32.periodyzacja literatury polskiej, polski epoki


Czas trwania

Charakterystyka ogólna

Polska

Ś

R

E

D

N

I

O

W

I

E

C

Z

E

Okres w historii i kulturze europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi.

476r. - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego (odesłanie insygniów cesarskich do Bizancjum - władca Rzymu chce być co najwyżej królem Rzymu z łaski prawowitego Cesarza Bizancjum)

410r. - zdobycie Rzymu (wstrząs)

333r. - edykt mediolański

1453r. - upadek Cesarstwa Wschodniorzymskiego (w tym czasie małe państewko zdobyte przez Turków)

1450r. - wynalezienie druku przez Gutenberga

1492r. - odkrycie Ameryki przez Kolumba (wstrząs - kontynent, o którym nie ma mowy w Biblii)

Ówczesna feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę spojoną religią chrześcijańską i nadrzędną władzą Kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Wszyscy władcy europejscy, z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznali hegemonię Kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który ukształtował myślenie, odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką.

Periodyzacja wewnętrzna - średniowiecze wczesne (koniec V w. - koniec X w.), średniowiecze dojrzałe (od X w. - szczytowy rozwój: XII - XIII w., rozkwit feudalizmu)

Dojrzale średniowiecze - sprzyjające kształtowaniu się państw i narodów, wypełnione zmaganiami odrodzonego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego z papiestwem o sprawowanie uniwersalnej władzy nad światem chrześcijańskim, będące areną ekspansji mieszczaństwa i kultury miejskiej, rozsądzających z wolna hierarchiczny porządek społeczny, rozdzierane sprzecznymi tendencjami niemal we wszystkich dziedzinach życia - stało się okresem umocnienia duchowej jedności świata zachodniego i ostatecznego wykrystalizowania się uniwersalnej kultury. Wyrosła ona z przyswojonych i swoiście przetworzonych źródeł starożytności grecko-rzymskiej, zespolonych z tradycja chrześcijańską.

Okres średniowiecza w Polsce był o wiele krótszy (X - XV w.)

W średniowieczu lubiano wszelkiego rodzaju pieśni związane z wydarzeniami roku liturgicznego. Europa (również Polska) posługiwała się łaciną jako językiem uniwersalnym, nie będącym językiem żadnego dominującego narodu. Łacina stała się językiem nauki, sztuki, została zachowana w liturgii Kościoła.

Pieśni hagiograficzne - (żywotopisarstwo) opowiadające o żywotach świętych (wzorce do naśladowania), epika

Apokryfy - (grec. odkrywać), utwory związane z Biblią, uzupełniające to, o czym Biblia nie wspominała, bądź wspominała zdawkowo

Kroniki - (dziejopisarstwo) historie panowania danego władcy, dynastii, sporządzona jako utwór pochwalny (panegiryk), epika

Chanson des gestes - pieśni o czynach, epika rycerska, pieśni o bohaterskich czynach wspaniałych rycerzy (epika opowiada o bohaterach, ludziach niezwykłych)

Misteria - (tajemnice), inscenizacje oparte na fragmentach Pisma Świętego, głównie Męki Pańskiej i zmartwychwstania (największe tajemnice). Wystawiano też misteria Narodzenia (jasełka)

Miracula - (łac. cud), inscenizacje opowiadające o cudach związanych z życiem jakiegoś świętego (formy średniowiecznego teatru)

Motyw Stabat Mater - doloryzm, nurt literacki, w którym mieściły się utwory mówiące o smutkach, boleściach Matki Boskiej

Motyw memento mori

Motyw ars moriendi - sztuka umierania, związana z epiką rycerską

Postawy: ascety, rycerza, króla (władcy)

Zabytki języka polskiego:

Najważniejszymi zapisanymi polskimi wyrazami są nazwy miejscowości zapisane w tekstach łacińskich:
Geograf Bawarski - rękopis z IX w. zawiera wiele nazw plemiennych
Dagome index - mówi o oddaniu państwa Mieszka I pod opiekę papieża, zawiera kilka polskich nazw
Kronika Thietmara - zawiera opis walk polsko - niemieckich, wymienia niektóre nazwy plemion polskich

Późniejsze zabytki:
"Bulla gnieźnieńska" - 1136 r., w tekst łaciński wpisanych zostało 410 polskich wyrazów (nazwy miejscowe, osobowe)
"Księga henrykowska" - mówi o dziejach klasztoru Cystersów, zawiera pierwsze polskie zdanie („Daj ać jak pobruczę, a ty poczywaj”)

Inne zabytki:
"Bogurodzica", "Kazania świętokrzyskie", "Psałterz floriański", "Psałterz puławski", "Biblia Królowej Zofii"

Poezja świecka - od XV w.:

Wiersz Słoty "O zachowaniu się przy stole", "Satyra na leniwych chłopów", "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią"

Poezja religijna:

"Legenda o św. Aleksym" (polska wersja z XV w., trzon z VI w.), "Lament świętokrzyski" (czyli „Posłuchajcie bracia miła” lub „Żale Matki Boskiej pod krzyżem”)

W średniowieczu istniała literatura dwujęzyczna: po łacinie i w języku polskim. Na język polski zaczęto przestawiać dopiero w XV w. Coraz więcej ludzi umiało pisać. Zaczyna się proces powstawania literackiej polszczyzny. Utwory średniowieczne pisane były potocznym językiem, dopiero szukano wzorca.


R

E

N

E

S

A

N

S

Nazywany inaczej odrodzeniem (fr. renaissance `odrodzenie, odradzanie się' od renaître `odradzać się' z łc. renasci). Jest to epoka trwająca od przełomu XIV i XV w. do XVI w. zapoczątkowana we Włoszech

Powstanie renesansu jest głęboko związane z wyprawami krzyżowymi. Przechodziły one przez miasta portowe w Italii do Ziemi Świętej, co zaowocowało bogaceniem się włoskiego mieszczaństwa (zaopatrywali rycerzy w wiele towarów). Szybkie bogacenie, lepsza infrastruktura miast, pęd do bogactwa, rozwój sieci banków. Rycerze przywozili z krajów Bliskiego Wschodu (które były na wyższym poziomie) różne sprzęty, przyzwyczajenia, maniery. Rozkwitły szlaki handlowe. Powoli następował zmierz rycerstwa (ubożenie rycerstwa - periodyzacja). Mieszczanie stawali się bogatsi, rycerze przenosili się do miast (odwrócenie hierarchii społecznej). Emancypacja miast spod władzy feudalnej. Włosi odradzają się jako potomkowie Rzymian (renesans jest typowo włoski). Zmiana stylu życia bogatych mieszczan (duże zapotrzebowanie na architektów, malarzy, itp.). Typowa była powszechność sztuki, jak również ożywione życie naukowe. Uniwersytety chcą być autonomiczne.

Renesans w Polsce rozwija się najpełniej w latach 1543 - 1584. Data pierwsza związana jest z wydaniem "Krótkiej rozprawy" M. Reja, "O karze za mężobójstwo" A.F. Modrzewskiego i "O obrotach ciał niebieskich" M. Kopernika. Rok końcowy polskiego odrodzenia określa data śmierci Jana Kochanowskiego, najwybitniejszego humanisty i poety tej epoki. Renesans zwany jest także "złotym wiekiem", aluzja do "Przemian" Owidiusza, rzymskiego poety, który podzielił w swym dziele etapy rozwoju świata na wieki złoty, srebrny, miedziany i żelazny. Ów pierwszy etap charakteryzował się tym samym, co biblijny raj na ziemi. Jest to okres rządów dwóch ostatnich królów z dynastii Jagiellonów - Zygmunta Starego (1506 - 1548) i Zygmunta Augusta (1548 - 1572) oraz czas panowania pierwszego króla elekcyjnego - Stefana Batorego (1576 - 1586). Polska stawała się potęgą terytorialną i polityczną Europy, a szlachta zyskiwała sobie wiele praw stawiających tę warstwę społeczną na wyżynach hierarchii politycznej kraju. Szlachta to wcześniejsze rycerstwo zyskujące sobie nadania ziemskie od monarchy. Z powodu wzrostu rangi tej grupy społecznej i licznych przywilejów nadawanych im przez króla renesans określa się też mianem "złotego wieku" wolności szlacheckiej.

Przełom wieku XVI i XVII to zmierzch renesansu. Jako datę końcową tej epoki podaje się rok 1620. Za ostatnie wybitne dzieło tego okresu uważa się wydany w 1614 zbiór "Sielanki" Szymona Szymonowica.

Nazwa

Nadano ją w XVI w. - taka była wizja. Odrodzenie przyczyniło się do przerzucenia mostu między klasycznym antykiem a ówczesną epoką. Średniowiecze traktowano jako katastrofę, pomyłkę. Czczono tylko epokę klasyczną (łacina klasyczna, Wergiliusz, Owidiusz, Horacy).

Odrodzenie: umiejętności stawiania podobnych struktur architektonicznych co w antyku; łaciny klasycznej; mitologii, w sensie inspiracji artystycznej; republikanizmu (cnota obywatelska); szacunku do wielkich postaci (Cycero, Demostenes, Katon, Brutus, Horacy…)

Reformacja w Polsce

(niżej)

LETERATURA W POLSCE

Mikołaj Rej - „Krótka rozprawa…”, „Żywot człowieka poczciwego”

Jan Kochanowski -

Fraszki: „Na dom w Czarnolesie”, „O żywocie ludzkim” („Fraszki to wszystko, cokolwiek myślemy…”), „O żywocie ludzkim” („Wieczna Myśli…”), „Do gór i lasów”, „ O doktorze Hiszpanie”, „Na swoje księgi”, „Do fraszek”, „Na lipę” („Gościu, siądź pod mym liściem…”), „Na lipę” („Uczony gościu!…”), „Raki”, „Za pijanicami”;

Pieśni (księgi pierwsze): IX, XX

Pieśni (księgi wtóre): V („Pieśń o spustoszeniu Podola”), IX, XII, XIX, XXIV, XXV („Czego chcesz od nas Panie…”);

Treny: V, VI, VII, VIII, IX, XI, XIX („Sen”);

Dramaty: “Odprawa posłów greckich”

Andrzej Frycz Modrzewski - „O poprawie Rzeczypospolitej”

Piotr Skarga - „Kazania sejmowe”

GŁÓWNE DOKTRYNY RENESANSU

Wraz z powstaniem renesansu, człowiek zaczął wierzyć we własne siły. Odkrył w swoim ciele niewyczerpaną wiedzę i chęć odkrywania nowych informacji. Wraz z tym narodziły się dwie główne doktryny czyli: antropocentryzm i humanizm.
Antropocentryzm jest to postawa głosząca, iż w centrum zainteresowania powinien się znajdować człowiek, a nie bóg (z greckiego "anthropos" - człowiek, "kentron" - środek). Termin ten pojawił się w 2. połowie XIX w. Rozróżniamy 4 rodzaje antropocentryzmu. Są to:

teoriopoznawczy (wszelką krytykę poznania zaczynać należy od analizy sposobów funkcjonowania świadomości ludzkiej i jej treści)
metafizyczny (człowiek jako najistotniejszy element Wszechświata winien być wyłącznym lub najważniejszym przedmiotem filozofii)
aksjologiczny (człowiek oraz jego szeroko pojęte potrzeby to źródło i miara wszelkich wartości)

teologiczny (człowiek jest istotą całkowicie bądź częściowo niezależną od Boga)


Drugą z najważniejszych doktryn jest humanizm (od łacińskiego przymiotnika humanus - „ludzki”). Jest to doktryna filozoficzna koncentrująca się wokół problemów człowieka, jego natury, współżycia z przyrodą. Przeciwstawiała się teocentryzmowi (od łac. „theos”- bóg ,”kentron”- środek) oraz czynieniu z człowieka narzędzia ideologii, polityki, gospodarki i tworzenia kapitału. Humanizm propagował wszechstronny rozwój fizyczny i psychiczny człowieka, doskonalenie więzi ze sferą innych bytów oraz z innymi ludźmi na zasadach zgody i harmonii. Humanizm traktował życie ludzkie jako drogę i cel. Humaniści wyznawali pogląd głoszony przez Terencjusza w II w. p.n.e.: „Homo sum, humani nihil a me alienum puto” („Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”). Wśród humanistów wyróżniamy trzy główne grupy. Są to:

Epikureizm - hellenistyczny system filozoficzny, którego twórcą był Epikur, i który wypływał z dwóch źródeł: kultu życia i pragnienia szczęścia oraz z trzeźwej postawy umysłu, ufającego temu, co mu bezpośrednio jest dane i operującego wyłącznie konkretnymi wyobrażeniami.

Epikureizm głosił:

Według epikureizmu wartość posiadają jedynie dobra doczesne. Człowiek jest odpowiedzialny za własne szczęście i nieszczęście. Spokój jest najdoskonalszym stanem, a oświecony umysł jedynym źródłem przeciwko niepokojowi.

Stoicyzm - nawiązywał do cynizmu, szkoła stoików została założona w III w. p.n.e. przez Zenona z Kition. Stoicy uznali, że to co zgodne z rozumem jest zgodne z naturą, a to co jest z nią zgodne jest dobre i rozpoznanie tego jest cnotą. Twierdzili, że cnota stanowi jedyne dobro moralne, z którego wynikają wszystkie pozytywne działania. Cnotliwy mędrzec nie podlega afektom, które stoicy kwalifikowali jako złe. Zachowuje on w każdej sytuacji przysłowiowy „stoicki spokój”. Podobnie jak cały świat, stoicy traktowali społeczeństwo jak organizm - stąd wynikał postulat działania dla wspólnego dobra. Stoicy sformułowali podstawy rachunku zdań.

REFORMACJA

Reformacja to jeden z głównych prądów renesansu - była także efektem jego odwagi, nie cofającej się nawet przed kwestionowaniem dogmatów religijnych. Przygotowały ją stopniowo wcześniejsze (od XIV w.) kryzysy w Kościele oraz piętnastowieczne dążenia do podporządkowania soborowi absolutnej dotąd władzy papieża.

Etapy reformacji:

I.

Wystąpienie Marcina Lutra (1483-1546), który w 1517 r. w Wittemberdze ogłosił 95 tez o odpustach - bezpośrednia przyczyna wybuchu reformacji - nagana praktyk dopuszczających sprzedaż odpustów i wyższych stanowisk kościelnych. Uznano Biblii za jedyny autorytet w sprawach wiary - zredukowano liczby sakramentów do dwóch: chrztu i komunii - zlikwidowano zakony - zniesiono celibat księży - liturgia w językach narodowych - stwierdzono, że Kościół poprzez swoją niemoralność odszedł od Chrystusa i dlatego nie spełnia już swojej funkcji (w dwa lata później Luter zerwał z Kościołem).

"Z dzieł teologicznych należy czytać jedynie nieliczne i najlepsze. (...) Tak więc, powinno się czytać dzieła ojców Kościoła tylko przez jakiś czas, abyśmy poprzez nie mogli dojść do Biblii (...). Jedynie Pismo Święte jest bowiem naszą winnicą, w której powinniśmy się ćwiczyć i pracować. Przede wszystkim najważniejszą i najpowszechniejszą lekcję w wyższych i niższych szkołach winna stanowić nauka Pisma Świętego (...). I chciałby Bóg, aby każde miasto miało także szkołę dla dziewcząt, w której codziennie przez jedną godzinę dziewczynka słuchałaby ewangelii (...). Teraz zaś nawet wielce uczeni biskupi i prałaci nie znają ewangelii." - M. Luter

II.

Potępiająca reformatora bulla papieska (spalona przez Lutra publicznie) - początek ostrych walk religijnych, które ostatecznie rozbiły uprzednią wyznaniową wspólnotę europejską. Wojny religijne trwają przez cały XVI w.

III.

Wystąpienie Jana Kalwina (1509 - 1564) w Bazylei w 1533 r.; postulaty podobne jak u Lutra, ale dodana jeszcze nauka o predestynacji (przeznaczeniu duszy ludzkiej z góry do zbawienia lub potępienia). "Kto chce dojść do Boga Stwórcy, ten musi mieć za przewodnika i nauczyciela Pismo Święte". "Urzędnik chętniej spełniać będzie swe zadanie, ojciec rodziny poczuwać się będzie do swych obowiązków, każdy swój tryb życia wiodąc cierpliwie znosić będzie, przyjmować wszelkie niepowodzenia, niepokoje, zniechęcenia i troski, skoro nabierze przekonania, że Bóg każdemu to brzemię nałożył." - J. Kalwin

Ogłoszenie się króla Anglii Henryka VIII głową kościoła anglikańskiego.

Niepokoje wyznaniowe w Czechach - tzw. bracia czescy (w Polsce - bracia polscy).

Reakcja Kościoła katolickiego: - stworzenie Towarzystwa Jezusowego (jezuitów) do walki z reformacją - powołanie Trybunału Inkwizycyjnego w 1542 r. - sobór w Trydencie 1545-1563 - uchwalenie wielkiej reformy Kościoła - ustanowienie indeksu ksiąg zakazanych
Państwa europejskie utraciły poczucie stabilizacji światopoglądowej. Istota problemu sprowadzała się do pytania: jak wierzyć?, pytania istotnego dla ówczesnych ludzi, bo rozstrzygającego o ich pośmiertnych losach (zbawieniu lub potępieniu). Niepokój w tej mierze wyrażano wielokrotnie, np. Mikołaj Rej, wspominając w "Żywocie..." o różnych wyznaniach, z których każde "inaczej" wierzy, dodawał bezradną (mimo swego zdeklarowanego kalwinizmu) uwagę: "a tak nie wiedzieć, czego się dzierżeć". Doktryna Lutra konkurowała z doktryną Kalwina, a najbardziej jątrzące wydawały się propozycje antytrynitarzy (anti "przeciw"; trinitas "trójca"), atakujących dogmat Trójcy Świętej. Luteranizm propagował teorię ufnej wiary w zbawienie, jedynej szansy pozyskania nieba przez człowieka - posiadacza tak skażonej natury, że niezdolnego do samodzielnego zdobycia zbawienia przez jakiekolwiek, nic nie znaczące działania i dobre uczynki. Kalwinizm znów, najsilniej chyba ze wszystkich wyznań, obarczał jednostkę poczuciem niepewności i zagrożenia; teoria tzw. predestynacji (przeznaczenia) głosiła bowiem, że Bóg z góry przeznacza człowieka do zbawienia lub potępienia, niezależnie od jakichkolwiek jego osobistych starań.

REFORMACJA W POLSCE

W XVI w. tak szybko przybywało pism polemiczno - wyznaniowych, że w Polsce jeszcze w 1520 r. wyszły dwa zakazy (edykty) królewskie, zabraniające przywożenia ich do Rzeczypospolitej, zwłaszcza dzieł Lutra. Jak się jednak okazuje z dalszych postępów reformacji (od śmierci Zygmunta Starego), rozporządzenia takie niewiele pomogły. Prąd ten - w odróżnieniu od innych krajów europejskich - wydał w Polsce piękną, choć nie do końca zrealizowaną, ideę tolerancji religijnej. Rzeczpospolita stała się schronieniem prześladowanych antytrynitarzy włoskich i braci czeskich. Rozdział zaś na katolików, luteranów (głównie mieszczaństwo) i kalwinów (głównie szlachta), acz dość wyraźnie zaznaczony, nie przekreślał podstawowych zasad współżycia. W 1570 r. doszło do tzw. zgody sandomierskiej między poszczególnymi odłamami reformacji, jednak z wyłączeniem arian.

Bracia polscy (arianie, antytrynitarze)

Najbardziej radykalne i postępowe polskie skrzydło reformacji. Zapisali w dziejach naszego kraju chlubną kartę. Ojczyzna odpłaciła im czarną niewdzięcznością i krzywdą wygnania (na mocy uchwały sejmowej z 1658 r. nakazującej zmianę wyznania bądź uchodźstwo z kraju). Bracia polscy ukonstytuowali się w latach 1562-1565 jako tzw. Zbór Mniejszy, wyłoniony rozłamem z kościoła kalwińskiego. Nazwę arian nadali im ich przeciwnicy, którzy braciom polskim zarzucali kontynuację dawnej herezji Ariusza (III/IV w.), a więc bluźniercze naruszenie dogmatu Trójcy św. przez traktowanie Jezusa jako człowieka podniesionego do boskości dopiero po zmartwychwstaniu (chrystianie, antytrynitarze). Owo pierwotne człowieczeństwo Chrystusa zobowiązywało (wg arian) do szczególnego przestrzegania etyki międzyludzkiej, ewangelicznej cnoty ubóstwa, braterstwa, wyrzeczenia się dóbr na rzecz biednych, do sprawiedliwości i pokoju. Ostrą nienawiść do braci polskich pogłębiała podjęta przez nich krytyka dawnej tradycji kościelnej, zarzuconej na rzecz nawrotu do Biblii - "szczyrego słowa bożego", źródła nieskażonej nauki i wiary, z którego dosłownie wyprowadzono pewne praktyki religijne (chrzest - dorośli ludzie zanurzani w wodzie). Hasła społeczne braci polskich (Marcina Czechowicza, Jana Niemojewskiego, Piotra z Goniądza, Jana Pawła z Brzezin) ostatecznie rozjątrzyły powszechność szlachecką, która nie mogła się pogodzić z potępieniem poddaństwa, z postulatem wyrzeczeń majątkowych, zakazem obejmowania urzędów, ze sprzeciwem wobec kary śmierci, z odmową służby wojskowej i ideą pełnej tolerancji wyznaniowej. Osiągnięcia arian: - rozwój szkolnictwa (Pińczów, Lubartów, Lublin, Raków); - twórczość literacka i piśmiennicza (przekłady Biblii, katechizmy, nabożne wiersze i pieśni, dzieła teologiczno-polemiczne) oraz naukowa (arianin Piotr Statorius-Stojeński stworzył pierwszą gramatykę polską; Jan Mączyński - znakomity słownik łacińsko-polski).

LITERATURA W POLSCE

Źródłem literatury odrodzenia w Polsce, była głównie twórczość pisarzy wywodzących się z niższego stanu, którzy zdobyli swoje wykształcenie dzięki wytężonej pracy i zbiegom okoliczności.

Klemens Janicki

Pierwszym z nich był Klemens Janicki wybitny poeta polsko-łaciński. Studiował w poznańskiej Akademii Lubrańskiego. Był wiernym naśladowcą takich pisarzy jak Wergiliusz i Owidiusz. Jego protektorami byli kolejno: A. Krzycki i wojewoda P. Kmita, który wysłał go na studia do Padwy. W roku 1540 otrzymał w Rzymie laur poetycki, czyli udekorowanie odznaczeniem za doskonałość. Najwięcej utworów napisał w ostatnich latach życia, gnębiony ciężką chorobą.

W roku 1542 opublikował tom z najważniejszymi swymi utworami: Tristia, Variae elegiae, Epigrammata. W jego utworach jest wiele elementów autobiograficznych i opisów pejzaży polskich oraz włoskich. Poeta liryczny, nie stronił od tematyki historycznej.
Po jego śmierci wydano życiorysy królów polskich w formie epigramatów, Vitae regum Polonorum (Antwerpia, 1563). Także życiorysy arcybiskupów gnieźnieńskich Vitae archiepiscoporum Gneznensium (1574). Twórczość Janickiego była bardzo popularna i naśladowana przez innych pisarzy, np. S.F.Klonowica.

Mikołaj Rej

Prawdziwy rozkwit literatury odrodzeniowej, Polska przeżywa dopiero za czasów twórczości Mikołaja Reja.Był to jeden z największych pisarzy polskich epoki renesansu, nazywany przez niektórych "ojcem piśmiennictwa polskiego".
Nauki pobierał w Skalbmierzu i Lwowie (1514-1518), 1518 został studentem Akademii Krakowskiej, ale po roku rzucił studia i powrócił do rodzinnego Żurawna. 1525 na dworze Tęczyńskich, gdzie jako samouk uzupełniał swoje wykształcenie.
Był dobrym gospodarzem, m.in. założył miasteczka Rejowiec i Oksza (nazwa herbu Rejów), stając się człowiekiem zamożnym. Brał udział w życiu politycznym, wielokrotnie był posłem na sejm, ciesząc się dużym autorytetem. Głośny działacz obozu reformacji religijnej, często uczestniczył w synodach kalwińskich, zakładał w swoich dobrach zbory i szkoły, za co był ostro zwalczany przez Kościół katolicki.

Wspierał energicznie reformację także w swoich pismach, np. w popularnym zbiorze kazań Postylla Pańska (1557) i komentarzu do biblijnej księgi Apokalipsis (1565). Dokonywał licznych przeróbek dzieł autorów zagranicznych i starożytnych (Cyceron, Seneka), nadając im dydaktyczną wymowę. Sięgał także po wzorce średniowieczne, które unowocześniał, np. misteryjny Żywot Józefa (1545) i moralitetowy Kupiec (1549).

Wiele uwagi poświęcał przemianom społecznym w Polsce, m.in. w „Krótkiej rozprawie...” (1543), „Zwierciadle” (1568). „W Wizerunku własnym człowieka poczciwego” (1558), przeróbce dzieła włoskiego humanisty M. Palingeniusa, ukazał obraz świata ziemiańskiego, a także chłopskiego z punktu widzenia humanisty cieszącego się życiem i traktującego je z humorystycznym dystansem.
Twórczość Reja odzwierciedla obyczajowość czasów zygmuntowskich. Pisarz posługiwał się wieloma gatunkami literackimi: dialogiem obyczajowym i politycznym, dramatem, misterium, moralitetem, fraszką, epigramem, faceją, traktatem, prozą, dialogiem i in.

Jan Kochanowski

Prawdziwym objawieniem, literatury renesansowej jest twórczości największego pisarza odrodzenia, Jana Kochanowskiego.
Jan Kochanowski był największym poetą polskiego odrodzenia, nazywany „ojcem poezji polskiej”. Stał się sprawcą największego przełomu literackiego w historii polskiego piśmiennictwa, a jego dzieła na długie wieki stały się niewyczerpanym źródłem inspiracji dla następców. W twórczości poety wyróżniamy kolejne etapy: okres studiów zagranicznych, lata kariery dworskiej oraz tzw. "okres czarnoleski".
W pierwszym okresie, zagranicznym, pisywał, głównie elegie łacińskie do nie znanej nam Lidii. Za najstarszy utwór łaciński uważamy epitafium poświęcone Erazmowi Kretkowskiemu w bazylice św. Antoniego w Padwie. Niebawem (od 1561r.) zaczęły się jawić dzieła polskie. W 1562r. wraz z poematem Zuzanna, oczywiście o temacie biblijnym, ukazał się w druku hymn "Czego chcesz od nas Panie...". Według wersji poświadczonej na początku XVII wieku, powstać on miał za granicą i miał być przesłany Rejowi, który odczytawszy utwór na sejmiku, złożył hołd poecie.

W okresie dworskim Kochanowski uprawiał epikę ("Zuzanna", "Szachy"), pisał wiersze okolicznościowe, a także fraszki i pieśni. W tym czasie powstał też dokonany przez poetę przekład biblijnych psalmów ("Psałterz Dawidów") oraz tragedia renesansowa "Odprawa posłów greckich". Należy jeszcze wspomnieć o szczególnym utworze. Jest to pieśń zatytułowana "Muza", którą należałoby uznać za manifest poetycki Kochanowskiego oraz dzieło rozpoczynające dojrzały etap jego twórczości.
Fraszki tworzył poeta już do końca swego życia, nawiązując do tradycji rzymskiej. Kochanowski wprowadził nazwę fraszka od włoskiego słowa, które znaczy gałązka, dla określenia krótkiego utworu poetyckiego. Przedmiotem obserwacji poety staje się cały świat. W trzech księgach fraszek maluje portret człowieka renesansu, z charakterystycznym dla jego światopoglądu umiłowaniem ładu i umiaru, skłonnością do korzystania z urody życia. Fraszki są różnorodne. Niektóre są tak poważne, że je niejednokrotnie do pieśni zaliczano ("Na dom w Czarnolesie", "Na lipę"), a obok tego są świetne scenki opowiedziane w miniaturowych strukturach ("O doktorze Hiszpanie"). O różnorodności, o tym, że we fraszki wkłada poeta "wszytki (…) tajemnice swoje", powiedział w programowej fraszce pod tytułem "Do fraszek".

Pieśni to forma wypowiedzi lirycznej, w której Kochanowski przedstawia ideał człowieka. Wśród pieśni wyróżnić można utwory o charakterze refleksyjnym, patriotycznym, miłosnym, religijnym, a także pieśni o naturze czy biesiadne. Źródłami i inspiracjami pieśni były głównie studia nad literaturą antyczną, a szczególnie nad twórczością Horacego; zainteresowanie literaturą włoską i liryką polską, a także refleksje jakie płynęły z pracy nad przekładem "Psałterza".

W okresie dworskim Kochanowski, jak przystało na dworskiego poetę pisze też oczywiście panegiryki, czyli utwory pochwalne, wysławiające wręcz z przesadą jakąś osobę lub wydarzenie.

Trudno jest ustalić dokładną datę porzucenia przez pisarza służby dworskiej, wydaje się, iż postanowienie osiedlenia się w rodowym majątku nie zapadło nagle. Około roku 1569/1570 związki Kochanowskiego z dworem rozluźniły się znacznie. Początek lat siedemdziesiątych to okres, kiedy w korespondencji pisarza znaleźć można zapiski mówiące o pozostawieniu wsi, ale również dowody na to, iż podejmował się jeszcze misji wynikających za sprawowania stanowiska.

Zamieszkanie na wsi nie zmieniło Kochanowskiego. Nie stał się typowym ziemianinem. Wręcz przeciwnie. Nadal kontynuował twórczość artystyczną, nie zaniedbywał życia towarzyskiego, podtrzymywał dawne przyjaźnie, zawierając nowe.
W okresie zwanym czarnoleskim powstają nowe Pieśni i Fraszki, a także Treny, napisane po śmierci ukochanej córki. Równocześnie jest okres wzmożonej działalności wydawniczej - Kochanowski porządkuje i poprawia wiele wcześniej napisanych utworów, przygotowując je do druku.

Treny. 19 utworów napisanych po przedwczesnej śmierci córki wyraża całą gamę uczuć, wywołanych tą tragedią. Cykl tych liryków ukazuje rozmaite fazy cierpienia ojcowskiego i wspomnienia o zmarłej. Początkowe utwory cyklu wprowadzają w jego atmosferę. Zanim ukaże się postać ukochanej Urszulki, poeta odtworzy różne fazy rozpaczy: od smutku po lament nad życiem tak nagle przerwanym. Najbardziej znane treny (VII i VIII) przywołują wygląd córeczki i jej zachowanie. Ukojenie przynosi dopiero tren ostatni. "Treny" to korona liryki osobistej Kochanowskiego. Mimo tragicznego motywu, jaki spowodował powstanie tego cyklu, zwycięża w nim filozoficzny optymizm.

Dzieło dramatyczne stworzył Kochanowski tylko jedno "Odprawę posłów greckich". Temat zaczerpnął z "Iliady" . Odprawa posłów to odprawa upominających się o Helenę. Nie została ona jednak oddana, co stało się przyczyną wojny trojańskiej.
Drobne utwory grupował poeta w tomy: łacińskie ody odpowiadają polskim "Pieśniom", łacińskie fraszki polskim; elegie łacińskie nieco dalsze echo miały w "Trenach". Kochanowski był najbardziej twórczym wersyfikatorem w całej poezji naszej. Wprowadził: strofę saficką (czterowersowa: trzy jedenastozgłoskowce i jeden pięciozgłoskowiec); sonet; wiersz biały; Nieskazitelne były rymy poety czarnoleskiego. Składnię łacińską opanowaną miał świetnie; w polskiej stał się mistrzem nieprześcignionym. W dobie, w której polszczyzna dopiero przecierała sobie ścieżki istniejące już wspaniale w łacinie, wniósł do naszej literatury bardzo wiele. Rzadko zdarzało się, by nie opanował jakiejś dziedziny literatury.

Po 1580 roku w dorobku literackim Kochanowskiego nie pojawia się już żaden znaczący tytuł; wiersze powstałe w tym czasie mają charakter okolicznościowy. Poeta jednak coraz częściej myśli o podsumowaniu swojego dorobku i przygotowaniu go w całości do druku. Część utworów pozostawała bowiem w rękopisie, a niektóre prace nie zostały nigdy ukończone.

GATUNKI LITERACKIE

Pieśń - stroficzny utwór wierszowany z powtórzeniami, paralelizmami, refrenami, przeznaczony do śpiewu. Podstawowy gatunek liryki ludowej. Klasyczny typ wiersza lirycznego stworzony przez Horacego.

Fraszka - krótki utwór liryczny o żartobliwej lub refleksyjnej treści. Kochanowski pisał je przez całe życie. Dotyczą wielu spraw: życia dworskiego, śmierci, miłości, życia rodzinnego, domu, itp.

Tren - jest lirycznym utworem żałobnym. Jako gatunek liryczny znany był już w starożytności, natomiast jako utwór żałobny funkcjonował pod inną nazwą - epicedium, epitafium.

Tren jako utwór żałobny zbudowany jest według określonych zasad. Zamieszczona była w nim pochwała cnót i zalet zmarłej osoby, podkreślenie wielkości poniesionej straty, wyraz bólu, żalu po utracie zmarłego, jak również pocieszenie, napomnienie polegające na powstrzymaniu rozpaczy, umiarkowaniu w boleści. Kochanowski odniósł te elementy do cyklu 19 utworów.

W starożytności treny poświęcano osobom sławnym, zasłużonym, dorosłym(!). Były pisane w sposób wzniosły, patetycznym językiem.

Bohaterem „Trenów” Kochanowskiego jest sam poeta (humanista, człowiek renesansu), jak również Urszulka (2,5 -letnie dziecko). Z faktu, że bohaterem „Trenów” jest sam Kochanowski wynika, że stają się one traktatem filozoficznym - to wszystko, w co dotąd wierzył ulega załamaniu. Upada duchowo, bardzo nisko, cierpi niebywale i podnosi się na duchu dopiero w „Trenie XIX”.


B

A

R

O

K

Epoka obejmująca zjawiska artystyczne końca XVI, XVII i pierwszej połowy XVIII wieku.

Wyróżnia się na trzy okresy (wg prof. Czesława Hernasa):

Barok wczesny (1580 - 1620)

Barok dojrzały (1620 - 1670)

Barok późny (1670 - 1730-60)

Termin "barok" zapożyczono z historii sztuki, gdzie stosowany był dla określenia dziwactwa i nieregularności w sztuce - w języku portugalskim słowo "barocco" oznacza udziwnioną, nieregularną perłę. Przyjęcie go przez epokę literacką sugeruje, że będzie w niej mowa o twórczości niezwykłej i dziwnej.

Jak widać w baroku mieści się cały wiek XVII, a nie były to czasy spokojne, lecz lata wojen politycznych i religijnych. W Polsce jest to powstanie Chmielnickiego i "potop" szwedzki oraz wojny z Turcją. Było to stulecie pełne dramatów i napięć, pełne śmierci, pożarów i grozy. Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęli wobec wewnętrznego dramatu: jaką postawę zająć wobec świata, który jest tak zmieniony i kiedy życie trwa tak krótko? Czy godzić się z jego ulotnością? Czy może szukać tego co trwałe? I oto bohater nowej epoki to człowiek postawiony wobec przemijalności, poszukujący wartości trwałych i pewnych, dlatego zwrócony do religii, bliski ideałom wieków średnich.

Krytyce podlegają założenia humanizmu renesansowego. Pojawia się także zwątpienie w umiejętność godzenia ziemskich i wiecznych wartości (powraca średniowieczny dualizm), w rozsądek poszukiwania ziemskiego szczęścia i w sens tolerancji religijnej (kontrreformacja). Epoka baroku szuka własnej oceny spraw wiecznych i nowych odpowiedzi na pytanie "czym jest człowiek"? Przykładowo M. Sęp-Szarzyński, uważany za poetę manierystycznego (naśladującego jakiś wzorzec, czyjeś maniery) lub pre-barokowego, proponował człowiekowi postawę aktywną w poszukiwaniu istotnych wartości, wierząc, iż można je odnaleźć drogą intelektualnego skupienia. Sebastian Grabowiecki natomiast, widząc w człowieku przede wszystkim jego bezradność i samotność, proponował mu ucieczkę od świata i bezgraniczne oddanie się Bogu. Równolegle z nastrojami religijno - mistycznymi barok upodobał sobie sferę materialną, sensualną. Przeświadczenie o znikomości i przemijalności życia doczesnego rodziło chęć chwilowego zanurzenia się w tej "marnej", ale jakże pociągającej rzeczywistości. Stąd owo paradoksalne zestawianie spraw doczesnych, cielesnych z nieprzemijającymi wartościami duchowymi, w wyniku czego te ostatnie wypadały jednak blado przy bujnym, niczym nie skrępowanym żywiole cielesności.
Z tego zestawienia wyłania się słynna barokowa opozycja miłości i śmierci.

Inny podział baroku:

  • hellenistyczny

  • wieków średnich

  • XVII wieku

  • romantyczny

Zgodnie z tą klasyfikacją w literaturze mówi się o motywach średniowieczno-romantycznych, do których należą: satanizm, mistycyzm, folklor, symbolizm.

W polskiej historii literatury termin "barok" ma co najmniej dwa znaczenia. Określa epokę literacką trwającą od schyłku lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata trzydzieste wieku XVIII oraz jest pojęciem odnoszącym się do głównego w tym wieku prądu literackiego. Wyróżnia się trzy fazy baroku:
Wczesny barok - dochodzi w niej do głosu między innymi twórczość mistyczno-metafizyczna (M. Sęp-Szarzyński) nawiązująca do średniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga, świata, człowieka.
Barok dojrzały - rozwija się twórczość między innymi J. A. Morsztyna - mistrza paradoksu i konceptu.
Późny barok - przypada na czas kryzysu kultury i piśmiennictwa. Najwybitniejsi twórcy późnego baroku (W. Potocki, W. Kochowski, J. Ch. Pasek) związani byli z ideologią sarmacką.

Wyróżnia się 4 nurty literatury:

Dworski (Jan Andrzej Morsztyn), rozwijający się na dworach magnackich i królewskim. Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała się poezja włoskiego Marina, którego naśladowali polscy poeci. Poezja dworska miała więc zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, wreszcie bawić i uatrakcyjniać uczty i rozmaite dworskie spotkania.
Sarmacko-szlachecki (Pasek, Potocki) - charakterystyczny dla szlacheckich dworów ziemiańskich, odległych od miast tętniących własnym życiem, kultywującym własne tradycje. Literatura tego nurtu, odmiennie niż nurt dworski przykładała ogromną wagę do rodzimych tradycji, wręcz tworzyła własną szlachecką ideologię i swój polski rodowód uznawała za najważniejszy. Nurt ten nazywa się także sarmackim, od słynnej teorii o Sarmatach, bardzo rozpowszechnionej w XVII w. i odziaływującej na późniejsze epoki.
Mieszczańsko-plebejski (Piotr Baryko). Bohaterem tej poezji jest człowiek - jego miejsce w społeczeństwie, jego postawa wobec konfliktów i uroków miast. Przedmiot rozważań stanowią także uniwersalne prawa ludzkie.
Sowizdrzalski (żacy i ich nauczyciele) - człowiek epoki baroku charakteryzuje się: zawężonymi horyzontami myślowymi, rozdwojeniem wewnętrznym w sprawie głównych celów człowieka.

W Polsce barok w poezji rozpoczął się w twórczości poetyckiej M. Sępa-Szarzyńskiego i S. Grabowieckiego, którzy nie poszukiwali już (jak ich renesansowi poprzednicy) ziemskiego szczęścia i harmonii, koncentrując się na zagadnieniach metafizycznych, przemijaniu i śmierci w trudnej, intelektualnej formie odzwierciedlającej złożoność świata.
Kontynuowali ten nurt m.in.: S. Grochowski, K. Twardowski i W. Kochowski. Przeciwstawną postawę reprezentowała tzw. poezja światowych rozkoszy (H. Morsztyn, S. Twardowski, J.A. Morsztyn, S. Zimorowic), zafascynowania zmysłowym obrazem świata i miłości.
Pośrednie stanowisko zajmowała poezja ziemiańska (m.in. A. i P. Zbylitowscy, K. Miaskowski). Poezja mieszczańsko-plebejska koncentrowała się na problemach społecznych oraz pracy ludzkiej (A. Władysławiusz, Jan z Kijan, W. Roździeński).
Prozę zdominowała twórczość polemiczno-religijna, podejmująca problemy walki kontrreformacji z reformacją po soborze trydenckim (np. P. Skarga), a także okolicznościowa, kaznodziejska, gawędziarsko-pamiętnikarska. Epikę wierszowaną reprezentował m.in. W. Potocki (Wojna Chocimska 1670-1674, wydana 1850).
W okresie zaostrzonej kontrreformacji i w czasach saskich pojawiły się kłopoty z cenzurą dzieł przeciwstawiających się klerykalnej wizji świata. Język literatury stawał się coraz bardziej manieryczny (m.in. makaronizmy), dlatego oświecenie traktowało barok jako epokę złych gustów, a nawet ciemnoty. Obecnie twórczość barokowa, zarówno europejska, jak i polska, budzi zainteresowanie i jest wznawiana.

W rozwoju sztuki barokowej Polska nie różniła się od innych krajów europejskich. I u nas widoczny jest kryzys ideałów renesansu - spokojna, klasyczna harmonia między treścią a formą ulega olśniewającemu bogactwu formy, logiczna konstrukcja całości (w literaturze czy architekturze) staje się mniej istotna niż dekoracyjność wyglądu. Krytyce podlegają założenia humanizmu renesansowego, a główne umiejętności godzenia ziemskich i wiecznych wartości, rozsądne poszukiwanie ziemskiego szczęścia i tolerancja religijna.

Dość częstym zjawiskiem było makaronizowanie języka literackiego (makaronizmy - obce wyrazy, zwroty, obce formy wplecione w tekst pisany w języku ojczystym). W końcu XVII wieku wychowanie w szkołach zakonnych nakazywało popisywanie się znajomością łaciny. Wtrącano więc wyrazy łacińskie do polskich zdań, nadawano im polskie końcówki, czy naginano polską budowę zdań do łacińskiej składni. Zwyrodnienie języka i stylu w literaturze polskiej było objawem obniżenia się poziomu kultury umysłowej i obyczajowej, której uległa szlachta, zapatrzona w swą rzekomą sarmacką wyższość nad innymi narodami.

Sarmatyzm

Całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm oznaczające całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno - państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze późnego baroku (Potocki, Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nierealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.

Jeszcze w XVI wieku pojęcie sarmatyzmu obejmowało pozytywne cechy szlacheckie - patriotyzm, pracowitość, uczciwość, ale w XVII wieku miejsce dawnych cnót zajęły wady
- obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. Powyższe sprawy powodują, że szczególnie druga połowa XVII wieku jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna Polski wikłała kraj w coraz to nowe wojny. Bunty chłopskie przeciwko uciskowi feudalnemu, potop szwedzki i anarchia szlachecka osłabiały jej pozycję polityczną. W 1652 roku nastąpiło pierwsze zerwanie sejmu przez liberum veto jednego tylko posła, za Augusta II zerwano 17 sejmów, a za Augusta III, prócz koronacyjnego nie doszedł do skutku ani jeden.

LITERATURA W POLSCE

Mikołaj Sęp-Szarzyński (żył jeszcze w renesansie, ale jego twórczość zaliczana jest do baroku) - „Sonet IV” („O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”), „Sonet V” („O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”)

Jan Andrzej Morsztyn - „Do trupa”, „Cuda miłości”, „Niestatek”, „Nagrobek Perlisi”

Hieronim Morsztyn - „Non licet”, „Śmierć ostateczną granicą życia”

Daniel Naborowski - „Marność”, „Krótkość żywota”, „Na oczy królewny angielskiej”

Wacław Potocki - „Nierządem Polska stoi”, „Pospolite ruszenie”, „Zbytki polskie”, „Transakcja wojny chocimskiej”

Jan Chryzostom Pasek - „Pamiętniki”

KONTRREFORMACJA

Jeszcze przed fatalnymi wojnami, na kulturze polskiej zaciążyła kontrreformacja - prąd powstały w kościele wobec zagrożenia reformacją. Zwołany wobec przeciwstawienia się postępom różnowierstwa sobór trydencki (1545 - 1563), wydał szereg dekretów, a kościół uformował się wówczas jako organizm polityczny i wypracował na swój użytek ścisłą strategię postępowania. Dbając o nieskażenie dogmatów, o prawomyślność wiary, wyraźnie określił co należy uznawać za katolickie w dziedzinach nauki, rygorów i zwyczajów kościelnych, wytyczył też jasno zasady sztuki, zwłaszcza sakralnej. Przeciwstawiając się swobodzie legend, zmyślonym i poszerzonym o cudowne dodatki fabułom hagiograficznym i biblijnym, Kościół nawiązał jednak, jednoznacznie do średniowiecza, jako wielkiej epoki wzorów chrześcijańskich. Stąd wzięła się w baroku popularność hagiografii, na przykład Żywoty Świętych Piotra Skargi, która upowszechniała, oparte na źródłach żywoty świętych wyznawców i męczenników (zwłaszcza współczesnych, ginących z rąk różnowierczych oprawców). Te wzory osobowe uczyły heroizmu, wytrwałości w dążeniu do zbawienia, strzegąc czystości wiary, Kościół potrydencki postulował wierność Pismu Świętemu i odrzucenie wszelkich wartości pozabiblijnych.

KONTRREFORMACJA W POLSCE

W Polsce, objętej kontrreformacją, ponownie zaznacza się potęga Kościoła. Z tego też powodu niemałą rolę w kształtowaniu światopoglądu odegrał zakon jezuitów. Szeroko rozwinięta sieć szkół zakonnych spowodowała wprawdzie wzrost liczby osób wykształconych, ale jednocześnie obniżył się poziom tego wykształcenia. Wszelkie przejawy wolnej myśli, poglądy heretyckie i antykościelne podlegały surowej cenzurze. Niepożądane książki umieszczano na indeksie - pierwszy indeks w Polsce sporządzono w Krakowie na początku XVII wieku. Wynikiem polityki kontrreformacyjnej było ogólne obniżenie poziomu literatury, w której pojawiać się zaczęły płytkie utwory o charakterze dewocyjnym i panegiryki (utwory pochwalne, wysławiające z przesadą osobę lub wydarzenie), których autorzy liczyli na protekcję w zdobyciu stanowiska lub zaszczytów. Często były to utwory grafomanów, a więc osób nie posiadających talentu, a ulegających manii pisania utworów literackich.

FILOZOFIA

Czołowi przedstawiciele filozofii epoki baroku to Spinoza, Leibniz, Pascal. Stworzyli oni różne koncepcje życia, uważając, że:

W związku z taką różnorodnością pojmowania życia zrodził się konflikt między hasłami renesansowymi a odnowionymi ideałami średniowiecznymi. W baroku kreuje się typ człowieka kierującego się zasadą dwoistego życia, które łączyło ascezę i korzystanie z uciech życia.

SZTUKA

Znamienną cechą sztuki XVII wieku była wielokierunkowość. Barok zrodził się w Italii i pierwowzorem dla barokowych budowli sakralnych stał się rzymski kościół jezuicki. Charakterystyczne cechy świątyni barokowych to: szeroka nawa główna, nawy boczne jako kaplice, dynamizm, monumentalizm, bogactwo. Zabytki sztuki barokowej sakralnej w Polsce reprezentują: kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, kościół św. Anny w Krakowie, kościół Kamedułów na Bielanach.


Architekturę świecką najbardziej okazale reprezentowały pałace. Były to budowle z dekoracyjnymi wieżami, balustradowymi attykami, wielkimi oknami-drzwiami, o salach urządzonych na wzór orientalny. Dominował przepych, bogactwo, kult formy, teatralność, kontrastowość, alegoryczność, ekspresyjność. Pamiątki budownictwa świeckiego to: pałac w Ujazdowie, pałac w Łańcucie, pałac wilanowski, rezydencja Zamoyskich w Zamościu.


Malarstwo barokowe posługiwało się alegorią i symboliką, kontrastami świateł i kolorów, cieniami i mrokiem. Obok tematów religijnych malarstwo wprowadzało również tematykę erotyczną. Czołowi przedstawiciele malarstwa barokowego to: Piotr Paul Rubens, Rembrandt van Rijn, Giovanni Lorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Valazquez.

WZORY KULTURY

Barok wykształcił dwa wzory kultury: ziemiański i dworski.

Nurt ziemiański czerpał z renesansowej tradycji "wsi spokojnej", kultywował ojczyste pamiątki, ludowe pieśni, obrzędy i obyczaje. W literaturze reprezentowali go: Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek, Zbigniew Morsztyn.

Wzór dworski propagowały zaś dwory magnackie, lansując europejską modę, sztukę i naukę. Przedstawicielem stylu dworskiego są: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.

CECHY POEZJI BAROKOWEJ:

GATUNKI CHARAKTERYSTYCZNE DLA EPOKI BAROKU

Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonet włoski o rozkładzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnił się w ciągu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety W. Szekspira.

Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach ccdeed lub cddcee), zakładał też w przeciwieństwie do sonetu włoskiego dowolność w ułożeniu 14 wersów.

W Polsce sonet wprowadzili J. Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski).