COSINUS

ASPIRACJE EDUKACYJNE SPOŁECZEŃSTWA

Łódź 2008

Spis treści:

Rozdział I: Ogólne pojęcie aspiracji i ich podział………………………………………………………1

Klasyfikacja aspiracji wg B. Gołębiowskiego……………………………………………………...2

Aspiracje edukacyjne……………………………………………….................................................5

Rozdział II: Aspiracje dzieci ze szkół podstawowych………………………………………………….7

Rozdział III: Wartości i aspiracje uczniów szkół średnich…………………………………………….10

Dotychczasowa wiedz o aspiracjach, dążeniach i wartościach młodzieży szkół średnich………...10

Właściwości ludzkie jako wartości świadczące o aspiracjach……………………………………..11

Aspiracje oświatowe……………………………………………………………………………….13

Rozdział IV: Aspiracje studentów……………………………………………………………………..17

Transformacje życia społecznego………………………………………………………...……….. 17

Aspiracje edukacyjne studentów w kontekście transformacji życia społecznego………………….19

Postrzeganie dokonujących się zmian przez studentów o różnym poziomie aspiracji

edukacyjnych……………………………………………………………………………………… 20

Odczuwanie zjawiska bezrobocia przez studentów………………………………………...……...20

Sposoby radzenia w sytuacji dokonujących się zmian a poziom aspiracji edukacyjnych

studentów…………………………………………………………………………………………..23

Hierarchia wartości cenionych przez studentów…………………………………………………..24

Rozdział V: Aspiracje młodzieży przestępczej……………………………………………………….27

Charakterystyka badanych…………………………………………………………………………27

Hierarchie wartości - celów życiowych nieletnich………………………………………………..28

Aspiracje nieletnich………………………………………………………………………………..30

Wnioski…………………………………………………………………………………………….34

Rozdział VI: Samoocena i aspiracje młodzieży niepełnosprawnej……………………………………35

Przeciętny - wysoki………………………………………………………………………………. 35

Kontrolowanie siebie………………………………………………………………………………36

Jaki wpływ na przyszłość młodzieży niepełnosprawnej mają aspiracji i ich plany?........................37

Brak frustracji………………………………………………………………………………………37

Chęć nauki………………………………………………………………………………………….38

Rozdział VII: Jak zapobiegać zaniżonym aspiracją?.............................................................................39

Przykładowa ankieta…………………………………………………………………………………...42

Bibliografia…………………………………………………………………………………………….44

Rozdział I

Ogólne pojęcie aspiracji i ich podział.

Celem naszego referatu jest omówienie zagadnienia jakim są aspiracje edukacyjne. Na początku warto jednak wyjaśnić czym są aspiracje oraz jaki jest ich podział.

W literaturze pojęcie to jest różnie definiowane:

A.Sokołowska- „aspiracje to ogół pragnień i dążeń dotyczących osobistej przyszłości jednostki”

W. Opaliński ujmuje aspiracje jako „dążenia ( do osiągnięcia czegoś ), pragnienia ( dopięcie celu, dobicia się do czegoś ).”

A. Janowski-„ aspiracje to w miarę trwałe i względne silne życzenia jednostki dotyczące właściwości lub stanów, jakimi ma się charakteryzować jej życie w przyszłości, oraz obiektów jakie w tym życiu będzie chciała uzyskać”.

W.Gołebiowski-.” Aspiracjami nazywamy te potrzeby, dążenia i zainteresowania, które jednostka planuje realizować, pretenduje do ich zaspokajania w określonym czasie

i warunkach, przy pomocy działania własnego, innych ludzi, bądź własnego i innych”.

Z powyższych definicji można wywnioskować że aspiracje są składnikiem osobowości człowieka aktywnego, decydują o tym, że podejmuje on określone działania, wyznaczają kierunek i determinują siłę tych działań; należycie ukształtowane, sprzyjają prawidłowemu rozwojowi osobowości człowieka i jego świadomemu wysiłkowi, mającemu na celu doskonalenie wewnętrzne.

Bardzo często aspiracje utożsamiane są z oczekiwaniami. Wielu autorów przypisuje im odmienne znaczenie, chcąc zwrócić uwagę na odróżnienie tych pojęć. Podkreśla to m.in. W. Łukaszewski, który mówi, że aspiracje dotyczą wyników lub stanów pożądanych, oczekiwania zaś - spodziewanych lub przewidywanych. Związek zachodzący między nimi wskazuję iż oczekiwania mogą wpływać na aspiracje i na odwrót, zarówno zaś jedne i drugie - na poziom wykonania.

Z zagadnieniem aspiracji wiąże się pojęcie poziomu aspiracji.

Od poziomu aspiracji, jego relacji do możliwości danego osobnika oraz realiów społecznych uzależniona jest przystosowanie społeczne efektywność działania, współżycie

z otoczeniem. Aspiracje, które kształtują się pod wpływem warunków społecznych oraz środowiska, pobudzają do działania, oraz sprzyjają doskonaleniu

i kształtowaniu zgodnie z ludzkimi potrzebami.

Istniejące definicje utrudniają jednoznaczne posługiwanie się tym terminem. Wg A. Janowskiego poziom aspiracji to „przewidywany przez jednostkę przyszły wynik

w warunkach, gdy realizacja tej akcji ma zaspokajać istotne potrzeby jednostki lub przybliżając ją do istotnych dla niej celów.” Natomiast wg M. Tyszkowej poziomem aspiracji nazywamy „spodziewany z góry przez jednostkę wynik własnego działania”.

Należy zgodzić się z określeniem poziomu aspiracji miarą indywidualnych osiągnięć w powiązaniu z hierarchią wartości społecznych. Wydaje się, że tylko w konfrontacji

z innymi ludźmi (w sensie aprobowania i preferowania pewnych wartości) jednostka może określić swój poziom aspiracji w różnych dziedzinach życia społecznego.

B. Gołębiowski opracował typologie aspiracji społeczno - kulturalnych, które dotyczą podstawowych wartości społecznych oraz wartości szeroko pojętej kultury.

Klasyfikacja aspiracji wg B. Gołębiowskiego

I Kategoria: Aspiracje do wartości kultury

Podkategorie:

• materialno - zawodowych

• uczestnictwo w kulturze i rekreacji

• wiedzy i umiejętności

• własnego rozwoju osobistego

• posiadania autorytetu i prestiżu społecznego

II Kategoria: Aspiracje do ról społecznych

Podkategorie:

• reformatora społecznego

• działacza - przywódcy

• pracownika - obywatela

• wychowawcy i moralizatora

• współtwórcy kultury

III Kategoria: Aspiracje do więzi i stosunków społecznych

Podkategorie:

 więzi osobowych w małych grupach

 pozycji w stosunkach społecznych

 więzi w grupach formalnych

 więzi narodowo państwowych

 więzi i stosunków międzypokoleniowych

IV Kategoria: Inne ( pseudoaspiracje )

Podkategorie:

 pseudo aspiracje- zjawiska obejmujące mi.in. wszelkie marzenia, autofantazje niecelowe umotywowane możliwością realizacji, które nie prowadzą do przyjęcia realnych postaw i podjęcia

 brak aspiracji

Inną klasyfikację aspiracji przedstawia Z.Skorny:

Kryterium podziału	Rodzaje aspiracji
Poziom aspiracji	Wysokie - niskie
Relacja do możliwości	Zawyżone - adekwatne - zaniżone
Związek z działaniem	Działaniowe - życzeniowe
Okres realizacji	Aktualistyczne - perspektywiczne
Ruchliwość	Duża ruchliwość - mała ruchliwość
Związek ze świadomością	Uświadomione - latentne
Przedmiot	Ukierunkowane na stan - ukierunkowane na przedmiot
Treść	Ludyczne - edukacyjne - zawodowe - społeczne i inne

Ze względu na ich poziom można wyróżnić wyróżnić aspiracje:

• wysokie

• przeciętne

• niskie

Z powyższego podziału można stwierdzić, że jeżeli zadanie jest trudne - wówczas mówimy o aspiracjach wysokich, przy zadaniu o średnim o średnim stopniu trudności - aspiracjach przeciętnych, przy zadaniu o małym stopniu trudności - aspiracjach niskich.

Uwzględniając kryterium relacji aspiracji do posiadanych możliwości można wyróżnić:

• aspiracje zawyżone -to zadania których wykonanie przekracza możliwości danego osobnika

• aspiracje adekwatne-to zadania które osobnik jest w stanie wykonać mimo wysiłku i licznych przeszkód

• aspiracje zaniżone-to zadania łatwiejsze, gdzie ich realizacja jest poniżej możliwości danej jednostki

Następnym kryterium podziału aspiracji jest ich związek z działaniem. Wyróżniamy więc aspiracje:

• życzeniowe- występują w świadomości w formie życzeń, pragnień, marzeń dotyczących upragnionego stanu lub wyniku działania

• działaniowe-spełniają one funkcje stymulatora pobudzającego do podjęcia konkretnego działania

Biorąc pod uwagę czas potrzebny dla zrealizowania określonych aspiracji, można wyróżnić:

• aspiracje aktualistyczne- zamierzenia, które mogą być zrealizowane w bliskiej przyszłości za pośrednictwem czynności wykonywanych w określonej sytuacji działaniowej

• aspiracje perspektywiczne- zamierzenia dotyczące przyszłych osiągnięć lub przyszłych wyników działania np. w zakresie uczenia się, działalności zawodowej

W zakresie aspiracji perspektywicznych można wyróżnić aspiracje o różnej ruchliwości poziomej lub pionowej. Pozioma ruchliwość aspiracji wyznaczona jest przez wielkość zmian dotyczących np. miejsca zamieszkania. Brak tej ruchliwości oznacza, że osobnik i nie pragnie dokonywać zmian. Natomiast ruchliwość pionowa dotyczy wielkości zmian w prestiżu zawodowym, hierarchii społecznej.

Ze względu na kryterium związku aspiracji ze świadomością autor wyróżnia 2 rodzaje aspiracji:

• Uświadomienie - dotyczące celów, które dany osobnik pragnie lub zamierza osiągnąć.

• Aspiracje latentne, które nie są uświadomione. O ich istnieniu wnioskujemy pośrednio na podstawie wypowiedzi dotyczących celów, ideałów, aprobowanych wartości.

W podziale ze względu na przedmiot Z. Skorny wyróżnia aspiracje:

• Ukierunkowane na osiągnięcie pewnego stanu np. ukończenie szkoły

• Ukierunkowane na osiągnięcie pewnego przedmiotu np. posiadanie mieszkania

Ostatnim kryterium jest treść aspiracji. Uwzględniając je możemy wyróżnić np. aspiracje zawodowe, edukacyjne, szkolne czy rekreacyjne.

Aspiracje edukacyjne

Do aspiracji odgrywających ważną rolę w rozwoju umysłowym dzieci

i młodzieży należą aspiracje edukacyjne. Są to zamierzenia dotyczące wyników pracy szkolnej oraz uzyskiwanych w niej ocen. Aspiracje edukacyjne dotyczą również ukończenia określonej szkoły oraz związanego z tym zamierzonego poziomu wykształcenia (np. „Chciałabym ukończyć studia wyższe”).

Aspiracje edukacyjne są w bliskim związku z aspiracjami zawodowymi odnoszącymi się do zdobycia określonego zawodu lub wykonywania pewnych czynności zawodowych. Mogą również dotyczyć przyszłej pracy, funkcji zawodowych, miejsca pracy itp. Aspiracje te mogą przyjmować formy aspiracji dotyczących skutecznej działalności zawodowej. Często określa się je również mianem aspiracji uzyskania sukcesu w działaniu lub efektywnego działania. Ten rodzaj aspiracji może również dotyczyć działalności naukowej sportowej, artystycznej, itp. Łączą się one nieraz z aspiracjami do samokształcenia, które występują w formie zamierzeń lub pragnień odnoszących się do uzupełniania posiadanej wiedzy, opanowania określonych umiejętności, uzyskania dodatkowych kwalifikacji. Dlatego też wielu autorów podkreśla, że aspiracje edukacyjne mają wiele powiązań z aspiracjami zawodowymi czy kulturalnymi.

Aspiracje kształtują i zmieniają się wraz z rozwojem osobowości jednostki. Środowisko człowieka jest miejscem w którym realizuje się osobowość ludzka oraz jest kryterium nakazów i możliwości, który ukierunkowuje i ogranicza działania jednostki.

Dziś wykształcenie przestaje być wartością dostępną dla pewnych środowisk, staje się powszechne i możliwe, niezależnie od pochodzenia. Przywrócenie więzi między aspiracjami a osiągnięciami w zakresie wykształcenia i pozycji społeczno-zawodowej oraz między wykształceniem, poziomem kwalifikacji i wydajności a wynagrodzeniem należy uznać za warunek

i sprawdzian skuteczności określonej strategii. Obecnie w Polsce odnotowano zjawiska społeczne, świadczące o stopniowym kształtowaniu nowych mechanizmów funkcjonujących pomiędzy rynkiem pracy a szkolnictwem.

W okresie realnego socjalizmu dość powszechne wśród absolwentów szkół podstawowych było dążenie do uzyskania prostych, konkretnych kwalifikacji, najczęściej w trzyletniej zasadniczej szkole zawodowej i szybkie rozpoczęcie pracy, to obecnie zakończenie edukacji na trzyletniej szkole zawodowej wiąże się z poważnym ryzykiem bezrobocia. Motywuje to młodych ludzi do osiągnięcia wyższego wykształcenia. Oczekiwania młodzieży wobec szkoły przesunęły się na wyższe szczeble systemu edukacyjnego: na szkolnictwo pomaturalne, wyższe szkoły zawodowe oraz na różne formy dokształcania.

Takie zjawiska sprzyjają z jednej strony, uznaniu edukacji za czynnik warunkujący indywidualny sukces jednostki, z drugiej zaś za czynnik rozwoju społecznego. Są to niewątpliwie wyzwania i szanse dla aspiracji edukacyjnych społeczeństwa.

Zdaniem wielu autorów Właściwe ukształtowanie i ukierunkowanie aspiracji osobistych i społecznych, wyznaczenie ich wzajemnej zależności oraz związanej z tym hierarchii wartości, przełamywanie różnego rodzaju barier i utrudnień tkwiących w ludziach i warunkach to ważne zadanie wychowawcze w okresie przeobrażeń ekonomicznych i politycznych dokonujących się obecnie w naszym kraju.

ROZDZIAŁ II

Aspiracje dzieci szkół podstawowych

Szkoła podstawowa jest pierwszym etapem formalnej edukacji. W tej właśnie placówce u dzieci pojawiają się pierwsze aspiracje edukacyjne i życiowe. We wszystkich szkołach podstawowych, publicznych i niepublicznych obowiązują te same podstawowe zasady edukacji. Najważniejszym celem dzieci na tym etapie kształcenia jest pomyślne „przechodzenie” z klasy do klasy. Zdanie cyklicznie pojawiających się, obowiązkowych egzaminów kontynuacja nauki w gimnazjum. W szkole podstawowej największą uwagę zwraca się na mechanizmy kształtujące przeżycia i zachowania uczniów. Główną rolę w kształceniu aspiracji edukacyjnych odgrywa pedagog, który mobilizuje do wykształcenia trwałego i silnego życzenia jednostki związanego z właściwościami lub stanami, które mają charakteryzować przyszłe życie oraz cele, jakie w tym życiu będzie chciała uzyskać. Należy tu również zaznaczyć, że do aspiracji edukacyjnych i życiowych dzieci szkół podstawowych należą również te, które nie są bezpośrednio sprecyzowane. Założyć można ponadto, że pierwotne wobec aspiracji są motywy i życzenia. Stały wpływ na nie mają wartości, postawy

i oczekiwania uwzględniające realia oraz poziom aspiracji, traktowany na równi z potrzebą ich zaspokojenia. Wtórne w stosunku do aspiracji są dążenia, a te z kolei wpływają na orientację życiową dziecka.

W poziomie aspiracji należy uwzględnić indywidualne osiągnięcia,

w konfrontacji z innymi, uczeń może określić swój poziom aspiracji w różnych dziedzinach życia społecznego. Nie budzi wątpliwości fakt, że aspiracje edukacyjne mają na przykład powiązania

z aspiracjami kulturalnymi i zawodowymi. Wiadomo, że aspiracje się zmieniają i kształtują dynamicznie wraz z rozwojem osobowości jednostki. Środowisko młodego człowieka, w szerokim tego słowa znaczeniu, jest z jednej strony terenem, na którym realizuje się osobowość ludzka,

z drugiej zaś jest systemem wymagań, nakazów i możliwości, które stymuluje, ukierunkowuje

a jednocześnie ogranicza.

W latach 80-tych odnotowano spadek aspiracji edukacyjnych grupy społecznej w wieku szkolnym, co wzbudziło uzasadniony niepokój. Przywrócenie więzi między aspiracjami a osiągnięciem w zakresie wykształcenia i pozycji społeczno-zawodowej oraz między wykształceniem, poziomem kwalifikacji należy uznać za warunek i sprawdzian skuteczności określonej strategii przełomu. Obecnie w Polsce zaobserwować można stopniowe kształtowanie nowych mechanizmów funkcjonujących miedzy przyszłym rynkiem pracy a szkolnictwem

i aspiracjami edukacyjnymi uczniów budzą pozytywne odczucia.

Uczniowie szkół podstawowych jak i absolwenci w początkowych fazach swoich aspiracji edukacyjnych dążą do uzyskania prostych, konkretnych kwalifikacji, co ma się do szybkiego rozpoczęcia dorosłego życia i podjęcia pracy zawodowej. Jednak uczniowie przechodząc przez kolejne klasy podnoszą wymagania w stosunku do siebie i placówki. Uczniowie chętnie uczęszczają na zajęcia dodatkowe np. sportowe, kursy języków obcych itp. Kształtowanie edukacyjne w Romach poza szkolnych zajęć skłania młodych ludzi do opóźnienia wyboru przyszłego zawodu

i pojawiają się koncepcje różnych form dokształcania, następnie perspektywa różnych kierunków studiów. To zjawisko społeczne sprzyja z jednej strony uznaniem edukacji za czynnik warunkujący indywidualny sukces jednostki, z drugiej za czynniki rozwoju społecznego. Są to niewątpliwie wyzwania i szanse dla aspiracji edukacyjnych młodych ludzi w dobie przełomu. Wymaga to jednak wypracowania najbardziej efektywnych metod oddziaływania wychowawczego. Programy wychowawcze muszą uwzględnić takie postępowanie i wskazania dotyczące rozbudzenia nowych aspiracji i ukierunkowania aspiracji już istniejących.

Dopiero pod koniec szkoły podstawowej „rodzą” się poważniejsze plany dalszego kształcenia. Należy jednak zaznaczyć tu, że aspiracje edukacyjne młodzieży szkół podstawowych zależą głownie od tego, jakie by6ły dotychczasowe osiągnięcia każdego ucznia. wcześniejsze osiągnięcia dziecka są to pierwsze, ale nienajistotniejsze elementy aspiracji edukacyjnych. Aspiracje są często kreowane i ukierunkowane wieloma innymi czynnikami: osobowość, środowisko, a także wpływy rówieśników i pedagoga. Jednak z tych wyżej wymienionych na pierwszym miejscu należy postawić środowisko najbliższe każdego ucznia.

Aspiracje edukacyjne podobnie jak czynniki motywacyjne można uznać również za wynik procesów dokonujących się w psychice jednostek.

Rozważając aspiracje edukacyjne młodzieży szkół podstawowych można zauważyć wyraźnie, iż jest to proces kształcenia, kształtowania osobowości, jak również struktura dynamiczna ulegająca sukcesywnie przemianom. Na zmiany mają wpływ sytuacje zachodzące

w strukturze społeczno-ekonomicznej kraju.

Jednak biorąc pod uwagę fakt, że młodzież to tak naprawdę jeszcze dzieci, więc ich aspiracje edukacyjne i zmiany ich uzależnione są od rodziny i osób najbliższych, pod wpływem, których rodzą się nowe postawy i dążenia.

Na poziom aspiracji opisywanej grupy młodzieży wpływają również różnorodne czynniki subiektywne, historyczno-społeczno-kulturowe, jak i to najbliższe szkolne, tworzące zespół sił mobilizujących młodzież do dalszej drogi kształcenia.

Poziom aspiracji to „ rezultat działania przewidziany przez jednostkę wykonującą zadanie lub realizację jakiegoś celu”. Poziom aspiracji edukacyjnych rozumie się przede wszystkim jako dążenie do wyznaczonych sobie celów - do kształcenia się w wymarzonych uczelniach, które prowadzą do spełniania pierwszych, ale praktycznie najbardziej ważnych celów życiowych.

Współczesna młodzież szkół podstawowych wychowywana w całkiem nowych realiach „wie czego chce”, wie jaka pracę chciałaby wykonywać, co robić i jak kształtować swoje najbliższe środowisko, by w realizacji tych planów stało się bardziej przyjazne. Młodzież szkół podstawowych żyje i kształtuje swoje pasje, zainteresowania w dobie komputerów, internetu

i nowinek multimedialnych. Zmodernizowanie cyklu edukacji (wejście do Unii Europejskiej) prowadzi również do ogromnego zainteresowania językami obcymi poprzez wielokanałową telewizję, turystykę itp.

Kształcenie młodzieży w tym ważnym procesie edukacji zapewnia

w przyszłości postęp w technologii i wiedzy. Wszystko wskazuje, że społeczeństwo europejski, tak jak inne wchodzi w nowy wiek niewątpliwie obfitujący w zmiany, ze względu na swoja aktywność i wydania techniczne, naukowe. Udoskonalenie życia rodzinnego

i wyposażenia go w przedmioty ułatwiające wszelkiego rodzaju prace sprawiło, że dzieci chętniej podejmują samokształcenie i doskonalenie, gdyż sprawia im to swoistą przyjemność. Przyjemność ta opiera się właśnie na zasadzie posiadania i umiejętność korzystania z nowinek - przedmiotów, które weszły do powszechnego użytku. Większość uczniów posiadająca możliwość zdobycia wszelkich „umilaczy” nauki rozwija swoje pasje chcąc dojść do uczenia się harmonijnego, bezpośrednio do wytyczonego celu.

Młodzi ludzie dążą do ukończenia gimnazjum i dostania się do prestiżowych uczelni z atrakcyjnymi kierunkami. To zachowanie młodzieży jest traktowane wzorowo, gdyż każdy dorosły wie jak ważne jest wykształcenie, zwłaszcza dziś. Zachowanie wszystkich wartości i aspiracji edukacyjnych, zwłaszcza na tym poziomie rozwoju intelektualnego sprawia, iż stają się przepustką umożliwiającą wejście na atrakcyjne poziomy zawodowe, tj. kierowanie przedsiębiorstwami i administracjami. Wzrost tych aspiracji jest dowodem mocnych przekonań, że nauka jest najważniejszą droga do sukcesu zawodowego i życiowego. Po raz kolejny potwierdzając

i ukierunkowując wyżej wymienione spostrzeżenia należy podkreślić, że do każdego działania dochodzi podstawie własnej tożsamości i wpływu środowiska.

Rozdział III

Wartości i aspiracje uczniów szkół średnich

Dotychczasowa wiedza o aspiracjach, dążenia i wartości młodzieży szkół średnich

Po omówieniu aspiracji dzieci szkół podstawowych przyszedł czas na przedstawienie aspiracji szkół średnich. Wcześniej jednak chcielibyśmy nieco przybliżyć dotychczasową wiedze o aspiracjach, dążeniach i wartościach młodzieży szkół średnich.

Już na wstępnie należy stwierdzić, że w polskiej literaturze socjologicznej i pedagogicznej nie dysponujemy jeszcze opracowaniem, które prezentowałoby całościowo badania dotyczące zagadnienia jakim są aspiracje młodzieży szkół średnich.

Pierwsze badania na ten temat przeprowadzono w Polsce dopiero po 1957 r. Poza tym badania te nie tylko wymagają skomplikowanych zabiegów organizacyjnych, ale przede wszystkim znacznych nakładów finansowych. W związku z tym wielu badaczy było zmuszonych do ograniczenia zakresu swoich badań, albo do niewielkich grup uczniów z jednej wybranej szkoły . Dlatego też brak jest badań o charakterze szerokim, dotyczących młodzieży szkolnej, gdyż wynik badań prowadzonych w 1973r. przez prof. S Nowaka udostępnione są tylko częściowo. Pewne informacje o młodzieży szkół średnich można jednak uzyskać na podstawie wtórnej, zbiorczej analizy prowadzonych ostatnio różnych badań nad młodzieżą. Badania szczegółowe obejmowały raczej młodzież zgrupowaną w liceach niż w technikach.

B. Gołębowski przeprowadził w 1971r. badania na dwutysięcznej grupie młodzieży urodzonej w latach 1942-1955. Po czym ukazał następującą hierarchię najbardziej pożądanych przez nie celów życiowych: udane życie rodzinne, wysokie dochody, zapewniony byt, wielka i odwzajemniona miłość, ciekawa praca, czyste sumienie, świadomość, że się przynosi ludziom pożytek, ludzki szacunek i serdeczni przyjaciele.

H. Danter i J. Krzemniski omawiając badania prowadzone pod kierunkiem S. Nowaka (1972/73) w Instytucie Socjologii UW stwierdzają, że „różnicując obraz młodzieży początku lat 70-tych i początku lat 60-tych musimy zacząć od podkreślenia…podobieństw zdobycia stabilizacji życiowej, objawiającej się posiadaniem dobrze płatnego zawodu, dobrym zabezpieczeniem materialnym, możliwością prowadzenia życia wygodnego i spokojnego. Intuicyjnie rzecz traktując, wydaje się, że orientacja (…) mająca dawać poczucie emocjonalnego zabezpieczenia - zdaje się nią być nieco istotniejsza dla młodzieży aktualnie badanej, podczas, gdy dążenia do zabezpieczenia potrzeb materialnych, konsumpcyjnych - silniej były akcentowane sprzed kilkunastu lat”

Właściwości ludzkie jako wartości świadczące o aspiracjach

Rozpoczniemy od sprawy, która może być traktowana jako

podstawa do rozumienia aspiracji, a więc do właściwości cenionych aktualnie przez badanych.

Przedstawimy analizę badań, które zostały prowadzone równolegle na poziomie klas pierwszych i ostatnich z zaznaczeniem różnic. Przy tego rodzaju badaniach powstaje zawsze pytanie na jakiej podstawie zbudowano zestaw, który przedstawia się badanym do wyboru. Do konstruowania takiego zestawu można dochodzić trzema sposobami:

1. Badacz arbitralnie ogranicza pole wyborów, kierując się celem pracy, którą cechować może założone ograniczenie pola badań.

2. Badacz interesuje się tym, jak „w ogóle” badani wartościują interesujące ich problemy, zaprezentowany zaś do wyboru zestaw jest rezultatem jakiej teorii danego zagadnienia.

3. Badacz przejawia postawę empiryczną, to znaczy dopóty gromadzi rozbudowane, formułowane próbne odpowiedzi na pytania otwarte przedstawione różnym grupom, dopóki nie uzyska wystarczającej liczby interesujących go danych.

W przypadku omawianych tu badań zastosowano trzeci wariant postępowania. Zestaw cech i właściwości najbardziej cenionych został skonstruowany na podstawie analizy dodatkowych materiałów badawczych (wypracowanie, wywiad, ankieta próbna).

Tablica 1.1 Właściwości najbardziej cenione (dozwolony wybór pięciu cech; uszeregowanie w kolejności wyborów w populacji starszej).

Jak wynika z przeprowadzonych badań większość uczniów kończących szkołę postrzega siebie jako ludzi ceniących mądrość i wiedzę, zaradność życiową, szczęśliwe życie rodzinne, wesołość, miłość, silny charakter, rzetelną pracę, poczucie własnej godności i przyjaźń. Każdy z tych czynników był podkreślony przez co najmniej 25% odpowiadających. Najrzadziej wybierane cechy to: władza nad innymi i samotność. Trzeba także zwrócić uwagę na znaczne różnice między wyborami dziewcząt i chłopców. Dziewczęta częściej opowiadają się za poczuciem własnej godności, pracowitością oraz szczęśliwym życiem rodzinnym, niż chłopcy. Chłopcy natomiast chętniej wybierają ryzyko i przygodę oraz niezależność od innych, a także ideowość i odwagę. Łatwo można dojść do wniosku, że preferowanym typem człowieka jest mądry realista, liczący tylko na uczciwe „pięcie się” w górę, dzięki własnej pracy i zaradności, starający się znaleźć miłość, wesołość i przyjaźń w życiu rodzinnym. Od 10 do 20% badanych jako istotne dla siebie właściwości wybiera między innymi takie, jak: posiadanie własnych poglądów, chęć walki z niesprawiedliwością społeczną , skłonność do pomagania innym. Są to wartości o charakterze wyraźnie socjocentrycznym.

Kolejne badanie miało na celu zwrócić uwagę na najbliższe dążenia uczniów dotyczące postępowania po ukończeniu szkoły oraz ich życzenia co do własnej przyszłości.

W marcu 1973r. ponad 70% badanych maturzystów umiało w miarę konkretnie podać wybrany przez siebie zawód. Mniej niż 20% badanych było w stanie ogólnie określić rodzaj pracy, który chciałoby wykonywać, lub podkreślić jeden rys, który miałby tę pracę charakteryzować. Prawie 10% badanych przyznało się do braku wiedzy umożliwiającej dokonanie jakiegokolwiek wyboru. Nieco konkretniej niż uczniowie szkół technicznych i liceów zawodowych wiedzieli o swoich planach zawodowych uczniowie szkół ogólnokształcących. Jeśli chodzi o uczniów klas pierwszych to aż 60% badanych miało konkretne, lub dość określone preferencje zawodowe.

W ramach badań próbowano kreślić wielkość dążenia do osiągnięcia pewnych rzeczy, przeżycia pewnych stanów, czy też posiadania pewnych wartości , oraz jakie badany widzi szanse ich realizacji. Rozpatrzono aspiracje oświatowe, które później omówimy szczegółowo, aspiracje zawodowo-bytowe, osobiste, moralno-ideowe oraz aspiracje w zakresie odbioru społecznego, jaki badany chciałby owym postępowaniem wzbudzić. Zanim przystąpimy do szczegółowego omówienia aspiracji oświatowych jeszcze nieco informacji o ogólnym podejściu uczniów do własnych aspiracji, które uzyskano rozpatrując ich odpowiedzi na pytanie: „Czy uważasz, że w życiu należy stawiać sobie odległe cele?”(zob. tabl. 1.2)

Tablica 1.2

W obu populacjach (rocznik młodszy i starszy) znaczna część badanych opowiada się za stosowaniem w życiu odległych celów. Procent ich wzrasta nieznacznie wraz z wiekiem uczniów, równocześnie jednak w populacji starszej stwierdza się pewne zwiększenie liczby niechętnych do planowania na przyszłość. Odbywa się to kosztem niezdecydowanych, których liczba jest początkowo duża, później znacznie się zmniejsza. Interesująca jest w populacji młodszych wyraźna przewaga zwolenników odległych celów wśród uczniów szkół licealnych w porównaniu uczniami technikum. Różnica ta całkowicie zanika w populacji starszej grupy badanych. W odpowiedziach dziewcząt i chłopców nie odnotowano żadnych różnic.

Aspiracje oświatowe

Z rozważań przedstawionych uprzednio wynika jasno, że mądrość i wiedza jest podawana jako najważniejszy czynnik akceptowany przez blisko połowę badanych w każdej populacji. Inteligencja zaś jest traktowana jako bardzo istotna właściwość, umożliwiająca wyróżnienie się w gronie rówieśników przez ok. 40 do 60% badanych, w zależności od populacji, z tendencją do wzrostu jej znaczenia jednocześnie z wiekiem.

Zamierzenia dotyczące preferowanego postępowania zaraz po ukończeniu szkoły były badane w sposób umożliwiający zorientowanie się w sile prezentowanych dążeń oraz w tendencji do utrzymania ich nawet w razie poprzednich niepowodzeń. Badany odpowiadał na dwa pytania:

1. Co pragnąłbyś robić po ukończeniu szkoły średniej?

2. Jeśli nie uda Ci się takiego zamiaru zrealizować, to będziesz się starał…

Tablica 1.3 Zamierzenia uczniów kończących szkoły średnie (N=934).

Wyniki przedstawione są na tabl. (1.3). Ponad 95% badanych z liceów ogólnokształcących jest zdecydowana kontynuować naukę. Spośród absolwentów szkół technicznych tylko ponad 10% jest zainteresowanych rozpoczęciem pracy zawodowej bez dalszego kształcenia się. Zawodowe szkoły pomaturalne nie były jeszcze(1973) tak popularne i oczywiście, bardziej interesowali się nimi uczniowie liceów, którzy widzieli - w razie nie dostania się na studia - jedyną szansę zdobycia jakiegoś konkretnego zawodu, niż uczniowie techników, którzy już byli do zawodu przysposobienie. Stosunkowo niewielu uczniów liceum ogólnokształcącego skłaniało się w razie niepowodzenia do rozpoczęcia pracy zawodowej i zrezygnowania z podnoszenia swoich kwalifikacji.

Można więc stwierdzić, że młodzież ma niezwykle silne aspiracje oświatowe. Świadczy o tym już sam fakt, że ponad 80 % uczniów uczęszczających do technikum, które w założeniu miało dawać konkretny zawód, wyraża jednak chęć dalszego instytucjonalnego kształcenia. Chęć dalszego kształcenia się jest elementem najbardziej jednoczącym aspiracji pokolenia maturzystów z 1973r. Aspiracje te nie są odległe od aspiracji uczniów klas pierwszych (zob. tabl. 1.4)

Tablica 1.4 Zamierzenia uczniów klas pierwszych po ukończeniu szkoły średniej (N=947).

Łatwo zauważyć, że aspiracje edukacyjne wśród uczniów klas pierwszych SA podobne do aspiracji maturzystów, mimo, że dla nich jest to sprawa znacznie bardziej odległa. Zbieżność między zestawami odpowiedzi badanych rozpoczynających i kończących szkołę średnią zdaje się świadczyć o tym, że zasadnicze aspiracje edukacyjne przesądzające o całym życiu człowieka są podejmowane wcześniej, jeszcze przed ukończeniem szkoły podstawowej. Warto jednak zwrócić uwagę, otóż istnieje nieco inna dynamika aspiracji oświatowych w liceach, a nieco inna w technikach. W liceach startuje się od pierwszej klasy z wysokimi aspiracjami edukacyjnymi (chęć dostania się na studia u ponad 90% badanych) w trakcie zaś kolejnych lat nauki w szkole odsetek ten uleganie znacznemu zmniejszeniu. W szkole technicznej lub liceum zawodowym w pierwszej fazie kształcenia tylko 57,1% uczniów jest zdecydowana rozpocząć studia dzienne. Aspiracje edukacyjne rozwijają się natomiast w czasie pobytu ucznia w szkole, obejmując na koniec 66% badanych. Konkurencyjnym wytłumaczeniem może być, przypuszczenie, że nie ma specjalnej dynamiki w trakcie pobytu uczniów w szkole, tylko, że populacja młodsza w ogóle inaczej postrzega swoje aspiracje. Należy tez zwrócić uwagę, że możliwe są różne wewnętrzne interpretacje całokształtu aspiracji oświatowych, a ponieważ nie ma jeszcze odpowiednich danych, można tylko o nich wspomnieć jako o możliwościach. Nie ma wątpliwości, że chęć zdobywania wiedzy jest zjawiskiem społecznie pozytywnym i cennym. Należy jednak sprawdzić czy w formułowaniu się tych aspiracji odgrywa pewna role moda, czy też przeświadczenie o zaletach „bycia studentem”, a nie rzeczywista potrzeba mądrości. Pozytywna ocena wysokich aspiracji edukacyjnych nie ulega jednak wątpliwości, nawet jeśli po części jest rezultatem mody, lub snobizmu.

Podsumowując w szkołach średnich stwierdza się bardzo wysoki poziom aspiracji oświatowych, prawie powszechne dążenie do studiów wyższych, nierzadko już w szkole planowanie studiów na szczeblu poza-magisterskim. Aspiracje oświatowe zawierają w sobie dość mocne przekonanie, że nauka jest najważniejszą drogą do sukcesu zawodowego, a jednocześnie, że kulturowo cenne jest bycie człowiekiem wykształconym, styl zaś życia człowieka zajmującego się nauką bywa niekiedy traktowany jako wzorzec.

Rozdział IV

Aspiracje studentów

Kolejną grupę, którą chcemy omówić są studenci. Przedstawiamy wyniki badań nad aspiracjami edukacyjnymi w kontekście transformacji życia społecznego, które przeprowadzono w roku akademickim 1996/97. Wśród studentów I roku i w roku akademickim 1997/98, wśród studentów V roku dwóch kierunków (pedagogicznego i prawniczego) Uniwersytetu w Białymstoku. Grupa badawcza liczyła 265 osób.

Transformacja życia społecznego

Zaczniemy od wyjaśnienia terminu transformacja. Transformacja według Małego słownika języka polskiego (1994, s.947) to „proces przemian; przeobrażenie, przekształcenie”. Pojęcie to jest bliskie pojęciom: rewolucja i ewolucja. K. Wielecki (1996) przeprowadził analizę porównawczą między terminem terminami i doszedł do wniosku, że istotną cechą różniącą jest czas trwania owych przeobrażeń. K. Wielecki pisze (tamże, s.104): „jeśli więc rewolucja dokonuje się w przeciągu od kilku miesięcy do kilku lat, a ewolucji będziemy mówić wtedy, gdy proces zmian jest wyraźnie obserwowany w periodzie pokoleniowym, to transformacja trwa raczej od kilku do kilkunastu lat i oznacza głębokie przemiany w doświadczeniu jednego pokolenia”.

Podstawowa kwestia jest określenie, czego dotyczą zmiany objaśnione za pomocą terminu transformacja. K. Wielecki stwierdza (tamże, s.105): „gdy chodzi o głębokość procesów, to z transformacją mamy do czynienia wówczas, gdy zmiany dotyczą ładu społecznego. Ład społeczny jest bowiem podstawową kategorią socjologiczną, która określa to, co stanowi fundament każdego społeczeństwa”. K. Wielecki (1996, s.106) wyjaśnia, iż: „opis ładu społecznego powinien zawierać czynniki konstytuujące tożsamości opisywanej społeczności oraz umożliwiającej jej trwanie i rozwój”. Zgodnie z powyższą koncepcją teoretyczną wyróżnia się takie czynniki, których zadaniem jest utrzymanie ładu społecznego jak:

1. państwo i jego centralne instytucje,

2. struktura społeczna (zinstytucjonalizowany system dystansów społecznych, złożonych z klas,

warstw i grup),

3. kultura (podstawowe dla danej społeczności systemy wartości, zasad, norm, uzasadnień etosów,

wzorców, symboli i znaczeń.

Państwo według J. Szczepańskiego (1970, s.368) „jest zbiorowością obywateli podporządkowanych władzy suwerennej, mieszkających na danym terytorium, do którego ogranicza się władza”. Autor stwierdza, iż chociaż „wśród elementów składowych państwa władza jest najważniejsza”, to jednak ma ona głębszą i bardziej skomplikowaną istotę, jest bowiem „zbiorowością polityczną lub inaczej można by powiedzie, jest polityczną organizacją zbiorowości terytorialnej, w której na gruncie tradycji kulturalnej i najczęściej także etnicznej istnieje władza polityczna”.

W Polsce istnieje transformacja od autorytaryzmu do demokracji.

W państwie autorytarnym władza skupiona została w rękach jednostek lub stosunkowo niewielkich grup społecznych (elit władzy). Jednostki te i grupy opierały się na hierarchicznie ukształtowanej strukturze administracji państwowej, wojska. Policji, instytucji finansowych i gospodarczych a także instytucji oświatowych. W takim systemie nadużywano władzy administracyjnej i podporządkowano wiele spraw interesom stosunkowo wąskich grup społecznych, które narzucały model życia ze względów ideologicznych, politycznych i innych im odpowiadających. Natomiast państwo demokratyczne suwerennego organizowanie się społeczeństwa zamieszkującego dane terytorium, ukształtowana we wspólnocie tradycji kulturowej, nastawiona na realizację celów zbiorowych (trwanie i rozwój przede wszystkim) zwiększając szanse życiowe obywateli. Państwo demokratyczne charakteryzuje się znanymi i społecznie aprobowanymi zestawami podstawowych celów, które konkretyzują cele nadrzędne a także główne strategie realizacyjne. Ta samoregulacja oparta jest na zarządzie, którego przedstawiciele są społecznie wyłonioną i kontrolowaną reprezentacją posiadającą oddelegowane kompetencje i środki sprawowania zarządu.

Podważony zostaje monopol państwa w wielu sprawach, w tym też oświatowych. Dominacja państwa ulega rozpadowi. Nasilają się od kilku dziesięcioleci procesy demokratyzacji i uspołecznienia wielu dziedzin życia i wiodą do państwa i społeczeństwa respektującego zasady demokracji, pluralizmu i tolerancji.

Kolejnym czynnikiem niezbędnym do utrzymania ładu społecznego jest struktura społeczna. Struktura społeczna według S. Ossowskiego (1968, s.93) to „system międzyludzkich zależności, dystansów i hierarchii zarówno w nieorganizacyjnej jak i organizacyjnej formie, zaś strukturę klasową traktuje jako pewien, szczególnie doniosły aspekt struktury społecznej. Mówiąc o zależnościach międzyludzkich mamy na myśli zarówno zależności wynikające ze stosunków władzy, jak i podziału funkcji”. Charakterystyczne cechy transformacji strukturze społecznej to rozpad lub zmiana pozycji klas, warstw i grup społecznych od roku 1989 oraz tworzenie się nowych fragmentów tej struktury. Robotnicy, którzy byli najwyższą klasą w życiu społecznym, stracili swoje wpływy i znaczenie, co jest wytłumaczalnym powodem jej frustracji. Wielką przegraną transformacji są chłopi. Innym zjawiskiem charakterystycznym dla polskiej struktury społecznej jest krystalizowanie się tak zwanej klasy średniej. Zmieniają się relacje miedzy poszczególnymi klasami, warstwami i grupami społecznymi. Należy zaznaczyć, że lata dziewięćdziesiąte przyniosły spadek realnych dochodów mieszkańców państwa polskiego oraz likwidacje wielu miejsc pracy. Narastało zjawisko bezrobocia oraz obawa o własny los.

Trzecim czynnikiem potrzebnym do utrzymania ładu społecznego jest kultura. Kultura według K. Wieleckiego (1996, s.113) to „sposób przystosowania się do społeczeństwa, do świata przyrody i do warunków, jakie społeczeństwo samo sobie stwarza”. Kultura wpływa na stabilność, ciągłość, zdolność do ekspansji i rozwoju społeczności. Rozpad kultury może powodować rozpad społeczeństw.

Rola kultury jest ważna, zwłaszcza w sytuacjach poważnych zmian społecznych, szczególnie w okresie transformacji. Społeczeństwo ma wówczas trudności ze zrozumieniem świata, swego w nim miejsca. Ludzie wtedy nie potrafią często przyjąć racjonalnej strategii życiowej w sferze indywidualnej i zbiorowej. Brak zrozumienia świata budzi w ludziach poczucie zagrożenia i lęku. Kultura to nie tylko wartości, normy, wzorce i modele kulturowe, ale także racjonalizacja świata, strategie realizacyjne, gdy chodzi o wartości, strategie życiowe, symbole, społecznie podzielone znaczenia.

W Polsce zachodzą bardzo poważne zmiany w obrębie kultury. Badania socjologiczne wykazały wzrost anomii, stopniowy rozpad tradycyjnych wartości i bardzo powolne wykształcenie się nowych, które mają na razie jeszcze bardzo ograniczoną zdolność regulacyjną. Zmiany w obrębie struktury społecznej powodują deprecjację kultur jednych grup, warstw i klas, wzrastając rangę innych. Ogólnie jednak występuje wyraźny rozpad tradycyjnego rdzenia kulturowego, zupełny brak nowego. Pojawiają się dwa zjawiska: wypieranie kultury popularnej przez masową oraz stopniowy rozpad kultury wyższej.

Aspiracje edukacyjne studentów w kontekście transformacji życia społecznego

Przemiany zachodzące w kraju zmieniły sytuację młodzieży przez stworzenie nowych możliwości, ale i pojawienie się wielu zagrożeń, między innymi bezrobocie, brak niektórych świadczeń socjalnych, zjawisko ubóstwa. Transformacja państwa od autorytarnego do państwa respektującego zasady demokracji, pluralizmu i tolerancji stawia młodzież przed koniecznością nabywania nowych kompetencji, rozwijania siebie i kreowania rzeczywistości społecznej.

Analizowano aspiracje edukacyjne studentów w kontekście zmian społecznych. W analizach tych uwzględniono:

1. postrzeganie przez studentów zachodzących zmian,

2. odczuwanie zjawiska bezrobocia,

3. sposoby radzenia sobie w sytuacjach dokonujących się przemian,

4. hierarchię wartości uznawanych przez studentów.

Postrzeganie dokonujących się zmian przez studentów o różnym poziomie aspiracji edukacyjnych

Z badań wynika, że większość studentów postrzega zachodzące zmiany jako szansę (38,5%). Liczna grupa ankietowanych stwierdza, że ma większe możliwości działania (39,6%). 26,4% stanowią studenci, którzy nie zauważają zmian w swoim życiu pod wpływem transformacji. Można wnioskować, że większość ankietowanych wykazuje pozytywny stosunek do zachodzących zmian.

Tylko nieliczni studenci (4,9%) czują się zagubieni, nie potrafią się znaleźć się w zmieniającej się rzeczywistości. Zaledwie 1,5% badanych czuje się przegranym w tak złożonej sytuacji. Analizując poziom aspiracji edukacyjnych studentów w kontekście postrzegania zmian społecznych zauważono, że najwięcej respondentów, którzy zachodzące zmiany traktują jako szanse, wykazuje wysoki poziom aspiracji edukacyjnych (50,0%). Podobna zależność jest widoczna przy drugim rodzaju postrzegania („mam większe możliwości działania”). W tym przypadku najwyższe dane procentowe zanotowano u studentów o wysokim poziomie aspiracji edukacyjnych, aż 47,8%. Niższe dane w przypadku słuchaczy o średnim lub niskim (21,7%) poziomie aspiracji edukacyjnych. Studenci, którzy określali, że w ich życiu niewiele się zmieniło charakteryzuje najczęściej (39,8%) niski pozom aspiracji edukacyjnych, dość często (29,1%) średni poziom i najmniej studentów (13,0%) wysoki poziom aspiracji edukacyjnych. Ankietowani, którzy czuja się zagubieni, nie potrafią się znaleźć w zmieniającej się rzeczywistości, to przede wszystkim studenci o niskim poziomie aspiracji edukacyjnych (21,7%). Wśród badanych nie stwierdzono osób o wysokim poziomie aspiracji edukacyjnych, które miałyby podobne odczucia.

Po przeanalizowaniu danych praktycznych nasuwa się wniosek, że studenci, którzy spostrzegają pozytywnie dokonujące się zmiany, wykazują przede wszystkim wysoki poziom aspiracji edukacyjnych. R. Borowicz (1996, s.135) stwierdza: „przełomy społeczne zawsze wyzwalają ogromny potencjał rozwojowy i stwarzają niepowtarzalną wielka szansę”. Młodzież studiująca jest pierwszym pokoleniem, które wkracza w kreowaną rzeczywistość i jest poddana bezwzględnym regułom gry rynkowej. Podmiotowe poczucie studentów nie jest czymś naturalnym w naszej tradycji, ale bardzo znaczącym wyzwaniem nowych czasów.

Odczuwanie zjawiska bezrobocia przez studentów

Wprowadzenie gospodarki rynkowej jest ważnym elementem procesu polskiej transformacji. Jej mechanizmy wywołują poza elementami pozytywnymi wiele skutków negatywnych. Najbardziej odczuwanym negatywnym zjawiskiem jest bezrobocie. Bezrobocie prowadzi do ubóstwa w sferze materialnej oraz psychospołecznej znacznej części społeczeństwa. Największe bezrobocie notowane jest wśród ludzi młodych (18-24 lat).

Większość badanych (89,9%) przewiduje trudności tego rodzaju, tylko 18,1% studentów odpowiedziało, że ich nie dostrzega. W grupie respondentów, którzy przewidują trudności związane z podjęciem pracy, najwyższe wskaźniki procentowe stwierdzono przy średnim poziomie aspiracji edukacyjnych (85,2%) i przy wysokim poziomie aspiracji (73,9%), a najniższe dane przy niskim poziomie aspiracji edukacyjnych (69,6%). Na podstawie takiego rozkładu danych można wywnioskować, że osoby, które przewidują trudności ze znalezieniem pracy, wykazują przede wszystkim wysoki i średni poziom aspiracji edukacyjnych. Studenci, którzy nie dostrzegają takich trudności, deklarują przede wszystkim niski poziom aspiracji edukacyjnych (30,4%). Niższe wskaźniki procentowe zanotowano w tej grupie badanych przy wysokim (26,1%) i średnim (14,8%) poziomie aspiracji edukacyjnych.

Przy odpowiedzi na pytanie, czy przewiduje Pan(i) trudności w znalezieniu pracy, proszono studentów o podanie argumentacji. Uzasadnienia odpowiedzi potwierdzających przewidywanie trudności, koncentrowały się wokół kilku zagadnień:

1. sytuacji na rynku pracy,

2. błędów polityki oświatowej,

3. znaczenia koneksji rodzinnych,

4. błędów uczelni.

Większość studentów przyczyny trudności z zatrudnieniem upatruje w sytuacji na rynku. Badani zauważają ogólnokrajowe problemy z bezrobociem w środowisku dwóch profesji: nauczycielskiej i prawniczej. Studenci z kierunku pedagogicznego uzasadniali:

1. „uboga oferta pracy”,

2. „brak wolnych etatów w szkole”,

3. „zmniejszenie się etatów”.

Studenci z kierunku prawniczego udzielali odpowiedzi:

1. „coraz większa konkurencja na rynku pracy”,

2. „jest wiele prawników”,

3. „rynek pracy jest raczej zamknięty”,

4. „coraz mniejsze zapotrzebowanie”.

Badani często zwracali uwagę na sprawy związane z polityką oświatową, a mianowicie:

1. „zbyt dużo studentów studiuje na kierunkach o specjalności nauczycielskiej”,

2. „zbyt duża liczba osób kończy prawo”,

3. „ogromna liczba absolwentów w porównaniu do minimalnej liczby miejsc na aplikacje”.

Ankietowani wskazywali również na przyczyny tkwiące w uczelni, a zwłaszcza takie, jak:

1. „brak praktycznego przygotowania przez uczelnię” (student pedagogiki),

2. „uczą nas teorii bez nawiązania do potrzeb rynku” (student prawa),

3. „brak doświadczenia zawodowego”,

Bardzo niepokojące były wypowiedzi, w których studenci sugerowali, że:

1. „ceni się bardziej znajomości niż kwalifikacje”,

2. „nie posiadam tzw. <<pleców>> w odpowiednim środowisku”,

Studenci z kierunku prawniczego często wskazywali na trudności z dalszym pogłębieniem kwalifikacji. Oto przykładowe wypowiedzi:

1. „aplikacje są dostępne dla wąskiego grona osób”,

2. „dużo chętnych na aplikacje prawnicze”,

3. „aplikacje praktycznie są nie do osiągnięcia”,

4. „same studia bez aplikacji nie gwarantują otrzymania pracy w moim zawodzie”.

Uzasadnienia odpowiedzi respondentów, którzy nie przewidują trudności związanych z podjęciem pracy po ukończeniu studiów skupiały się wokół następujących zagadnień:

1. pozytywne, optymistyczne nastawienie do przyszłości,

2. aktywność zawodowa już w czasie studiów,

3. nabywanie nowych kompetencji.

Wiele studentów z tej grupy posiada wiarę w siebie i pomyślne rozwiązanie problemu zatrudnienia. Oto przykładowe wypowiedzi:

1. „odpowiednie kwalifikacje i własna inicjatywa umożliwiają nawet w bardzo trudnych warunkach zdobycie

pracy”,

2. „mam zamiar być dobrym w tym, co robię, dla chcącego nic trudnego”,

3. „dobry specjalista nie ma z tym problemów”,

4. „uważam, że jeśli ktoś wykazuje chęci, to zawsze osiągnie cel”.

Niektórzy studenci są aktywni zawodowo już w czasie studiów i w ten sposób rezerwują sobie miejsce pracy po ich ukończeniu. Świadczą o tym wypowiedzi:

1. „uważam, że moje zaangażowanie w pracy opiekuńczo wychowawczej podczas studiów, promuje mnie do uzyskania pracy”,

2. „ponieważ już pracuję…”.

Wielu studentów nabywa dodatkowe kompetencje a mianowicie:

1. „intensywnie uczę się języka angielskiego, co pomoże mi w znalezieniu pracy”,

2. „jestem optymistą i znam dwa języki zachodnie”,

3. „ ukończenie prawa daje duże możliwości nie tylko w charakterze sędziego czy prokuratora, ale np.

doradcy podatkowego (w ramach studiów można odbyć taki kurs)”.

Studenci, którzy nie widza problemu z zatrudnieniem po ukończeniu studiów wymienili argumenty związane z sytuacją w regionie, np:

1. „w naszym regionie rozpoczynają i rozwijają działalność różne instytucje kulturalno-oświatowe (np. TV)”,

2. „mieszkam blisko Warszawy, a tam rynek pracy jest dość duży i nie ma większego problemu

z podjęciem pracy”.

Można stwierdzić, że studenci są pełni optymizmu, nadziei, co do przyszłości po skończeniu studiów. Warto zwrócić uwagę na aktywnych i twórczych studentów, którzy mają konkretne plany na przyszłość już podczas studiów. Podejmują szereg działań, które ułatwiają realizację zamierzeń w przyszłości. Młodzież studiująca zdaje sobie doskonale sprawę z trudności, z którymi może się zetknąć po skończeniu studiów. Przyszłość uzależnia przede wszystkim od siebie, od własnego zapału, chęci, wytrwałości w swoich dążeniach. Badana młodzież zauważa czynniki obiektywne utrudniające realizację ambitnych planów, ale wierzy w zmiany, reformy, tworzenie nowych placówek oświatowo-wychowawczych, które staną się miejscem ich pracy i realizacji siebie.

Można przypuszczać, iż w świadomości badanych studentów wyraźnie zaznacza się symptom poczucia sprawstwa, który jest jedynym z podstawowych składników „syndromu umysłowości nowoczesnej”, warunkującej aktywne uczestnictwo w procesach zmiany społecznej (Zandecki, 1999, s.30).

Sposoby radzenia w sytuacji dokonujących się zmian a poziom aspiracji edukacyjnych studentów

Z badań wynika, że studenci najczęściej (44,5%) deklarują podjęcie studiów podyplomowych lub kursów w celu przekwalifikowania się. Studenci studiujący prawo często wymieniali kategorię „zamierzam podjąć studia podyplomowe”, ale zaznaczali, że w celu pogłębienia swoich kwalifikacji a nie przekwalifikowania się (często skreślali dalszą część sformułowania).

Wielu badanych pracuje w trakcie studiów (20,0%) oraz myślą o podjęciu dodatkowego kierunku studiów (21,5%). Słuchacze z kierunku pedagogicznego wymieniali następujące kierunki dodatkowe: informatyka, polonistyka, teologia, logopedia, resocjalizacja, rewalidacja, psychologia, historia, pedagogika specjalna. Studenci z kierunku prawniczego wymieniali następujące kierunki: informatyka, ekonomia, politologia, psychologia, dziennikarstwo, historia, marketing i zarządzanie, socjologia, inżynieria środowiskowa. Widać, że ankietowani wymieniają kierunki bliskie, pokrewne tym, które studiują. Niektórzy respondenci studiują równolegle dwa kierunki (3,85%). Co ósmy student (11,7%) myśli o podjęciu pracy naukowej. Dość wysoki wskaźnik procentowy (25,3%) zanotowano przy kategorii „inne działania”. Studenci z kierunku pedagogicznego wymienili następujące formy działania:

1. „kursy pedagogiki zabawy”,

2. „aktywne tworzenie kultury przy różnych instytucjach”,

3. „praca społeczna TPD”,

4. „praca jako wolontariusz w domu dziecka”,

5. „kurs dotyczący dysleksji rozwojowej”,

6. „terapia pedagogiczna”,

7. „logopedia”,

8. „nauka języków obcych”,

9. „praca z komputerem”.

Studenci z kierunku prawniczego najczęściej wymieniali następujące działania:

1. „włożyć jak najwięcej wysiłku w swoją naukę”,

2. „obsługa komputera”,

3. „języki obce”,

4. „egzamin maklerski”,

5. „aktywny członek ELSY”,

6. „kurs i egzamin na doradcę podatkowego”,

7. „szukam znajomości”,

8. „uczę się solidnie, aby być lepszym niż przeciętny”.

Rozpatrując poziom aspiracji edukacyjnych w kontekście podejmowanych działań, można zauważyć, że osoby, które studiują równolegle dwa kierunki wykazują najczęściej wysoki poziom aspiracji edukacyjnych (10, 9%). Ankietowani, którzy pracują czasie studiów, też w większości charakteryzują się wysokim poziomem aspiracji edukacyjnych (26,1%) oraz ci, którzy pragną podjąć pracę naukową prezentują wysoki poziom aspiracji edukacyjnych (18,4%). Przy kategorii „zamierzam podjąć studia podyplomowe lub kurs pozwalający na przekwalifikowanie”, która była najczęściej wybierana przez respondentów, wskaźniki procentowe rozkładają się prawie równomiernie w przypadku poszczególnych poziomów aspiracji edukacyjnych, a mianowicie: poziom wysoki-41,4%, poziom średni-45,4%, poziom niski-43,5%.

Analizowane kategorie działań podejmowanych przez respondentów w celu ułatwienia drogi do podjęcia pracy po ukończeniu studiów wiąże się ze szczegółowymi kategoriami aspiracji edukacyjnych. Zatem można wywnioskować, że studenci, którzy deklarują podjęcie działań lub już je realizują najczęściej wykazują wysoki poziom aspiracji edukacyjnych.

Hierarchia wartości cenionych przez studentów

W tej części referatu przedstawimy próbę ukazania hierarchii wartości cenionych przez studentów o różnym poziomie aspiracji edukacyjnych. Wyniki badań przedstawia tabela 2.1

Tabela 2.1. Hierarchia wartości cenionych przez studentów o różnym poziomie aspiracji edukacyjnych.

Studenci najwyżej cenią pasjonującą pracę. W dotychczasowych badaniach wartość pracy zajmowała drugą pozycję po rodzinie (Galas, 1996, s.121). można przypuszczać, że pojawienie się bezrobocia zmienia normy i standardy związane z dana procesją, brak miejsc pracy na rynku sprawia, że praca staje się wartością poszukiwaną, a zarazem instrumentalną, traktowana głównie jako źródło zarobkowania, w mniejszym stopniu natomiast jako płaszczyzna samorealizacji czy tez satysfakcji zawodowej. Na drugim miejscu w hierarchii wartości cenionych przez badanych znalazło się udane życie rodzinne. Analiza wcześniejszą badań dowodzi, że rodzina od lat jest najważniejszą wartością w życiu prawie każdego człowieka. W niej przechowywane są tradycje kulturalne, narodowe i religijne. Spełniają ona istotne funkcje związane z zaspokojeniem podstawowych potrzeb egzystencjalnych oraz emocjonalnych więzi z innymi ludźmi. Rola rodziny w Polsce, pisze B. Galas (1996, s. 121), wzrastała zwłaszcza w okresie silnych napięć społecznych i narastania trudności ekonomicznych. Stan anomii społecznej powoduje ucieczkę ludzi w życie rodzinne. Młodzież przyjmuje strategie przetrwania w rodzinie, pełniącej rolę azylu w świecie pełnym niepewności i zagrożeń. Na trzecim miejscu w hierarchii wartości znalazła się wiedza i wykształcenie. Wykształcenie może być spostrzegane jako wartość instrumentalna, służąca osiągania innych celów, np. lepszej pracy, wyższych dochodów. Edukacja może być również wartością autoteliczną. Dla jednostki edukacja będzie stanowić „samą w sobie”. Zdobywanie wykształcenia to doskonalenie siebie i swoich kwalifikacji, niezależnie od ewentualnych korzyści, jakie można dzięki temu osiągnąć. Jak dowodzą badania większość społeczeństwa traktuje wykształcenie jako wartość instrumentalną. Na czwartym miejscu w hierarchii uplasowały się wartości moralne. Ich wzrost wiąże się z ideami humanistycznymi, które leżą u podstaw dokonującej się transformacji, takimi jak: wartości i prawa człowieka, godność, honor, sprawiedliwość i inne. Na dalszych pozycjach znalazły się następujące wartości:

- na V miejscu wygodne życie,

- na VI miejscu życie pełne zmian,

- na VII miejscu majątek, wysoka pozycja materialna,

- na VIII miejscu zaangażowanie w pracę użyteczną społecznie,

- na IX miejscu wnoszenie nowych wartości do kultury,

- na X miejscu wysokie stanowisko,

- na XI miejscu udział w działalności politycznej.

Pewne zróżnicowanie obserwuje się, gdy punktem odniesienia analiz uczyniono poziom aspiracji edukacyjnych studentów. Słuchacze o wysokich aspiracjach edukacyjnych najwyżej cenią wiedzę i wykształcenie jako wartość, która znalazła się na trzeciej pozycji w przypadku studentów o średnim i niskim poziomie aspiracji edukacyjnych. W hierarchii wartości studentów o wysokim poziomie aspiracji edukacyjnych również na pierwszym miejscu znalazła się pasjonująca praca, tj. w przypadku ogółu studentów i o średnim poziomie aspiracji edukacyjnych. Wartość ta spada na drugą pozycję w hierarchii studentów o niskim poziomie aspiracji. Ta grupa studentów najwyżej ceni udane życie rodzinne. Natomiast badani o wysokim i średnim poziomie aspiracji edukacyjnych przyznają tej wartości drugą lokatę.

Podsumowując powyższe badania można stwierdzić, że im bardziej jednostka ceni wartość, jaką jest wiedza i wykształcenie, tym wyższy wykazuje poziom aspiracji edukacyjnych.

Badani studenci w większości spostrzegają dokonujące się zmiany jako szansę i większe możliwości działania. Przewidują trudności związane z podjęciem pracy po ukończeniu studiów. Wykazują wiele optymizmu, nadziei na pomyślną realizację zamierzeń w przyszłości. System wartości uznawany przez ankietowanych zdecydowanie odzwierciedla zachodzące zmiany. Optymizm i zaangażowanie wykazują przede wszystkim respondenci o wysokim poziomie aspiracji edukacyjnych.

ROZDZIAŁ V

ASPIRACJE MŁODZIEŻY PRZESTĘPCZEJ.

W rozdziale piątym skupimy się na aspiracjach edukacyjnych młodzieży przestępczej. Badania, których wyniki zostaną przedstawione poniżej, przeprowadzono w 1996 roku na terenie Państwowego Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego w Nysie. Badania obejmowały 103 chłopców w wieku 13-18 lat, którzy weszli w konflikt z prawem karnym. W badaniach posłużono się:

1. kwestionariuszem wartości i aspiracji,

2. kwestionariuszem interakcji rodzinnych,

3. autoportretem Steina,

4. analizą akt ośrodkowych.

Przyjęto założenie, że wychowankowie umieszczeni w ośrodku preferują odmienną od młodzieży nie przestępczej hierarchia wartości i aspiracji, u podłoża, której mogą leżeć swoiście interpretowane normy postępowania, a także niesprzyjająca sytuacja rodzinna.

Charakterystyka badanych

Większość badanych dopuściła się czynników przestępczych przeciwko mieniu, przede wszystkim prywatnemu (69%), a w dalszej kolejności przeciwko życiu i zdrowiu (13,6%), przeciwko wolności i obyczajom oraz przeciwko moralności. Prawie 57% ogółu badanych popełniło dwa czyny. Jeden z ankietowanych, pochodzący z rodziny patologicznej, przyznał się do popełnienia ponad 30 kradzieży i kradzieży z włamaniem. Dla 81% badanych przedmiotem kradzieży stawały się: pieniądze, artykuły spożywcze, sprzęt elektroniczny (telewizory, komputery), odzież, napoje alkoholowe, papierosy, akcesoria samochodowe i inne.

Tabela 3.1. Kwalifikacja prawna czynów badanej młodzieży przestępczej N=103

Struktura rodzin badanej próby przedstawiła się następująco:

- z rodzin pełnych pochodziło 47% chłopców,

- z rodzin rozbitych 28% chłopców,

- z rodzin zrekonstruowanych 15 % chłopców,

- z rodzin niepełnych 4% chłopców,

- z rodzin zastępczych 3% chłopców,

- z placówek opiekuńczych 1%.

Hierarchie wartości - celów życiowych nieletnich

Zdecydowanie najwyżej cenione jest przez badanych „posiadanie przyjaciół”, aż 89% ankietowanych na tą właśnie wartość wskazało. Również „pieniądze, wysoka pozycja materialna” uznawana jest za bardzo cenioną wartości przez znaczną część badanej grupy (81%). Wyraźnie mniej wyborów uzyskiwał następny w kolejności cel życiowy - „wiedza i wykształcenie” (57 %), a także „szczęśliwe życie rodzinne” (53%) i „wygodne życie” (51%).

Tabela 2.3 Hierarchia celów życiowych nieletnich

Nieletni przywiązują dużą uwagę do umiejętności zapewniających im zajmowanie stosunkowo wysokiej pozycji w nieformalnej grupie rówieśników. W ich przekonaniu można to osiągnąć poprzez nawiązanie kontaktów więcej niż koleżeńskich (przyjaźń), także posiadając w miarę pokaźną sumę pieniędzy. Prestiż wychowanka w grupie uwarunkowany jest między innymi posiadanymi pieniędzmi, a tym samym i ich wydawaniem na różne potrzeby kolegów, jak np. zakup napojów alkoholowych, papierosów. Przy czym źródło posiadania tych środków nie jest czynnikiem najważniejszym, choć często jest przedmiotem „ dumy” i „uznania” wśród wychowanków, gdy pochodzą one z kradzieży, czy ze sprzedaży rzeczy pochodzących z włamani lub wyniesionych z własnego domu.

Wartość materialna dla badanych ma duże znaczenie, ponieważ umożliwia im prowadzenie pasożytniczego trybu życia. Pieniądze pozwalają trzymać tzw. „szpan młodzieżowy”, na który składają się między innymi: modny w ich mniemaniu ubiór, fryzura, sprzęt elektroniczny itd. Nieletni, którym brakuje środków pieniężnych na zakup papierosów, alkoholu, uciekają się do kradzieży, by utrzymać lub zająć znaczną pozycję w nieformalnej grupie rówieśniczej.

Co drugi badany (51%) deklaruje wartości typowe dla wychowanków ośrodków wychowawczych, chodzi tu o „wygodne życie, wolne od trosk i problemów”. Z tą kategorią ściśle wiąże się licznie deklarowane „posiadanie przyjaciół”, które utożsamiane jest zwykle z solidarnością przepełnioną jednak treściami o zabarwieniu negatywnym, tzn. dotyczy on więzi przy dokonywaniu czynów przestępczych.

Co trzeci wychowanek (37%) wyróżnia wartości eschatologiczne. Wynika to z faktu, że większość badanych pochodziła z rodzin katolickich. Zdaniem wychowanków osoba duchowna cieszy się dużym uznaniem, tym bardziej, że ośrodek wychowawczy, z którego rekrutują się nieletni, mieści się w gmachu sąsiadującym z klasztorem i kościołem. Wychowankowie podkreślają, że ksiądz odgrywa istotną rolę w kształtowaniu ich wartości moralnych. Osoba duchowna jest to osoba, która uczula ich na potrzebę bycia jednostką altruistyczną, pożyteczną dla innych.

Zastanawiający jest fakt, że tylko połowa nieletnich deklaruje wartości, które młodzież bez przestępczej przeszłości ceni najwyżej, a mianowicie - „szczęśliwe życie rodzinne” i „wiedza i wykształcenie”. Przypuszczalnie zjawisko to jest podyktowane nieadekwatnością samooceny badanych przestępców, a także złymi wzorcami wyniesionymi z domu rodzinnego. W wyniku tego zjawiska wychowankowie mają zwykle nieprawidłowo ukształtowaną osobowość, a przy tym „zawiły” życiorys - co łącznie utrudnia im należycie postrzegać i żyć w otaczającej rzeczywistości. Pojęcie szczęścia rodzinnego dla większości z nich jest obce, a to z uwagi na brak przychylnych, pożądanych doświadczeń w tej sferze. Większość z nich pochodzi przecież z rodzin patologicznych, a niektórzy w ogóle nie znają swoich rodziców.

Przebywając w ośrodku wychowawczym wielu nieletnich przestępców odnajduje własną tożsamość, a przez to dochodzi do urealnienia indywidualnych predyspozycji uczuciowo-intelektualnych, do „dowartościowania się”. W takich ośrodkach, bowiem zostaje zaspokojona potrzeba afiliacji, minimalizuje się tym samym zagrożenie odrzucenia przez otoczenie społeczne.

Oceniając ogólnie kategorie deklarowanych wartości, można zauważyć:

1. zbyt ubogą ich wielostronność,

2. inną, mniej optymistyczną, niż ma to miejsce wśród młodzieży nieprzestępczej, hierarchię celów

życiowych.

Wyszczególnione przez respondentów rodzaje pożądanych wartości można sprowadzić, uwzględniając liczbę deklaracji do kilku grup:

1. wartości konsumpcyjno-materialistyczne,

2. wartości intelektualno-poznawcze,

3. wartości rodzinno-konformistyczne,

4. wartości idealistyczne.

Niepokojące jest, że nieletni przebywający w ośrodkach wychowawczych w umiarkowanym stopniu dostrzegają konieczność stabilizacji życiowej, jaką daje udane życie rodzinne i praca zawodowa. Większość badanych opowiada się za życiem konsumpcyjnym utożsamianym z „kultem pieniądza”, umiejętnością korzystania z okoliczności sprzyjających łatwemu ustawieniu się w przyszłości. Niską pozycję zajmują wartości intelektualno-poznawcze (wiedza i wykształcenie), gdyż badani nie widza możliwości realizacji celów życiowych poprzez edukację szkolną ( „szkoła nic nie daje”, „nasi wychowawcy są po studiach - a ile zarabiają?”). Można zatem zauważyć, że hierarchię celów - wartości kształtują się w wyniku obserwacji najbliższego otoczenia, a także wynikają z posiadanych wartości i z nieprawidłowo uformowanych osobowości poszczególnych nieletnich przestępców.

Aspiracje nieletnich

Struktura rodziny, jej liczebność, a także jakość oddziaływań wychowawczych rodziców, kształtują w istotnym zakresie osobowość dziecka, a tym samym i jego aspiracje życiowe.

Rodziny badanej młodzieży są zróżnicowane ze względu na liczebność i jakość jej funkcjonowania. Istnieje również różnorodność przyczyn niepełnych rodzin nieletnich: najczęściej powstały one z powodu rozwodu (61%), dużo rzadziej na skutek śmierci jednego z rodziców ( 16%). Natomiast 12% badanej młodzieży przestępczej nigdy nie znało swoich ojców, gdyż matki były niezamężne. Z tego jedna trzecia nie znała swoich matek, ponieważ te oddały je do domu dziecka. Badani ci mieli pełną świadomość istnienia matek, czynili częste próby nawiązania kontaktu z nimi, ale bezskutecznie. Matki te były pozbawione sądownie władzy rodzicielskiej a z drugiej strony nie przejawiały żadnego zainteresowania swoimi dziećmi. Można zauważyć, że młodzież pochodząca z rodzin o zaburzonej strukturze osiąga słabe wyniki w nauce szkolnej i w procesie uspołecznienia, co obniża jej karierę edukacyjną i szansę spełnienia własnych aspiracji zawodowych. O ile nieletni wykazujący wysoki i średni poziom aspiracji zawodowych w całości wywodzą się z rodzin pełnych, to ankietowani ujawniający niski poziom tej kategorii aspiracji pochodzą wyłącznie z rodzin niepełnych. Okazuje się przy tym, że w tej ostatniej grupie lokują się dzieci nieślubne (48%) i dzieci matek, które uzyskały rozwód przed ukończeniem przez te dzieci 4 roku życia (52%). Wszystkie matki synów o bardzo niskim poziomie aspiracji edukacyjno-zawodowych są pozbawione albo mają ograniczoną władzę rodzicielską.

Z dalszych analiz wynika, że liczba dzieci w rodzinie w dużym stopniu różnicuje kariery szkolne tych dzieci. Badani, którzy deklarują średni poziom aspiracji zawodowych posiadają starsze rodzeństwo, które zwykle pracuje w charakterze robotników niewykwalifikowanych, zarabiając dorywczo lub jest bez pracy. Nierzadko też rodzeństwo to ma za sobą przestępczą przeszłość. Niektórzy z nich byli „pensjonariuszami” zakładów poprawczych, a nawet karnych. Tylko w jednostkowych przypadkach któreś z rodzeństwa, z reguły siostra, edukuje się w zasadniczej szkole zawodowej lub liceum ogólnokształcącym, co jednak nie wzbudza u młodzieży przestępczej żadnych emocji. Rodzeństwo ankietowanych o średnim poziomie aspiracji szkolnych imponuje im najczęściej aparycją, sprytem życiowym i odwagą. Nikt z badanych o niskim poziomie aspiracji edukacyjno-zawodowych nie ma rodzeństwa posiadającego zawód, czy też aktualnie kształcącego się w szkole średniej, nie mówiąc już o studiowaniu. Starsi bracia i siostry młodzieży przestępczej najczęściej zarobkują jako kadry niewykwalifikowane lub w gospodarstwie rolnym, a sporadycznie jako robotnicy z kwalifikacjami. Część rodzeństwa badanych nieletnich przebywa w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i zakładach karnych. Rodzeństwo to zwykle imponuje im przynależnością do struktur tzw. „podkultury więziennej”, pełniąc w niej rzekomo wiodące role. Tylko nieliczni wskazują na takie ceny osobowe swojego rodzeństwa jako im imponujące, jak: aparycja, sprawność fizyczna, zaradność życiowa, niezależność materialna. Nieletni posiadający niski poziom aspiracji do kształcenia nie ma rodzeństwa lub go nie zna, gdyż przebywa ono w różnych placówkach resocjalizacyjnych.

Dostrzeżono również istotną zależność między samooceną zajmowanej pozycji wśród rodzeństwa a poziomem aspiracji edukacyjno-zawodowych badanych nieletnich. Z badań wynika, że młodzież o wysokim poziomie aspiracji (89,2%) ocenia, że jest traktowana przez rodziców w pełni demokratycznie, na równi z pozostałym rodzeństwem, a 10,8% twierdzi, iż są bardziej faworyzowani niż ich bracia i siostry. Wychowankowie deklarujący średni poziom aspiracji zawodowych jedynie w 53,2% są przekonani o równorzędnym traktowaniu ich ze swoim rodzeństwem przez rodziców. 17,8% ankietowanych ma poczucie lepszego traktowania, natomiast 29% wskazuje na gorsze traktowanie od swoich braci i sióstr przez rodziców. Uważają oni, iż rodzice faworyzują ich rodzeństwo dając im dużo większą swobodę i nie obciążają ich obowiązkami domowymi. Sprawia to, że wychowankowie ci czują się „dyskryminowani” przez swoich rodziców, traktowani niepoważnie. Młodzież przestępcza, bez względu na posiadane aspiracje edukacyjno-zawodowe (46%), jest przeświadczona o gorszym traktowaniu przez rodziców niż jej rodzeństwo. Badani argumentują to między innymi: zgodą na kształcenie w warunkach ośrodkowych, odrzuceniem- oddanie do domu dziecka, a także rodzajem stosowanych kar - często i cielesnych, jakich nie doświadczało pozostałe rodzeństwo. Inna grupa uważa, iż rodzice postępowali źle zarówno wobec niej, jak też jej rodzeństwa. Wśród kar, jakimi posługiwali się ich rodzice, wymieniają przede wszystkim kary represyjne, odtrącające: bicie, zamykanie na klucz w pokoju, zakaz opuszczania domu i spotykania się z rówieśnikami, obelżywe wyzwiska, a bawet ograniczenie jedzenia.

Badani ci, niezależnie od aspiracji do kształcenia, byli karani przez swoich rodziców za agresywne zachowanie wobec rodzeństwa i rodziców, słabe osiągnięcia szkolne, za ucieczki ze szkoły i domu, picie napojów alkoholowych, włóczęgostwo i za czyny przestępcze. Większość respondentów jest w pełni przekonana, że karano ich bez uzasadnienia albo zbyt surowo w stosunku do wielkości popełnionego wykroczenia. Stosowanie kar lub nagród - w opinii ankietowanych - było uwarunkowane humorami i stopniem trzeźwości rodziców. Z reguły wymierzali kary cielesne będąc pod wpływem alkoholu i dotyczyło to w równej mierze ich matek i ojców. Nie ulega wątpliwości, że wadliwy system karania i nagradzania stosowany przez rodziców wobec ich dzieci, zubożył je charakterologiczne i temperamentalnie, co w decydującym stopniu zadecydowało o wejściu na drogę przestępczą.

Poniższa tabela przedstawia hierarchie aspiracji życiowej młodzieży przestępczej.

Tabela 3.2 Hierarchia aspiracji wychowanków ośrodka wychowawczego.

Wychowankowie na pierwszym miejscu deklarują aspiracje dotyczące opuszczenie ośrodka wychowawczego (cel aktualistyczny) i zdobycia wysokiej pozycji materialnej (cel perspektywistyczy). Przy czym jedna trzecia badanych zamierz zdobyć pieniądze drogą nielegalną, wikłając się w różne układy z dorosłymi, którym udało się zrobić majątek. Co drugi ankietowany zamierza opuścić kraj w celach zarobkowych, by później wrócić i zainwestować zdobyte środki pieniężne w kraju „założę własną firmę np. drobiarską). Również, co drugi wychowanek pragnie jak najszybciej zakończyć edukację szkolną, po czym nie zwłocznie podjąć dobrze płatną pracę. Na kolejnych miejscach znalazły się aspiracje typowe dla okresu adolescencji, tzn. poznanie dziewczyny, koleżanki i w dalszej perspektywie założenie rodziny, zdobycie mieszkania, czy tez osiągnięcie samodzielności i zaradności życiowej. Mało satysfakcjonujący jest fakt, że dopiero na piątej pozycji wychowankowie umieścili potrzebę radykalnej modyfikacji własnego zachowania. Tylko 18,5% nieletnich dostrzega taką konieczność. Zaledwie 19,8% badanych planuje prowadzić życie aktywne, pełne wrażeń i ryzyka, co jest charakterystyczne dla tych bardziej zdemoralizowanych respondentów. 15% nieletnich ma zamiar zdobyć uznanie i szacunek wśród ludzi. Dowodzi to dużej potrzeby zerwania z życiem przestępczym tej części młodzieży.

Niekorzystne, i to zarówno w układzie aspiracji aktualistycznych, jak i perspektywicznych jest zjawisko wręcz marginalnego traktowania kwestii dotyczących kształcenia ogólnego i zawodowego. Badani nie dostrzegają zagrożeń wynikających z braku odpowiedniego wykształcenia i wynikających z niego kwalifikacji zawodowych. Przekonuje to jednocześnie, iż wychowankowie zmierzają realizować własne aspiracje („wysoka pozycja materialna, zdobycie mieszkania”), pracując ciężko fizycznie lub też uprawiając przestępczy proceder. Z tymże drugi wariant jest bardziej prawdopodobny.

Duża liczba badanych (68,1%) wśród aspiracji aktualistycznych wyróżnia zdobycie tężyzny fizycznej oraz osiągnięcie bardziej znaczącej pozycji w nieformalnej strukturze grupowej. W ośrodkach wychowawczych, w których funkcjonuje tzw. „podkultura” lub „drugie życie”, różne formy agresywnego zachowania się wychowanków we wnętrz grupy, czy nawet w stosunku do wychowawców są zjawiskiem powszechnym. Wiadomo przecież, że jednostka wysportowana, silna, agresywna i uparta zyskuje zwykle miano lidera grupy i cieszy się największym uznaniem wśród rówieśników. Nie dziwi zatem dążenie wychowanków do doskonalenia własnej sprawności fizycznej, przyrostu mięśni. Znacząca rolę w tej materii spełniają filmy z udziałem „supermanów”, jak Schwarzenegger. Bohaterowie z reguły walczą ze złem, to młodzi widzowie widzą w nich ludzi o silnych charakterach, którzy osiągają cele stosując przemoc oraz siejąc spustoszenie i śmierć. W efekcie i wychowankowie odbierają te cechy jako wartościowe.

W układzie aspiracji aktualistycznych wyróżniamy dwie kategorie typowe dla nieletnich mocni i mniej wykolejonych. Nieletni, którzy są mniej zdemoralizowani, dążą do radykalnej zmiany postępowania, starając się być zaufanym kolegą, dobrym synem, sumiennym i rozsądnym, myślącym nawet o podjęciu próby zdawania na studia. Ta kategoria aspiracji jest ujawniana przez blisko 18% ankietowanych. Z kolei ukończenie szkoły i podjęcie dobrze płatnej pracy, poznanie dziewczyny jest podobnie hierarchizowane przez obie grupy. Natomiast chęć poprawy sprawności fizycznej, osiąganie wyższej pozycji w grupie rówieśniczej jest szczególnie preferowane przez nieletnich o większej przeszłości przestępczej.

Wyniki uzyskane w badaniu „autoportretem Steina” ujawniły pewne prawidłowości w zakresie potrzeb uwarunkowanych warunkami rodzinnymi i okresem pobytu w ośrodku. Nieletni wywodzący się z rodzin pełnych wyraźnie przejawiali dużo niższe potrzeby niż ich koledzy z rodzin rozbitych. Także wychowankowie, którzy krótko przebywali w ośrodku charakteryzowali się niższym poziomem potrzeb od ich rówieśników o dłuższym „stażu” ośrodkowym. Przy czym te umiarkowane potrzeby dotyczyły sfery poznawczej, chęci przynależności grupowej, zainteresowań seksualnych, bezpieczeństwa i porządku. Wśród większych potrzeb odnotowano zaś: uległość, odrzucenie, mizantropiom.

Stwierdzony niekorzystny układ potrzeb wynika przed wszystkim z negatywnych wpływów rodzinnych oraz zdemoralizowanych rówieśników, jak też mało skutecznych oddziaływań resocjalizujących w warunkach ośrodkowych.

Wnioski

Aspiracje młodzieży przestępczej nie napawają optymizmem. Dla większości nieletnich autorytetem pozostaje bohater filmowy obdarzony nadludzką siłą fizyczną, zwykle rozwiązujący wszelkie problemy życiowe siłą i przemocą, odrzucający obowiązujące normy moralne.

Nienajlepiej również jawi się obraz rodziców w sądach badanych wychowanków. Większość nieletnich postrzega własnych rodziców jako osoby, które zawiodły ich oczekiwania i zaufanie. Dotyczy to głównie ich ojców.

Badani wymieniają dużo potrzebę afiliacji, stąd też tak duże znaczenie w ich codziennym funkcjonowaniu odgrywa pozycja i rola pełniona w grupie rówieśniczej. Mając swoje miejsce w strukturze grupy przestrzegają z reguły określonych norm, zwyczajów przyjętych w grupie. Za przestrzegani norm i wzorców spotyka członka grupy poważanie, szacunek, za odstępstwo od nich zaś, szykany, drwiny, kary cielesne, odrzucenie.

Młodzież przestępcza zbyt nisko ocenia własne umiejętności i możliwości edukacyjne i zawodowe. W efekcie dochodzi do znacznego zaniżenia własnych aspiracji. Sprzyja temu ujemne zjawisko tzw. „drugiego życia”, niekorzystnie kształtując osobowość wychowanka, poziom jego potrzeb i hierarchię wartości.

Respondenci preferują wartości konsumpcyjno-materialistyczne przy równoczesnym odrzuceniu wartości związanych z życiem rodzinnym, zdobywaniem wiedzy i wykształcenia.

Ta jednostronność deklarowanych wartości - celów powinna być uwzględniona przez pracowników ośrodków wychowawczych, ze szczególnym położeniem nacisku na bardziej realistyczne, zbieżne z indywidualnymi predyspozycjami wychowanków, formułowanie aspiracji życiowych. Odpowiedniego ich ukierunkowania.

W stosunku do nieletnich, u których zostanie stwierdzona nieadekwatność aspiracji należy niezwłocznie zastosować procedury korygujące to zjawisko. W tym celu należy stwarzać zespoły złożone ze specjalistów z zakresu pedagogiki, psychologii, medycyny czy socjologii. Jedynie taki zespół wykwalifikowanych osób, wspólnie opracowane postępowanie korekcyjne, może przynieść realne i wymierne efekty.

Rozdział VI

Samoocena i aspiracje młodzieży niepełnosprawnej.

Już w dzieciństwie spotykamy się z poczuciem własnego „ja”, które kształtuje się i zmienia, i wówczas w młodości szukamy odpowiedzi na pytanie, „jakim jestem?”. Spostrzeganie swojej pozycji oraz reakcje na nie rówieśników i otoczenia są głównym problemem

w okresie dorastania. Poznanie i ocena osoby prowadzi nas do uświadomienia sobie, jakie mamy wady i zalety.

Termin samooceny jest bardzo ważny, gdy stykamy się

z niepełnosprawnością fizyczną, gdyż często rzutuje to na samoakceptację. Przystosowanie się jednostki do życia z niepełnosprawnością łączy się z wytyczaniem przez nią celów i podejmowanie działań, aby je osiągnąć. To, do jakich celów dąży jednostka zależy od tego, jakie jest jej pojęcie

o sobie i swoich możliwościach. H. Larkowa (1997) uważa, że osoby niepełnosprawne oceniają ową niepełnosprawność i kształtują pojęcie o sobie w zależności od swoich doświadczeń w najbliższym środowisku.

H. Larkowa (1974) w zakładzie szkolenia Inwalidów we Wrocławiu przeprowadziła badania 50 uczniów z uszkodzeniami kończyn dolnych. Wyniki wykazały, że cechy, jakie przypisała sobie badana młodzież niepełnosprawna, odbiegały od uwzględnionych przez ich zdrowych rówieśników. Dziewczęta częściej niż chłopcy okazały się bardziej wrażliwe na punkcie swego kalectwa, miały trudności w kontaktach z innymi i nie pogodziły się ze swa niepełnosprawnością. Większość z badanych wykazało chęć do unikania osób zdrowych. Niepełnosprawna młodzież uważała, że na ocenę ich wartości wpływa przeświadczenie o trudności czy niemożliwości osiągnięcia określonych wartości w życiu.

R. Pichalski (1978) w swoich badaniach porównał aspiracje zawodowe osób młodych z niepełnosprawnością ruchową do aspiracji zdrowych, młodych ludzi. Wynikało z nich, że stan zdrowia ma najistotniejszy wpływ na realizację aspiracji młodych osób niepełnosprawnych ruchowo. Ich niepowodzenia czy sukcesy zależą od stanu zdrowia.

Przeciętny - wysoki

W badaniach przeprowadzonych w roku szkolnym 1996/97 uwzględniono problem samooceny i aspiracji młodzieży szkolnej niepełnosprawnej ruchowo. Zadano pytanie „Czy niepełnosprawność ruchowa ma bezpośredni wpływ na samooceną i rodzaj aspiracji jednostki?”. Ponieważ jest to problem bardzo szeroki, uwzględniono - poziom samooceny. Złożyły się na niego takie elementy jak:

- dominacja,

- nastrój podstawowy,

- samokontrola,

- możliwości społeczne.

Aby porównać samoocenę badania przeprowadzona w grupie młodzieży niepełnosprawnej i pełnosprawnej. Badania objęły 30 uczniów z zaburzeniami narządów ruchu

z Liceum Zawodowego w Konstancinie - Jeziornej oraz 30 uczniów zdrowych z Liceum Zawodowego w Warszawie.

Większość niepełnosprawnych określa poziom elementów samooceny jako wysoki lub przeciętny, zaś większość osób pełnosprawnych określa te same elementy na poziomie wysokim. W dwóch badanych grupach nie istnieje istotna różnica w poziomie dominacji. Obydwie grupy określiły swój poziom dominacji jako przeciętny.

Następnym elementem badanej samooceny jest otwartość wobec ludzi. 53% niepełnosprawnych oceniało swój poziom otwartości jako wysoki. 67% zdrowych uczniów - poziom najwyższy. Można więc stwierdzić, że różnice w otwartości osób niepełnosprawnych a grupie osób pełnosprawnych są niewielkie.

Kontrolowanie siebie

Ogólną samoocenę zdecydowany wpływ ma również kontrolowanie siebie. Badane osoby niemal identycznie określiły pozom otwartości i poziom kontrolowania siebie. 53% uczniów niepełnosprawnych kontrolowanie i otwartość siebie wobec innych określiły wysoko, natomiast 40% osób oceniło te same wartości u siebie na poziomie przeciętnym, a zaledwie 7 % na poziomie niskim. 7% zdrowych uczniów oceniło swój poziom przeciętnie, a aż 70% przypisało sobie wysoki poziom samokontroli.

Kolejnym elementem samooceny jest nastrój podstawowy. 53% młodzieży niepełnosprawnej określiło jako przeciętny swój nastrój podstawowy. 23% z tejże grupy wskazało na wysoki i niski nastrój. Wśród młodzieży zdrowej - 47% wskazało na wysoki poziom nastroju podstawowego. Zaś poziom przeciętny 33% i 20% niski.

Reakcje i zachowania ze strony innych ludzi, czyli rezonans społeczny, to kolejna część w samoocenie. Największa różnica wśród dwóch grup badanej młodzieży wystąpiła na wysokim poziomie rezonansu społecznego. W przypadku oceny przeciętnej i niskiej wymieniali wśród młodzieży zdrowej i niepełnosprawnej są zbliżone do siebie.

Możliwości społeczne to ostatni element samooceny. Tu zanotowano największe różnice wśród badanych uczniów. Aż 93% zdrowych osób oceniało swe możliwości społeczne jako wysokie. Tak samo wysoko swoje możliwości oceniało zaledwie 67% niepełnosprawnych, a 33% osób niepełnosprawnych jako przeciętne.

Na podstawie wyników przeprowadzonego testu określono ogólny poziom samooceny. 67% młodzieży pełnosprawnej deklarowało wysoki poziom samooceny, natomiast 33% osób zdrowych wykazywało przeciętny poziom samooceny. Wśród uczniów z niepełnosprawnością wyniki były wręcz odwrotne.

Jaki wpływ na przyszłość młodzieży niepełnosprawnej mają aspiracji i ich plany?

57% osób pełnosprawnych po szkole średniej wybrało studia wyższe, 43% szkołę pomaturalną. Wśród młodzieży niepełnosprawnej 50 % wybrało szkołę pomaturalną, a 27% studia wyższe, zaś 17 % chce rozpocząć pracę. Wynika z tego, że pozom samooceny osób niepełnosprawnych jest średni.

W powyżej omawianych skalach samooceny ( podrozdział „kontrolowanie siebie”) młodzież z zaburzeniami narządów ruchu określała siebie niżej niż osoby zdrowe. Zdarza się często, że młodzież niepełnosprawna wycofuje się z życia towarzyskiego, zamyka się w sobie, unika przyjaciół. Wiąże się to z brakiem akceptacji swego chorego ciała. Bardzo duże znaczenie ma ich środowisko i zachowanie ze strony innych ludzi.

Brak frustracji

Z badań wynika, że młodzież objęta specjalistyczną opieką dobrze sobie radzi ze swym kalectwem. Osoby te określają się jako ludzie nieustępliwi, potrafią przekonać do swoich racji. Osoby niepełnosprawne są krytyczne wobec swego wyglądu, który ma decydujący wpływ na samoocenę, jest powodem ich złego samopoczucia i przygnębienia. Trwająca dłuższy czas jest przyczyną depresji, braku szacunku dla siebie i agresji wobec bezradności. Wśród badanej młodzieży nie odnotowano przypadku frustracji. Osoby te często rozmawiały o przyszłości i swych zamierzeniach. Duża różnica występuje miedzy młodzieżą pełnosprawna a niepełnosprawną w ocenie: zaufania, zależności, emocjonalnej bliskości oraz społecznych reakcji. 93% Osób pełnosprawnych oceniało swe możliwość społeczne jako wysokie, zaś niepełnosprawni w 67%.Głownymi dążeniami człowieka jest akceptacja przez społeczeństwo, odgrywanie ważnej roli w życiu innych, osiągnięcie udziału w jego życiu.

Z przeprowadzonych badań wynika, więc, że samokontrola młodzieży niepełnosprawnej jest niższa niż wśród ludzi pełnosprawnych. Niepełnosprawni są mniej wymagający wobec siebie, często tłumaczą się kalectwem. Takie podejście do życia powoduje, że są niekonsekwentni, mniej wytrwali i mają niską samokontrolę.

Chęć nauki

W tej sytuacji 57% zdrowych uczniów, a27% niepełnosprawnych planuje zdawać na studia. Jest to duża różnica dotycząca aspiracji i planów życiowych młodych ludzi. W życiu młodzieży duże znaczenie ma przynależność do grupy rówieśniczej. To zachęca ich do dalszej nauki. Z jednej strony chcą należeć do takiej grupy, z drugiej strony studia wyższe wydają im się za trudne.

Ma to związek z obawą i strachem niepełnosprawnych przed ośmieszeniem, porażką ich, wśród młodzieży zdrowej.

Dużym problemem są bariery architektoniczne w dużych budynkach. Niepełnosprawni okazują się realistami w ocenie sytuacji, możliwości realizacji swych planów.

Badania porównawcze nad poziomem samooceny i rodzajem aspiracji wykazały niewielkie różnice między młodzieżą niepełnosprawną a pełnosprawną. Mają podobne postawy wobec siebie i świata oraz wzorce do osiągnięcia życiowego sukcesu.

Rozdział VII

Jak zapobiegać zaniżonym aspiracjom?

Jedną z głównych przyczyn niepowodzeń w procesie kształcenia ogólnego

i zawodowego jest niewłaściwy wybór szkoły czy zawodu uwarunkowany źle uformowanymi aspiracjami edukacyjno-zawodowymi. Wynika z tego także powstanie zaburzeń nerwicowych, częste frustracje, alkoholizm czy wzrost przestępczości wśród ludzi.

W literaturze wyróżniamy trzy poziomy kształcenia się aspiracji, tj.

- wysoki,

- wyrównawczy,

- niski.

Wysoki poziom aspiracji występuje wtedy gdy mamy do czynienia

z zadaniem trudnym, jednostka stawia sobie wyższe cele niż te, które do tej pory osiągała. Jeśli stawiane cele odpowiadają celom już uzyskanym mówimy wtedy o poziomie wyrównawczym aspiracji. Natomiast przy poziomie niskim są niższe od osiągalnych.

Jeżeli uwzględnimy kryterium relacji aspiracji do posiadanych możliwości to wyróżniamy tu:

- aspiracje realistyczne:

- aspiracje zawyżone,

- aspiracje zaniżone.

Pierwsze z nich występują gdy osoba mimo wysiłku i pokonania przeszkód jest w stanie zrealizować zadanie. Aspiracje zaniżone pojawiają się, gdy jednostka jest w stanie zrealizować trudniejsze zadanie niż te , które podjęła. Natomiast, gdy skala trudności podjętego zadania przekracza realne możliwości jego wykonania mówimy o aspiracjach zawyżonych.

Autorzy literatury socjologicznej podkreślają, że zarówno aspiracje zbyt niskie jak i zbyt wysokie wpływają ujemnie na skuteczność kształcenia. I tak np. przy zaniżonych aspiracjach występuje między innymi: agresywne zachowanie się, brak ambicji, unikanie większego wysiłku fizycznego i psychicznego. Natomiast przy zawyżonych: konflikt z otoczeniem, kłamstwo, zahamowanie aktywności. Dlatego występowanie powyższych niepożądanych cech osobowości może wpłynąć ujemnie na proces kształcenia.

Przeprowadzone badania wykazują, że samoocena jest ważnym czynnikiem, który kształtuje aspiracje. Niska samoocena prowadzi do niskiego poziomu aspiracji, a wysoka samoocena sprzyja wysokiemu poziomowi aspiracji. Ważne jest, żeby samoocena była jak najbardziej trafna do warunków osobowości człowieka. Dlatego też zachodzi ścisła relacja między posiadanymi warunkami osobistymi efektami wcześniejszej działalności i aktywności w konkretnej dziedzinie. Sama aktywność może korzystnie może wpłynąć na rozwój warunków osobistych. Natomiast efekty aktywności są zdeterminowane przez posiadanie warunki osobiste. Ponadto każda jednostka obserwuje swoje warunki osobiste i dostrzega, jaki jest jej stan zdrowia, sprawność fizyczna, zdolność koncentracji uwagi, sprawność myślenia itp. Zauważa również efekty własnej aktywności związane

z porażką lub sukcesem. Dzięki temu powstaje jego ocena o samym sobie, jego osiągnięciach. Co więcej efekty jego aktywności mogą być oceniane przez ludzi z jego otoczenia np. rówieśników, rodziców czy nauczyciela.

Opisane powyżej relacje znajdują zastosowanie w formowaniu

i korygowaniu źle ukształtowanych aspiracji edukacyjnych a w przyszłości zawodowych. Dlatego należy umożliwić uczniom obserwowanie swoich warunków osobistych i efektów własnej aktywności oraz przekazywać mu o nich konkretne informacje. Należy stwarzać warunki uczestnictwa

w konkretnych formach aktywności uczniom po to, aby diagnozować warunki osobiste, które są konieczne do osiągnięcia pozytywnych rezultatów. Np. uczeń, który w przyszłości chce studiować aktorstwo, powinien już teraz udzielać się w odpowiednich placówkach kultury czy występach szkolnych. Należy pomóc takiej osobie, wspierać ją, motywować i rozwijać talent. Poprzez takie praktyczne działanie sprawdzamy zdolności ucznia, które pozwalają na trafniejszą ocenę przydatności zawodowej.

Sukcesy i porażki warunkują samoocenę. Należy tworzyć takie sytuacji,

w których zadania i osiągnięcie celu będą warunkowały ucznia do działania. Dzięki temu będzie on mógł rozwijać swoje umiejętności i dostrzegać nowe zdolności oraz dostrzec, czego jeszcze nie potrafi.

Dzięki rzetelnemu przekazaniu uczniowi informacji o jego warunkach osobistych formują się realistyczne aspiracje. Ważne, aby były one podane przez osobę starszą, doświadczoną np. pedagog szkolny, wychowawca, psycholog. Wynikają one z obserwacji zachowania się ucznia, jego pracy w szkole i efektach. Na aspiracje edukacyjno-zawodowe mają też wpływ między innymi marzenia, aspiracje rodziców związane z przyszłością ich dzieci, czyli tzw. „normy grupowe”.

Przeprowadzone badania potwierdzają duży wpływ standardów grupowych (ukształtowanych w rodzinie) na aspiracje edukacyjno-zawodowe dzieci. Często aspiracje rodziców wobec dzieci są sprzeczne z marzeniami, możliwościami czy zainteresowaniami młodszego pokolenia. Może to prowadzić do zmian specjalności kształcenia zawodowego, nie powodzeń czy nieprzystosowania społecznego.

W zależności od różnic środowisk i warstw społecznych z jakich wywodzą się dzieci wybierają one różne typy szkół. Np. dzieci „z wyższych sfer” najczęściej kończą szkołę średnią z bardzo dobrym wynikiem maturalnym, następnie udają się na studia, zdobywają dyplomy, podnoszą swoje kwalifikacje. Jednak większość z nich nie posiada koniecznych do tego uzdolnień czy życiowego zaangażowania, co powoduje niepowodzenia i stresy. W takich sytuacjach rodzice bardzo często wymuszają na nauczycielach, by ci przepuścili ich dziecko do następnej klasy, a potem wszelkimi sposobami zabiegają o przyjęcie go do kolejnej szkoły. Natomiast grupa uzdolnionej młodzieży pochodzącej z rodzin robotniczych czy chłopskich kończy szkołe średnią lub zawodową nie podejmując się studiów. Takie zjawisko jest bardzo niekorzystne, gdyż wiele zdolnej i ambitnej młodzieży nie rozwija swoich zainteresowań, nie podnosi kwalifikacji i w przyszłości nie podejmie wymarzonej pracy. Dlatego ważne jest, żeby przy eliminowaniu zaniżonych aspiracji edukacyjno-zawodowych wpłynąć nie tylko na samą młodzież ale również na środowisko, w którym żyją, aby zmienić istniejące tam standardy grupowe. Zajmuje się tym przede wszystkim poradnictwo zawodowe, które stara się, aby aspiracje edukacyjne nie były podporządkowane normom grupowym.

Poziom aspiracji jest zależny od motywacji osiągnięć i motywacja unikania. Badania wykazały, że u młodzieży, która wykazuje silną motywację osiągnięć, występują realistyczne aspiracje zawodowe. Natomiast u osób z motywacją unikania zauważono tendencje do wybierania zawodów łatwych, gdzie zadanie jest łatwiejsze od potencjalnych możliwości danej osoby.

W eliminowaniu zaniżonych aspiracji edukacyjnych można wykorzystać ich relacje z motywacją, poprzez wzmocnienie i wytworzenie motywacji osiągnięć (np. nagroda za sukces) formuje się realistyczny poziom aspiracji. Można także stopniować nagrodę w zależności od skali trudności zadań, kształtowania samodzielności i pokonywania przeszkód.

W powstawaniu i funkcjonowaniu aspiracji jest niezbędna wiedza

o realizacji eliminowania zaniżonych aspiracji. Zadania tego podejmują się rodzice, nauczycieli, pedagodzy, psycholodzy. Wynikiem tych działań powinno być zagwarantowanie trafnego wyboru zawodu przez młode pokolenie, tak, aby odpowiednio ukazał i rozwijał zdolności młodzieży oraz uwzględniał osobiste potrzeby jednostki oraz pożytek dla ogółu.

PRZYKŁADOWA ANKIETA

Nr ankiety ……………………		Imię i nazwisko ankietera ………………………….	Data wypełnienia kwestionariusza ………………………………………
KWESTIONARIUSZ: WPŁYW SYTUACJI NA RYNKU PRACY NA MOTYWACJĘ DO DZIAŁAŃ Ankieta ma na celu zbadać motywację studentów do działania. W jaki sposób reagują ludzie młodzi na obecna sytuację na rynku pracy. Czy pobudza w nich motywacją do działania i w czym działania te wyrażają się. Licząc na Pana(i) życzliwość i współpracę, z góry dziękujemy za okazaną pomoc. Uwaga: Wybrana przez Państwa odpowiedź proszę zaznaczyć stawiając [X].
1.	Co zdaniem Pana(i) ułatwia znalezienie ciekawe pracy? (możliwe jest wskazanie więcej niż jednej odpowiedz) a) ukończenie odpowiedniej na uczelni b) znajomość języków obcych c) wysoka średnia ze studiów d) praktyka - doświadczenie zdobyte podczas studiów e) umiejętności obsługi komputera f) podjęcie pracy podczas studiów g) inne, jakie?..................................................................................................................
2.	Jaką aktywność Pan(i) wykazywał w czasie studiów? (możliwe jest wskazanie więcej niż jednej odpowiedzi) a) odbycie dodatkowej praktyki celem uzyskania doświadczenia b) aktywność w kole naukowym, organizacjach społecznych c) dorywcza praca d) dodatkowa nauka języka obcego, obsługi komputera e) inne, jakie?..................................................................................................................
3.	Jak Pan(i) ocenia swoją aktywność? a) jestem aktywny(a) b) nie jestem aktywny(a), gdyż uważam, że dobre wyniki w nauce wystarczają by dostać ciekawą pracę c) nie jestem aktywny(a), gdyż studia pochłaniają mój czas d) nie jestem aktywny(a), gdyż uważam, że czas studiów należy przeznaczyć na naukę i zabawę
4.	Czy po zakończeniu studiów Pan(i) nadal będzie się uczył, czy czuje Pan(i) potrzebę ciągłego rozwoju? a) zdecydowanie tak b) chyba tak c) raczej nie d) zdecydowanie nie
5.	Czy ma Pan(i) zamiar uczestniczyć w kursach językowych? a) zdecydowanie tak b) chyba tak c) raczej nie d) zdecydowanie nie
6.	Czy ma Pan(i) założyć rodzinę, mieć dzieci? a) zdecydowanie tak b) chyba tak c) raczej nie d) zdecydowanie nie
7.	Jak Pan(i) uważa: „Czy sytuacja na rynku pracy zmieniła sposób wykorzystania studiów?”. a) zdecydowanie tak b) chyba tak c) raczej nie d) zdecydowanie nie
8.	Czy w czasie studiów zrobił Pan(i) coś, co powinno ułatwić znalezienie pracy? a) tak b) nie
9.	Czy w czasie studiów zdobył Pan(i) jakieś certyfikaty? a) tak (jakie?)…………………………………………………………………………... b) nie
10.	Czy po studiach zamierza Pan(i) wyjechać za granicę? a) tak ,będzie to wyjazd na stałe b) tak, na okres tym czasowy, aby zarobić trochę pieniędzy c) nie zamierzam w ogóle wyjeżdżać, zamierzam pracować w Polsce d) nie wiem, zależy czy znajdę interesującą pracę w Polsce
METRYCZKA
Płeć respondenta a) mężczyzna b) kobieta
Wiek…………………………………………….
Kierunek i rok studiów…………………………………………………………………….......
Miejsce zamieszkania: a) miasto (nazwa)……………….. b) wieś (nazwa)…………... Powiat……………………. Województwo…………………….

Serdecznie dziękujemy za poświęcony nam czas.

Bibliografia

1. Bartosiak-Tomusiak M., Aspiracje edukacyjne społeczeństwa, „Edukacja i dialog”,

nr 6/96, [s. 4-13]

2. Drozd E., Samoocena i aspiracje młodzieży niepełnosprawnej, „Edukacja i dialog”,

nr 2/99, [s. 27-32]

3. Jankowski A., „Aspiracje młodzieży szkół średnich, Warszawa 1997

4. Kicowska A. i Pietraszek T., Aspiracje edukacyjno-zawodowe gimnazjalistów,

„Aksjologiczne problemy współczesnej pedagogiki pod red. Krzysztoszek Zofia”

5. Seul S., Aspiracje absolwentów szkoły podstawowej, „Edukacja i dialog”, nr 3/97,

[s. 62-65]

6. Sikorski W., Jak zapobiegać zaniżonym aspiracjom, „Edukacja i dialog”, nr 6/96,

[s.7-12]

7. Sikorski W., Struktura aspiracji młodzieży przestępczej, ”Edukacja”, nr 2/88,

[s. 90-97]

8. Szczurek-Boruta, Świadomość edukacyjna ze szkół podstawowych, „Ruch pedagogiczny”

2001, [s. 60-72]

9. Wróblewska W., Transformacje a aspiracje edukacyjne studentów, „Edukacja”, nr 4/2000,

[s. 72-82]

10. http://www.edukacja.eduks.pl/publikacja-aspiracjedziecipodział.php

Fundamentalne znaczenie dla tej problematyki ma niewątpliwie praca pod red. S. Nowaka Studenci Warszawy. Warszawa 1965, Ministerstwo Oświaty i Szkolnictwa Wyższego.

Zobacz zwłaszcza B. Gołębiowski Aspiracje i postawy młodzieży polskiej w świetle najnowszych badań opini. Wybrane zagadnienia OBOP, 1972.

Zobacz M. Trawińska-Kwaśniewska Plany życiowe absolwentów liceów ogólnokształcących woj. Warszawskiego w świetle badań prowadzonych w 1961r. Warszawa, 1962; B. Weber Ideały i opinie szkół średnich w sprawach społeczno politycznych i moralnych. Wstępne sprawozdanie z badań prowadzonych w maju 1971. Warszawa, 1971, WSNS; R. Dyoniziak Młodzieżowa podkultura. Warszawa, 1963; R. Dyoniziak Młodzież epoki przemian. Warszawa 1965; H. Świda Młodzież licealna. Warszawa 1963.

Badania na reprezentatywnej grupie młodzieży w wieku 16-29 lat przeprowadzono w 1971 r. w OBOP pod kierunkiem B. Gołębiowski. Porównaj też B. Gołębiowski Aspiracje i orientacje życiowe młodzieży ( w świetle pamiętników i wyników ankiety). „Przekazy i opinie” 1976 nr 1.

H. Datner, J. Krzemiński Cele i dążenia życiowe, wartości oraz podstawy młodzieży polskiej w świetle badań socjologicznych w latach 1958-72 (maszynopis)

46

---