Finansami nazywamy stosunki ekonomiczne nawiązywane w celu gromadzenia i rozdziału zasobów pieniężnych, a co za tym idzie — podziału produktu społecznego. Są one przedmiotem badań naukowych. Przez dłuższy czas mówiono, że finansami zajmuje się nauka finansów (lub „nauka o finansach"). Wraz z rozszerzaniem się zakresu wiedzy o finansach zaczęto wyodrębniać w jej ramach wyraźnie określone dyscypliny naukowe. Obecnie przeważa pogląd, że nie można już mówić o „nauce o finansach", lecz o „naukach o finansach". Zaliczamy do nich m.in.:

• finanse przedsiębiorstw —-jest to nauka o operacjach finansowych
  dokonywanych przez przedsiębiorstwo, mająca zasadnicze znaczenie
  dla zarządzania przedsiębiorstwem i jego zasobami,

• finanse publiczne — nauka ta zajmuje się przede wszystkim polityką
  finansową państwa,

• finanse ludności (inna nazwa — finanse gospodarstw domowych)
  — ta powstająca nauka bada operacje finansowe osób fizycznych,

• bankowość — jest to nauka o bankach i prowadzonych przez nie
  operacjach.

W przyszłości zapewne powstaną inne nauki, zajmujące się różnymi typami szybko rozwijających się instytucji finansowych, m.in. towarzystwa­mi ubezpieczeniowymi, towarzystwmi inwestycyjnymi, emerytalnymi, a tak­że rynkami finansowymi i stosowanymi na nich instrumentami. Proces wyodrębniania się osobnych nauk z dziedziny finansów pozwala na lepsze zbadanie konkretnych operacji, instrumentów itp., choć z drugiej strony wiążą się z nim pewne minusy wynikające z wąskiej specjalizacji nauki.

System finansowy w gospodarce rynkowej to mecha­nizm współtworzenia i przepływu siły nabywczej między niefinansowymi podmiotami gospodarczymi, w skład którego wchodzą instrumenty finanso­we, rynki finansowe, instytucje finansowe oraz zasady określające sposób ich funkcjonowania.

Sformułowanie, że system finansowy jest „mechanizmem współtworzenia i przepływu siły nabywczej między niefinansowymi podmiotami gospodarczymi" mówi o jego podstawowej funkcji. Głównym zadaniem systemu finansowego w gospodarce rynkowej jest a) współuczestniczenie w tworzeniu powszechnie ak­ceptowanego środka dokonywania transakcji (czyli pieniądza) (Mówimy o „współuczestniczeniu" przez system finansowy w kreowaniu pieniądza, ponieważ współczesny pieniądz w ostateczności powstaje w oparciu o kredyt bankowy. Tym samym w procesie jego kreowania musi też wziąć udział podmiot niefinansowy, który zaciąga kredyt w banku.)

b) oraz umożli­wianie jego przemieszczania się między niefinansowymi podmiotami gospo­darczymi (ekonomicznymi), tj. gospodarstwami domowymi, przedsiębiorstwami i budżetem (skarbem) państwa.

Powyższe sformułowanie nie wystarcza jednak do precyzyjnego zdefiniowa­nia systemu finansowego, ponieważ w praktyce wszystkie podmioty gospodarcze uczestniczą w jakimś stopniu w tworzeniu i przepływie siły nabywczej⁽Na przykład gospodarstwa domowe lub przedsiębiorstwa (produkcyjne) zaciągając kredyt w banku uczestniczą w kreowaniu siły nabywczej. Natomiast gromadząc dochody oraz ponosząc wydatki biorą również udział w przepływie siły nabywczej.⁾. Dlatego też w definicji potrzebne są dodatkowe elementy, precyzujące zakres omawia­nego pojęcia. Elementami tymi są ogniwa (składniki) systemu finansowego.

1.2. Struktura systemu finansowego

Jak wynika z podanej wyżej definicji, system finansowy składa się z czterech rodzajów ogniw: instrumentów finansowych, rynków finansowych, instytucji finansowych oraz zasad, na jakich działają trzy wymienione elementy. Te cztery ogniwa tworzą strukturę systemu finansowego. Tabela 1.1 przedstawia w schematyczny sposób tę strukturę, uwzględniając jednocześnie główne kryteria grupowania poszczególnych rodzajów ogniw systemu finansowego.

Tabela 1.1. Schemat struktury systemu finansowego w gospodarce rynkowej

I. Instrumenty finansowe

1. O charakterze wierzycielskim i własnościowym

2. O stałym i zmiennym dochodzie

3. Krótko-, średnio- i długoterminowe

4. Bezpośrednie i pośrednie

5. Rzeczywiste (bazowe) i pochodne (pozabilansowe)

2. Rynki finansowe

1. Pierwotne i wtórne

2. Otwarte i zindywidualizowanych transakcji finansowych

2.2.1. Rynki zindywidualizowanych transakcji: depozytowe, kredytowe i ubezpieczeniowe

2.3. Pieniężne i kapitałowe

1. Rynek pieniężny: międzybankowy i pozabankowy

2. Rynek kapitałowy: giełdowy i pozagiełdowy

4. Instrumentów denominowanych w walucie krajowej i rynek walutowy (dewizowy)
   2.4.1. Eurorynki: pieniężne i kapitałowe

5. Hurtowe i detaliczne

6. Instrumentów pochodnych (pozabilansowych)

3. Instytucje finansowe 3.1. Wyłącznie dystrybuujące i tworzące instrumenty finansowe

3.1.1. Tworzące instrumenty finansowe: pieniądz i instrumenty finansowe nie będące pie­niądzem 3.1.1.1. Tworzące pieniądz: banki komercyjne i bank centralny

4. Zasady funkcjonowania 4.1. Sformalizowane i niesformalizowane

Źródło: opracowanie własne.

1.2.1. Instrumenty finansowe

Instrumenty finansowe są to zobowiązania finansowe, a więc roszczenia doty­czące majątku jednych podmiotów gospodarczych w stosunku do drugich.

Dla emitentów są one zobowiązaniami (pasywami), natomiast dla ich posiadaczy składnikami ich majątku (aktywami).

Generalnie instrumenty finansowe mogą być dwojakiego rodzaju: mięć cha­rakter długu (pożyczki) albo być udziałem w majątku podmiotu gospodarczego (dokumentem współwłasności). W każdym przypadku są one jednak zobowiąza­niami emitenta, co oznacza, że instrumenty finansowe są swoistymi obietnicami -obietnicami wypłacenia przez emitenta w przyszłości, z chwilą zaistnienia okre­ślonych przesłanek, jakichś środków pieniężnych (np. zwrot kapitału, wypłata procentu, dywidendy). Fakt, że instrumenty finansowe są specyficznymi obietni­cami ma istotne znaczenie dla całokształtu funkcjonowania systemu finansowego.

Instrumenty finansowe można pogrupować według różnych kryteriów.

1) Z punktu widzenia aspektu własnościowego instrumenty finansowe dzielą się na instrumenty o charakterze wierzyciel-skim i o charakterze własnościowym, a więc na instrumenty o charakterze długu (pożyczki), takie jak wszelkiego rodzaju depozyty bankowe, weksle, obligacje itp., oraz o charakterze udziału w majątku (kapitale) podmiotu gospodarczego (dokument współwłasności) - przykładem są przede wszystkim akcje.

2) Z tego punktu widzenia sposobu, w jaki gene­rują one dochód. można mówić o: o instrumentach finansowych przynoszących stały dochód oraz o instrumentach finansowych przynoszących zmienny dochód. Tradycyjnie jako przykłady pierw­szych podaje się obligacje, a jako drugich akcje. W praktyce jednak, w wyniku długotrwałego utrzymywania się procesów inflacyjnych, takie instrumenty jak obligacje również często mają zmienne oprocentowanie.

3) Kolejne kryterium, to czas, a dokładniej począt­kowy (w momencie emisji) okres pozostający do wykupu przez emitenta (tzw. termin zapadalności) instrumentu finansowego. Stosując to kryterium instrumenty finansowe najczęściej dzieli się na krótkoterminowe (tj. o początkowym terminie zapadalności do 1 roku), średnioterminowe (o początkowym terminie zapadalno­ści od 1 roku do 5 lat) i długoterminowe (o początkowym terminie zapadalności powyżej 5 lat lub bez terminu, jak to jest w przypadku akcji). Czasami instrumenty finansowe dzieli się też, wykorzystując inną konwencję, na instrumenty krótkoter­minowe (o terminie zapadalności do 1 roku) i instrumenty długoterminowe (o ter­minie zapadalności powyżej 1 roku). Te pierwsze są również określane mianem instrumentów pieniężnych, a drugie - instrumentów kapitałowych.

4)Według kryterium charakteru emitenta, tzn. czy jest on jednostką niefinansową, czy też instytucją finansową mówimy o bezpośrednich i pośrednich instrumentach finansowych. Jeżeli instrument jest emitowany przez niefinansowe podmioty gospodarcze (przedsiębiorstwa, władze lokalne i centralne - rządy), to mówimy o bezpośrednich instrumentach finansowych. Zgromadzona za ich po­mocą siła nabywcza trafia bowiem bezpośrednio do rąk ostatecznych użytkowni­ków (tj. emitentów). Z kolei instrumenty emitowane przez instytucje finansowe nazywamy pośrednimi instrumentami finansowymi. Rolą instytucji finansowych jest bowiem pośredniczenie w przepływie siły nabywczej. Warto zauważyć, że współczesny pieniądz (tj. pieniądz kredytowy, kreowany przez system bankowy) jest pośrednim instrumentem finansowym.

Jak wspomnieliśmy, instrumenty finansowe są swoistymi obietnicami ze strony emitentów. W przypadku współczesnego pieniądza należy to rozumieć jako zobowiązanie banku centralnego oraz systemu banków komercyjnych do wypeł­niania przez pieniądz jego funkcji, w tym zwłaszcza w drodze zachowania (ogra­niczenia zmian) jego siły nabywczej.

5) Najnowszą tendencją (nasilającą się wyraźnie w krajach wysoko rozwinię­tych od połowy lat siedemdziesiątych) w dziedzinie instrumentów finansowych jest powstawanie instrumentów pochodnych (zwanych także instrumentami poza­bilansowymi, derywatywami lub derywatami). Są to instrumenty, których wartość kształtuje się jako pochodna wartości innych (rzeczywistych, bazowych w stosun­ku do nich) aktywów

Tak więc z tego punktu widzenia instrumenty finansowe można podzielić na instrumenty rzeczywiste, bazowe (przykładem mogą być wszystkie dotychczas wspomniane instrumenty finansowe. Warto podkreślić, że instrumentami bazowymi mogą być nie tylko instrumenty finansowe, lecz także transakcje towarowe. Transakcje produktami rolnymi i surowcami były jednymi z naj­ważniejszych instrumentów bazowych dla rozwoju instrumentów opcyjnych i kontraktów futures.) oraz pochodne, po­zabilansowe (przykładem mogą być kontrakty typu forward ifutures, opcje lub tzw. Swapy.

Powstanie instru­mentów pozabilansowych wiązało się z zabezpieczeniem przed ryzykiem zmiany cen, kursów walutowych i stóp procentowych występujących na rynkach towaro­wych i finansowych.

1.2.2. Rynki finansowe

Na rynki finansowe składają się transakcje instrumentami finansowymi. Inny­mi słowy, rynek finansowy to rynek, na którym przedmiotem obrotu są instrumen­ty finansowe.

Rynki finansowe można pogrupować wykorzystując różne kryteria podziału.

1) Po pierwsze, uwzględniając fakt czy transakcja na rynku finansowym wiąże się z emisją (kreacją) instrumentu finansowego, czy też z odprzedażą istniejące­go już instrumentu. Gdy zachodzi emisja instrumentu finansowego, mówimy o rynku pierwotnym, a gdy następują dalsze transakcje odprzedaży tego instru­mentu, mówimy o jego rynku wtórnym.

2)Przy podziale na rynki otwarte i zindywidualizowanych transakcji finanso­wych bierze się pod uwagę kryterium wielości nabywców instrumentów finan­sowych. Na rynku otwartym mamy do czynienia ze sprzedażą na zasadzie aukcji. Natomiast w przypadku rynku zindywidualizowanych transakcji do powstania (emisji) instrumentu finansowego dochodzi w wyniku bezpośrednich, osobistych negocjacji między nabywającym i sprzedającym. Jest tak w przypadku umów kredytowych (rynek kredytowy), umów depozytowych (rynek depozytowy), polis ubezpieczeniowych (rynek ubezpieczeniowy) czy też emisji akcji imien­nych. Rynki zindywidualizowanych transakcji finansowych to przede wszystkim rynki pierwotne; rynek wtórny na tego typu instrumenty siłą rzeczy jest ograniczony. Natomiast na rynkach otwartych możemy mieć do czynienia zarówno z trans­akcjami pierwotnymi jak i wtórnymi.

Na marginesie trzeba jednak zauważyć, że podział na rynki otwarte i trans­akcji zindywidualizowanych w krajach wysoko rozwiniętych traci stopniowo na ostrości ze względu na rozwój techniki tzw. sekurytyzacji, tj. nadawania cech zbywalności instrumentom o charakterze zindywidualizowanym (głównie kre­dytom bankowym)⁴. Niemniej omawiane rozróżnienie nadal ma istotne znacze­nie ze względu na to, że w przypadku rynku otwartego przepływ siły nabywczej wynikający z transakcji między emitentem i inwestorem odbywa się na podsta­wie powszechnie dostępnych informacji, podczas gdy w przypadku transakcji zindywidualizowanej udzielający pożyczki (np. bank kredytujący) z reguły uzy­skuje dodatkowe informacje o pożyczkobiorcy. W konsekwencji tryb, w jakim dokonuje się emisji instrumentów finansowych, ma duże znaczenie dla alokacji środków i sposobu, w jaki system finansowy pełni funkcje kontrolne

3)Uwzględniając kryterium czasu rynki finansowe dzieli się na rynki pieniężne i rynki kapitałowe. Pierwsze obejmują transakcje instrumentami finansowymi o pierwotnym terminie wykupu (zapadalności) do 1 roku, drugie - instrumentami finansowymi o dłuższym okresie zapadalności. Z punktu widzenia gospodarki finansowej podmiotów gospodarczych (zarówno finansowych jak i niefinansowych) transakcje rynku pieniężnego należy wiązać przede wszystkim z zaspokaja­niem krótkoterminowych potrzeb tych podmiotów, tj. potrzeb wynikających z ko­nieczności utrzymania ciągłości wypłat (płynność finansowa) oraz z zagospodaro­wywaniem chwilowo wolnych środków. Z kolei transakcje rynku kapitałowego wiążą się zazwyczaj z potrzebami rozwojowymi podmiotów (inwestycje) oraz z procesami odkładania się oszczędności.

3a)Rynek pieniężny według kryterium podmiotów dokonujących na nim transakcji dzieli się na międzybankowy i pozabankowy. Rynek międzybanko-wy to rynek transakcji między bankami komercyjnymi, a także między nimi i bankiem centralnym. Natomiast pozabankowy rynek pieniężny obejmuje trans­akcje instrumentami pieniężnymi między podmiotami niefinansowymi oraz mię­dzy nimi i sektorem banków.

3b)Uwzględniając aspekt organizacyjny rynek kapitałowy można generalnie podzielić na rynek giełdowy i pozagiełdowy. Rynek giełdowy to transakcje na giełdzie papierów wartościowych; jej rolą jest usprawnianie (organizowanie) obrotu instrumentami rynku kapitałowego. Rynek pozagiełdowy to rynek, na którym transakcje instrumentami o charakterze kapitałowym dokonywane są bez­pośrednio między instytucjami finansowymi (głównie biurami maklerskimi). Rynek giełdowy różni się od rynku pozagiełdowego znacznie większymi gwarancja­mi dla inwestorów.

4) Z punktu widzenia waluty wykorzystywanej przy transakcjach finansowych rynki dzieli się na rynek instrumentów denominowanych w walucie krajowej i rynek walutowy (dewizowy). Od końca lat pięćdziesiątych rozwijają się też tzw. eurorynki, tj. rynki, na których przedmiotem transakcji są instrumenty finansowe wyrażone w walutach innych niż waluta państwa, na którego terytorium zachodzi dana transakcja (Przedrostek „euro" ma tu bardzo umowny charakter; wywodzi się z faktu, że pierwsze tego
typu transakcje na szerszą skalę dotyczyły dolara USA na rynku londyńskim (w Stanach Zjednoczo­
nych mówiono więc o rynku eurodolara). Obecnie występuje rynek eurojena (rynek jena poza
Japonią, np. na rynkach azjatyckich), euromarki itp.). Z kolei w ramach tak ogólnie określonego eurorynku można wyróżnić jego dwa podstawowe segmenty, eurorynek pieniężny (rynek eurowa-lutowy) oraz eurorynek kapitałowy. Pierwszy to rynek transakcji walutowych dokonywanych poza miejscem pochodzenia danej waluty, a drugi to przede wszy­stkim rynek euroobligacji, a więc rynek, na którym obraca się obligacjami deno-minowanymi w walucie innego państwa⁶.

5)Przyjmując jako kryterium podziału skalę (wielkość) dokonywanych transakcji instrumentami finansowymi można rozróżnić między rynkami finansowymi hurtowymi i detalicznymi. Rynek hurtowy jest to rynek dużych transakcji (głównie dokonywanych przez instytucje finansowe między sobą oraz z przedsiębiorstwami), natomiast rynek detaliczny to rynek małych transakcji (głównie instytucji finansowych z gospodar­stwami domowymi).

W związku z rozwojem instrumentów pochodnych, w literaturze wyodrębnia się jako podgrupę rynki instrumentów pochodnych (pozabilansowych, derywa-tywów, derywatów). W gruncie rzeczy jednak instrumenty pozabilansowe to przede wszystkim instrumenty krótkoterminowe, należałoby zatem zaliczać je do rynku pieniężnego.

We współczesnej rzeczywistości coraz częściej obser­wujemy tendencję do zacierania się różnic między wymienionymi rodzaja­mi instrumentów i rynków finansowych.

1.2.3. Instytucje finansowe

Instytucje finansowe (czyli pośrednicy finansowi) to podmioty ekonomiczne (fir­my, przedsiębiorstwa), które charakteryzują się tym, że⁷:

głównym przedmiotem ich działalności (a tym samym ich podstawowym źródłem dochodów) jest utrzymywanie instrumentów finansowych i do­konywanie transakcji nimi,

1. w efekcie instrumenty finansowe są zazwyczaj dominującym składni­
   kiem ich majątku (aktywów).

Innymi słowy, instytucje finansowe są to firmy świadczące usługi związane z utrzymywaniem instrumentów finansowych i dokonywaniem transakcji nimi, co znajduje odbicie w strukturze majątkowej tych instytucji.

Bardzo często wiele z tych instytucji nie występuje samodzielnie („w czystej postaci"), lecz w powiązaniu z innymi instytucjami finansowymi (lub pełni zadania, które są realizowane również przez inne instytucje finansowe). Co więcej, powiązania, zmieniają się w czasie, a także mają różny charakter w układzie geograficznym i kulturowym.

Wszystkie instytucje finansowe można ogólnie pogrupować wykorzystując jako kryterium podziału to, czy instytucje te tworzą własne instrumenty finan­sowe, czy też nie.

1a) Jeśli instytucje nie tworzą instrumentów finansowych, to ich rolą jest wyłącznie bierne pośredniczenie, tzn. usprawnianie obrotu, a więc jedynie dystrybuowanie instrumentów finansowych. Czasami takie instytucje finansowe określa się mianem instytucji bezpośredniego rynku kapitałowego.

Dystrybuowanie instrumentów finansowych może mieć miejsce zarówno w przypadku instrumentów dopiero wchodzących do obrotu (rynek pierwotny), jak i już znajdujących się w obrocie (rynek wtórny). Przykładem instytucji trudnią­cych się działalnością na obu tych rynkach są klasyczne (tj. charakterystyczne dla tzw. systemu anglosaskiego) banki inwestycyjne⁸. Występują jednak również in­stytucje finansowe wyłącznie dystrybuujące, które działają przede wszystkim (lub tylko) na rynku wtórnym instrumentów finansowych; przykładem są domy (biura) maklerskie oraz kantory walutowe.

1 b) Druga podstawowa grupa instytucji finansowych to instytucje tworzące instrumenty finansowe (a więc wspomniane już instrumenty pośrednie). Bywają też określane jako instytucje pośredniego rynku kapitałowego. Pośredniczą one w przepływie siły nabywczej, w odróżnieniu jednak od instytucji z poprzedniej grupy dokonują tego w sposób aktywny, tzn. w procesie tym zmieniają właści­wości instrumentów finansowych. Dokładniej, instytucje te przyjmują (od podmiotów niefinansowych, jak też od innych instytucji finansowych) instrumen­ty finansowe i na ich miejsce kreują nowe (własne), które zazwyczaj mają odmien­ne cechy (np. inne terminy zapadalności, inną wartość, inne ryzyko).

Biorąc pod uwagę powstawanie pieniądza instytucje kreujące instrumenty finansowe dzielą się na dwie zasadnicze grupy:1b1) instytucje tworzące pieniądz oraz 1b2) pozostałe instytucje (tj. tworzące instrumenty finansowe nie będące pie­niądzem).

We współczesnych gospodarkach pieniądz kreowany jest przez dwa rodzaje instytucji finan­sowych: bank centralny oraz instytucje, które określimy ogólnie jako banki komercyjne (handlowe). Banki centralne mają monopol na pieniądz będący tzw. pełnoprawnym środkiem płatniczym w danym kraju. Oznacza to, że na terenie tego kraju istnieje prawny przymus (obowiązek) przyjmowania zapłaty w tym właśnie pieniądzu. W praktyce pieniądz kreowany przez banki centralne przybiera postać gotówki oraz zapisów bezgotówkowych (depozytów) banków handlowych w banku cen­tralnym. Ten drugi ma takie same właściwości jak pieniądz gotówkowy (tzn. jest pełnoprawnym środkiem płatniczym), choć - od strony fizycznej - ma inną (bezgotówkową) postać⁹.

Współczesny pieniądz najczęściej przyjmuje formę bezgotówkową, tj. depo­zytów, a więc zapisów w księgach banków¹⁰. Depozyty będące własnością podmiotów niefinansowych kreowane są przez banki komercyjne. Ponieważ de­pozyty bankowe mogą być wykorzystywane przez ich posiadaczy do dokonywa­nia płatności w transakcjach gospodarczych, są bardzo dogodną formą pieniądza, gdyż wydatnie obniżają koszty posługiwania się nim. Dlatego też, choć z punktu widzenia czysto formalnego depozyty w bankach komercyjnych nie są pełnopraw­nym środkiem płatniczym, na całym świecie ich rola w ogólnej podaży pieniądza wykazuje długookresową tendencję wzrostu.

O wiele mniej jednorodną grupą są pośrednicy finansowi nie tworzący pieniądza, lecz aktywnie uczestniczący w procesie przepływu siły nabywczej. Ich rola we współczesnych rozwiniętych gospodarkach rynkowych jest coraz ważniej­sza. Instytucje te tworzą własne instrumenty finansowe, które jednak nie są wyko­rzystywane do rozliczeń między podmiotami gospodarczymi. Innymi słowy, tworzą one instrumenty finansowe, które nie mają charakteru depozytów¹¹. Stąd omawiane instytucje (zazwyczaj łącznie z instytucjami finansowymi nie tworzą­cymi instrumentów finansowych) zwane są też niedepozytowymi instytucjami (pośrednikami) finansowymi.

Pierwszym (i najstarszym) rodzajem instytucji należących do omawianej grupy są towarzystwa (firmy) ubezpieczeniowe. Ich cechą specyficzną jest to, że kreowane przez nie instrumenty finansowe (tj. polisy ubezpieczeniowe) są urucha­miane w trybie warunkowym, tzn. w momencie, gdy powstanie zjawisko ściśle sprecyzowane w kontrakcie (zjawisko o charakterze losowym lub polegające na przekroczeniu określonego wieku przez klienta).

Inną ważną grupą niedepozytowych instytucji finansowych są fundusze wspólnego (zbiorowego) inwestowania (zwane też czasami funduszami inwesty­cyjnymi lub powierniczymi). Ich idea polega na gromadzeniu przez firmę środków indywidualnych podmiotów (zazwyczaj gospodarstw domowych), które następnie są przez te instytucje profesjonalnie inwestowane w różne papiery wartościowe. W zamian za wpłacone do funduszu środki podmioty w nim uczestniczące otrzy­mują instrumenty finansowe, tj. akcje lub jednostki udziałowe (uczestnictwa) funduszu. W zależności od tego, jak kreowane są przez te fundusze ich zobowią­zania (instrumenty finansowe), rozróżnia się otwarte i zamknięte fundusze inwe­stycyjne. Z otwartym funduszem inwestycyjnym mamy do czynienia wtedy, gdy sprzedaje on swoje zobowiązania (np. jednostki uczestnictwa) w sposób nieogra­niczony każdemu klientowi, który wpłaci stosowną sumę pieniędzy. Z kolei w przypadku zamkniętych funduszy inwestycyjnych liczba jego akcji jest ściśle ograniczona¹²; ponadto są one zazwyczaj przedmiotem obrotu na rynku kapitało­wym (sytuacja taka nie występuje w przypadku jednostek kreowanych przez fundusze otwarte).

Innym ważnym rodzajem instytucji niedepozytowych są fundusze emerytal­ne. Mogą one wykorzystywać dwa podstawowe mechanizmy finansowe. Pierw­szy jest oparty na zasadzie, że bieżące wpływy z tytułu składek są podstawą wypłat świadczeń emerytalnych¹³. Drugi wykorzystuje fundusze wspólnego inwe­stowania, tj. mechanizm kapitalizacji składek. W tym przypadku fundusze emery­talne oferują swoim klientom instrumenty finansowe, które są przyrzeczeniem wypłacania świadczeń emerytalnych w przyszłości.

Oprócz wymienionych, na świecie występują również inne niedepozytowe instytucje finansowe, takie jak np. towarzystwa udziałowe podwyższonego ryzyka typu venture capital, towarzystwa budowlane (kasy budowlano-oszczędnościo- we). Rozwój systemów finansowych powoduje, że ciągle pojawiają się nowe instrumenty i usługi finansowe, co z kolei wiąże się z powstawaniem nowych instytucji finansowych lub rozszerzaniem (a także zmianą) zakresu działalności już istniejących pośredników. W konsekwencji powstały instytucje finansowe, które wymykają się nieco zaproponowanemu tu podziałowi; jest tak np. w przy­padku firm factoringowych (tj. podmiotów skupujących wierzytelności przedsię­biorstw). Warto też wspomnieć,

⁹ Dlatego też we współczesnej literaturze mówiąc o kreowaniu pieniądza przez bank centralny coraz rzadziej używa się określeń „pełnoprawny środek płatniczy" lub „gotówka" i coraz częściej mówi się o „pieniądzu banku centralnego" lub „pieniądzu rezerwowym" czy też o tzw. „bazie monetarnej".

¹⁰ W praktyce coraz częściej przybierają one obecnie formę zapisu w pamięci komputera (tzw.pieniądz elektroniczny).

że w ostatnich dziesięcioleciach szeroko rozpo­wszechniły się firmy leasingowe, które - jeśli ściśle trzymać się przytoczonej definicji instytucji finansowych - nie powinny być do nich zaliczane, gdyż na ich majątek składają się przede wszystkim aktywa rzeczowe. Firmy leasingowe spe­cjalizują się jednak w usługach finansowych i w praktyce są ściśle łączone z syste­mem finansowym gospodarki.

W analizie instytucji finansowych warto powracać do przedstawionej na początku niniejszego punktu definicji. W tym kontekście trzeba jeszcze raz mocno podkreślić fakt, że wiele podmiotów życia gospodarczego traktowanych potocznie jako instytucje finansowe, nie są nimi w przyjętym tu rozumieniu. Na przykład w świetle podanej definicji budżet państwa i skarb państwa nie są instytucjami finansowymi¹⁴. Takie podmioty, jak giełda papierów wartościowych lub bankowa izba rozliczeniowa - choć mogą mieć istotny wpływ na sprawność funkcjonowa­nia systemu finansowego - również nie są instytucjami finansowymi w dosłow­nym znaczeniu. Istota ich działalności wiąże się przede wszystkim z organizowa­niem, a zatem usprawnianiem działalności, określonych wycinków systemu finan­sowego¹⁵. Innymi słowy, w przypadku tych dwóch instytucji, podobnie jak w przypadku poczty, której funkcjonowanie również często wiąże się z działalno­ścią systemu finansowego, powinniśmy raczej mówić o jednostkach wspomaga­jących funkcjonowanie instytucji finansowych oraz rynków finansowych.

1.2.4. Zasady funkcjonowania

Czwartym, ostatnim, wymienionym w definicji ogniwem systemu finansowego są zasady jego funkcjonowania, a więc reguły gry, na jakich opiera się jego działanie.

Zasady funkcjonowania jakiegokolwiek systemu społeczno-ekonomicznego można generalnie pogrupować, wykorzystując jako kryterium podziału ich formę Zasady sformalizowane to skodyfikowane reguły gry, tj. zapisane w aktach prawnych (konstytucji, ustawach, rozporządzeniach rządu lub zarządzeniach ban­ku centralnego), a więc zasady ogólnie obowiązujące i egzekwowane z mocy prawa. Natomiast zasady niesformalizowane to reguły funkcjonowania, które nie przybierają postaci prawnej, przejawiające się w formie określonych zwyczajów, a więc w postaci niepisanej, lub też przybierające postać pisaną, ale nie mającą ogólnie obowiązującej mocy prawnej (jest tak np. w przypadku wewnętrznych zarządzeń i regulaminów instytucji finansowych). Warto zauważyć, że w rzeczy­wistości często występują zasady funkcjonowania, które choć nie mają ogólnie obowiązującej mocy prawnej, to jednak ich konstrukcja musi uwzględniać uregu­lowania zawarte w aktach prawnych (jest tak np. w przypadku statutów osób prawnych, w tym instytucji finansowych).

Zasady funkcjonowania odgrywają bardzo istotną rolę w systemie finanso­wym i w konsekwencji są bardzo rozwinięte. Wynika to z samej istoty instrumen­tów finansowych. Wspominaliśmy już, że instrumenty te, a więc zobowiązania finansowe, to szczególny rodzaj obietnic. W rezultacie na rynkach finansowych dokonuje się transakcji bardzo specyficznym dobrem: obietnicami wypłacenia (tj. to czy mają one postać prawną, czy też nie), na zasady sformalizowane i niesformalizowane¹⁶.

określonych sum pieniędzy w przyszłości. Cechą obietnic zaś jest to, że mogą zostać łatwo złamane. Z tego powodu na rynkach tych niektóre zjawiska występu­ją o wiele ostrzej niż na rynkach towarowych¹⁷.

¹¹ Ani tym bardziej, co oczywiste, charakteru gotówki.

¹² Nie znaczy to, że liczba (emisja) akcji nie może być zwiększona. Powiększenie liczby akcji zamkniętego funduszu inwestycyjnego odbywa się jednak w zwyczajnym trybie, charakterystycz­nym dla spółek akcyjnych.

¹³ Jeśli jednak bardzo ściśle trzymać się przyjętej definicji instytucji finansowej, to w tym przypadku często trudno mówić o istnieniu takich instytucji, ponieważ fundusze emerytalne tego typu zazwyczaj nie posiadają istotnych aktywów finansowych; por. R.W. Goldsmith op. cit., s. 17.

¹⁴ Budżet państwa jest zestawieniem (planem) dochodów i wydatków państwa (władz central­nych i lokalnych). Z kolei skarb państwa (w kategoriach ekonomicznych, a nie prawnych) to państwo jako podmiot własności. Jego główną funkcją nie jest ani obrót instrumentami finansowy­mi, ani ich utrzymywanie w celu uzyskania dochodów; w strukturze majątku skarbu państwa podstawową rolę odgrywają zazwyczaj aktywa rzeczowe (co nie oznacza, że w określonych przy­padkach instrumenty finansowe nie odgrywają istotnej roli). ¹⁵ Giełdy papierów wartościowych są organizatorami części rynku kapitałowego (a także rynku pochodnych instrumentów finansowych), natomiast bankowa izba rozliczeniowa to instytucja
usprawniająca rozliczenia między bankami komercyjnymi.

Specyfika rynków finansowych sprzyja występowaniu znacznej asymetrii informacyjnej. Oznacza to, że występuje zjawisko silnego zróżnicowania (rozkła­du) informacji posiadanych przez strony transakcji finansowej. Ponieważ przedmiotem transakcji są obietnice, wyjątkowo uprzywilejowany jest podmiot gromadzący fundusze ze źródeł zewnętrznych (zaciągający pożyczkę, emitent akcji). Natomiast pozycja udostępniającego swoje środki jest wyjątkowo nieko­rzystna - jego wiedza na temat szczegółowych zamierzeń i faktycznych intencji pożyczkobiorcy (emitenta) jest mniejsza (ze względu na niematerialny charakter obietnicy) niż pożyczkobiorcy. Tak więc na rynkach finansowych występuje obiektywna sytuacja dużego zróżnicowania informacyjnego, przemawiająca na korzyść podmiotu gromadzącego fundusze ze źródeł zewnętrznych. W efekcie pożyczkodawca (inwestor) jest wystawiony na szereg niebezpie­czeństw, które generalnie można określić jako ryzyko negatywnej selekcji oraz ryzyko zmiany zachowania¹⁸.

Ryzyko negatywnej selekcji występuje przed dojściem transakcji do skutku. Bierze się ono stąd, że podmioty gospodarcze mające nieuczciwe zamiary są z reguły bardziej aktywne od podmiotów planujących pełne wywiązanie się ze swoich zobowiązań. Wypożyczający swoje fundusze musi więc brać pod uwagę, że w populacji potencjalnych pożyczkobiorców dominują podmioty z góry zakła­dające niewywiązanie się z zaciągniętych zobowiązań. Co więcej, podwyższenie kosztów zaciągnięcia pożyczki (stopy procentowej) powoduje, że z rynku wycofu­ją się podmioty uczciwe¹⁹ i w rezultacie w populacji potencjalnych dłużników zwiększa się odsetek podmiotów nieuczciwych.

Z kolei ryzyko zmiany zachowania (określane czasami również jako „ryzy­ko moralne") pojawia się po zawarciu transakcji. Polega ono na tym, że wypo­życzający fundusze może zmienić swoje postępowanie, gdy dostał już środki na określoną działalność gospodarczą (np. dłużnik może wykorzystać kredyt na sfi­nansowanie innych celów, niż to określono w umowie kredytowej). Ponieważ pożyczkodawca (czy też nabywca akcji) nie jest w stanie w pełni kontrolować gospodarki finansowej podmiotu gromadzącego środki (dłużnika, emitenta akcji), zawsze jest wystawiony na omawiane niebezpieczeństwo.

Zasygnalizowane właściwości transakcji dokonywanych na rynkach finanso­wych i związane z nimi ryzyko mają daleko idące konsekwencje dla funkcjonowa­nia systemu finansowego. Tutaj zwracamy tylko uwagę na fakt, że efektem wystę­powania głębokiej asymetrii informacyjnej na rynkach finansowych jest szerokie ich regulowanie, zarówno przez rozwiązania prawne, jak i powstawanie wielu niesformalizowanych reguł, mających na celu minimalizację ryzyka związanego z działalnością w świecie finansów.

11

---