Dyptam jesionolistny - gatunek reliktowy
Rozwijający się postęp cywilizacji, a wraz z nim postępująca urbanizacja powoduje skażenie naturalnego środowiska, co przyczynia się do zamierania wielu gatunków roślin, rosnących nawet na terenach parków narodowych i rezerwatów przyrody. Do roślin ginących w środowisku naturalnym należy zaliczyć m.in. dyptam jesionolistny (Dictamnus albus L.). Bylina ta jest obecnie jedną z rzadkości, a zarazem osobliwości naszej flory. Jako roślina reliktowa i bardzo rzadko występująca w stanie naturalnym, podlega on całkowitej ochronie. Istnieje więc konieczność czynnej ochrony najbardziej zagrożonych populacji tych roślin w kontrolowanych warunkach. Mnożenie generatywne i uprawa dyptamu jesionolistnego wykazały, że zachowanie tego gatunku w warunkach ex situ daje pozytywne rezultaty.
Dyptam coraz częściej uprawiany jest jako roślina ozdobna posiadająca wyjątkowe walory dekoracyjne. Dyptam jako roślina ozdobna uprawiany jest na kwiaty cięte oraz wykorzystywany do tworzenia suchych kompozycji na okres jesienno-zimowy. Roślina ta uprawiana jest w ogródkach przydomowych, rabatach i parkach. W tych uprawach występują dwie odmiany dyptamu różniące się barwą kwiatów: cv. Albiflorus (białe kwiaty) oraz cv. Rosa Purple (różowe kwiaty).
Dyptam jesionolistny nazywany jest często „gorejącym krzewem” lub „krzewem Mojżesza”. Nazwę swą zawdzięcza wysokiemu stężeniu olejków eterycznych wokół rośliny i opisywanym w literaturze przypadkom samozapłonu olejków eterycznych przy silnej aberacji słonecznej w gorące, bezwietrzne dni (w naszym klimacie nie zaobserwowano tego zjawiska). Nie ma jednoznacznej odpowiedzi, czy dyptam jesionolistny jest biblijnym krzewem mojżeszowym. Nazwę „gorejącego krzewu” (ang. burning bush) przypisuje się także: trzmielinie oskrzydlonej (Euonymus alata Thumb.; Siebold) oraz mietelnikowi żakuli (Kochia scoparia L.; Roth), w obu przypadkach nazwa zwyczajowa pochodzi prawdopodobnie od bardzo jaskrawoczerwonej barwy liści, które barwą przypominają płomień ogniska.
Jak napisano we wstępie dyptam jest często uprawianą rośliną w przydomowych ogródkach. Niestety mikropropagacja z nasion jest niezwykle trudna. Wysiew nasion należy wykonywać w lutym - marcu najlepiej do osłoniętych skrzynek. Kiełkujące siewki należy przesadzić do doniczek o średnicy ok. 10 cm. Na stałe miejsce w ogrodzie wysadza się we wrześniu w rozstawie 40x50 cm. Gleba powinna być zasobna w wapń. Należy pamiętać że starsze okazy dyptamu nie znoszą przesadzania. Bylina ta może osiągać do 70-80 cm wysokości. Kwitnienie obu odmian dyptamu rozpoczyna się zwykle w trzeciej dekadzie maja i trwa do połowy czerwca. Kwiaty odmiany Albiflorus rozpoczynają okres antezy 1-2 dni wcześniej niż odmiany Rosa Purple. Odmiana Albiflorus wyróżnia się większą liczbą pędów na roślinie. Okres życia kwiatu w zależności od warunków pogodowych trwa 5-7 dni.
UWAGA: Należy zachować ostrożność przy uprawie dyptamu, gdyż na powierzchni rośliny występują furanokumaryny i alkaloidy furanochinolinowe, które mogą być przyczyną fitofotodermatoz objawiających się poparzeniami skóry. Zaleca się więc szczególną uwagę przy zbiorze tych roślin, szczególnie w słoneczne dni.
Skład chemiczny i właściwości lecznicze
Rośliny te zawierają także grupy związków farmakologicznie czynnych takich jak: olejek eteryczny, alkaloidy furochinolinowe, limonoidy i inne.
Dyptam jesionolistny należy do rodziny Rutaceae, która charakteryzuje się występowaniem licznych związków z grupy kumaryn. Istotną z terapeutycznego punktu widzenia, grupę związków kumarynowych stanowią furanokumaryny. Działanie fotouczulajace (fotosensybilizujące) tych związków (szczególnie pochodnych psolarenu) wykorzystywane jest w lecznictwie w terapii wielu schorzeń dermatologicznych. W leczeniu bielactwa nabytego (vitiligo) stosuje się fotochemioterapię PUVA polegającą na podawaniu preparatów zawierających związki światłoczułe łącznie z naświetleniem promieniami UV - A o długości fali 320 - 400 nm. Efektem tego postępowania jest m.in. repigmentacja (tworzenie się melaniny) odbarwionej skóry. Pochodne psolarenu w skojarzeniu z promieniami UV - A w zakresie 324 - 400 nm i 232 - 235 nm znalazły zastosowanie również w fototerapii łuszczycy (psoriasis). Wykorzystywana jest tu zdolność m.in. bergaptenu i ksantotoksyny do hamowania syntezy DNA i podziałów komórek naskórka. W ostatnich latach prowadzone są systematyczne badania nad otrzymaniem roślinnych ekstraktów furanokumarynowych, oceną ich aktywności przeciwbakteryjnej, przeciwgrzybicznej, ich wpływem immunostymulującym oraz efektywnością terapeutyczną w grzybicach u ludzi i zwierząt.
Wśród składu fitochemicznego dyptamu na uwagę zasługuje także wysoka zawartość procentowa monoterpenów w olejku eterycznym. Głównym jego składnikiem jest limonen. Monoterpeny uznawane są za naturalne substancje chemoprewencyjne, które przypuszczalnie mogą brać udział, nie tylko w fazie inicjacji, lecz również w fazach promocji i progresji nowotworów. Ponadto uważa się, że monoterpeny mogą podwyższać apoptozę w komórkach nowotworowych oraz hamować izoprenylację białek regulujących wzrost tych komórek. Jak podaje literatura związki należące do monoterpenów hamują u szczurów wzrost i rozwój raka gruczołu mlecznego indukowanego eksperymentalnie karcinogenem DMBA. Mechanizm tego działania wiąże się z aktywacją enzymów drugiej fazy odtruwania, za którą odpowiedzialny jest D-limonen i inne izoprenoidy. Wysoka zawartość monoterpenów w lotnych frakcjach olejków eterycznych może więc być wykorzystana jako czynnik chemoprewencyjny. Wykazano również, że olejki eteryczne posiadają szerokie spektrum aktywności farmakologicznej, działając bójczo i hamująco na rozwój wielu mikroorganizmów i dlatego też zalicza się je do fitoncydów. Te właściwości sprawiają, że zarówno w Polsce, jak i na świecie prowadzone są badania nad reintrodukcją oraz mikropropagacją dyptamu jesionolistnego oraz prowadzi się liczne badania nad zastosowaniem dyptamu do celów leczniczych.
UWAGA:
Jak już wspomniano dyptam jest rośliną która uczula na światło. Przyczyną uczuleń są wydzieliny powodujące reakcje fotosensybilizacji, polegające na powstawaniu rumienia na powierzchni skóry pod wpływem działania promieni UV. Reakcje te zostały klinicznie określone jako fotodermatozy (fitofotodermatozy). Czynnikami odpowiedzialnymi za te reakcje są furanokumaryny (psoralen, bergapten, ksantotoksyna) oraz alkaloidy furanochinolinowe (dyktamnina), które jako związki o charakterze lipofilnym są dobrze rozpuszczalne w olejku eterycznym wydzielanym przez roślinę. Wytworami odpowiedzialnymi za emisję lotnych wydzielin są widoczne gołym okiem gruczoły wydzielnicze, dość zwarcie pokrywające górną część rośliny, obejmujące struktury kwiatowe oraz owocostany (torebki nasienne). Kontakt nieosłoniętej skóry z łodygami i/lub kwiatami może więc skończyć się przykrymi dolegliwościami z wystąpieniem bąbli surowiczych włącznie.
dr n. farm. Tomasz Baj
Katedra i Zakład Farmakognozji
Uniwersytet Medyczny w Lublinie
|