każdą sekundę:

- na odcinkach „a" i „c" - 1 pkt. karny

- na odcinku „b" - 0.8 pkt. karnego

- na odcinku „d" - 0,4 pkt. karnego

• przekroczenie czasu maksymalnego - eliminacja (czas maksymalny dla odo „a" i „c" - 1,2 normy czasu; dla odo „b" dwukrotna norma; dla odo „c" równy dystansowi w metrach podzielonemu przez 225 m/min.

• błędy popełnione na przeszkodach:

- I i II nieposłuszeństwo - odpowiednio 20 i 40 pkt. karnych

- I upadek - 60 pkt. karnych

- III nieposłuszeństwo lub II upadek - eliminacja

• na odcinkach „b" i „d" - nie naprawione zmylenie trasy, ominięcie, nie w kolejności lub powtórne sko­czenie przeszkody - eliminacja

Próba C - skoki przez przeszkody

Zasady rozgrywania jak w konkursach skoków. Punkty karne przyznawane za:

• zrzutka - 5 pkt. karnych

• I i II nieposłuszeństwo, odpowiednio - 10 i 20 pkt.; III - eliminacja

• upadek konia lub jeźdźca - 30 - pkt.

• przekroczenie normy czasu - każda sekunda - 0,25 pkt.

O zajętym miejscu decyduje suma punktów karnych z poszczególnych prób (w przypadku równej liczby wy­grywa ten, który uzyskał mniejszą liczbę punktów karnych za kros, a następnie steeple.

W celu ochrony konia przed nadmierną eksploatacją w trakcie zawodów przeprowadzane są kontrole wete­rynaryjne:

I. przed próbą ujeżdżenia (przy przeglądzie),

II. w czasie próby terenowej, przed startem do krosu,

III. po zakończeniu krosu,

IV. przed konkursem skoków (przy przeglądzie)

Jakiekolwiek objawy niedyspozycji konia (wyczerpanie kulawizna) powodują eliminację.

Woltyżerka

Jest to gimnastyka wykonywana na koniu. Rozwija zwinność, energię i giętkość ruchów, a ponadto wyrabia pewność siebie i śmiałość w obcowaniu z koniem.

Zawody w woltyżerce odbywają się na arenie konkursowej o średnicy min. 18 m o miękkim i elastycznym podłożu. Koń galopuje w lewą stronę po okręgu o średnicy min. 13 m.

Zawody sędziuje co najmniej 3 sędziów, których podwyższone stanowiska oddalone są od środka koła o 8 m.

Konie muszą mieć ukończone 6 lat. Powinny cechować się długim tułowiem z mocnym grzbietem, równym, elastycznym i wydajnym galopem. W czasie zawodów koń powinien być wyposażony w: pas woltyżerski, dwa wypinacze, ogłowie wędzidłowe, bandaże. W skład wyposażenia wchodzi również lonża i bat woltyżer­ski.

Na zawodach dopuszcza się 3 rodzaje konkursów:

• zespołowy - drużynę stanowi 8 zawodników plus jeden rezerwowy. Obowiązuje limit wieku -18 lat. Konkurs zespołowy składa się z: próby obowiązkowej (gdzie wykonywane jest 6 ćwiczeń obowiązkowych: siad podstawowy, flaga, młynek, flanka /przerzut/, stanie na koniu, nożyce); oraz próby dowolnej (zawierającej w programie figury statyczne i dynamiczne /naskoki, zeskoki/, pojedyncze i kombinowane. W czasie ćwiczeń na koniu nie może być więcej niż 3 zawodników. Maksymalny czas występu wynosi 12,5 minuty, w tym program dowolny nie może trwać dłużej niż 5 min. Każde ćwiczenie programu obo­wiązkowego oraz ćwiczenia statyczne w programie dowolnym powinny być wytrzymane co najmniej przez 3 foulees.

Zasady oceny i punktacji: w próbie obowiązkowej oceniane jest każde ćwiczenie zawodnika osobno stosując skalę 10-punktową. W próbie dowolnej wystawiane są 3 oceny za: stopień trudności, kompozycję i wykonanie. Przy ocenie uwzględnia się dokładność wykonania wszystkich elementów, płynność i precyzję ruchu, rozpiętość ruchów, lekkość wykonania, różnorodność układu, jego oryginalność i ele­gancję. Drużynie przyznaje się również punkty za ogólne wrażenie - jest to ocena od momentu wejścia na arenę do chwili zejścia z niej. Około 60% to punkty za lonżowanie, prezentację i ruch konia; 40% to nota za prezentowanie się drużyny, jej zachowanie i opanowanie.

• indywidualny - oddzielnie dla chłopców i dziewcząt. Woltyżer musi mieć ukończone 16 lat. Konkurs składa się z: próby obowiązkowej i dowolnej. W próbie obowiązkowej punktowane jest wykonanie ćwi­czeń przewidzianych w programie. Czas programu nie jest limitowany, wykonywanie jego musi się jed­nak rozpocząć w ciągu 1 min. od podania sygnału. Na wykonanie programu dowolnego zawodnik ma 1 min., w ciągu której musi wykonać minimum 7 ćwiczeń. Punkty przyznawane są za trudność, układ i wykonanie. Ocenę ogólną stanowi średnia z próby obowiązkowej i dowolnej (nie ma noty za wrażenie ogólne).

• par - udział biorą dwaj zawodnicy, lonżujący i koń. Konkurs składa się z dwóch rund programu dowol­nego. W pierwszej rundzie ćwiczenia nie mogą być wykonywane dłużej niż 1 minutę. W drugiej - limit czasu wynosi 2 min. W czasie ćwiczeń obaj zawodnicy muszą utrzymywać kontakt z koniem lub ze so­bą. Ocena uwzględnia te same elementy co w próbie indywidualnej. Oceny z każdej rundy sumuje się i dzieli przez 2, otrzymując ocenę ogólną.

Rajdy długodystansowe

Zawody w rajdach długodystansowych rozgrywane są w ciągu 1-2 dni na dystansach 40-160 km. Zawodnicy mają do pokonania trasę wytyczoną w naturalnym terenie, z uwzględnieniem normalnego ruchu drogowego. Wszystkie konkursy, z wyjątkiem klasy L (gdzie ustalana jest norma czasu), rozgrywane są na czas, przy czym warunkiem zaliczenia przebiegu jest pozytywny wynik kontroli weterynaryjnej.

Zawody, w zależności od trasy, są jedno- lub kilkuetapowe (przeciętnie etap liczy ok. 30-40 km). Start poprzedza kontrola weterynaryjna, ustalająca spoczynkowe wartości tętna i oddechów). Na trasie prze­jazdu rozmieszczone są punkty kontrolne (lotne bramki weterynaryjne), w których ocenia się stan konia (czas badania nie jest odliczany). Po każdym etapie obowiązuje postój i kontrola weterynaryjna (czas odli­czany od czasu przejazdu), przy czym liczony jest czas osiągnięcia przez konia wymaganej liczby oddechów i tętna. Zawodnikowi towarzyszy serwis i w czasie postoju wykonuje się wszystkie zabiegi pielęgnacyjne (karmienie, pojenie itp.). Kolejną kontrolę przeprowadza się po ukończeniu trasy oraz po 30 minutach. Na drugi dzień po zawodach przyznaje się nagrodę Best Condition dla konia będącego w najlepszej formie.

Klasy konkursów i dystanse

W zależności od klasy konkursu zawodnicy pokonują dystanse:

L - 40 km, konie min. 4 letnie, norma czasu

P- 80 km, konie min. 5 letnie, na czas

W - 120 km, konie min. 5 letnie, na czas

C - 160 km, konie min. 6 letnie, na czas O wyniku decyduje punktacja za końcowy przegląd weterynaryjny, podczas którego ocenia się:

• stan fizyczny konia (stopień odwodnienia, perystaltyka jelit, wypełnienie naczyń włosowatych, sten błon śluzowych - 1-5 pkt.,

• ruch - 1-10 pkt,

• tętno i oddechy (powrót do normy) - maksymalne tętno może wynosić 58 (64) uderzeń na minutę, przyznaje się liczbę punktów będących różnicą między tętnem na mecie i po 30 min., liczba odde­chów w drugim badaniu nie może przekroczyć 32.

Ujeżdżanie

Konkurencja ta polega na zaprezentowaniu stopnia wytrenowania i posłuszeństwa konia oraz wyekspono­wania jego możliwości ruchowych. Ocenie podlegają również umiejętności jeźdźca - każde użycie pomocy musi być skuteczne i precyzyjne oraz ledwo zauważalne. Zawodnicy muszą wykazać maksymalne porozu­mienie z koniem, który powinien sprawiać wrażenie, że wszystkie zadania wykonuje z własnej woli, z uwagą, w harmonii, ufnie podporządkowując się jeźdźcowi.

Ujeżdżanie rozgrywane jest na czworoboku o wymiarach 20 x 40 lub 20 x 60 m, ograniczonym płotkiem wysokości do 30 cm. Na obwodzie muszą być umieszczone odpowiednie litery, oznaczające miejsce rozpo­częcia (zakończenia) określonego ruchu bądź ewolucji.

Konkurs sędziuje 3 lub 5 sędziów (od klasy C), na stanowiskach usytuowanych na krótkiej ścianie (litery: M, C /przewodn./, H) oraz na długich (B, E). Sędziowie oceniają poprawność wykonania poszczególnych ru­chów oraz przejść (precyzyjnie zaznaczone miejsca zmian, szybko i płynnie wykonane z zauważalną zmianą ustawienia konia) w skali punktowej: 10 - doskonale, 9 - b.dobrze, 8 - dobrze, 7 - dość dobrze, 6 - zadowala­jąco, 5 - dostatecznie, 4 - niedostatecznie (dość słabo), 3 - prawie źle (słabo), 2 - źle, 1 - bardzo źle, 0 - ruch nie wykonany. Ponadto przyznawane są cztery noty ogólne:

I nota ogólna - ocenia regularność ruchów i ich swobodę,

II nota ogólna - ocenia dążność do ruchu naprzód, impuls, tj. elastyczność wykroku, zaangażowa-

nie zadu i giętkość grzbietu,

III nota ogólna - ocenia łatwość ruchu i uległość konia, tzn. akceptację wędzidła, lekkość przodu,

zaufanie i skupienie konia,

IV nota ogólna - ocenia dosiad jeźdźca i poprawność użycia pomocy.

Każdy błąd w wykonaniu programu jest karany. I, II i III pomyłka odpowiednio 2, 4 i 8 pkt. karnych. IV pomył­ka powoduje eliminację. Jeśli koń lub jeździec upadnie zawodnik jest karany wtedy, gdy upadek ma wpływ na wykonanie danego ruchu. Wpływa to jednak na ocenę ogólną. Wyjście konia wszystkimi nogami poza czworobok powoduje eliminację.

Konkurencja rozgrywana jest w klasach: L (-1,-2),P (-1,-2), N (-1,-2,-3,-4), C (-1,-2,-3), CC (-1,-2,-3,-4,-5), CS (-1 ,-2,-3,-4,-5) /programy wyższych klas noszą nazwy: CC-2 - Prix Saint Georges, CC-3 - Intermediaire I, CS-1 - Intermiediańe II, CS-2 - Grand Pńx de Dressage, CS-3 - Grand Prix Special Programy wykonywane są w układzie obowiązkowym lub dowolnym (przejazd według własnej koncepcji). Program dowolny, tzw. „Kur", wykonywany w klasach CC i CS, prezentowany jest z podkładem muzycznym. Sędziowie oceniają wykonanie techniczne i artystyczne programu. Ocena techniczna przeprowadzona jest na podobnych zasa­dach jak w programach obowiązkowych. Walory artystyczne oceniane są z uwzględnieniem harmonii, lekko­ści i łatwości wykonania, skali trudności układu, choreografii, doboru muzyki i zgrania tempa z melodią. Czas wykonania programu, w zależności od konkursu, wynosi od 3'30" do 7 min..

Obowiązującym jeźdźców ubiorem jest: czarny żakiet lub marynarka, cylinder, melonik lub toczek, plastron, białe bryczesy czarne buty z cholewami, ostrogi i białe rękawiczki. Rząd konia z siodłem typu angielskiego, ogłowiem munsztukowym w ki. CC i CS, a dowolnym w pozostałych klasach. Wiek konia: w klasach L,P,N -4 lata; C - 5 lat; CS - 6 i 7 lat.

W trakcie konkursu koń wykonuje określone ruchy zależnie od programu:

• stanie - spokojnie i nieruchomo, równomiernie na wszystkich nogach, koń uważny przygotowany do wykonania każdego ruchu

• stęp - zebrany, pośredni, wyciągnięty i swobodny. Różnią się tempem, energią, ruchliwością, stopniem zebrania, długością kroku

• kłus - zebrany, roboczy, pośredni i wyciągnięty

• galop - zebrany, roboczy, pośredni i wyciągnięty

• zmiana nogi w galopie - zwykła (zmiana nogi połączona z przejściem do stępa); płynna (zmiana nogi w fazie lotu w galopie, co jeden, dwa, trzy, cztery takty)

• cofanie - chód wsteczny po prostej, w którym nogi przekątne stawiane i podnoszone są prawie jednocześnie

• ruchy boczne - koń wykonuje je zgięty jednolicie w osi podłużnej, nogi przednie i tylne poruszają się po dwóch różnych śladach. Do ruchów bocznych zaliczamy:

-ustępowanie od łydki - koń prosty, z wyjątkiem potylicy. Wykonywany po przekątnej lub wzdłuż

ścian

-trawers - koń zgięty wokół wewnętrznej łydki jeźdźca i ustawiony w kierunku ruchu. Zewnętrzne nogi stawiane przed i w poprzek nóg wewnętrznych. Zad do wewnątrz. Wykonywany wzdłuż ściany lub na linii środkowej.

-renwers - j.w., zad na zewnątrz

-ciąg - odmiana trawersu, ruch wykonywany po przekątnej.

• piruet i półpiruet - koń porusza się po kole o promieniu równym długości ciała. Oś obrotu stanowi tyl­na noga wewnętrzna. Koń lekko zgięty w kierunku ruchu.

• pasat - forma zebranego, energicznego kłusa, z wysokim i sprężystym unoszeniem nóg, koń zebrany, giętki i elastyczny.

• piaff - ruch podobny jak pasaż wykonywany tylko w miejscu.

Skoki przez przeszkody

Rozgrywana na placu konkursowym - parkurze (parcours) o pow. ok. 5000 m² (2500 m² w hali) ograniczo­nym szrankami (tj. płotkiem o wys. min. 75 cm) lub rowem o głębokości min. 75 cm i szerokości 100 cm., na którym rozstawione są przeszkody (przenośne i stałe, pojedyncze i złożone, szeregi i linie) Front każdej przeszkody (szer. 5 m) powinien być oznaczony chorągiewkami: biała z lewej strony, czerwoną z prawej. Każda przeszkoda musi być opatrzona numerem lub literą (w przypadku przeszkód wieloczłonowych), bez żadnych wskazówek ułatwiających skok (z wyjątkiem rowu z wodą). 2 przeszkód pojedynczych można ze­stawiać kombinacje, czyli tzw. szeregi (podwójne lub potrójnej, które mogą mieć charakter otwarty lub za­mknięty (w przypadku zatrzymania czy upadku jeździec musi kontynuować przejazd bez wychodzenia poza obramowanie). Linię startu i mety wyznaczają wskaźniki - odpowiednio strzałki i tarcze (lewy biały, prawy czerwony). Obowiązujący jeźdźca ubiór to marynarka (fraczek), biała koszula, krawat lub plastron, białe bry­czesy i wysokie buty. Zawodnicy mogą używać dowolnego siodła i ogłowia oraz palcatu (do 75 cm).

Błędy i zasady oceniania:

• strącenie przeszkody (zmniejszenie wysokości przeszkody, zanurzenie nogi konia w wodzie lub na­ruszenie listwy doskoku w rowie z wodą) - 4 pkt.

• nieposłuszeństwo konia (odmowa skoku - zatrzymanie przed przeszkodą- wyłamanie, czyli uciecz­ka - ominięcie przeszkody lub skok obok; opór- zatrzymanie, cofanie, wolta, stawanie dęba itp.; na­prawione zmylenie trasy - poruszanie się na trasie niezgodnie z kierunkiem, ominięcie linii startu lub mety, ominięcie chorągiewki obowiązkowego przejazdu -> naprawienie polega na powrocie do punktu zmylenia i poprawnym kontynuowaniu przejazdu) - I nieposłuszeństwo - 3 pkt., II - 6 pkt., III - eliminacja; nieposłuszeństwo z rozbudowaniem przeszkody 3 lub 6 pkt. i 6, 8 lub 10 sek..

• upadek jeźdźca (konia lub obu) - I upadek 8 pkt., II - eliminacja

• przekroczenie normy czasu - za każdą rozpoczętą sekundę 0,25 pkt: w rozgrywce -1 pkt.

• przekroczenie normy czasu maksymalnego - eliminacja,

• wyjście poza szranki (wszystkimi kończynami) - eliminacja,

• udzielenie jeźdźcowi „pomocy grzecznościowej" (np. podanie palcata gdy jeździec nie spadł z ko­nia) - eliminacja (nie jest pomocą złapanie i doprowadzenie konia, pomoc przy wsiadaniu, podanie toczka, okularów).

Jeśli błędy przeliczane są na czas to:

• dwa pierwsze nieposłuszeństwa oraz upadek karane są stratą czasu podczas manewru,

• nieposłuszeństwo z rozbudowaniem przeszkody - 6, 8 lub 10 sek.,

• przekroczenie normy czasu - za każdą rozpoczętą sekundę 1 sek..

• strącenie przeszkody - liczba sekund wg tabeli PZJ (uwzględniając dystans i liczbę skoków)

Rodzaje konkursów

1. podstawowe:

• zwykły - przy równej liczbie punktów karnych decyduje krótszy czas przejazdu,

• dokładności - ... obowiązuje dodatkowy przejazd (według zasad konkursu zwykłego, na mniejszej liczbie przeszkód, ale trudniejszych).

• szybkości - o miejscu decyduje krótszy czas przejazdu, błędy na przeszkodach karane są dodat­kowymi sekundami,

• potęgi skoku - w konkursie obowiązuje 6-8 przeszkód (bez szeregów i rowu z wodą, mini­malna wysokość przeszkód 140 cm. Przy równej liczbie punktów karnych rozgrywka (maka. do 4) na dwóch przeszkodach, podnoszonych za każdym przejazdem o 10-15 cm,

2. specjalne:

szczęścia - pokonywanie przeszkód do pierwszego błędu, decyduje liczba punktów bonifikacyjnych (za czysty skok 2 pkt., za strącenie 1 pkt.)

• z wyboru przeszkód - każda przeszkoda ma określoną wartość w punktach, zawodnik w limicie czasu pokonuje dowolne przeszkody

• sztafet - zespołowy (2-3 zawodników), rozgrywany w dwóch wersjach: z palcatem (kolejny jeź­dziec rusza gdy poprzednik ukończył przejazd),

amerykańska (na parkurze jednocześnie 2 jeźdźców, przeszkody muszą być pokonywane w określonej kolejności)

• sześciu barier - próba potęgi skoku i zręczności konia, rozgrywany na przeszkodach pojedyn­czych ustawionych w linii, rozpoczyna się do 6 przeszkód.

• konkursy z oceną za styl - pierwsza eliminacja w karierze zawodnika. Jeździec uzyskuje prawo do startów w wyższych klasach dopiero gdy trzykrotnie uzyska wynik poniżej 5 pkt. karnych w kon­kursie klasy L z oceną stylu. Zawodnicy mają do pokonania 8 przeszkód, w tym 1 lub 2 szeregi po­dwójne. Zawodnicy muszą prowadzić konia tak aby wykonał on określoną liczbę foulee przy zacho­waniu rytmu galopu. Każdy element przejazdu (tzn. linia, zakręt, przejazd, koło) jest oceniany osob­no.

Za popełnione błędy przyznaje się punkty karne:

-na kołach - nieprawidłowe zagalopowanie, złe przejścia, anglezowanie na złą nogę, prowa­dzenie konia po kole - 0,5-1 pkt,

-zakręty - kontrgalop, krzyżowanie, utrata rytmu - 0,5-1 pkt,

-linie, szeregi - niewłaściwa liczba foulee, utrata rytmu, jazda zygzakiem - 0,5-1 pkt

-skoki - pozostanie za ruchem konia lub wyprzedzenie, utrata równowagi - 0,5-1 pkt,

-każde użycie bata - 1 pkt,

-strącenie przeszkody - 1 pkt,

-I nieposłuszeństwo - 2 pkt,

-II nieposłuszeństwo - 4 pkt,

-III nieposłuszeństwo, upadek - eliminacja,

-przekroczenie normy czasu - każda rozpoczęta sekunda - 0,25 pkt,

-przekroczenie limitu czasu - eliminacja.

-ogólne wrażenie - 0-4 pkt,

W konkursach tych .surowiej" oceniane są błędy zawodników niż koni - dopinguje to jeźdźców do pracy nad techniczną stroną wyszkolenia i ciągłym podnoszeniem umiejętności.

Parametry techniczne konkurencji skoków

WSKAŹNIKI OCENY EFEKTYWNOŚCI ROZRODU W STADZIE

1. SZCZEGÓŁOWE

wskaźnik klaczy krytych = liczba krytych klaczy/ liczba klaczy matek

wskaźnik klaczy źrebnych = liczba klaczy zaźrebionych/ liczba krytych klaczy

wskaźnik wyźrebien = liczba urodzonych źrebiąt/ liczba klaczy zaźrebionych

wskaźnik odchowu = liczba odsądzonych źrebiąt/ liczba urodzonych źrebiąt

2. OGÓLNE

wskaźnik płodności = liczba urodzonych źrebiąt/ liczba klaczy krytych

wskaźnik plenności = liczba urodzonych źrebiąt/ liczba klaczy matek

wskaźnik produkcji = liczba odsądzonych źrebiąt/ liczba klaczy matek

wskaźnik udziału klaczek = liczba odsądzonych klaczek/ liczba odsądzonych źrebiąt

WSKAŹNIKI OCENY UŻYTKOWOŚCI ROZPŁODOWEJ KLACZY

1. SZCZEGÓŁOWE

wskaźnik pokryć = liczba lat krycia klaczy/ liczba lat w stadzie podstawowym

wskaźnik źrebień = liczba lat w których stwierdzono źrebność/ liczba lat w których klacz kryto

wskaźnik urodzeń =_liczba urodzonych źrebiąt/ liczba lat w których stwierdzono źrebność

wskaźnik odchowu = liczba osadzonych źrebiąt/ liczba urodzonych źrebiąt

2. OGÓLNE

wskaźnik płodności =liczba urodzonych źrebiąt/ liczba lat w których klacz kryto

wskaźnik plenności = liczba urodzonych źrebiąt /liczba lat w stadzie podstawowym

wskaźnik produkcji = liczba odsądzonych źrebiąt/ liczba lat w stadzie podstawowym

wskaźnik udziału klaczek = liczba odsądzonych klaczek/ liczba odsądzonych źrebiąt

UŻYTKOWANIE KONI

Użytkowanie zaprzęgowe

Rodzaje uprzęży i zasady ich dopasowania

Znane są dwa zasadnicze rodzaje uprzęży uprząż szorowa i uprząż chomątowa.

W obrębie uprzęży szorowej wyróżnia się: szor, półszor, i szleję; w obrębia uprzęży chomątowej: chomąto krakowskie, chomąto śląskie, chomąto podlaskie i chomąto angielskie.

Półszor -najczęściej występuje w dwóch formach lubelskiej i poznańskiej.

Szor -to uprząż zestawiona wyłącznie z pasów (nie li­cząc okuć). Wyróżnia się w niej następujące części składowe: napierśnik, nakarczek, nagrzbietnik, podbrzusznik, natylnik, Przytułę i pętlę podogonia oraz ucha i pasy lub postronki pociągowe. Ponadto przy szorze parokonnym znajduje się na szelnik, a przy szorze jednokonnym paski do hołobli (nagrzbietnikowe i napierśnikowe) -

Półszor- różni sie od szoru tym, że nie posiada natylnika.

- Półszor Lubelski posiada zawsze miękki nagrzbietnik oraz przystułę podogoniową rozwidloną i przymo­cowaną do boków nakarczka

- Półszor poznański posiada nagrzbietnik przeważnie w formie usztywnionego siodełka z przymocowaną przy­stała podogoniową, która nie dochodzi do nakarczka

Sz1eja- składa się wyłącznie z napierśnika i nakarczka, połączonych pierścieniem, do którego na uchu lub bez­pośrednio przymocowane są postronki pociągowe. Często ponadto nekarczek z nagrzbietnikiem połączone są po bokach zapinanym na sprzączkę rzemykiem, który pozwala w pewnej mierze regulo­wać wielkość szlei

Natylnik składa się z pasa oporowego i szelki nośnej

Naszelnik może być piersiowy - przypinany do skoblicy piersiowej lub karkowy, zakładany w formie pętli na szyje albo karkowo-piersiowy również przypinany do skoblicy piersiowej

Do nakarczka przymocowane są pierścienie lejcowe. Napierś­nik, nagrzbietnik i ucho do postronków łączy w półszorze lubel­skim skoblica boczna.

Chomąto krakowskie składa sie z główki, podkładu, nagrzbietnika i podbrzusznika, przystuły i pętli podogonowej, uszu do postronków lub pasów pocią­gowych oraz pasków do hołobli (przy zaprzęgu jednokonnym) i poprzeczki do przypięcia naszelnika przy zaprzęgu parokonnym.

Główka chomąta to 2 drewniane kleszczyny związane tro­kiem u dołu i u góry, wyłożone kiszką (skórzanym wałkiem wy­pchanym słomą), nakryte u góry kapturem. Podkład jest to od­powiednio ukształtowany materac, wypikowany szczeciną lub włosiem.

Chomąto śląskie- podobne jest budową do krakowskiego, różni sie od niego gładkim „spiczastym” zakończenie główki, kiszką bardzo szeroką w górnej części. Często nie posiada ono podogonia. Kleszczyny są w nim wykonane z je­dnego wygiętego klocka lub dwóch stykających się u dołu.

Zasadniczą różnicą jest jednak kształt kiszki, jak wspom­niano grubszy u góry, dzięki czemu kleszczyny układają się bardziej pionowo, co czyni oma­wiane chomąto specjalnie przy­datnym do ciężkich pojazdów na wysokich kołach, ponieważ pos­tronki pociągowe łączą się z kleszczynami pod prostym kątem i nie podciągają całego chomąta do góry, (nie powodują ucisku na tchawicę), co _; ma miejsce przy chomątach krakowskich lub innych

Podobne właściwości posiada uprząż pomysłu E. Sasimowskiego łącząca w sobie korzystne cechy szoru i chomąta oraz umożliwiająca większe wykorzystanie normalnej siły pocią­gowej koni ze względu na dodatkowy aktywny punkt opar­cia o mostek.

Chomąto angielskie- jest również podobne do krakowskiego, ale posiada metalowe Kleszczyny oraz specjalnie ukształtowaną kiszkę spełniającą równocześnie funkcje podkładu; niekiedy bywa stosowany oddzielnie podkład filcowy. Stosowane jest do zaprzęgów lekkich, choć może być używane również w zaprzęgach roboczych., ale nie specjalnie ciężkich.

Chomąto podlaskie- różni się od poprzed­nich tym, że koń nie ciągnie postronkami czy pasami pociągowymi, a bezpośrednio za hołoble, z którymi łączy się go za po­mocą skórzanych - surowcowych pasów, zwanych uzwami, oraz drewnianego, łuku - dugi

Poza tym chomąto to składa się z drewnianych kleszczyn o luźnych dolnych końcach, łączonych przy zaprzęganiu rzemien­nym trokiem - procą, wypchanego słomą skórzanego wałka - kiszki i zachodzącej na nią od góry poduszki ( skórzanego materaca wypikowanego szczeciną), przystuły podogoniowej i podogonia.

Zazwyczaj ponadto bywa używany natylnik oraz siodełko, przez które przechodzi skórzany pas - siodelnik, podtrzymujący hołoble. Często używany jest również płócienny podkład wypikowany szczeciną. Główka chomąta pokryta jest płatem skóry zwanym kapą.

(BHP) Uprząż musi być dobrze dopasowane, aby nie powodo­wała obrażeń ciała konia, nie sprawiała mu bólu i nie utrud­niała ruchu i oddechu.

Uprząż szorowa jest dopasowana dobrze wówczas, jeżeli na­pierśnik nie uciska tchawicy, a dolny jego brzeg układa się na dwa palce wyżej od krawędzi stawu barkowego.

Nakarczek układać się winien we "wcięciu siekiery", po­nieważ wchodząc na kłąb powoduje jego odgniecenie i odparzenie

Nagrzbietnik winien być tak długi, aby od napierśnika lub od chomąta postronek albo pas pociągowy przebiegał w linii prostej (za krótki nagrzbietnik -załamują go ku górze), nie po­winien być również za długi, co poznaje się po znoszeniu go do góry przez naciągnięte pos­tronki.

Podbrzusznik zapięty na sprzączkę lekko przylega do brzucha.

Przy dobrze dopasowanym chomącie od strony tchawicy da się wsunąć położoną płasko dłoń a na karku wchodzą dwa palce.

Pas oporowy natylnika winien przebiegać na szerokość dło­ni poniżej guzów kulszowych a naciągnięty powinien być tak aby między nim a pośladkami mieściła się prostopadle ustawione dłoń. Postronki i naszelniki muszą być takiej dłu­gości, aby wykluczały możliwość uderzania orczyków po no­gach konia.

Przy naszelnikach piersiowych dyszel kończy się równo z pyskami koni, przy naszelnikach karkowych musi być odpowiednio dłuższy.

Koniec dyszla winien być wzniesiony nad ziemią - między stawami łokciowym a barkowym.

Nagrzbietnikowe paski do hołobli, tak jak i siodelnik, muszą być tak naciągnięte, aby przyjęły całkowicie ciężar hołobli, nie powinny jednak podnosić pasków chomątowych lub uzew poza poziom zaczepienia ich do szoru lub chomąta.

Nieodłączną częścią uprzęży, poza uzdami lub uździelni­cami, o których wspomniano w rozdziale I, są lejce służące do kierowania końmi podczas jazdy. Przypina się je do wędzidła

Lejce do zaprzęgu w pojedynkę składają się z dwóch pasów spiętych na środku sprzączką i zaopatrzonych w sprzączki i przystułki służące do przypięcia do pierścieni wędzidła,

Lejce parokonne składają się z lejców właściwych oraz wodzy lejcowych i krzyżaków

Wodzę lejcową prawego lejca przypina się do prawego pierścienia wędzidła prawego konia, wodzę lejcową lewego lejca przypina się do lewego pierścienia wędzidła lewego konia.

Krzyżak prawego lejca przypina się do prawego pierścienia wędzidła lewego konia, a krzyżak lewego lejca do lewego pierś­cienia wędzidła prawego konia

Normalnie krzyżaki są dłuższe od wodzy lejcowych o 12-15 cm Krzyżaki powinny być tak wyregulowane, aby przy naciągniętych lejcach konie ustawiały się równolegle wzdłuż dyszla, nie skręcając głów na zewnątrz lub do wewnątrz

Przy zaprzęgach wielokonnych występują uzupełnienia na osnowie lejców parokonnych.

6

---