Plejstocen, czyli skąd się wziął człowiek ?

2013-10-17 | Autor: Szymon Modzelewski

Czaszka "Proconsul africanus" - ten gatunek uważa się za pierwszy małpy człekokształtnej.

Mianem paleolitu czyli starszej epoki kamienia określamy najwcześniejsze stadium prehistorii. Termin ten został zaproponowany przez XIX-wiecznego uczonego angielskiego Johna Lubbocka. W terminologii antropologicznej jest zwany okresem dzikości. Rozpoczął się ok. 3 miliony lat temu, a zakończył ok. VIII tysiąclecia p.n.e. Są to oczywiście daty umowne, wiadomo, że do dziś żyją ludy o kulturze i gospodarce takiej, jak w np. w mezolicie bądź w paleolicie.

Okres paleolitu rozpoczął się gdy na Ziemi pojawił się pierwszy człowiek i zaczął wytwarzać narzędzia. Zagadnieniem pochodzenia biologicznego gatunku ludzkiego zajmował się naukowo brytyjski przyrodnik Karol Darwin (1809-1882). Sformułował on teorię ewolucji, która wyczerpująco omawia kwestię pochodzenia gatunków, w tym człowieka. Omówił ją w dziełach takich jak: "O pochodzeniu gatunków drogą doboru naturalnego, czyli o utrzymaniu się doskonalszych ras w walce o byt" i "O pochodzeniu człowieka". Trzeba tu wyjaśnić pokrótce czym jest ewolucja. Jest to proces przyrodniczy prowadzący na przestrzeni wielu pokoleń do kierunkowych zmian na najróżniejszych poziomach organizacji świata ożywionego -- od zmian budowy, sposobu funkcjonowania i zachowania się organizmów w kolejnych ich pokoleniach, poprzez zmiany kategorii ekologicznych grup organizmów i ich znaczenia w ekosystemach, aż po zmiany struktury ekologiczne i biogeograficzne życia na Ziemi. Przed Darwinem Księgę Rodzaju interpretowano dosłownie. Obecnie przyjmuje się, że jest to opis religijny pokazujący pochodzenie wszystkiego od Boga, który nie niesie żadnych informacji naukowych, choć jeden z uczonych amerykańskich zauważył, że już opis stopniowego, kolejnego stwarzania gatunków w Biblii jest podobny do opisu ewolucji. Obecnie teoria Darwina jest powszechnie uznawana w nauce. W 1863 roku angielski biolog Thomas Henry Huxley opublikował pracę "O miejscu człowieka w przyrodzie", w której udowodnił powiązania ewolucyjne człowieka, omówił też zagadnienie znalezionej w 1856 roku w Niemczech czaszki człowieka neandertalskiego. Od opublikowania tych prac mogły zacząć się badania nad początkami ludzkości.

Antropogeneza to ogół czynników, procesów i wydarzeń, które doprowadziły do powstania człowieka oraz odtwarzanie etapów historii rodowej człowieka, to także badanie zagadnień dotyczących pochodzenia człowieka. Darwin wywodzi człowieka od już nieistniejących afrykańskich ssaków naczelnych z połowy trzeciorzędu. Człowiek należy do gromady ssaków i rzędu naczelnych. Naczelne należą do ssaków łożyskowych. Pojawiły się w paleocenie (u zarania ery kenozoicznej), około 60 mln lat temu i uległy rozdzieleniu na szereg gatunków (radiacji). Jedna z hipotez przyczynę ich powstania upatruje w przystosowaniu do wzrokowego drapieżnictwa. Rozwój wzroku i kończyn górnych miał być pomocny przodkom naczelnych w chwytaniu owadów. Tak wykształciły się charakterystyczne dla tego rzędu chwytne dłonie i widzenie obuoczne. We wczesnym paleocenie żyły na obszarze Ameryki i Europy naczelne z grupy Plesiadapiformes (m.in. Purgatorius- odkryty na terenie Montany). Były to w większości zwierzęta owadożerne, małych rozmiarów, żyjące w lasach. Około 50 mln lat temu pojawiły się naczelne o anatomii zbliżonej do współczesnych przedstawicieli tego rzędu. Z tego okresu znane są szczątki zwierząt z rodziny Omomyidae- Altiatlasius koulchii z Maroka i hoshonius cooperi z Ameryki Północnej. Były to ssaki owadożerne i owocożerne, prowadzące nocny tryb życia. Najprawdopodobniej od tej grupy wywodzi się podrząd Anthropidea grupujący małpy i ludzi, choć inni sądzą, że jego przodkiem jest kopalna małpa z płn. Afryki- Algeripthecus minutus, sprzed około 50 mln lat. Jednym ze wczesnych przedstawicieli antropoidów był chiński Eosimias, niewielkie stworzenie sprzed ok. 45 mln lat. Miejsce jego znalezienia (oraz innych okazów pochodzących z Birmy) wskazuje wedle wielu uczonych na Azję jako na kolebkę małp człekokształtnych. Około 50 mln lat temu wyodrębniły się też małpiatki (Strepsirhini).

Czaszka Homo heidelbergensis, przodek Neandertalczyk i być może Homo sapiens, datowana na około 500 tysięcy lat temu.

W eocenie i oligocenie następował dalszy rozwój małp z grup parapiteków (liściożernych, o uzębieniu charakterystycznym dla małp szerokonosych) i propliopiteków (dużych, owocożernych małp). Około 35 mln lat temu nastąpił podział naczelnych na grupy: Platyrrhini (małp szerokonosych Nowego Świata) i Catarrhini (małp wąskonosych Starego Świata). Za najwcześniejszą małpę człekokształtną uważany jest Proconsul africanus sprzed 22 milionów lat. Był to dość prymitywny gatunek posiadający cechy zarówno małp człekokształtnych jak i zwierzokształtnych. Ciekawe, że posiadał przeciwstawny kciuk. Kolejne wczesne człekokształtne to: Sivapithecus (13-8 mln lat) z Azji i Dryopithecus (8 mln lat)- charakteryzujący się zaczątkową postawą wyprostowaną. Wiele szczątków zwierząt z tej grupy pochodzących z miocenu (18 mln lat) znaleziono na Wyspie Rusinga na Jeziorze Wiktorii. Dwoma ciekawymi gatunkami są: Oreopithcus bambolii z Włoch (8 mln lat)- który był w znacznym stopniu zwierzęciem dwunożnym i Gigantopithecus (8,2-0,2 mln lat) olbrzymia małpa człekokształtna mająca ok. 2,7 m wzrostu (był to największy kiedykolwiek żyjący naczelny). Wszystkie te gatunki były nie wyspecjalizowanymi owocożercami i liściożercami żyjącymi w lasach tropikalnych. W późnym miocenie (ok. 10 mln lat temu) na Ziemi zaszły zmiany klimatu, których efektem było globalny spadek temperatury i zmiany szaty roślinnej. We wschodniej Afryce na skutek ruchów tektonicznych powstały góry i uskoki, co było przyczyną przerzedzenia się lasów i ich rozczłonkowania. Prawdopodobnie te zmiany środowiskowe były przyczyną wyodrębnienia się ludzkiej linii ewolucyjnej. Ostatnie odkrycia pozwoliły w znacznym stopniu uzupełnić rodowód człowieka i wykryć początki człowiekowatych. Za kolebkę człowieka uważana jest afrykańska Dolina Ryftu (Afrykę za miejsce bytowania pierwszych ludzi uważał już Darwin). Pogląd ten potwierdzają liczna znaleziska paleontologiczne i archeologiczne( np. z Hadar, Koobi Fora, Olduvai). Tu odkryto szczątki australopiteków, Homo habilis i innych form praludzkich i przedludzkich. Niedawne odkrycia z terenu Afryki rzuciły nowe światło na początki człowieka. Najstarszym przedstawicielem ludzkiej linii ewolucyjnej (należącym do proteroantropów) jest Sahelanthropus tchadensis (7-6 mln lat temu) odkryty na stanowisku Toros-Menalla w Czadzie. Na jego związek z człowiekiem wskazują cechy uzębienia i twarzoczaszki. Kolejnym ważnym znaleziskiem jest Orrorin tugenensis (6,2-5,6 mln lat) będący przynajmniej częściowo dwunożny (choć mógł też część życia spędzać na drzewach). Potomkiem Orrorina mógł być Ardipithecus ramidus kadabba (5,8-5,2 mln lat) z Etiopii, a także Ardipithecus ramidus , także częściowo dwunożny. Po ardipitekach pojawił się Australopithecus anamensis (4,2 mln lat) i Australopithecus bahrelgazali (3,5-3 mln lat) o częściowo ludzkiej anatomii wskazującej na dwunożność. Zaskoczeniem dla antropologów było odkrycie szczątków Kenyanthropus platyops (3,5-3,2 mln lat)- gatunku o płaskiej czaszce i małych zębach. Gatunkiem jak gdyby przejściowym między ludźmi a małpami człekokształtnymi można określić Australopithecus afarensis (3,9-2,9 mln lat). Australopitek ten poruszał się chodem dwunożnym (choć nie był to chód marszowy), ale był równocześnie przystosowany do nadrzewnego trybu życia. Prawdopodobnie na drzewach chronił się przed drapieżnikami. Jego palce były już podobne do ludzkich. Pojemność jego puszki mózgowej wynosiła ok. 450 cm kw. Dotychczas przyjmowani, że przed 4 milionami lat hominidy przyjęły postawę wyprostowaną i zeszły z drzewa, co było związane z przystosowaniem się do środowiska sawanny (w tym czasie w Afryce rozszerzyły się sawanny). Dziś jednak pogląd ten jest kwestionowany i podaje się inne prawdopodobne przyczyny wykształcenia dwunożności. Naukowcy sformułowali wiele hipotez mających tłumaczyć ten proces:
1 - dwunożność wykształciła się w celu ochrony hominidów przed drapieżcami, gdyż w postawie wyprostowanej łatwiej mogły wypatrzyć drapieżniki poruszające się po sawannie(choć jak wspomniano wczesne hominidy żyły raczej w środowisku leśnym),
2 - przystosowanie do przenoszenia przedmiotów wymagające uwolnienia rąk, np. w celu zaopatrywania potomstwa, wytwarzania narzędzi, czy zbierania pożywienia,
3 - tropienie stad migrujących zwierząt w celu ich upolowania lub zbierania padłych sztuk,
4 - hipoteza "kobiety zbieraczki"- zakłada, że zaopatrywanie w pokarm przez kobiety poprzez zbieractwo było impulsem do wykształcenia się dwunożności (było to łatwiejsze przy chodzie dwunożnym),
5 - hipoteza "mężczyzny aprowizatora"- zaopatrywanie grup w żywność przez mężczyzn wymagało dwunożnej lokomocji i zapewniało sukces reprodukcyjny,
6 - najbardziej prawdopodobna hipoteza została przedstawiona przez Henry`ego McHenry i Petera Rodmana z Uniwersytetu Kalifornijskiego, zakłada ona, iż rozproszenie zasobów żywności w miocenie spowodowało konieczność wykształcenia się bardziej wydajnego sposobu poruszania się- tym sposobem był właśnie chód dwunożny.

Model Australopitka - małpy człekokształtnej, żyjącej w centralnej Afryce około 5 mln do 1 mln lat temu.

Między 3 a 2 milionami lat temu żyły w Afryce formy przedludzkie zaliczające się do australopiteków. Zaliczamy do nich: australopiteki masywne (robustne)- Australopithecus robustus, Australopithecus boisei, Australopithecus aethiopicus (będące wyspecjalizowanymi w spożywaniu twardego pokarmu dwunożnymi istotami nie będącymi prawdopodobnie przodkami człowieka) i australopiteki gracylne- Australopithecus africanus, Australopithecus anamensis, Australopithecus ghari (dwunożne roślinożerne formy o częściowo ludzkiej anatomii będące przodkami rodzaju Homo).
Około 2,5 mln lat pojawili się w Afryce pierwsi przedstawiciele rodzaju Homo (znaleziska Uraha w Malawi i z formacji Chemeron znad jeziora Baringo w Kenii). Wyewoluowanie pierwszych ludzi było skutkiem oziębienia klimatu i rozszerzenia się obszarów suchych. Wyróżnia się dwa gatunki wczesnych ludzi:
1 - Homo habilis (okaz KNM-ER 1813) o mniejszym mózgu, małej twarzy i bardziej małpiej anatomii,
2 - Homo ergaster (okaz KNM-ER 1470) o dużym mózgu- ok. 640 cm kw, małych łukach brwiowych i płaskiej twarzy, gatunek wyjściowy dla następnych hominidów.

Ludzie w tym okresie żywili się głównie pokarmem roślinnym. Zaczęto wytwarzać narzędzia otoczakowe znane ze stanowisk Olduvai i Middle Awash. Wytworzenie narzędzi było milowym krokiem w dziejach ludzkości, zapoczątkowało rozwój kultury i techniki. Wykonywanie narzędzi było nie tylko pozagenetycznym przystosowaniem do środowiska, lecz także przysposobieniem natury do własnych potrzeb. Istotą kultury jest przekazywanie informacji droga pozagenetyczną- początki takiej działalności znajdujemy już w paleolicie dolnym. W anatomii zaznaczyły się ludzkie proporcje ciała. HhHCzłowiek korzystał z zasobów przyrody; jedzono prawdopodobnie padlinę, ale głównym składnikiem diety były rośliny, Za schronienia służyły w tym czasie człowiekowi szałasy z gałęzi i trawy. Gromady ludzkie prowadziły wędrowny tryb życia, przemieszczając się na niewielkim obszarze. Być może już wtedy powstała rodzina o charakterze monogamicznym, choć nie jest to pewne. W dolnym paleolicie, zwłaszcza w jego wczesnej fazie posługiwano się prostymi narzędziami otoczakowymi. Wykonywano je przed odbicie kilku odłupków- na obwodzie otoczaka w celu uzyskania ostrej krawędzi. Były wśród nich proste skrobacze, nacinaki i przekłuwacze. Używano ich do obróbki materiałów organicznych (drewno) i mięsa. Ludzie pierwotni zaczęli gromadzić materiał skalny w celu jego późniejszego wykorzystania do wyrobu narzędzi. Można te wszystkie działania uznać za początki technologii. W tym okresie rozwinęło się również życie społeczne, zacieśniły się więzy pomiędzy członkami grup. Powstawały pierwotne, najstarsze ludzkie gromady. Dane biologiczne wskazują na znaczące zwiększenie się rozmiarów mózgu w stosunku do australopiteków, co mogło być wynikiem nacisku selekcyjnego na rozwój inteligencji. Następnymi w ewolucyjnej kolejności formami praludzkimi (archantropy) są Homo erectus i Homo ergaster, które pojawiły się około 2 mln lat temu. Homo erectus był on już bardziej podobny do człowieka współczesnego, choć miał wydatne łuki brwiowe i silny prognatyzm (wysunięcie szczęki ku przodowi). Pojemność jego puszki mózgowej wynosiła 750-900 cm kw. Pojawienie się Homo erectus jest wydarzeniem przełomowym w antropogenezie. U tych gatunków praludzi widoczny był charakterystyczny dla człowieka okres przedłużonego dzieciństwa. Zaznaczył się u H. erectus wzrost codziennej aktywności i wysiłku fizycznego, co znalazło odzwierciedlenie w masywniejszym urzeźbieniu kości. W diecie znacząco wzrosła ilość spożywanego mięsa, co przyczyniło się do wzrostu mózgu.

Gatunek ten dokonał postępu zarówno w dziedzinie techniki, jak i kultury. Pierwszym jego osiągnięciem było wytworzenie narzędzi aszelskich, w tym użytecznych pięściaków (pięściaki aszelskie). Były one narzędziem niemal uniwersalnym, służyły do wydobywania z ziemi korzeni i zabijania zwierzyny. Wzrosła ilość typów narzędzi i dokładność ich obróbki w stosunku do kultury olduvajskiej. Największym osiągnięciem Homo erectus w dziedzinie techniki było opanowanie ognia. Opanowanie ognia pozwoliło na udoskonalenie techniki polowań, obronę przed dzikimi zwierzętami, obróbkę cieplną pożywienia (pieczenie, prażenie). Używano go także do utwardzania drewnianych oszczepów używanych w łowiectwie. Ogień odgrywał też znaczącą rolę w kształtowaniu społeczeństwa i kultury- przy ognisku przekazywano tradycję kulturową i umiejętności, wzmacniano więzi społeczne. Pierwszy raz pojawiła się w historii ludzkości "baza domowa", czyli miejsce składowania zapasów, okresowego bytowania i spożywania żywności. Zaczęto budować pierwsze szałasy, jak ten z Terra Amata koło Nicei.

Zintensyfikowała się działalność łowiecka, co miało związek z większym spożyciem mięsa. Zupełnie nowe światło na wędrówkę praludzi rzuciły znaleziska z Dmanisi w Gruzji. Odkryto tam szczątki Homo georgicus- prawdopodobnie archaicznej formy Homo ergaster. Odkrycie to wykazało, że już ok. 1,9 mln lat temu hominidzi wywędrowali z Afryki. Najstarszym śladem jego bytowania w Azji jest jaskinia Ubejdija w dolinie Jordanu. Ciekawe jest stanowisko Czu-Ku-Tien w Chinach koło Pekinu. Znajdujemy tam ślady życia gromad ludzkich sprzed ok. pół miliona lat. Stanowisko dostarcza dowodów, że umiano używać ognia, ale nie umiano go rozniecać, więc podtrzymywano go przez lata. Do działalności Homo erectus zaliczamy również kultury: klaktońską, soańską. Z Homo erectus wiążą się też początki sztuki. W Bilzingsleben w Niemczech znaleziono oznakowane kości sprzed 350 tys. lat, a w Beheret Ram figurkę sprzed 230 tys. lat. Kamień precyzyjnie ociosany z dwóch stron ręką człowieka, prawdopodobnie pełniący rolę ciosła, czyli pierwowzoru siekiery, pochodzący sprzed 350 000 lat, odnaleziony został w Sima de Los Huesos w masywie górskim Atapuerca koło Burgos w północnej Hiszpanii. Przedmiot wykonano z czerwonawego kwarcytu. Znaleziono go wśród szczątków 27 osób. Ociosany starannie i precyzyjnie z dwóch stron kamień znaleziono na stanowisku badanym systematycznie od 1978 roku. Niedawno odkryto tam skamieniałe kości 27 hominidów, złożone celowo w jednym grobie, zaliczanych do gatunku Homo heidelbergensis. Ze stanowiska tego pochodzą najobfitsze pozostałości bytowania praludzi w Europie. Do Europy Homo erectus dotarł ok. 1,3 mln lat temu przez Bliski Wschód. Jego przedstawicielem w na Starym Kontynencie z późniejszego okresu jest Homo antecessor. Homo erectus przywędrował też do Indonezji (człowiek z Jawy), żył w dżunglach nieistniejącego już Sahulu. Co ciekawe, pojawił się tam już około 1,8-1,6 mln lat temu, tzn. zaraz po wyewoluowaniu w Afryce (Koobi Fora, 2 mln lat). Na terenie Polski Homo erectus przebywał ok. 500 tys. lat p.n.e. Jego najstarsze ślady pochodzą spod Trzebnicy i miejscowości Rusko. Czemu Homo erectus zasiedlił Stary Świat? Być może z powodu wielkiego pożaru na stepach Afryki lub uciążliwości afrykańskich owadów przenoszących malarię i inne śmiertelne choroby. Tego nie wiemy, lecz miał wszelkie potrzebne wyposażenie. Musimy też pamiętać, że poziom mórz był wtedy niższy niż obecnie (duża ilość wody była uwięziona w lądolodach) i obszary dziś znajdujące pod wodą były wtedy stałym lądem. Sycylia była połączona pomostem lądowym z Półwyspem Apenińskim. Wyspy Indonezji były połączone z Azją Południowo-Wschodnią, tworząc wielki, już nie istniejący subkontynent Sunda. Australia była połączona pomostem lądowym z Nową Gwineą tworząc obszar zwany Sahul, a Cieśnina Beringa jeszcze nie istniała- w tym miejscy był ląd zwany Beringią. Zasiedlanie było oczywiście długotrwałe, rozciągnięte na tysiąclecia. Człowiek nadal żył z łowiectwa i zbieractwa i prawdopodobnie ludzie ówcześni nie wyobrażali sobie innego trybu życia. Postęp również był powolny. W dużej mierze decydowała o tym izolacja międzygrupowa. Doświadczenia przekazywano z pokolenia na pokolenie i rzadko wprowadzano innowacje. Życie ludzkie, krótkie i ciężkie w owym czasie, nie zmieniało się przez tysiące lat. Człowiek mógł przeżyć tylko w grupie. Urządzano wielkie polowania siłami całej gromady. Człowiek w porównaniu do innych organizmów tamtych czasów był fizycznie słaby, wokół żyły wielkie zwierzęta plejstoceńskie, a on nie posiadał ani kłów, ani pazurów. Ale miał broń potężniejszą od tych, jakie miały inne zwierzęta- swój mózg, potrafił myśleć i mówić, wytwarzał narzędzia. Górował na przyrodą, bo umiał ją przekształcać do własnych potrzeb.

Rekonstrukcja głowy neandertalczyka ze skamieliny, żyjącego około 70 tys. lat temu.

Początek paleolitu środkowego związany jest z pojawieniem się Homo neanderthalensis czyli człowieka neandertalskiego i archaicznego Homo sapiens. Obie te pokrewne formy wywodzą się od Homo ergaster bądź Homo erectus. Dzisiejsi ludzie są potomkami archaicznych Homo sapiens. Neandertalczycy nie są natomiast naszymi przodkami w linii prostej. W jaskiniach Atapuerca w Hiszpanii odkryto ślady działalności Homo antecessor sprzed 200 tys. lat; m.in. pochówki składane w ramach rytuału pogrzebowego, narzędzia krzemienne i szczątki roślinne. W środkowej Etiopii znaleziono trzy czaszki, obecnie najwcześniejsze znane naukowcom szczątki Homo sapiens, pochodzące sprzed ok. 160 tys. lat. Noszą one wyraźne nacięcia wykonane kamiennymi narzędziami, co świadczy o rytuale pogrzebowym związanym z kultem czaszek. Czaszka ze Steinheim (300 tys. lat) i żuchwa z Mauer (500 tys. lat) są pozostałościami po żyjącym w Europie Homo heidelbergensis, który dał początek człowiekowi neandertalskiemu. Podobnie w Azji rozwijały się archaiczne populacje- ludzie znad Solo-formy Homo erectus z Indonezji sprzed 53-27 tys. lat, archaiczni Homo sapiens z Jaskini Górnej Czu-Ku-Tien (200 tys. lat) i Yunxian (350 tys. lat). Człowiek neandertalski (Homo neandertalensis) to wymarły gatunek człowieka, który występował ok. 300-40/30 tys. lat temu. Prawdopodobnie oddzielenie się dróg rozwojowych neandertalczyków i ludzi współczesnych dokonało się około 600 tys. lat temu, na co wskazują badania genetyczne. Ogólna budowa szkieletów neandertalczyków była masywna. Byli to osobnicy mocno zbudowani, krępej postury, o szerokim tułowiu. Ręce i nogi w stosunku do tułowia były nieco krótsze niż u współczesnych ludzi, neandertalczycy byli też nieco niżsi. Cechowała ich specyficzna masywna, szeroka i niska czaszka, przesunięte do tyłu niskie czoło i duże oczodoły z wystającymi łukami brwiowymi, co upodabniało ich czaszkę do małp człekokształtnych. Posiadali twarz silnie prognatyczną o wydatnych kościach policzkowych oraz mocną żuchwę pozbawioną bródki. Puszka mózgowa neandertalczyków była miała objętość taką samą lub nieco większą (1300-1700 cm3), niż u człowieka współczesnego. Naukowiec izraelski Ofer Bar-Josef uważa, że neandertalczycy mogli się posługiwać w pełni rozwiniętą mową, o czym świadczy budowa ich kości gnykowej. Neandertalczycy udoskonalili technikę polowań, narzędzia (włócznie, groty, zgrzebła, drapacze, ponad 60 typów narzędzi),obróbkę kamienia. Narzędzia, które wytwarzali należą do kultur: mustierskiej lewaluaskiej, mikocko-prądnickiej. Powstała za ich sprawą technika wytwarzania narzędzi oparta na oddzielaniu odłupków krzemiennych od wcześniej przygotowanego rdzenia, co umożliwiało uzyskiwanie odłupków o pożądanym kształcie. Umieli rozniecać i podtrzymywać ogień. Mieszkali w jaskiniach i prostych szałasach, wiedli koczowniczy tryb życia polując na mamuty, nosorożce włochate i inne zwierzęta i zbierając rośliny.

Szkielet Neandertalczyka, Amerykańskie Museum of Natural History.

Ludzie neandertalscy grzebali swoich zmarłych. Świadczą o tym odkrycia z irackiej jaskini Szanidar badanej przez Ralpha Soleckiego. W grocie Szanidar pochowano młodego neandertalczyka na kobiercu z kwiatów. Pochówki takie odkryto również na innych stanowiskach. Pod nawisem skalnym La Ferrasie we Francji odkryto coś w rodzaju cmentarzyska. Uprawiano kult czaszek, kult niedźwiedzia jaskiniowego (choć przykłady przytaczane na korzyść hipotez o owych kultach są co najmniej problematyczne), rytualny kanibalizm. Ciekawym znaleziskiem są również piszczałki sprzed 100 tys. lat. Neandertalczycy żyli w małych gromadach. Pochówek z Góry Karmel w Izraelu pokazuje troskę o niedołężnych członków społeczności; pochowano tam człowieka bez ręki, która musiała zostać amputowana z powodu choroby, był on ponadto okaleczony na polowaniu. Grupa wzięła na siebie ciężar utrzymywania tego osobniki. Należy pamiętać, że warunki życia były wówczas ciężkie, a średnia wieku wynosiła ok. 20 lat. Neandertalczycy potrafili być wobec siebie agresywni, o czym świadczą ostanie analizy ich szczątków ze Szwajcarii i Iraku. Wskazuje to na złożone zachowania społeczne ewidentnie ludzkiego typ i ludzki sposób bytowania, choć jak się wydaje nie posiadali neandertalczycy struktury społecznej opartej na rodzinie monogamicznej, ich społeczności były małe i nieruchliwe. Grupy ludności neandertalskiej zamieszkiwały obszar Europy, Bliskiego Wschodu, Azji Środkowej i być może Afryki Północnej. Homo neandertalensis był przystosowany do życia w zimnym klimacie ówczesnej Eurazji (której duża część była pokryta lodowcem). W Polsce ślady jego obozowisk występują na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Odkryto je w jaskini Ciemnej koło Ojcowa i na wzniesieniu lessowym Kraków-Zwierzyniec. Znaleziskami są głównie obozowiska, ślady polowań i ciekawy piec ziemny do wędzenia mięsa. W środkowym paleolicie nastąpił wzrost liczby ludności, ilość znalezisk z paleolitu środkowego przewyższa liczebnie znaleziska z paleolitu dolnego. Neandertalczycy wymarli bezpotomnie stanowiąc boczną gałąź rodzaju Homo, choć niektóre znaleziska mogą świadczyć o krzyżowaniu się z człowiekiem współczesnym.

Głównymi problemami badawczymi dotyczącymi górnego paleolitu są: geneza gatunku Homo sapiens, kontakty ludzi współczesnych i neandertalczyków, wyginięcie neandertalczyków, zasiedlenie świata przez Homo sapiens. Około 40 tys. lat temu ludzie współcześni wywędrowali z Afryki i przybyli na Bliski Wschód. Napotkali tam neandertalczyków, który to kontakt musiał być dużym przeżyciem dla obu społeczności. Z tych czasów zachowały się stanowiska archeologiczne z jaskiń Skuhl i El Tabun. Odkrycia z jaskini Skuhl zawierają szczątki pierwotnie uznawane za neandertalskie, wykazujące oprócz cech neandertalskich, cechy właściwe Homo sapiens. W jaskini El Tabun natomiast znaleziono szczątki człowieka neandertalskiego oraz wyroby kultury lewaluaskiej i mustierskiej z górnego plejstocenu. W jaskiniach palestyńskich znaleziono cmentarze ze szczątkami Homo sapiens. Pozostałości działalności człowieka współczesnego odnaleziono też w jaskini Szanidar w górach Zagros (Irak) oraz w Teszik Tasz w Uzbekistanie. Człowiek współczesny rozprzestrzenił się więc w Azji Zachodniej i zaczął wypierać neandertalczyka. Tymczasem w Afryce doszło do zróżnicowania kultur pomiędzy 100 tys. a 20 tys. lat p.n.e.; powstały kultury sangoańska, a następnie lupembijska. Grupy Homo sapiens przeniknęły do Chin, ślady ich działalności spotykamy w górnych poziomach jaskini Czu-Ku-Tien i stepach ordoskich (Shuidonggou). Dotarł już nawet do Indonezji cmentarzysko Homo sapiens z Ngandong na Jawie. Prawdopodobnie już wtedy gatunek ludzki począł się różnicować na rasy, zależnie od warunków środowiskowych. Większość wyżej wymienionych znalezisk należy do kultury mustierskiej. Na temat rozwoju i rozprzestrzenienia się ludzi współczesnych panują dwie konkurencyjne teorie: multiregionalna (zakładająca, że ludzie współcześni rozwinęli się autonomicznie z różnych populacji Homo erectus żyjących w Starym Świecie) i hipoteza wyjścia z Afryki (zakładająca wędrówkę grup ludzkich Homo sapiens z Afryki, gdzie się rozwinęły, i ich zasiedlenie całego świata). Badania genetyczne wskazują na drugą hipotezę, potwierdzają ją też ostanie odkrycia archeologiczne (najstarsze szczątki Homo sapiens w Etiopii). Będziemy więc się jej trzymać w naszych rozważaniach. Ludzie współcześni po przybyciu do Europy ok. 40 tys. lat p.n.e. napotkali tam neandertalczyków (tak jak na Bliskim Wschodzie). Przegląd znalezisk dotyczących pochodzenia ludzi współczesnych i badania genetyczne świadczą o słuszności tej hipotezy i pomagają zrekonstruować wędrówki naszych przodków:
1 - w Afryce występowały formy przejściowe między populacjami archaicznymi a ludźmi o współczesnej anatomii (znaleziska z Elandsfontein i Bodo- 300 tys. lat, Ndutu- 400 tys. lat), część zaliczana jest do Homo heidelbergensis (Broken Hill- człowiek rodezyjski 200 tys. lat, Florisbad- 300 tys. lat) oraz do Homo helmei z północnej Afryki- są to okazy o dużych mózgoczaszkach i niektórych archaicznych cechach twarzoczaszki, najstarsze szczątki Homo sapiens pochodzą ze stanowisk Omo 1 i Omo 2 sprzed 130 tys. lat- są to szczątki ludzi o takiej budowie anatomicznej jak ludzie dzisiejszych czasów, nieco młodsze szczątki odkryto w Klasies River Mouth i Border Cave w RPA, to z Afryki pochodzą wczesne świadectwa rozwiniętego życia społecznego i kulturowego (malowidła, ozdoby, sztuka) oraz technologii (kościane narzędzia, harpuny, wydobywanie minerałów, barwniki),
2 - niedługo po pojawieniu się w Afryce ludzie współcześni wywędrowali na Bliski Wschód, tam byli już obecni ok. 100 tys. lat temu (znaleziska z Mugharet es-Skhul, Qafzeh), współistniejąc z neandertalczykami (Mugharet el-Tabun-120 tys. lat, Amud i Kebara- 60 tys. lat) przez około 40 tys. lat, Homo sapiens zamieszkujący ten region byli smukli, podobni do populacji afrykańskich,
3 - w Europie ludzie współcześni wkroczyli od Bałkanów wypierając stopniowo neandertalczyków, szczątki z Bacho Kiro, Paviland, Cro Magnon i Vogelherd sprzed 45-30 tys. lat temu są najstarszymi znaleziskami H. sapiens z terenu Starego Kontynentu, znalezisko szkieletu dziecka z Lagar Velho raz niektóre szkielety z Jaskini Vindija w Chorwacji sprzed 25 tys. lat świadczą o krzyżowaniu się z neandertalczykami,
4 - do Azji ludzie współcześni dotarli już około 60-70 tys. lat temu, o czym świadczą znaleziska z Chin i Indonezji, na terenie Sundy spotkali ostatnich Homo erectus i karłowaty gatunek człowieka- Homo floresiensis,
5 - badania genetyczne świadczą (m.in. badania DNA jądrowego i mitochondrialnego), że wczesna ludzka populacja była niewielka- około 10000 ludzi i we wczesnym okresie swego istnienia podzieliła się na 3 populacje: protoeuropejską, protoafrykańską i protoazjatycką, katastrofa naturalna około 80 tys. lat temu znacznie ją zmniejszyła.

Miejsca w Europie, gdzie odnaleziono pozostałości neandertalskie.

Neandertalczycy zaczęli być wypierani przez Homo sapiens. Niektóre odkrycia (np. z jaskiń Hiszpanii i Portugalii) wskazują jednak na możliwość sporadycznych kontaktów płciowych Homo sapiens i Homo neandertalensis, chociaż wielu badaczy sądzi, że. do krzyżowania się tych ludzkich gatunków nie doszło, czego dowodem jest brak wspólnego dziedzictwa genetycznego. Mogło dochodzić też do walk i wymiany przedmiotów wartościowych.
Tak czy inaczej neandertalczycy wyginęli. Ostatnim miejscem, gdzie mieszkali były jaskinie gibraltarskie. Homo sapiens pozostał jedynym gatunkiem hominidów. Rozwijał swoją górnopaleolityczną kulturę. Nastąpił wzrost liczby ludności i zróżnicowanie rodzajów narzędzi krzemiennych i kościanych. Ludzie prowadzili koczowniczy tryb życia oparty na łowiectwie, zbieractwie i rybołówstwie . Budowali szałasy ze skór i kości mamutów (tak jak w Mieżyriczu na Ukrainie i w Dolnich Vestonicach na Morawach), z gałęzi i skór (we Francji), mieszkali w jaskiniach (tak jak na Bliskim i Dalekim wschodzie), ziemiankach (Europa i Azja). Ubrania wyrabiano ze skór zszytych za pomocą kościanych igieł i nici ze ścięgien zwierzęcych. Do polowania używano włóczni z krzemiennym grotem wyrzucane często za pomocą specjalnego miotacza, w Afryce (kultura aterska) wynaleziono też łuk. Do połowu ryb używano harpunów. Ludzie korzystali z różnorodnych surowców: krzemienia, kamienia, kości, rogu, drewna, skór. Urządzano wielkie polowania na zwierzęta stadne; na konie w Europie i Azji, na gazele w Afryce i na Bizony w Ameryce Północnej. Wykorzystywano przy tym ogień, pułapki i naturalne przepaści. W paleolicie widzimy zaczątki wymiany, która miała charakter międzyplemiennej ceremonialnej wymiany darów. I tak na przykład muszle śródziemnomorskie spotykamy w głębi Francji.

Nastąpił również rozwój wierzeń religijnych. Ludzi chowano w jaskiniach lub w terenie otwartym w pozycji wyprostowanej lub skurczonej. W wyposażeniu grobowym spotykamy niekiedy sprzęt łowiecki, kły mamutów, ozdoby. Zmarłych posypywano ochrą. Ślady takich pochówków odkryto na przykład w Sungir koło Moskwy i w Dolnich Vestonicach na Morawach. Figurki znane jako "Wenus Paleolityczne" są wyrazem kultu płodności. Ludzie paleolitu tworzyli sanktuaria jaskiniowe (Lascaux, Altamira), na których ścianach malowali lub ryli wizerunki nosorożców, mamutów, bizonów, jeleni i innych zwierząt. Istnieje wiele teorii na temat znaczenia sztuki naskalnej z górnego paleolitu. Część archeologów opowiadała się za hipotezą, że były one "sztuką dla sztuki", inni sądzili że są to zapisy wizji szamanów w stanie odurzenia narkotycznego. Najprawdopodobniej jednak związane były z ówczesną religijną wizją świata i magią łowiecką. W związku z rozwojem owych religijnych wyobrażeń pojawiła się funkcja szamana-czarownika odpowiedzialnego za pełnienie obrzędów. Był on wysoko ceniony w społeczeństwach paleolitu. Uprawiano kult czaszek i rytualny kanibalizm. Na okres górnego paleolitu datuje się też początki zainteresowania astronomią. Podstawowymi jednostkami społecznymi paleolitu były gromady składające się z rodzin dysponujących własnymi szałasami. Wszyscy członkowie gromady byli ze sobą spokrewnieni. Społeczność była egalitarna, nie było różnic społecznych i majątkowych. Przywódcą gromady był ktoś w rodzaju wodza, naczelnika- było to jednak przywództwo nieformalne i zależało od osobistych umiejętności, funkcje religijne pełnił szaman. Gromada liczyła mniej niż stu ludzi, stale przemieszczała się i budowała tymczasowe obozowiska.

Przejdźmy teraz do kwestii zasiedlenia kontynentu amerykańskiego. Wyniki badań archeologicznych, antropologicznych i językoznawczych rzuciły wiele światła na proces zasiedlenia kontynentu amerykańskiego. Już w XIX wieku uczony amerykański Lewis Henry Morgan badając systemy pokrewieństwa u ludów Azji i Ameryki, stwierdził azjatyckie pochodzenie mieszkańców Nowego Świata. Obecnie nie ulega już wątpliwości, że dzisiejsi autochtoni Ameryki są potomkami kilku fal osadniczych, przenikających przez Cieśninę Beringa w różnych odstępach czasu. Uczeni dzielą się w tej kwestii na tych, którzy uważają, że nastąpiło ono ok. 12 tys. lat p.n.e. i na tych, którzy sądzą, że nastąpiło to ok. 40 tys. lat p.n.e. Przejście Homo sapiens do Ameryki było wielką ekspansją populacyjną, określiło też losy ludzi, którzy tam się osiedlili i ich potomków. Mimo, że liczne świadectwa wskazują na zasiedlenie tego wielkiego kontynentu przed 12 tys. lat p.n.e., to jednak toczy się w nauce spór co do wiarygodności tych świadectw. Istnieje kilka stanowisk, co do których można wysunąć wiarygodne przypuszczenie, że pochodzą sprzed czasów kultury Clovis- najstarszej Kultury obu Ameryk. Są to stanowiska: Los Toldos, Taima-Taima, Monte Verde, Tagua-Tagua- wszystkie w Ameryce Południowej. Najstarszym i najbardziej kontrowersyjnym z wszystkich tego typu stanowisk jest brazylijskie Toca de Boqueirao da Pedra Furada (w skrócie Pedra Furada) sprzed 50 tys. lat. Jest to schronisko skalne na którym znaleziono ślady bytowania człowieka, m.in. narzędzia kamienne, których pochodzenie i autentyczność jest kwestionowana. Mniej kontrowersyjne jest schronisko skalne Meadowcroft w USA sprzed 19 600 lat.

Obrazek przedstawiajacy zwierzęta żyjące w epoce plejstocenu.

Jasne jest, jednak, że przed kulturą Clovis zamieszkiwał Amerykę Północną i Południową inny lud, nieliczny i rozproszony. Około 12 tys. lat p.n.e. przybył tu lub Clovis- łowcy mamutów i zwierząt drapieżnych, którzy za stadami dzikich drapieżników przeszli przez Beringię (pomost lądowy między Azją a Ameryką Północną), przeszli między lądolodem laurentyńskim a kordylierskim i wkroczyli do Nowego Świata. Charakterystycznym zabytkiem kultury Clovis są ostrza z rynienkowatym zagłębieniem. Badania DNA i analizy językoznawcze dowodzą, że pierwotna ludność Ameryki i jej zróżnicowanie jest produktem kilku migracji (3-4 migracje od ok. 30 tys. lat), choć ostatnio dochodzi do głosu pogląd o jednej migracji. Istnieją 3 główne grupy pierwotnej ludności w Nowym Świecie: Amerindianie, Eskimo-Aleuci i Na-Dene. Skutkiem przybycia ludzi do Ameryki było wytępienie wielu gatunków tutejszych ssaków skutkiem intensywnej działalności łowieckiej. Wyginęło 75 gatunków, w tym mastodonty, mamuty, leniwce olbrzymie, jaki, lwy. Australia została zasiedlona prawdopodobnie stosunkowo wcześnie. Zasiedlenie tego kontynentu wymagało przepłynięcia Morza pomiędzy Sundą a Sahulem, co było możliwe jedynie przy pomocy łodzi. Problemem jest określenie dokładnego czasu tego wydarzenia, ze względu na ubóstwo zapisu archeologicznego i niedostatek datowań. Dwa najstarsze stanowiska archeologiczne w Australii- Malakunanja i Nauwalabila datowane są na 60 tys. lat. Kontrowersyjne stanowisko Jinmium może liczyć jednak nawet 176 tys. lat. Pochówek ciałopalny znad jeziora Mungo liczy sobie 25 tys. lat i jest najstarszym na świecie świadectwem kremacji. Cechy antropologiczne wczesnych australijskich szczątków ludzkich (m. in. z Jeziora Wilandra) wskazują na istnienie 2 populacji zasiedlających ten kontynent (gracylnej i masywnej) i dwóch migracji. Aktywność łowiecka przybywających tu ludzi spowodowała prawdopodobnie wyginięcie dużych torbaczy.

Nasz przegląd zacznijmy od Europy. Rozwijały się tam kultury: oryniacka, grawecka, magdaleńska. Przedstawiciele tych kultur żyli z łowiectwa i zbieractwa. To oni tworzyli malowidła w jaskiniach zachodniej Europy. Posiadali bogate życie duchowe i artystyczne. Byli koczownikami mieszkającymi w namiotach z drewna, kości mamutów i skór. Na terenach dzisiejszej Rosji łowcy mamutów z Kostienek i Sungir przenosili się z miejsca na miejsce budowali domy z ciosów i skór mamutów i bogato grzebali swych zmarłych. Mieszkańcy Europy posiadali daleko idącą specjalizację łowiecką. Zwiększyła się też częstotliwość migracji. Polowano na duże stada zwierząt. W schyłkowym okresie paleolitu powstały kręgi kulturowe: tarnowiański i kultur liściakowych. Na Syberii w Azji również żyli łowcy mamutów i reniferów mieszkający w chatach ze skór, kości mamutów, kamieni i gałęzi. Na Bliskim Wschodzie żyli ludzie kultury lewanto-oryniackiej. Zamieszkiwali jaskinie i proste szałasy w Palestynie i w górach Zagros. Polowali na gazele, jelenie, dzikie kozy i mniejsze zwierzęta. Nie gardzili także rybami. Po raz pierwszy zapoznali się także z pewnymi gatunkami traw o pożywnych ziarnach rosnących w tym regionie. Były to dzikie zboża. Stanowiły one wówczas tylko uzupełnienie ich zbieracko-łowieckiej diety. W górach Zagosu żyli ludzie kultury baradostyjskiej, którzy mieszkali w jaskiniach użytkowanych jako obozowiska macierzyste. Oni również polowali na dzikie zwierzęta. Kontaktowali się ze społecznościami znad Morza Śródziemnego czego dowodem jest muszla znaleziona na stanowisku Pa Sangar. Ponadto w warstwie C jaskini Szanidar znaleziono obsydian znad Jeziora Van. Około 12 tys. lat temu na wyspie Hokkaido pojawiła się umiejętność lepienia i wypalania spiczastodennych naczyń glinianych zdobionych odciskami sznura. W Afryce wynaleziono łuki i harpuny, posługiwano się zgeometryzowanymi narzędziami krzemiennymi.

Po zasiedleniu obu Ameryk ludzie rozprzestrzenili się po całym kontynencie. Na Wielkich Równinach Północnej Ameryki polowali na bizony, zwierzęta nie bały się ich tym bardziej, że wcześniej nie zetknęły się z człowiekiem. Nad brzegami jeziora Texcoco żyły mamuty, na które również polowano. Paleoindianie (bo tak nazywamy pierwszych mieszkańców kontynentu amerykańskiego) mieszkali tam w szałasach z gałęzi i skór. Na wybrzeżu zatoki Campeche, gdzie ludzie zamieszkiwali w dżungli polowano na jaguary. W Amazonii ludzie wykorzystywali bogactwa lasu równikowego, polując i zbierając rośliny, tak jak wiele tamtejszych ludów robi to do dziś. Nad Oceanem Spokojnym korzystano z morskich zasobów: ryb i skorupiaków. W Patagonii polowano na guanko (zwierzę z rodziny wielbłądowatych) za pomocą oszczepów z obsydianowym grotem. W rejonie przylądku Horn żyli Alkalufowie i Jahganowie. Żywili się małżami, rybami, fokami i wielorybami. Nie używali żadnych ubrań- chodzili zupełnie nago. Ich mieszkaniami były tymczasowe szałasy z gałęzi i liści. W końcu plejstocenu człowiek współczesny (Homo sapiens) opanował niemal cały świat oprócz Polinezji i Antarktyki. Pozostał jedynym gatunkiem hominidów. Poszczególne społeczeństwa górnego paleolitu przystosowały do warunków, w których żyły osiągając znaczną specjalizację. Ludność świata liczyła wtedy prawdopodobnie kilka milionów ludzi, choć mogła być też mniej liczna. Człowiek zajmował się głównie łowiectwem i zbieractwem, żyjąc w stanie dzikości. Jego życie było silnie uzależnione od warunków klimatycznych, które decydowały o dostępności pożywienia. Mimo ciężkich warunków panujących wówczas na Ziemi człowiek rozwijał swoją kulturę i gospodarkę. Uczeni przypuszczają, że to właśnie kultura umożliwiła ludziom przetrwanie i dalszy rozwój.

Etykiety:

Prehistoria Homo sapiens Plejstocen Neandertalczyk Australopitek Pochodzenie człowieka Obrzędy neandertalskie

Bibliografia:

• Baturo W. (red.) 2002, Biologia. Spojrzenie na człowieka, Warszawa.

• Dart R. A., Craig D. 1963, Na tropach brakującego ogniwa, Warszawa.

• Darwin K. 2006, O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, czyli o utrzymywaniu się doskonalszych ras w walce o byt, Warszawa.

• Kleibl J. 1981, Skąd przychodzisz Adamie?, Katowice.

• Lewin R. 2002, Wprowadzenie do ewolucji człowieka, Warszawa.

• Moore R. 1966, Skamieniałymi śladami człowieka. Zarys ewolucji, Warszawa.

• Renfrew C., Bahn P. 2002, Archeologia. Teorie, metody, praktyka, Warszawa.

• Wolf J., Burian Z. 1982, Pradzieje człowieka, Warszawa.

---