W III tys. p.n.e. Bliski Wschód, a zwłaszcza obszar Mezopotamii był widownią wielkich przemian kulturowych i politycznych. Wiążą się one z działalnością ludów zamieszkujących te tereny: Elamitów, Subartejczyków, Hurytów, Kananejczyków, Protohetytów, zwłaszcza zaś Sumerów i Akadów. Te dwa ludy miały największy wpływ na dzieje Azji Zachodniej w tym okresie. Wykształcona w okresie Uruk i Dżemdet Nasr cywilizacja Mezopotamii rozwijała się dalej w czasach wczesnodynastycznych (2900-2334 begin_of_the_skype_highlighting              2900-2334      end_of_the_skype_highlighting p.n.e.). Południowa Mezopotamia, zamieszkana przez Sumerów i Akadów podzielona była na odrębne miasta-państwa rządzone przez ludzi tytułujących się królami (sumeryjskie lugal-„wielki człowiek”, akadyjskie szar-„król”) lub namiestnikami boskimi (sumeryjskie ensi-„zarządca, namiestnik”, akadyjskie iszakkum-„zarządca, książę”).

Król był zawsze namiestnikiem głównego boga miasta, rządził w jego imieniu, sprawując funkcje administracyjne, sądownicze, wojskowe i kapłańskie. Każde miasto tworzyło wraz z podległymi osadami wiejskimi, polami, pastwiskami i odrębnym systemem irygacyjnym niezależną jednostkę polityczną. Wedle wyobrażeń Sumerów każde miast posiadało swe bóstwo opiekuńcze, które zamieszkiwało w głównej świątyni. Miasta były otoczone murami obronnymi, których posiadanie było świadectwem niezależności miasta. Jeżeli miasto zostało podbite, najeźdźca często niszczył jego mury. Miasta prowadziły ze sobą permanentne wojny. Władcy często wyprawiali się też do odległych obszarów w poszukiwaniu surowców. Wraz pierwszymi wspomnianymi w źródłach osobami władców wchodzimy definitywnie w okres historyczny. Wedle sumeryjskiej Listy królów spisanej około 2100 roku p.n.e. rządziły w południowym Dwurzeczu kolejne dynastie z różnych miast. W rzeczywistości wspomniane dynastie mogły być sobie współczesne, a duża część władców to postacie legendarne, rządzące poprzez całkowicie niewiarygodną ilość lat.

Mapa Mezopotamii

Sumerowie sądzili, że instytucja władzy królewskiej i panowanie nad Sumerem „zstąpiły z nieba” tzn. pochodziły od bogów. Zostały one przekazane ludziom w Eridu, najstarszym mieście Sumerów. Pierwsi królowie Eridu, Alululim i Alaliar są postaciami legendarnymi i nie wiadomo nawet, czy odzwierciedlają jakichś realnie żyjących ludzi. Po upadku Eridu „królestwo”, czyli prawdopodobnie hegemonia nad Sumerem przechodziła kolejno w ręce władców Badtibiry, Larak, Zimbir i Szuruppak. Ostatnie z tych miast, Szuruppak było około 2900-2800 begin_of_the_skype_highlighting              2900-2800      end_of_the_skype_highlighting lat p.n.e. rzeczywiście rozwiniętym i ludnym ośrodkiem cywilizacji, centrum kultury umysłowej i piśmiennictwa, co potwierdzają znalezione tam tabliczki. Wspomnianym w Liście królów władcą Szuruppak jest Ubar-Tutu, wedle mitologii babilońskiej ojciec Utnapisztima, jedynego z ludzi, którzy przeżyli potop. Około 2800 roku p.n.e. rzeczywiście nastąpiła w Sumerze wielka powódź, która zniszczyła poważną część kraju i podkopał pozycję Szuruppak na arenie politycznej. Katastrofa ta przeszła później do legendy jako „wielki potop”, który spustoszył cały świat, gdyż dla ludów zajmujących południową Mezopotamię zamieszkiwana przez nich nizina była niemal całym światem. Po powodzi i upadku dynastii Szuruppak hegemonię miał przejąć dom królewski z Kisz w północnym Sumerze. Wedle naszej dotychczasowej wiedzy tylko dwaj jego ostatni przedstawiciele są postaciami historycznymi. Pierwszym prawdziwie historycznym władcą Sumeru, o którym wiadomo, że istniał na pewno był Enmebaragesi, król Kisz rządzący około 2700 roku p.n.e. Kontrolował on być może znaczna część północnego Sumeru, a także poprowadził zwycięską wojnę przeciw Elamowi. Około 2700 r. p.n.e. rządzili też królowie Ur, Meskalamdug i Akalamdug, pochowani wraz ze swymi uśmierconymi, dobrowolnie lub pod przymusem sługami na cmentarzu królewskim w Ur. Dary grobowe pochowane wraz z tymi władcami (instrumenty muzyczne, wozy, sanie, broń, ozdoby, posążki) świadczą o mistrzostwie rzemiosła sumeryjskiego w tym czasie. W Uruk zaznaczyła się w tym czasie działalność króla Enmerkara, który ostatecznie zjednoczył dwie wsie- Eanę i Kullabę w jedno miasto, a także prowadził do irańskiej Aratty zbrojne wyprawy w poszukiwaniu surowców. Syn Enmebaragesiego, Agga, rządził około 2650 roku p.n.e. Został on pokonany przez króla Uruk, Gilgamesza (znanego z późniejszego eposu opowiadającego o jego losach), który przejął hegemonię w Sumerze, przenosząc „królestwo” do Uruk. Wedle późniejszych Gilgamesz prowadził wyprawy do obcych krajów w poszukiwaniu surowców (m.in. drewna cedrowego w Libanie), mógł też zostać pochowany podobnie jak królowie z Ur wraz z zastępem sług. Wydaje się jednak, ze Kisz szybko odzyskało dawną pozycję polityczną. Król Kisz, Uhub, rządzący około 2600 r. p.n.e. pokonał kraj Hamazi leżący w górach Zagros. Jego następca, Mesilim rozsądzał spór pomiędzy Lagasz a Ummą i był zwierzchnikiem miast Lagasz jak i Adab.

W tym samym czasie w sile wzrosło miasto Ur pod przewodem królów I dynastii: Mesanepady i Aanepady. Pierwszy z nich opanował Kisz i Nippur, święte miasto Sumeru, ośrodek kultu boga Enlila. Aanepada(zmarł około 2525 r. p.n.e.) wybudował świątynię Ninhursag w Tell-al-Ubajd. Król Meskiagnunna ozdobił sanktuarium Enlila w Nippur, co było zwyczajowym postępowaniem władców w stosunku do tego najświętszego dla Sumerów sanktuarium. Za panowania władców Ur miasto to stało się głównym ośrodkiem politycznym, kulturalnym i gospodarczym Sumeru. Około 2500 roku p.n.e. pojawia się w źródłach historycznych I dynastia z Lagasz, największego i najbardziej ludnego miasta Sumeru (prawdopodobnie jednego z największych miast ówczesnego świata). Pierwszy przedstawiciel tej dynastii, król Urnansze był władcą nastawionym pokojowo. Swoje panowanie spożytkował na budowę murów miasta Lagasz, świątyń i kanałów oraz na rozwój stosunków handlowych z wyspą Dilmun na Zatoce Perskiej. Jego syn, Akurgal zbudował świątynię w Girsu. Możliwe jest, że w tym okresie władcy Lagasz byli zależni od królów Ur, którzy byli gwarantami pokoju w Sumerze kontrolując znaczną część kraju. Pokój ten trwał do roku 2450 p.n.e., kiedy król Hamazi Hataniasz najechał i zdobył Kisz okupując je. Król Lagasz Eanatum (ok. 2455 p.n.e.) walczył z Ur, Uruk, Akszak, Kisz i z Mari nad środkowym Eufratem. Jego zwycięskie wyprawy wojenne sięgnęły Suzy, Subartu i gór Zagros, nie przyniosły jednak żadnych trwałych efektów. W ówczesnych warunkach królowie mogli tylko wysyłać kontyngenty wojska w dalekie kraje aby walczyły w ich interesie, lecz nie mogli zbudować żadnego trwalszego państwa terytorialnego. Król pokonał też sąsiednią Ummę biorąc w posiadanie równinę pomiędzy nią a Lagasz. Wydarzenie to (bitwa na polach Guedinny) jest upamiętnione na słynnej Steli Sępów. Po śmierci Eanatuma w Sumerze rozgorzały na nowo wojny. Nippur było kolejno zajmowane przez władców Uruk i Adab, królowie Lagasz znów walczyli z Ummą. Jeden z nich, Entemena (ok. 2400 p.n.e.) znów pokonał Ummę i zawał sojusz z królem Uruk- Lugalkiniszedudu. Dynastia z Lagasz upadła 30 lat po Entemenie, a przewrót pałacowy wyniósł na tron rodzinę kapłańską. W Sumerze pogłębiał się chaos polityczny i kryzys gospodarczy, a wojny tylko pogarszały sytuację. W Lagasz ucisk gospodarczy i nadmierny fiskalizm kapłańskiej dynastii doprowadził do buntu ludność, która wyniosła na tron człowieka z ludu, Uruinimginę. Uruinimgina zreformował system podatkowy, ukrócił korupcję i nadużycia urzędników. Pierwszy w historii ludzkości reformator i przywódca społecznego ruchu został jednak około roku 2340 p.n.e. zrzucony z tronu przez króla Ummy, Lugalzagesiego, który spalił Lagasz i dokonał masakry jego mieszkańców. Lugalzagesi 24 panował nad całym Sumerem i ogłosił się królem Uruk. Zapanował też mad szlakami handlowymi od Morza Śródziemnego do Zatoki Perskiej. Dopiero Sargon Wielki, król Akadu położył kres jego panowaniu w 2334 roku p.n.e.

Zdjęcie sumeryjskiej świątyni, zigguratu

Społeczeństwo sumeryjskie III tys. p.n.e. oparte było na monogamicznej rodzinie. Wszyscy zamieszkujący państwa sumeryjskie ludzie byli zależni od króla- zarządcy miasta i namiestnika boskiego. Wolni ludzie zobowiązani byli do służby wojskowej i udziału w robotach publicznych (budowa świątyń, fortyfikacji, roboty irygacyjne). Biednym i chorym państwo zapewniało opiekę i zasiłki umożliwiające im utrzymanie się przy życiu. Niewolników było niewielu, gdyż jeńców wojennych zazwyczaj zabijano. Kierowniczą klasę społeczeństwa stanowili urzędnicy i wojskowi otaczający ensiego oraz kapłani. Cała ziemia należała do państwa, czyli do pałacu lub świątyni. Część ziemi wydzierżawiano w zamian za pracę lub plony, reszta służyła na utrzymanie świątyni i kapłanów. Rzemieślnicy brali ze świątyni swe narzędzia, a kupcy będący państwowymi urzędnikami odpowiedzialnymi za wymianę i sprowadzanie surowców brali z niej swój towar. Pojedynczy ludzie posiadali na własność tylko domy, ogrody i przedmioty codziennego użytku. Państwo traktowane było jako gospodarstwo boskie, a świątynia stanowiła nie tylko miejsce kultu lecz także główny ośrodek gospodarki, bank i spichlerz. Pisarze i urzędnicy byli trzonem sprawnej biurokratycznej administracji. Stopniowo jednak władcy poczęli uniezależniać się od świątyni, czego świadectwem jest powstanie pierwszych pałaców (w Kisz i Eridu). Ich władza opierała się na dowództwie wojskowym i pełnieniu funkcji administracyjno-sądowniczych. Nigdy jednak nie zerwali suwerenowie z religijną stroną ich władzy. W ogóle człowiek ówczesny żył pod przemożnym wpływem władzy i religii. Mity wyjaśniały mu pochodzenie świata a religia kazała podporządkować się władzy boskich namiestników, ograniczając przy tym osobistą inicjatywę i krępując wolność osobistą poprzez wiarę w znaki wróżebne. O sile wierzeń i autorytecie władców świadczą m.in. groby wspomniane królewskie z Ur, w których słudzy króla dobrowolnie poszli na śmierć ze swym władcą. Sumerowie wierzyli więc, że w życiu pozagrobowym będą nadal służyć i towarzyszyć królom, choć z późniejszych tekstów wynika, że świat podziemny, w którym ludzie przebywali po śmierci był miejscem ponurym i nieprzyjaznym. Dopiero w II tys. p.n.e. zaczął na Starożytnym wschodzie budzić się bunt przeciw temu porządkowi społecznemu.

Nie tylko Sumer w I poł. III tys. p.n.e. przeżywał okres burzliwego rozwoju. Również w środkowej Mezopotamii i Syrii istniały państwa będące ważnymi graczami na arenie politycznej a także ośrodkami cywilizacji. Mari, miast-państwo nad środkowym Eufratem dominowało w okresie wczesnodynastycznym w Mezopotamii Środkowej. Był to ważny ośrodek metalurgii, przebiegał tu także szlak handlowy do Syrii, z którego mieszkańcy miasta czerpali korzyści finansowe. Władcy Mari figurują wśród dynastii w sumeryjskiej Liście królów. Ludność Mari była w przeważającej części semicka, znajdowały się tu ważne świątynie Isztar i Szamasza oraz pałac królewski będący ośrodkiem władzy tutejszych królów. Król Mari, Iliszu (około 2500 p.n.e.) utrzymywał stosunki dyplomatyczne z królami Ur. Jego następcy, m.in. Ikunszamasz i Lamgimari (między 2500 p.n.e. a 2350 p.n.e.) rządzili spokojnie a ich wpływy sięgały aż do wschodniej Syrii. Król Iblulil (ok. 2450 p.n.e.) zwycięsko wojował z Eblą zajmując wiele pogranicznych miast. Panował on mniej więcej współcześnie z Eanatumem z Lagasz. Jego następca (lub jeden z jego następców), Ennadagan (ok. 2350 p.n.e.) wspomniany jest w listach z Ebli. Starał się on naciskać na monarchów Ebli żądając danin i utrzymać ich w zależności od Mari. Innym ważnym ośrodkiem politycznym tej epoki było państwo Ebla w Syrii. Miasto Ebla kontrolowało w III tys. p.n.e. znaczną część Syrii i rywalizowało z Mari. Zamieszkiwała je ludność zachodniosemicka mówiąca tutejszym językiem eblaickim zapisywanym w piśmie klinowym. Miasto było potężnie ufortyfikowane, posiadało pałac, świątynię Isztar i bogate archiwum tabliczek klinowych. Czczono tu bogów zachodniosemickich: Baala, Lima, Rassapa i Ela. Podstawą gospodarki miasta był wyrób tekstyliów wełnianych i ubrań, będących ważnym towarem eksportowym. Ebla utrzymywała kontakty handlowe z Iranem, Mezopotamią i Egiptem (o czym świadczy dzban z imieniem faraona Pepiego I znaleziony podczas wykopalisk). Miasto stało się ośrodkiem życia artystycznego i intelektualnego Syrii. Tutejsi władcy rządzący około 2500-2340 begin_of_the_skype_highlighting              2500-2340      end_of_the_skype_highlighting lat p.n.e.- Arennum, Ibrium i Ibbi-zikir byli zwierzchnikami wielu królów w Syrii, nosili tytuł malikum (eblaickie-„król”). Prowadzili oni ze zmiennym szczęściem wojny z Mari. Ibbi-zikir został pokonany przez Sargona Wielkiego, co przerwało pierwszy okres pomyślności Ebli około 2340 roku p.n.e.

Na wybrzeżu Syrii rozwijało się portowe miasto Byblos, którego mieszkańcy handlowali z Egiptem i Mezopotamią oraz z Azją Mniejszą i Kretą. Tutejsi kupcy mieli do zaoferowania swym klientom drewno cedrowe, smołę, wino, miód i niewolników. Byblos było potężnie ufortyfikowane, znajdowały się tu też dwie świątynie. Kontakty handlowe z Egiptem sięgały być może czasów króla Chasehemwi (ok. 2754 p.n.e.).

Sargon Wielki, zwycięzca Sumerów

Około 2350 roku p.n.e. Sumerem rządził niepodzielnie król Ummy i Uruk Lugalzagesi. Ta sytuacja miała się jednak rychło zmienić. Oto bowiem podczaszy na dworze króla Kisz, Urzababy, człowiek niskiego pochodzenia, który przybrał imię Sargon (akadyjskie-„król prawowity”) zzucił z tronu Urzababę i przejął władzę nad Kisz w roku 2334 p.n.e. Zaraz potem Sargon (2334-2279 begin_of_the_skype_highlighting              2334-2279      end_of_the_skype_highlighting p.n.e.), nazwany później Wielkim, pomaszerował ze swą armią na Uruk, pokonał Lugalzagesiego i odesłał go w klatce do świątyni Enlila w Nippur. Dotarł do Eninkimar, portu nad Zatoką Perską (nazywaną w starożytności Morzem Dolnym) i objął panowanie nad wszystkimi miastami sumeryjskimi. Następnie założył blisko Kisz nową stolicę swego państwa- Agade, która stała się ważnym ośrodkiem handlowym. Mianował też swą córkę Enheduannę kapłanką boga księżyca Nanny w Ur. Poprowadził wyprawę wzdłuż Eufratu do Syrii, podporządkowując sobie Mari, Tuttul, Jarmuti i Eblę, dotarł aż do Gór Amanus i Morza Śródziemnego. Odbył kilka kampanii przeciw irańskim państwom Awan i Warahsze. W Suzie założył administracyjną stolicę tutejszej prowincji, co przyczyniło się do wzrostu znaczenia tego drugorzędnego, jak dotąd miasta. Pod koniec swego panowania przeprowadził Sargon prawdopodobnie jeszcze jedną wyprawę do Anatolii w celu obrony kupców akadyjskich przez samowolą władcy Puruszandy. Musiał też stłumić bunt w samej południowej Mezopotamii i pokonać najeżdżających ją Subartejczyków. Osiągnięcia Sargona mają ogromne znaczenie w dziejach. Był on twórcą pierwszego w historii imperium. To państwo terytorialne, choć jeszcze nietrwałe, było pierwszym scentralizowanym organizmem na tak wielką skalę. Swą przewagę militarną zawdzięczali Akadowie użyciu łuku i lekkich oszczepów. Ich formacje lekkozbrojnych były skuteczniejsze na polu walki niż ciężkozbrojna piechota sumeryjska. Następcy Sargona musieli tłumić coraz wyraźniejszy opór ze strony podbitych miast sumeryjskich. Jego syn, Rimusz (2279-2270 begin_of_the_skype_highlighting              2279-2270      end_of_the_skype_highlighting p.n.e.) krwawo stłumił powstanie Sumerów z Lagasz, Ur, Kazallu, Ummy, Adab i Zabalam. Zbuntowali się też Elamici z Warahsze, nad którymi ostatecznie odniósł Rimusz zwycięstwo. Został zamordowany przez swych urzędników. Brat Rimusza, Manisztusu (2270-2255 begin_of_the_skype_highlighting              2270-2255      end_of_the_skype_highlighting p.n.e.) walczył z Anszanem i Szerihum, przeprowadził też morską inwazję na Magan (Oman). Za jego panowania odłączyły się od imperium państewka syryjskie i północnomezopotamskie (Urkisz i Nawar). Ostatni okres potęgi przeżyło państwo akadyjskie za panowania wnuka Sargona, Naramsina (2255-2218 begin_of_the_skype_highlighting              2255-2218      end_of_the_skype_highlighting p.n.e.). Król ten prowadził wiele kampanii wojennych pragnąc odbudować prestiż państwa. Wyprawił się do Syrii zdobywając Halab i Eblę (którą ograbił i spalił), zniszczył tez miasto Mari. Zwycięsko walczył z Hurytami w północnej Mezopotamii, z Lulubejami w górach Zagros. Postępowanie króla w dziedzinie religii i ideologii władzy budziło jednak jak najgorsze uczucia w jego poddanych. Naramsin ogłosił się „bogiem Agade”, nie przywiązywał żadnej uwagi do znaków wróżebnych, którym w tym czasie świecie wierzono. Co gorsza sprofanował świątynię Enlila w Nippur, co wzbudziło powszechną konsternację w Sumerze. Postępek ten zapisał się bardzo niechlubnie w biografii króla, którego odtąd pamiętano jako władcę bezbożnego, gwałcącego tradycję i nie szanującego religii.

Po śmierci Naramsina znacznie wzrosło zagrożenie ze strony Gutejów i Lulubi najeżdżających Mezopotamię od wschodu. Szarkaliszarri (2218-2193 begin_of_the_skype_highlighting              2218-2193      end_of_the_skype_highlighting p.n.e.), następca Naramsina walczył z koczowniczymi ludami zalewającymi jego królestwo, nie zdołał jednak powstrzymać upadku państwa. Posłuszeństwo wypowiedział mu namiestnik Suzy, Puzurinszuszinak, który ogłosił niezależność. W roku 2193 p.n.e. Agade zostało zniszczone przez najeźdźców gutejskich, w południowym Dwurzeczu nastał chaos. Do roli królów Akadu pretendowało wielu ludzi (m.in. Iggi, Nanum i Elulu, którzy rządzili trzy lata), państwo Sargona zostało zredukowane do obszarów wokół zburzonej stolicy.

---