1. Pojęcia fonologii i fonetyki
FONOLOGIA-syn.(fonemika, fonematyka)to analiza semiotycznej, znaczeniowej funkcji dzwieków tzw-roli jaką spełniają dzwięki mowy w procesie porozumiewania się. Fonologia koncentruje sie na jednostkowych właściwościach języków zwanych fonemami. Fonem to synonim głoski , ale nie tylko bo może być to szczególna realizacja głoski, może być również dana właściwość prozodyczna języka Właściwość prozodyczna związana jest takimi cechami dystynktywnymi jak akcent, intonacja, tonalizacja ipt. Fonologia jest działem strukturalizmu.Pierwsze opracowania fonologii pochodzą ze szkoły praskiej np. Trubecki, Jacobson. Przed. Fonologii jest sem. Analiza funkcji dzwięków mowy, toznaczy roli jaką spełniają dzwięki w procesie porozumiewania się.W przeciwieństwie do fonetyki czyli nauki o fizycznych, artkulacyjnych, akustycznych dzwiękach mowy oraz ich percepcji, fonologia koncentruje się na takich fonetycznych właściwościach dzwieków mowy , które w sposób skonwencjonowany niosą pewna informację , albo pozwalają zrozumieć informację, stąd związek z semiotyką. Te właściwości fonolog. Dzwięków mowy to specyficzne sygnały , które wynikają z specyficznych tzw. opozycji fonologicznych. W opozycjach fonologicznych czyli zestawieniach dwóch sygnałów nawet niewielkie różnice w brzmieniu dzwięku decydują o semiotycznej, znaczeniowej zmiany, informacji np.:
opposizioni fonologiche
polskie-lata vs łata buk/puk, wyc/wić,
włoskie-cara vs gara, belle/pelle
Z takich opozycji fonologicznej wynika podstawowa funkcja mowy albo tzw funkcja fonemów czyli dystynktywna (wyróżniajaca albo odróżniająca)
np. Junzione distintiva \
distinguare (od)wyrózniac
FONETYKA-jest nauką o głoskach, a głoski to dźwięki mowy. Jest także działem języka ogólnego. Bada dźwięki z tzn.potoku mowy. To też dział gramatyki , chociaż przez wielu usytuowana jest na pograniczu między gramatyka a innymi naukami o języku. Moz na powiedzieć, iż fonetyka to analiza substancji dzwiękowej języka i prowadzi się ją pod kontem:
-procesu wytwarzania dzwięków mowy tzw-fonetyka artykulacyjna
-procesu odbierania tychze dzwięków tzw-fonetyka audytywna
-fizycznych właściwości fali głosowej tzw fonetyka akustyczna
-procesy psychiczne związane z wytworzeniem i percepcja dzwieków mowy tzw-psychofonetyka Fonetyka jest to termin ogólnie wskazujacy na przestrzeń danego języka.
Centralnym terminem fonetyki jest głoska :
un suono/suoni
2.
MOWA-właściwość wyróżniająca ludzi wśród innych organizmów(szczególnie ssaków) jest po prostu mową, a mowa to takie wytworzenie dźwięków, przy pomocy narządów mowy, które pozwala na wyartykułowanie zrozumiałych treści -artykulacja. W świecie ssaków jest potrzebne do przekazania informacji(np. pies szczeka, ale nie szczeka cały czas, tylko wtedy, kiedy chce coś przekazać).
Mowa wywodzi się od krzyku, pisku itp. dźwięków.
MÓWIENIE realizacja mowy
JĘZYK MÓWIONY język jest jednym z najwcześniejszych i najskuteczniejszych narzędzi komunikacji, ale żeby był skuteczny muszą być spełnione warunki w sensie ogólnym fizyczno-psychicznym tj. musimy mieć do czynienia z artykulacją głośną-rozpoznawalną przez odbiorcę, który musi znać „kod” interpretacyjny, aby daną przekazaną(wyartykułowaną) informację zrozumieć
.WYPOWIEDŹ Wypowiedź (inaczej wypowiedzenie) to komunikat językowy lub minimalna jednostka językowa tekstu, która przybiera postać pojedynczego zdania lub zbioru takich zdań. Można je wydzielić przez analizę semantyczną lub formalną. Na gruncie pragmatyki wypowiedź uznaje się za podstawową jednostkę kompetencji komunikacyjnej. W wypowiedzi mówiący przekazuje pewien sąd oraz intencję, wyrażającą się w akcie mowy. Znaczenie wypowiedzi odnosi się do mówiącego, słuchacza i okoliczności wypowiedzi, a więc może się różnić od znaczenia zdania, czym m.in. zajmuje się pragmatyka
ZNAK SŁOWNY wyraz lub zdanie
GŁOS Głos ludzki to wibracje wytwarzane przez struny głosowe człowieka (dźwięki o określonej częstotliwości). Fałdy głosowe w połączeniu z m.in. zębami, językiem i ustami mogą wytworzyć szerokie spektrum dźwięków, umożliwiając całkowitą zmianę znaczenia wypowiedzi poprzez manipulację tonu lub akcentowanie pojedynczych części.
Ton głosu może sugerować, że wypowiedź jest pytaniem, nawet jeśli nie wynika to z formy gramatycznej, oraz zdradzać uczucia, takie jak gniew, szczęście, smutek. Ton głosu może oznaczać, w jakim stopniu mówiącemu na czymś zależy, jak jest do czegoś nastawiony. Na przykład, słowo "przykro mi" zależnie od tonu może oznaczać zarówno skruchę lub żal, jak ironię czy obojętność.
Pojmowany jako instrument muzyczny, ludzki aparat głosowy jest uważany za najdoskonalszy instrument dęty.
DŹWIĘKI To wibracja z punktu fizycznego, to drżenie jakiegoś ciała w wyniku zetknięcia z innym ciałem, przeniesiona na środek transmisyjny w jakim może być powietrze. Dzwięk jako wibracja jest falą akustyczną. Fala akustyczna wytworzona przez narządy mowy rozpręza się w powietrzu , zmniejszając swoje natężenie...
Fale dzwiekowe percypowane są przez nasze narządy słuchu. Bodziec wywołany przez fale głosową w narządach słuchu , przekazywany jest do mózgu w celu odkodowania interpretacji. Człowiek ma wrodzone właściwości wytwarzania fal głosowych i kategoryzowania tych fal. Fale głosowe, które docierają do nas to uderzenie, hałasy, krzyki odgłosy, pianie, i mowa.
DŹWIĘKI MOWY Dzwięki powstają przy udziale 3 grup narządów mowy:
1-aparat oddechowy:płuca, przepona, tkawicą, oskrzela
2-grupa narządów związanych z krtanią, strunami głożądy artykulacji np. Wargi , zęby, język, dziąsła, podniebienie twarde , miękkie z językiem.
Powietrze wchodzi do płóc , przez tchawicę dostaje się do krtani , napotyka na spręzyste faudy struny, które są zsunięte i rozsunięte pod wpływem powietrza wprowadzone są w drganie.Jeśli struny są zsunięte i tworzą małą szczelinę powietrze napotyka opór i przeciskając się przez szczelinę powoduje mocne drganie, które tworzą głoski dzwięczne a,o,u,i,e. Jeśli są struny rozluźnione i tworzą szerszą szczelinę powstaje mniejsze drganie i powstanie głosek b,p,k,s
Powietrze nastepnię przechodzi do jamy gardłowej. Tutaj duzą rolę odgrywa podniebienie miękkie , które jeśli otwiera przestrzeń na jamę ustną powstają głoski ustne. jeśli zamyka wylot do jamy ustnej i jednocześnie otwiera wlot do jamy nosowej powstają głoski nosowe : m,n, itp.
ARTYKULACJA Mowa artykułowana - mowa pełnych i zrozumiałych jednostek języka.
GŁOSKA Głoska - minimalny składnik mowy (w znaczeniu fonologicznym = fonem)
Głoska posiada stały zestaw cech artykulacyjno - akustycznych realizowanych w mowie.
Definicja naukowa głoski-jest to percepcyjnie elementarna i segmentalna jednost. Dzwiekowej formy wypowiedzenia .wypowiedzenie to mowa , akt mowy, słowny, komunikat, komunikacja:
l'enunciato-wypowiedzenie
la comunicazione
il discorso
il messaggio
l'espressione
Każda głoska jest realizacją jakiegoś fonemu,a fonem to elementarna jednostka fonologiczna. Ze względu na właściwości fonologiczne to znaczy pewne właściwości fizyczne i teoretyczne głoski oddzielone są na spółgłoski i samogłoski. Można też mówić o tzw. półspółgłoskach i półsamogłoskach
la semivocale
la semiconsonante
np. quando [w]
I
uan
jod
I
ieri
REALIZACJA GŁOSKI Każda głoska jest realizacją jakiegoś fonemu,a fonem to elementarna jednostka fonologiczna. Ze względu na właściwości fonologiczne to znaczy pewne właściwości fizyczne i teoretyczne głoski oddzielone są na spółgłoski i samogłoski. Można też mówić o tzw. półspółgłoskach i półsamogłoskach
la semivocale
la semiconsonante
np. quando [w]
I
uan
jod
I
Ieri
SKŁADNIKI JĘZYKA SEGMENTALNE(GŁOSKI) Głoska to najmniejszy element dźwiękowej formy wypowiedzi, charakteryzujący się stałym zespołem fonetycznych cech artykulacyjnych i akustycznych. Każda głoska jest fizyczną realizacją jakiegoś fonemu. Ze względu na różnice 1. akustyczne, 2. fonetyczne, 3. funkcjonalne głoski dzielą się na:
spółgłoski |
samogłoski |
1. szmery |
1. tony |
2. krótkie |
2. długie |
3. niesylabotwórcze |
3. są ośrodkiem sylaby |
Inne podziały głosek: głoski twarde i miękkie
głoski ustne i nosowe
głoski dźwięczne i bezdźwięczne
Rodzaje głosek
ustne: powstają, gdy powietrze wydostaje się przez usta: a, b, c, ć, d, dz,dż, dź, e, f, g, h, ch, i, j, k, l, ł, o, ó, p, r, s, t, u, w, x, y, z, ż, ź,
nosowe: powstają, kiedy powietrze przedostaje się przez nos: n, ń, m; bądź przez usta i nos: ą, ę
miękkie: powstają, gdy środek języka unosi się do góry: i, j, ź, ś, ć, ń, ć, dź
twarde: powstają, gdy środek języka nie unosi się, np. ż, k, sz, g, cz, e
dźwięczne: powstają, gdy powietrze przechodzi przez zsunięte więzadła głosowe (nie da się ich wypowiedzieć szeptem), np. b, g, z, w, d
bezdźwięczne: powstają, gdy powietrze przedostaje się przez rozsunięte więzadła głosowe, np. p, k, f, s, t
ze względu na miejsce artykulacji:
- dwuwargowe: m, p, b, - wargowo - zębowe: w, f, - przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n, s, c, z, dz, - Środkowojęzykowe: ń, ś, ć, ź, dź, j, - przedniojęzykowo - dziąsłowe: r, l, sz, cz, ż, dż, - tylnojęzykowe: k, g, h, ł;
otwarte: (wszystkie samogłoski)a, e, i, o, u, y, ą, ę,
półotwarte: m, n, ń, l, ł, r, j,
szczelinowe: w, f, h, s, ś, sz, z, ż, ź,
zwarto - szczelinowe: c, ć, cz, dz, dź, dż,
zwarto - wybuchowe: p, b, g, k, t, d.
Trwałe:
- samogłoski ustne: a, e, i, o, u, y, - szczelinowe:w, f, h, s, ś, sz, z, ż, ź, - półotwarte: (nie wszystkie, bo tylko) m, n, r,
Nietrwałe:
- samogłoski nosowe: ą, ę, - półotwarte (ale nie wszystkie, bo tylko)l, ł, j, ń - zwarto - wybuchowe: p, b, g, k, t, d
SKŁADNIKI JĘZYKA NIESEGMENTALNE( PROZODIA) )niesegmentalne;dodatkowe, które decydują o charakterze danego języka. elementy prozodii , takie jak akcent, intonacja, rytm.
3.
FONEM fonemy(centralna jednostka badawcza fonologii).Fonem to synonim głoski, ale nie tylko, bo może być to szczególna realizacja głoski, może być również dana właściwość prozodyczna języka.
Właściwość prozodyczna- związana jest z tzw. prozodia, takimi cechami dystynktywnymi jak akcent, intonacja, tonalizacja itd..
Fonem to jakakolwiek głoska o właściwości dystynktywnej, słuzy do rozróznienia znaczących elementów języka .Fonem jest jednostką abstrakcyjną , da sie określic jedynie w relacji do innych fonemów,jest jednostką podstawową i niepodzielną.Pojęcie fonemu jest czysto naukowe.Jest to termin skonwencjonowany, rozpatrywany w sposób metajęzykowy.fonem to psychiczne wyobrazenie dzwięku.W odniesieniu realnym, fonem jest rozumiany przez fonetykę jako faktyczna, fizyczna realizacja danej własciwości fonologicznej, która z kolei decyduje o naturze danego dzwięku mowy.
WŁAŚCIWOŚCI FONATYCZNE fonologia koncentruje się na takich fonetycznych właściwościach dzwieków mowy , które w sposób skonwencjonowany niosą pewna informację, albo pozwalają zrozumieć informację, stąd związek z semiotyką. Te właściwości fonologiczne dzwięków mowy to specyficzne sygnały , które wynikają z specyficznych tzw. opozycji fonologicznych. W opozycjach fonologicznych czyli zestawieniach dwóch sygnałów nawet niewielkie różnice w brzmieniu dzwięku decydują o semiotycznej, znaczeniowej zmiany, informacji np.:
opposizioni fonologiche
polskie-lata vs łata buk/puk, wyc/wić,
włoskie-cara vs gara, belle/pelle
Z takich opozycji fonologicznej wynika podstawowa funkcja mowy albo tzw funkcja fonemów czyli dystynktywna (wyróżniajaca albo odróżniająca)
np. Junzione distintiva \
distinguare (od)wyrózniac
FUNKCJE DYSTYNKTYWNE FONEMU
-pierwsza to dzwięczność i bezdzwięczność
suono sordo -bezdzwięczna : p
suono sonoro -dzwięczna ; b,o
Każda samogłoska jest dzwięczna :a,e,i,o,u
di-dzwięczne
ti-dzwięczne
gola=colla
voglio=Joglio
-druga to wymowa krótka i długa samogłosek
suono lungo-długa
suono breve-krótka
Iloczas -to jest długość wymawiania głoski. Iloczas tp la quantita. Iloczas ten nie istnieje ani w języku włoskim, ani w polskim, ale istniał w języku włoskim np. Luna-księżyc
regina
principium
Iloczas jest w języku czeskim.W języku polskim iloczas jest w języku manier np. Ejjjj ty malutki. w języku włoskim także Ah siiiiiii, Ma daiiiiiiiiiiiiiiiiiiii
Iloczas dotyczy wymowy podwójnych spółgłosek -czyli jedna spółgłoska wymawiana jest dłużej
-trzecia to wymowa ustna i nosowa: (m.n,gn)
suono orale -głoska ustna-wszystkie samogłoski i i większosc spółgłosek : a,o,u,i,p,v
suono nosale -nosowa (m,n,gn)
Samogłoski nosowe są w języku polskim.We włoskim ich brak:
pol. Te=tg bok/bąk
włączać [-a-]
-czwarta to wymowa otwarta i zamknięta samogłosek:
dotyczy samogłosek e/o
vocale aperta
vocale chiusa
ALLOFONY- alofony-realizacje tych samych głosek w ustawieniach, w sąsiedztwach.
Róznica w wymowie jednego dzwięku związana jest z istnieniem allofonów. Wymwa jednego dzwięku w równy sposób w zależności od kontekstu
4. Zastosowanie praktyczne fonetyki
Fonetyka ma wiele zastosowań praktycznych:
-moze być wykorzystywana w uczeniu poprawnej mowy np. Leczeniu zaburzeń wieku dziecięcego , seplenienie , nie wymawianie r itp.
-usówanie naleciałości dialektalnych np. Poczeba./potrzeba
-w nauczaniu języków obcych
-przy usuwaniu poważnych wad wymowy , związanych z leczeniem narządów mowy.
-uwarunkowań psychicznych (logopedia).Poważne wady wymowy mogą być związane z brakiem uzębienia, z nieprawidłowym zgryzem
-ustalanie zasad ortograficznych np. W pisaniu wyrazów obcych
diler/dealer
Szekspir/Shakespear
dzez/jazz itp.
-wykorzystywaniu fonetyki do do tworzenia analizatorów mowy lub sentyzatorów w programach komputerowych
-kształceniu mówców , artystów pedagogów, polityków, dziennikarzy
-fonetyka może byc traktowana jako podstawa innych nauk: jako podstawa morfologii, fonologii, składni, pragmatyki.
-fonetyka może być ważnym elementem w badaniach literaturoznawczych, gdzie ich kombinacje mogą byc środkami stylistycznymi np. Aliteracja polega na wyrażeniu tych samych , albo podobnych głosek w wypowiedzeniu:
ang:-it takes two to tango
pol;-Bo do tanga trzeba dwojga
5. Działy fonetyki1
1.Fonetyka artykulacyjna (artykulacja/wymowa), opisuje powstanie dzwieków mowy ze względu na udział i zachowań poszczególnych narządów w procesie wytwarzania mowy.
Fonetica articolatoria
l'articolazione
la pronuncia
2 Fonetyka percepcyjna (audytywna)wskazuje na właściwości fal głosowych w procesie słyszenia mowy.Jest
fonetica auditiva
udire-słyszec
3 Fonetyka akustyczna-bada dzwięki mowy ze względu na fizyczne własciwości fal głosowych.Własciwości te to ich częstotliwość , długośc, wysokość, barwa
fonetica acustiva
4 Fonetyka opisowa-bada i opisuje dzwięki mowy, w aspekcie synchronicznym , bada stan obecny systemu fonetycznego danego języka
fonetica descrittiva
5 Fonetyka historyczna-bada dzwięki mowy z punktu widzenia diachronicznego , zajmuje się ewolucją fonetyczną dzwięków
fonetica storicha
6 Fonetyka eksperymentalna-wykorzystuje urządzenia techniczne , które pozwalają opisać jedostki foniczne dzwięków mowy.
6. wytwarzanie dzwieków mowy
WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNE To wibracja z punktu fizycznego, to drżenie jakiegoś ciała w wyniku zetknięcia z innym ciałem, przeniesiona na środek transmisyjny w jakim może być powietrze. Dzwięk jako wibracja jest falą akustyczną. Fala akustyczna wytworzona przez narządy mowy rozpręza się w powietrzu , zmniejszając swoje natężenie...
Fale dzwiekowe percypowane są przez nasze narządy słuchu. Bodziec wywołany przez fale głosową w narządach słuchu , przekazywany jest do mózgu w celu odkodowania interpretacji. Człowiek ma wrodzone właściwości wytwarzania fal głosowych i kategoryzowania tych fal. Fale głosowe, które docierają do nas to uderzenie, hałasy, krzyki odgłosy, pianie, i mowa.
NARZĄDY MOWY Dzwięki powstają przy udziale 3 grup narządów mowy:
1-aparat oddechowy:płuca, przepona, tkawicą, oskrzela
2-grupa narządów związanych z krtanią, strunami glosowymi- to wiązadła fałdy skórne
3-nasada - jama gardłowa, nosowa i ustna.
Jama ustna to podstawowe narządy artykulacji( zęby, wargi, język, dziąsła, podniebienie twarde i miękie, podniebienie miękie z języczkiem.
PROCES POWSTAWANIA DZWIĘKU MOWY
Powietrze wchodzi do płóc , przez tchawicę dostaje się do krtani , napotyka na spręzyste faudy(struny), które są zsunięte i rozsunięte pod wpływem powietrza wprowadzone są w drganie.Jeśli struny są zsunięte i tworzą małą szczelinę powietrze napotyka opór i przeciskając się przez szczelinę powoduje mocne drganie, które tworzą głoski dzwięczne a,o,u,i,e. Jeśli są struny rozluźnione i tworzą szerszą szczelinę powstaje mniejsze drganie i powstanie głosek b,p,k,s
Powietrze nastepnię przechodzi do jamy gardłowej. Tutaj duzą rolę odgrywa podniebienie miękkie , które jeśli otwiera przestrzeń na jamę ustną powstają głoski ustne. jeśli zamyka wylot do jamy ustnej i jednocześnie otwiera wlot do jamy nosowej powstają głoski nosowe : m,n, itp.
7. Układ narządów mowy przy wytwarzaniu głosek( samogłosek i spółgłosek)
1-Syst.SAMOGŁOSEK/SAMOGŁOSKOWY:W wymowie samogł. I spółgł. Uczestniczą wszystkie narządy mowy. Barwa głosek to postać artykulacji , zależy zasadniczo od ułożenia języka wobec pozostałych części nasady!
Podział samogłosek:
-Jeśli język ułożony jest blisko przedniej części podniebienia, tworzą się samogłoski przednie/palatalne (atteriori palatari).Są to trzy samogłoski [i], [e otwarte] , [e zamknięte].Pochodzą od il palato????
-jeśli język ułożony jest w tylnej części podniebienia to tworzą się samogłoski tylnie czyli (velari posterioli).Są to [o], [u], [c na odwrót?]które pochodzą od il velo.
-jęśli język układa się w środku części podniebienia powstają samogłoski centralne [a] czyli [centriale media]
2 System SPÓŁGŁOSEK/SPÓŁGŁOSKOWY:
-jeśli język decyduje o barwie głosek to, jeśli przód języka styka się zębami powstają spółgłoski tzw zębowe dentale/il dente: [t[,[n],[d],[c, czyli tz], [dz, czyli z]
-jeśli przód języka styka się z dziąsłami powstają spółgłoski dziąsłowe (alveorali) czyli: [n]-alofon to sama głoska o, [s],-sapere, sono, siena, [z]= s np. Casa-(kaza), cosa-(koza), ciesa-(kieza).Pamiętajmy iż [s] i [z]=s
-jeśli czubek języka zbliża się do dziąseł, a jednocześnie do podniebienia twardego, powstają samogłoski plepalatalne (postalveolare):
[S]sz a więc sci, sce
[tS] cz-przed e-ce przed i-ci
[dз] dz a więc ge-genitori, gi-giorno
-układ srodka języka wobec podniebienia twrdego, powstają głoski palatalne .W śród nich będą:
[Ŋ]-gn-montagna
[λ]-gli-maglia
[j]-i, y w zapożyczeniach np. Yogurt
-gdy język przesuwa się do podniebienia miękkiego/to tyłu powstają spółgłoski welarne
[k]: ca co, cu, chi, cke
[g]: ga, go, gu, ghi, ghe
[w]-”uau”-ł: ue-questo, uo-uomo, ui-qui, ua-quando
[η]-n + k/n+ g np. Banca [baηka]
-jeśli wargi się stykają przy wymowie głoski to powstają spółgłoski dwuwargowe (bilabiali) le labra:
9
[m], [p], [b]
-gdy dolna warga zbliża się do górnych zębów do powstają spółgłoski wargowo zęboweé (labiodentali): [f],[v] np. Vero
-powstają również i:
w zależności od miejsca artykulacji a więc spółgłoski nosowe ; [m],[n],[Ŋ], [η]
i w zależności od sposobu artykulacji tzw zwarto wybuchowe occlusive [p],[t], [d], [k]
-spółgłoski szczelinowe fricative:[f], [w], [s], [z], [S]
-zwarto szczelinowe: [ts]-cy, [dz]-dzy, [tS]-czy, [dз]-dzy
-spółgłoski wibrujące (wibracyjne/vibrandi): [r]
spółgłoski boczne (laterali) : [l] , [λ]
-półspółgłoski : [j]-j [w]-ł
8. Opis fonologiczny poszczególnych fonemów ( samogłosek i spółgłosek) j. włoskiego
9. Znaki Międzynarodowego Alfabetu Fonetycznego dla fonemów
j. włoskiego
[S]sz a więc sci, sce
[tS] cz-przed e-ce przed i-ci
[dз] dz a więc ge-genitori, gi-giorno
[Ŋ]-gn-montagna
[λ]-gli-maglia
[j]-i, y w zapożyczeniach np. Yogurt
[k]: ca co, cu, chi, cke
[g]: ga, go, gu, ghi, ghe
[w]-”uau”-ł: ue-questo, uo-uomo, ui-qui, ua-quando
[η]-n + k/n+ g np. Banca [baηka]
[z] s intervocalica rosa [roza]
[kw] ł -qu
zz ( posilone iniciale) [dз]
10. Wzmocnienie spółgłoskowe w tym raddoppiamento sintattico
Wzmocnienie spółgłoskowe (paronimy-wyrazy podobnie brzmiące):
bevi-pije/bevvi-ja wypiłem już
bruto-brutal/brutto-brzydki
nono-dziewiąty/nonno-dziadek
eravamo-bylismy/erravamo-codzilismy, błądziliśmy
eco-echo/ecco-oto
camino-komin/mammino-maszeruje
copia-ksero/coppia-para
caro-drogi/carro-wózek
principi-zasady/principi-książka
ancora-jeszcze/ancora-kotfica
tendine-zasłonki/tendine scięgno
compito-grzeczny/compito-zadanie
subito-podnieść, podlewać/subito-zaraz, natychmiast
ambito od ambitare-poszukać/ambito-środowisko, otoczenie
seguito-sledzić/seguito-ciąg dalszy
[Л] ,[Ŋ-wygląda jak małe p], [λ]-w pozycji międzywokalicznej wymawiane są zawsze podwójnie.:
guscio [guSSo]
segno [seŊŊo]
paglia [pa λ λa]
Równiez i [ts], [dz] [?]w tej pozycji najczęściej jako podwójne:
Lazio [latstsjo]
la zia [ladzdzia]
la zona [la dzdzona]
eccezione [e tftfetstsjone]
[j], [w] nie tworzą gerinantów maiale: maiale, tre uova, kiwi, rosa, risvegliare
-20 fonemów w języku włoskim może byc użyte, jako wzmocnione: babbo, pappa, mamma, patto, Maddalena, reggiseno, pesce, foglio, stagno, Lazio, la zona
Wymowa regionalna-podwajanie na południu Włoch:
la sera (lassera), Sud Africa (Suddafrica), Don Antonio (Donnaantonja], non e(nonne),ad altri (addalttri)
Upodobnienie grup lr, nr, nl>rr, ll:un ramo (urrato ), il rame (irrame), il re (irre), Ulrico (urrico), buon lavoro (bwonnavovo), bel ritratto (berritratto), gran lusso (grallusso)
Na południu Włoch możliwa jest nawet geminacja.[w] i [j] :
noia [nojj'a], la iena [lajjena], le uova [lewwova], da uomo (dawwomo)
Wzmocnienie oppiamento-Raddoppiamento sintattico:
-po wyrażeniach:
e, gia, da, né, puo, re, se, sa, so, sta, sto, su, te, tre, la(rodzainik)
RADDOPPIAMENTO SINTATTICO
Parola che provoca il raddop
a-a presto / fra-fra noi / tra -tra voi / su-su Roma / o-o lei / e-e lei / tu-tu sei /se-se voi / ma-ma no / no-no davvero / tre-tre male / ne-ne carlo / ho-ho fame / ha-fa freddo / so-so tutto / sa-sa'lora / do-do sempre / sto-sto male / sta -sta la / Va-va via / che-che fai / chi-chi sei / fa-fa presto / fu-fu felice / E'-e tardi / puo'-pou' fame / gia'-gia fatto / piu'-piu vicino / la'-la sotto / li'-li sopra / si'-si signore / ne'-ne noi / cose'- cote tardi / perche'-perche mai/ mongio'-mangio tutto / andra'-andra via / faro'-faro tardi
11. Dyftongizacja, rozziew, eliminowanie rozziewu( m.in. elizja), troncamento
dyftongizacja proces przekształcania się samogłoski w dwugłoske
-grupy dyftongowe (dyftong) np.:
io- pio/ve [pjove]
iu - chiu/di [ kjudi ]
ie- ieri [ jeri]
-grupy tryftongowe ( tryftong) np.:
voi - suoi (suo/i) [ swoi]
vai - guai (gua/i) [ gwaj]
iuo - aiuolo ( a/iu/o/le) [ ajuole ] trawnik, skwerki
ua - guar/dare [ gwardare ]
ue - guer/ra [ gwerra]
uo - uo/mo [ womo]
vi - gui/da [ gwida ]
-dyftongi mobilne „uo`” i „ie” tracą [ w ] lub [ j ] jeśli wyraz pochodny posiada przesunięty akcent na samogłoskę poza dyftongiem np.:
- uo > - o -
muove movimento
suono -sonoro
scuola- scolare
buono - bonta`
muore - morte
- ie > e -
piede - pedestre (pieszy)
lieve- lievita`
pietra - petrificare
Siena - senese
siede - sedere
-formacje nowe nie przestrzegają tej reguły:buongiono, lievemente, novamente, fienile, fierezza, pinezza.
-wyrazy różniące się dyftongiem np.:nuotare us notare/ vuotare us votare
Uwaga na hiatus ( rozziew, „przerwa”) przerwa miedzy wyrazami
pases: pa/e/se
spia: spi/a
riunione: ri/u/nio/ne
corteo: cor/te/o
riavere:ri/a/ve/re
bennio: bi/en/nio (okres 2 lat)
triangolo: tri/an/go/lo
Paolo: Pa/o/lo
linea: li/ne/a
Rozziew międzywyrazowy ( spotkanie 2 samogł. Między wyrazami)
ha amato [a amato]
e` omesso` [e omesso`] e` jest pomijane
la Alfa -Romeo [la * alfa* romeo]
Eliminazione hiatusa:
-zastępowanie „e” przez półsamogłoskę: linea [linja],aereo [aerjo]
-elizja: redukcja jednej samogłoski w rozziewie (elisione) międzywyrazowym i wskazania zabiegu apostrofem np.:L`Alfa - Romeo, la amica > l`amica; la ho vista > l`ho vista; ci era > c`era; questo albergo > quest`albergo; ce ne e` > ce n'e`; * dello orologio > dell`orologio; bello uomo > bell`uomo; Santo Antonio > Sant`Antonio.
-troncamento :obcięcie końcowe samogłoski lub całej sylaby bez użycia apostrofu np.: Signore Bruni - Signor Bruni, Professore Alfieri - Professor Alfieri, Dottore Marcelli - Dottor Marcelli, Quale e` - qual e`, volere andare - voler andare, grande personaggio - gran personaggio, grande festa - gran festa, buon risultato - buon risultato, Santo Paolo - San Paolo, Fratello Marco - Frate Marco (Fra` Marco), Suora Maria - Suor Maria
Wyjątki: troncamento niemożliwe przez „ z”, „s” +” spółgł.”np.: Santo Stefano, quello spumante ale quel vino!, bello zaffiro ale bel gioiollo!
-używane „ d” fonetycznego po przyimku „a” spójnika „o”, „i”, „e”: ad, ed, od, np.: a Amsterdam ad Amsterdam/ e e` cosi - ed cosi/ o obliquo - od obliquo
-Uwaga na przypadki typu: „a Ugo”; „e` altro”;” o uno”, które raczej nie wymagają „ d” fonetycznego.Wyjatek „ad esempio”
-Trudność wymowy ciagu 2-3 spółgłosek: in Svezzia, Israele, instradare, pscologia, Vietnam, tecnico, Almeto, cripta, dogma, eczema, etnico.
Uproszczenia analogie
prawidłowo [teknika], regionalnie -[ tennika ]
-Spontaniczna elizja samogłoski w mowie np.: ancora un giorno - [ankor un dzorno ]/
sono entrati - [sonoentrati ]/quanto avevi - [kwantaavevi] /povero uomo [poverwomo ]
12. Sylaba reguły podziału wyrazów.
-pojedyncza samogł. na początku wyrazu:a/ni/ma, so/la, u/ra/ga/no..
-pojedyncza spółgł. Należy do sylaby następującej po danej samogł. vo/le/re/mo, li/mo/ne, se/re/ni/ta`.
-dwie spółgłoski w jednym ciągu rozdzielają się między dwie sylaby pal/ma, im/por/to.
-rozdzielane są w ten sposób również spółgł. podwójne identyczne:mat/ti/ta, fos/sa, bal/lo, cor/re/re
-„spółgł. + r ” i spółgł. + l „ = grupa nierozerwalna: com/tro, ma/gro, Pa/tri/zia, in/cli/na/zzio/ne.
-grupy „ gn”, „gli”i „sci”, „sce” nierozerwalne: se/gno, mon/ta/gna, de/gli, Mar/si/glia, Na/ta/scia, fa/scia, pesce
-w zasadzie „s impura” nie jest oddzielona od spółgłoski następującej: ma/sti/ca/re, i/sti/tu/to, e/sclu/do, ma/e/stro
13. Najwazniejsze zasady wymowy e i o ( pozycja akcentowana i nieakcentowana)
W wymowie O i E występują w postaci ścieśnionej w każdej pozycji nieakcentowanej np care, ballo, case, morale.W pozycji akcentowanej w wymowie standardowej przyjmują postać bądz ścieśnioną bądz otwartą.Dotyczy to głównie regionów centr.Włoch.W regionach jak Piemonte, Val d'Aosta, Friuli Venezia, Giulia, Puglia, Calabria, Sicilia wymowa E i O w pozycji akcentowanej jest w zasadzie ucieśniona do E i O miedzy postacią zamkniętą lub otwartą.
Standard:bene [bEne], sotto [sotto], tredici [treditfi], dodici [doditfi]
Reg.ucieśnione; [bęne], [sotto]
O i E w pozycji akcentowanej:
O otwarte ( c) wymowa o jak w j.polskim
-w dwugłosce -uo;buono, suono
-w słowach zakończonych na spółgłoskę: stop, golf
-w końcówce passato remonto lub futuro semplice na o':suono' penso' mangero' parlevo'
-w końcówce zdrobnień-occio:caroccio, fantoccio
-w końcówce-olo,-ola:lenzuola, piazzola
-w końcówce oide:umanoide
-w końcówce -oldo:Leopoldo, Arnoldo
-w końcówce -olfo: Rodolfo
-w końcówce -osi: tubercolosi
O zamkniete (o) wymowa ściśniona:
generalnie występuje częściej niz poprzednia w pozycji akcentowanej
-w końcówce-ognolo, oio, ondo, onda, one, onte, onzolo, one, oso, osa:profondo, anaconda, persone, impronte, amore, succoso, affose
E otwarte (E) wymowa jak w j. polskim:
-w dwugłosce-ie:tiene, viene, Sieme
-w końcowej sylabie akcentowanej : caffe, te, canape, gile
- w liczebnikach: sei, setto,
-pochodnich: trentasei, ventisei
-w słowach kończacych się spółgłoską: zen, ben
-kiedy po E następuje inna samogłoska:idea, panace- w końcówce: etti, ette, rei, rebbero, endo, endine, ezio, ezia, ennio, ente, ense, enza, evolo, esimo, ello, eno, errimo, enne, :vorrei, mangerebbero, eczema, volendo, trendine, millenio, perdente, videnza, pedestre, millesimo, concello,
E zamkniete (e) wymowa ściśnieta:
- w końcówce -eccio, eccia, eggio, eggia, mente, mento, corteccia, posteggio, :amabilmente, comandamenti
-w końcówce passato remonto-ei, esti, emmo, este, erono, perdei, bevesti, : volemmo, faceste, perderono
-w końcówce futuro semplice-remo,-rete: Faremo, saprete
-w końcówce bezokolicznika-ere-esimo:pazzesco, palestinese, milanese, , feudalesimo, (liczebniki zakończona na -esimo mają wymowe otwartą : trentesimo, didicesimo)
-w końcówce -essa:contssa
-w końcówce congiuntivo imperfetto-essi, -esse, essimo, -essero: avessi, bevessimo, volessero
-w końcówce -etto, -etta;casetta libretto,
-w końcówce -evole:amichevole
- w końcówce imperfetto indicativo:-evo,-evi, -eva, -evamo: dovevo, bevevi, sedeva, credevano
-w końcówce -ezza:belezza, fanciulezza
14. akcent wyrazowy: rodzaje
Akcent-wartość prozodyczna języka, niesegmentalna,naturalna zdolność wyczuwania akcentu:
Padova-Padwa
Akcent prawidłowy i nieprawidłowy:
introligatornia vs introligatornia, introligatornia, introligatornia
Akcent wykładnikiem melodii języka:
W języku polskim-jest stały, w języku włoskim-ruchomy.W języku polskim na przedostatniej sylabie (paroksytoniczny)wyj np muzyka, fizyka, matematyka, byliby (nauka nie nauka)
W języku włoskim:
-1na/2 wyrazy:
akcent na przedostatniej sylabie-accento piano-akcent paroksytoniczny: ombrello, casa
-1na/10 wyrazów na trzeciej od końca-accento sdrucciolo-proparoksytoniczny: leggere, prendere, arbitro, Barbara
-1na30 wyrazów na końcowej-accento tronco-oksytoniczny: verita, cosi, entro
-zdarzają sie także na czwartej sylabie od końca-accento bisdrucciolo:ospitano, indicano, recitano, fabricano
-niezwykle rzadko na piątej lub szóstej od końca: fabbricamelo, fabbricameccelo
-reszta 1na/30 są akcentowane w wyrazach jedno sylabowych (monosylaby): blu, ho, ha, di, eh, fa, mi, so, fa, va, gio, gia, piu, né re, sta, te, tre
Większośc momosylab pozbawiona jest akcentu:
-rodzajniki lo, la, gli, le (la volonta, gli ombrelli
-przyimki: a, di, in, su, per (per Varsavia, a Parigi, in montagna)
-zaimki: CO/CI ;gli, mi, ci, vi, le (Ti voglio bene, ce la facciamo)
-niektóre przysłówki/partykuły:non vengo, non voglio piu
Akcent graficzny dla odróżnienia homonimów: ne/né, di/dě, e/e, te/te
Akcent graficzny ostry-wymowa zamknieta “o”, “e”
Akcent graficzny ciężki -grave-wymowa otwarta: perché , poté , caffé, como, entré
Brak akcentu graficznego w pozycji akcentowanej “o”, “e”-duże utrudnienie w wymowie: peso, sedici, fetta, schietto, notte, poco
Zapamietywanie akcentu: macabro, filologia, upupa
Zasady stosowania akcentu innego niż na przedostatnią sylabę:
1 końcówki:
udine:solitudine
aggine:stupidaggine
ibile/abile: leggibile, controllabile, possibile
issimo:felicissimo, ventesimo
2czasowniki:
-akcentowane w formach osobowych: abbiamo, sono, vedo,
-akcent typu tronko:puo, partě, andrň, controllň
-akcenty typu sdrucciolo w niektórych bezokolicznikach: prendere, correre, friggere
-przed końcówką “no” w 3 os.lm -ano/ono/ino: parlano, preferiscono, prolavano
-przed końcówką “ro” w 3 os.lmn -ero: sero, ssero, sarebbere, dissero, corsero, fossero,
-przed końcówką -ssimo w 1 os.lm: potessino, fossino, andassimo
-akcentowana na 4 sylabę od końca: operono, litigono, occupono
Akcent może zaskoczyć:
Maria-Mario, Lucia-Lucio, Stefano-Stefania
Wachanie się w akcentowaniu: sclerosi, ipotesi, incubo, edile, ettolitro, amaca, cuculo, eureka, impari, insalubre, macabro, milimetro, termite, zaffiro,ippodromo
Akcent połowiczy!!!
: non ce la faccio, associazione, doddorosissimamente (z bólem coś czynić)
Grupa akcentowana: il tuo cane, non ce la faccio, non č vero, un gran caldo
15. typy intonacji
INTONACJA-wartość suprasegmentalna artykulacji.Wyróżniamy:
-discendente: opadająca (zdanie oznajmujące)
-ascendente: wzosząca (zdanie pytające)
-ascendente-discendente: wznosząco opadająca (zdanie pytające)
-enfatica: niecechowana: (akcent położony na wybrany element z wypowiedzi)
16. Ortoepia, ortofonia, język włoski mówion w użytku
ORTOEPIA-dział językoznawstwa stosowanego , zajmujący się oceną języka pod względem poprawności i proponowaniem wskazówek poprawnego stosowania akcentów języka ortoepia=otografia+ortofonia
ORTOFONIA-zajmuje się poprawnością wymowy wyrazów w danym języku. Dla użytkowników języka powinny być znane zasady jego ortografii i ortofonii, przy założeniu że na przeszkodzie nie stoi np dysgrafia , dysleksja lub dalfonizm.
W użytkowaniu współczesnego języka włoskiego obserwuje się wciąż różne trendy i mówi o wymowie:
-tradycyjnej (słownikowej, podręcznikowej, teatralnej, własciwej dla miejsca powstania j.wł Florencji, Toskani
-nowoczesnej (pod wpływem użycia potocznego, medialnego, szkolnego, właściwej dla regionu zamkniętego w uprzemysłowionym trójkącie (Milano, Torino, Genova)
-akceptowalnej (regionalnej-Umbria, Marche, Lazio+ Roma zamiast Florencja)
-tolerowanej (regionalnej-południe, poł-wsch. wyspy)Wymowa dopuszczalna , nieoficjalna w j. narodowym
Z innego punktu widzenia można mówić o wymowie:
-niedbałej (błędnej, niezrozumiałej)
-poprawnej (właściwej, zgodnej z normami)
-wyszukanej (literackiej, poetyckiej, archaicznej, podniosłej, okazjonalnej)
Czasami używana w sposób żartobliwy lub ironizujący na zasadzie ludycznej emfazy.
WYMOWA NIENACECHOWANA/STANDARDOWA-to wymowa poprawna bez naleciałości regionalnych lub stylizacyjnych, wymowa j. włoskiego, którego uczą się obcokrajowcy.
1