Czas trwania	Charakterystyka ogólna	Polska
Ś R E D N I O W I E C Z E	Okres w historii i kulturze europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi. 476r. - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego (odesłanie insygniów cesarskich do Bizancjum - władca Rzymu chce być co najwyżej królem Rzymu z łaski prawowitego Cesarza Bizancjum) 410r. - zdobycie Rzymu (wstrząs) 333r. - edykt mediolański 1453r. - upadek Cesarstwa Wschodniorzymskiego (w tym czasie małe państewko zdobyte przez Turków) 1450r. - wynalezienie druku przez Gutenberga 1492r. - odkrycie Ameryki przez Kolumba (wstrząs - kontynent, o którym nie ma mowy w Biblii)	Ówczesna feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę spojoną religią chrześcijańską i nadrzędną władzą Kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Wszyscy władcy europejscy, z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznali hegemonię Kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który ukształtował myślenie, odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką. Periodyzacja wewnętrzna - średniowiecze wczesne (koniec V w. - koniec X w.), średniowiecze dojrzałe (od X w. - szczytowy rozwój: XII - XIII w., rozkwit feudalizmu) Dojrzale średniowiecze - sprzyjające kształtowaniu się państw i narodów, wypełnione zmaganiami odrodzonego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego z papiestwem o sprawowanie uniwersalnej władzy nad światem chrześcijańskim, będące areną ekspansji mieszczaństwa i kultury miejskiej, rozsądzających z wolna hierarchiczny porządek społeczny, rozdzierane sprzecznymi tendencjami niemal we wszystkich dziedzinach życia - stało się okresem umocnienia duchowej jedności świata zachodniego i ostatecznego wykrystalizowania się uniwersalnej kultury. Wyrosła ona z przyswojonych i swoiście przetworzonych źródeł starożytności grecko-rzymskiej, zespolonych z tradycja chrześcijańską.	Okres średniowiecza w Polsce był o wiele krótszy (X - XV w.) W średniowieczu lubiano wszelkiego rodzaju pieśni związane z wydarzeniami roku liturgicznego. Europa (również Polska) posługiwała się łaciną jako językiem uniwersalnym, nie będącym językiem żadnego dominującego narodu. Łacina stała się językiem nauki, sztuki, została zachowana w liturgii Kościoła. Pieśni hagiograficzne - (żywotopisarstwo) opowiadające o żywotach świętych (wzorce do naśladowania), epika Apokryfy - (grec. odkrywać), utwory związane z Biblią, uzupełniające to, o czym Biblia nie wspominała, bądź wspominała zdawkowo Kroniki - (dziejopisarstwo) historie panowania danego władcy, dynastii, sporządzona jako utwór pochwalny (panegiryk), epika Chanson des gestes - pieśni o czynach, epika rycerska, pieśni o bohaterskich czynach wspaniałych rycerzy (epika opowiada o bohaterach, ludziach niezwykłych) Misteria - (tajemnice), inscenizacje oparte na fragmentach Pisma Świętego, głównie Męki Pańskiej i zmartwychwstania (największe tajemnice). Wystawiano też misteria Narodzenia (jasełka) Miracula - (łac. cud), inscenizacje opowiadające o cudach związanych z życiem jakiegoś świętego (formy średniowiecznego teatru) Motyw Stabat Mater - doloryzm, nurt literacki, w którym mieściły się utwory mówiące o smutkach, boleściach Matki Boskiej Motyw memento mori Motyw ars moriendi - sztuka umierania, związana z epiką rycerską Postawy: ascety, rycerza, króla (władcy) Zabytki języka polskiego: Najważniejszymi zapisanymi polskimi wyrazami są nazwy miejscowości zapisane w tekstach łacińskich: Geograf Bawarski - rękopis z IX w. zawiera wiele nazw plemiennych Dagome index - mówi o oddaniu państwa Mieszka I pod opiekę papieża, zawiera kilka polskich nazw Kronika Thietmara - zawiera opis walk polsko - niemieckich, wymienia niektóre nazwy plemion polskich Późniejsze zabytki: "Bulla gnieźnieńska" - 1136 r., w tekst łaciński wpisanych zostało 410 polskich wyrazów (nazwy miejscowe, osobowe) "Księga henrykowska" - mówi o dziejach klasztoru Cystersów, zawiera pierwsze polskie zdanie („Daj ać jak pobruczę, a ty poczywaj”) Inne zabytki: "Bogurodzica", "Kazania świętokrzyskie", "Psałterz floriański", "Psałterz puławski", "Biblia Królowej Zofii" Poezja świecka - od XV w.: Wiersz Słoty "O zachowaniu się przy stole", "Satyra na leniwych chłopów", "Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" Poezja religijna: "Legenda o św. Aleksym" (polska wersja z XV w., trzon z VI w.), "Lament świętokrzyski" (czyli „Posłuchajcie bracia miła” lub „Żale Matki Boskiej pod krzyżem”) W średniowieczu istniała literatura dwujęzyczna: po łacinie i w języku polskim. Na język polski zaczęto przestawiać dopiero w XV w. Coraz więcej ludzi umiało pisać. Zaczyna się proces powstawania literackiej polszczyzny. Utwory średniowieczne pisane były potocznym językiem, dopiero szukano wzorca.

R E N E S A N S

Nazywany inaczej odrodzeniem (fr. renaissance `odrodzenie, odradzanie się' od renaître `odradzać się' z łc. renasci). Jest to epoka trwająca od przełomu XIV i XV w. do XVI w. zapoczątkowana we Włoszech

Powstanie renesansu jest głęboko związane z wyprawami krzyżowymi. Przechodziły one przez miasta portowe w Italii do Ziemi Świętej, co zaowocowało bogaceniem się włoskiego mieszczaństwa (zaopatrywali rycerzy w wiele towarów). Szybkie bogacenie, lepsza infrastruktura miast, pęd do bogactwa, rozwój sieci banków. Rycerze przywozili z krajów Bliskiego Wschodu (które były na wyższym poziomie) różne sprzęty, przyzwyczajenia, maniery. Rozkwitły szlaki handlowe. Powoli następował zmierz rycerstwa (ubożenie rycerstwa - periodyzacja). Mieszczanie stawali się bogatsi, rycerze przenosili się do miast (odwrócenie hierarchii społecznej). Emancypacja miast spod władzy feudalnej. Włosi odradzają się jako potomkowie Rzymian (renesans jest typowo włoski). Zmiana stylu życia bogatych mieszczan (duże zapotrzebowanie na architektów, malarzy, itp.). Typowa była powszechność sztuki, jak również ożywione życie naukowe. Uniwersytety chcą być autonomiczne.

Renesans w Polsce rozwija się najpełniej w latach 1543 - 1584. Data pierwsza związana jest z wydaniem "Krótkiej rozprawy" M. Reja, "O karze za mężobójstwo" A.F. Modrzewskiego i "O obrotach ciał niebieskich" M. Kopernika. Rok końcowy polskiego odrodzenia określa data śmierci Jana Kochanowskiego, najwybitniejszego humanisty i poety tej epoki. Renesans zwany jest także "złotym wiekiem", aluzja do "Przemian" Owidiusza, rzymskiego poety, który podzielił w swym dziele etapy rozwoju świata na wieki złoty, srebrny, miedziany i żelazny. Ów pierwszy etap charakteryzował się tym samym, co biblijny raj na ziemi. Jest to okres rządów dwóch ostatnich królów z dynastii Jagiellonów - Zygmunta Starego (1506 - 1548) i Zygmunta Augusta (1548 - 1572) oraz czas panowania pierwszego króla elekcyjnego - Stefana Batorego (1576 - 1586). Polska stawała się potęgą terytorialną i polityczną Europy, a szlachta zyskiwała sobie wiele praw stawiających tę warstwę społeczną na wyżynach hierarchii politycznej kraju. Szlachta to wcześniejsze rycerstwo zyskujące sobie nadania ziemskie od monarchy. Z powodu wzrostu rangi tej grupy społecznej i licznych przywilejów nadawanych im przez króla renesans określa się też mianem "złotego wieku" wolności szlacheckiej. Przełom wieku XVI i XVII to zmierzch renesansu. Jako datę końcową tej epoki podaje się rok 1620. Za ostatnie wybitne dzieło tego okresu uważa się wydany w 1614 zbiór "Sielanki" Szymona Szymonowica. Nazwa Nadano ją w XVI w. - taka była wizja. Odrodzenie przyczyniło się do przerzucenia mostu między klasycznym antykiem a ówczesną epoką. Średniowiecze traktowano jako katastrofę, pomyłkę. Czczono tylko epokę klasyczną (łacina klasyczna, Wergiliusz, Owidiusz, Horacy). Odrodzenie: umiejętności stawiania podobnych struktur architektonicznych co w antyku; łaciny klasycznej; mitologii, w sensie inspiracji artystycznej; republikanizmu (cnota obywatelska); szacunku do wielkich postaci (Cycero, Demostenes, Katon, Brutus, Horacy…) Reformacja w Polsce (niżej) LETERATURA W POLSCE Mikołaj Rej - „Krótka rozprawa…”, „Żywot człowieka poczciwego” Jan Kochanowski - Fraszki: „Na dom w Czarnolesie”, „O żywocie ludzkim” („Fraszki to wszystko, cokolwiek myślemy…”), „O żywocie ludzkim” („Wieczna Myśli…”), „Do gór i lasów”, „ O doktorze Hiszpanie”, „Na swoje księgi”, „Do fraszek”, „Na lipę” („Gościu, siądź pod mym liściem…”), „Na lipę” („Uczony gościu!…”), „Raki”, „Za pijanicami”; Pieśni (księgi pierwsze): IX, XX Pieśni (księgi wtóre): V („Pieśń o spustoszeniu Podola”), IX, XII, XIX, XXIV, XXV („Czego chcesz od nas Panie…”); Treny: V, VI, VII, VIII, IX, XI, XIX („Sen”); Dramaty: “Odprawa posłów greckich” Andrzej Frycz Modrzewski - „O poprawie Rzeczypospolitej” Piotr Skarga - „Kazania sejmowe”

GŁÓWNE DOKTRYNY RENESANSU

Wraz z powstaniem renesansu, człowiek zaczął wierzyć we własne siły. Odkrył w swoim ciele niewyczerpaną wiedzę i chęć odkrywania nowych informacji. Wraz z tym narodziły się dwie główne doktryny czyli: antropocentryzm i humanizm.
Antropocentryzm jest to postawa głosząca, iż w centrum zainteresowania powinien się znajdować człowiek, a nie bóg (z greckiego "anthropos" - człowiek, "kentron" - środek). Termin ten pojawił się w 2. połowie XIX w. Rozróżniamy 4 rodzaje antropocentryzmu. Są to:

teoriopoznawczy (wszelką krytykę poznania zaczynać należy od analizy sposobów funkcjonowania świadomości ludzkiej i jej treści)
metafizyczny (człowiek jako najistotniejszy element Wszechświata winien być wyłącznym lub najważniejszym przedmiotem filozofii)
aksjologiczny (człowiek oraz jego szeroko pojęte potrzeby to źródło i miara wszelkich wartości)

teologiczny (człowiek jest istotą całkowicie bądź częściowo niezależną od Boga)

Drugą z najważniejszych doktryn jest humanizm (od łacińskiego przymiotnika humanus - „ludzki”). Jest to doktryna filozoficzna koncentrująca się wokół problemów człowieka, jego natury, współżycia z przyrodą. Przeciwstawiała się teocentryzmowi (od łac. „theos”- bóg ,”kentron”- środek) oraz czynieniu z człowieka narzędzia ideologii, polityki, gospodarki i tworzenia kapitału. Humanizm propagował wszechstronny rozwój fizyczny i psychiczny człowieka, doskonalenie więzi ze sferą innych bytów oraz z innymi ludźmi na zasadach zgody i harmonii. Humanizm traktował życie ludzkie jako drogę i cel. Humaniści wyznawali pogląd głoszony przez Terencjusza w II w. p.n.e.: „Homo sum, humani nihil a me alienum puto” („Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”). Wśród humanistów wyróżniamy trzy główne grupy. Są to:

• Filolodzy, czyli ci, którzy badali i starali się przekazać współczesnym myśl humanistyczną zawartą tak w dorobku filozoficznym, jak i literackim starożytności. Zajmowali się więc wytworami człowieka, jego literaturą, filozofią, sztuką, umiejętnościami praktycznymi.
  - Psycholodzy i moraliści. Czołowym przedstawicielem tego nurtu był M. de Montaigne. Humanizm Montaigne'a miał charakter przyrodo-centryczny (naturalistyczny). Ujmował człowieka jako część przyrody. W poglądach etycznych podkreślał, że zadaniem filozofii i wszelkiej nauki jest znajdowanie miejsca dla dobra, cieszenie się życiem - uczenie się "sztuki życia".
  - Teolodzy. Humanizm chrześcijański był przeciwieństwem humanizmu filologów i psychologów. Wyłonił się z religijnej koncepcji świata. Głównym przedstawicielem tego nurtu był F. Salezy. Twierdził on, że Bóg chce uczynić wszystkie rzeczy dobrymi i pięknymi, a życie doczesne nie powinno być cierpieniem, lecz radością. Sprzeciwiał się traktowaniu życia ludzkiego i człowieka w sposób przedmiotowy, jako środka, za pośrednictwem którego dusza osiąga żywot wieczny, a tym samym rygorystycznej religii, domagającej się poświęceń, pokuty i ascezy.

Epikureizm - hellenistyczny system filozoficzny, którego twórcą był Epikur, i który wypływał z dwóch źródeł: kultu życia i pragnienia szczęścia oraz z trzeźwej postawy umysłu, ufającego temu, co mu bezpośrednio jest dane i operującego wyłącznie konkretnymi wyobrażeniami.

Epikureizm głosił:

• sensualizm psychologiczny, opierający poznanie na wrażeniach zmysłowych

• zasady logiki indukcyjnej określającej, jak należy poprawnie uogólniać spostrzeżenia poznawcze

• etykę hedonistyczną opartą na przeświadczeniu, że szczęście polega na doznawaniu przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu cierpienia

Według epikureizmu wartość posiadają jedynie dobra doczesne. Człowiek jest odpowiedzialny za własne szczęście i nieszczęście. Spokój jest najdoskonalszym stanem, a oświecony umysł jedynym źródłem przeciwko niepokojowi.

Stoicyzm - nawiązywał do cynizmu, szkoła stoików została założona w III w. p.n.e. przez Zenona z Kition. Stoicy uznali, że to co zgodne z rozumem jest zgodne z naturą, a to co jest z nią zgodne jest dobre i rozpoznanie tego jest cnotą. Twierdzili, że cnota stanowi jedyne dobro moralne, z którego wynikają wszystkie pozytywne działania. Cnotliwy mędrzec nie podlega afektom, które stoicy kwalifikowali jako złe. Zachowuje on w każdej sytuacji przysłowiowy „stoicki spokój”. Podobnie jak cały świat, stoicy traktowali społeczeństwo jak organizm - stąd wynikał postulat działania dla wspólnego dobra. Stoicy sformułowali podstawy rachunku zdań.

REFORMACJA

Reformacja to jeden z głównych prądów renesansu - była także efektem jego odwagi, nie cofającej się nawet przed kwestionowaniem dogmatów religijnych. Przygotowały ją stopniowo wcześniejsze (od XIV w.) kryzysy w Kościele oraz piętnastowieczne dążenia do podporządkowania soborowi absolutnej dotąd władzy papieża.

Etapy reformacji:

I.

Wystąpienie Marcina Lutra (1483-1546), który w 1517 r. w Wittemberdze ogłosił 95 tez o odpustach - bezpośrednia przyczyna wybuchu reformacji - nagana praktyk dopuszczających sprzedaż odpustów i wyższych stanowisk kościelnych. Uznano Biblii za jedyny autorytet w sprawach wiary - zredukowano liczby sakramentów do dwóch: chrztu i komunii - zlikwidowano zakony - zniesiono celibat księży - liturgia w językach narodowych - stwierdzono, że Kościół poprzez swoją niemoralność odszedł od Chrystusa i dlatego nie spełnia już swojej funkcji (w dwa lata później Luter zerwał z Kościołem).

"Z dzieł teologicznych należy czytać jedynie nieliczne i najlepsze. (...) Tak więc, powinno się czytać dzieła ojców Kościoła tylko przez jakiś czas, abyśmy poprzez nie mogli dojść do Biblii (...). Jedynie Pismo Święte jest bowiem naszą winnicą, w której powinniśmy się ćwiczyć i pracować. Przede wszystkim najważniejszą i najpowszechniejszą lekcję w wyższych i niższych szkołach winna stanowić nauka Pisma Świętego (...). I chciałby Bóg, aby każde miasto miało także szkołę dla dziewcząt, w której codziennie przez jedną godzinę dziewczynka słuchałaby ewangelii (...). Teraz zaś nawet wielce uczeni biskupi i prałaci nie znają ewangelii." - M. Luter

II.

Potępiająca reformatora bulla papieska (spalona przez Lutra publicznie) - początek ostrych walk religijnych, które ostatecznie rozbiły uprzednią wyznaniową wspólnotę europejską. Wojny religijne trwają przez cały XVI w.

III.

Wystąpienie Jana Kalwina (1509 - 1564) w Bazylei w 1533 r.; postulaty podobne jak u Lutra, ale dodana jeszcze nauka o predestynacji (przeznaczeniu duszy ludzkiej z góry do zbawienia lub potępienia). "Kto chce dojść do Boga Stwórcy, ten musi mieć za przewodnika i nauczyciela Pismo Święte". "Urzędnik chętniej spełniać będzie swe zadanie, ojciec rodziny poczuwać się będzie do swych obowiązków, każdy swój tryb życia wiodąc cierpliwie znosić będzie, przyjmować wszelkie niepowodzenia, niepokoje, zniechęcenia i troski, skoro nabierze przekonania, że Bóg każdemu to brzemię nałożył." - J. Kalwin

Ogłoszenie się króla Anglii Henryka VIII głową kościoła anglikańskiego.

Niepokoje wyznaniowe w Czechach - tzw. bracia czescy (w Polsce - bracia polscy).

Reakcja Kościoła katolickiego: - stworzenie Towarzystwa Jezusowego (jezuitów) do walki z reformacją - powołanie Trybunału Inkwizycyjnego w 1542 r. - sobór w Trydencie 1545-1563 - uchwalenie wielkiej reformy Kościoła - ustanowienie indeksu ksiąg zakazanych
Państwa europejskie utraciły poczucie stabilizacji światopoglądowej. Istota problemu sprowadzała się do pytania: jak wierzyć?, pytania istotnego dla ówczesnych ludzi, bo rozstrzygającego o ich pośmiertnych losach (zbawieniu lub potępieniu). Niepokój w tej mierze wyrażano wielokrotnie, np. Mikołaj Rej, wspominając w "Żywocie..." o różnych wyznaniach, z których każde "inaczej" wierzy, dodawał bezradną (mimo swego zdeklarowanego kalwinizmu) uwagę: "a tak nie wiedzieć, czego się dzierżeć". Doktryna Lutra konkurowała z doktryną Kalwina, a najbardziej jątrzące wydawały się propozycje antytrynitarzy (anti "przeciw"; trinitas "trójca"), atakujących dogmat Trójcy Świętej. Luteranizm propagował teorię ufnej wiary w zbawienie, jedynej szansy pozyskania nieba przez człowieka - posiadacza tak skażonej natury, że niezdolnego do samodzielnego zdobycia zbawienia przez jakiekolwiek, nic nie znaczące działania i dobre uczynki. Kalwinizm znów, najsilniej chyba ze wszystkich wyznań, obarczał jednostkę poczuciem niepewności i zagrożenia; teoria tzw. predestynacji (przeznaczenia) głosiła bowiem, że Bóg z góry przeznacza człowieka do zbawienia lub potępienia, niezależnie od jakichkolwiek jego osobistych starań.

REFORMACJA W POLSCE

W XVI w. tak szybko przybywało pism polemiczno - wyznaniowych, że w Polsce jeszcze w 1520 r. wyszły dwa zakazy (edykty) królewskie, zabraniające przywożenia ich do Rzeczypospolitej, zwłaszcza dzieł Lutra. Jak się jednak okazuje z dalszych postępów reformacji (od śmierci Zygmunta Starego), rozporządzenia takie niewiele pomogły. Prąd ten - w odróżnieniu od innych krajów europejskich - wydał w Polsce piękną, choć nie do końca zrealizowaną, ideę tolerancji religijnej. Rzeczpospolita stała się schronieniem prześladowanych antytrynitarzy włoskich i braci czeskich. Rozdział zaś na katolików, luteranów (głównie mieszczaństwo) i kalwinów (głównie szlachta), acz dość wyraźnie zaznaczony, nie przekreślał podstawowych zasad współżycia. W 1570 r. doszło do tzw. zgody sandomierskiej między poszczególnymi odłamami reformacji, jednak z wyłączeniem arian.

Bracia polscy (arianie, antytrynitarze)

Najbardziej radykalne i postępowe polskie skrzydło reformacji. Zapisali w dziejach naszego kraju chlubną kartę. Ojczyzna odpłaciła im czarną niewdzięcznością i krzywdą wygnania (na mocy uchwały sejmowej z 1658 r. nakazującej zmianę wyznania bądź uchodźstwo z kraju). Bracia polscy ukonstytuowali się w latach 1562-1565 jako tzw. Zbór Mniejszy, wyłoniony rozłamem z kościoła kalwińskiego. Nazwę arian nadali im ich przeciwnicy, którzy braciom polskim zarzucali kontynuację dawnej herezji Ariusza (III/IV w.), a więc bluźniercze naruszenie dogmatu Trójcy św. przez traktowanie Jezusa jako człowieka podniesionego do boskości dopiero po zmartwychwstaniu (chrystianie, antytrynitarze). Owo pierwotne człowieczeństwo Chrystusa zobowiązywało (wg arian) do szczególnego przestrzegania etyki międzyludzkiej, ewangelicznej cnoty ubóstwa, braterstwa, wyrzeczenia się dóbr na rzecz biednych, do sprawiedliwości i pokoju. Ostrą nienawiść do braci polskich pogłębiała podjęta przez nich krytyka dawnej tradycji kościelnej, zarzuconej na rzecz nawrotu do Biblii - "szczyrego słowa bożego", źródła nieskażonej nauki i wiary, z którego dosłownie wyprowadzono pewne praktyki religijne (chrzest - dorośli ludzie zanurzani w wodzie). Hasła społeczne braci polskich (Marcina Czechowicza, Jana Niemojewskiego, Piotra z Goniądza, Jana Pawła z Brzezin) ostatecznie rozjątrzyły powszechność szlachecką, która nie mogła się pogodzić z potępieniem poddaństwa, z postulatem wyrzeczeń majątkowych, zakazem obejmowania urzędów, ze sprzeciwem wobec kary śmierci, z odmową służby wojskowej i ideą pełnej tolerancji wyznaniowej. Osiągnięcia arian: - rozwój szkolnictwa (Pińczów, Lubartów, Lublin, Raków); - twórczość literacka i piśmiennicza (przekłady Biblii, katechizmy, nabożne wiersze i pieśni, dzieła teologiczno-polemiczne) oraz naukowa (arianin Piotr Statorius-Stojeński stworzył pierwszą gramatykę polską; Jan Mączyński - znakomity słownik łacińsko-polski).

LITERATURA W POLSCE

Źródłem literatury odrodzenia w Polsce, była głównie twórczość pisarzy wywodzących się z niższego stanu, którzy zdobyli swoje wykształcenie dzięki wytężonej pracy i zbiegom okoliczności.

Klemens Janicki

Pierwszym z nich był Klemens Janicki wybitny poeta polsko-łaciński. Studiował w poznańskiej Akademii Lubrańskiego. Był wiernym naśladowcą takich pisarzy jak Wergiliusz i Owidiusz. Jego protektorami byli kolejno: A. Krzycki i wojewoda P. Kmita, który wysłał go na studia do Padwy. W roku 1540 otrzymał w Rzymie laur poetycki, czyli udekorowanie odznaczeniem za doskonałość. Najwięcej utworów napisał w ostatnich latach życia, gnębiony ciężką chorobą.

W roku 1542 opublikował tom z najważniejszymi swymi utworami: Tristia, Variae elegiae, Epigrammata. W jego utworach jest wiele elementów autobiograficznych i opisów pejzaży polskich oraz włoskich. Poeta liryczny, nie stronił od tematyki historycznej.
Po jego śmierci wydano życiorysy królów polskich w formie epigramatów, Vitae regum Polonorum (Antwerpia, 1563). Także życiorysy arcybiskupów gnieźnieńskich Vitae archiepiscoporum Gneznensium (1574). Twórczość Janickiego była bardzo popularna i naśladowana przez innych pisarzy, np. S.F.Klonowica.

Mikołaj Rej

Prawdziwy rozkwit literatury odrodzeniowej, Polska przeżywa dopiero za czasów twórczości Mikołaja Reja.Był to jeden z największych pisarzy polskich epoki renesansu, nazywany przez niektórych "ojcem piśmiennictwa polskiego".
Nauki pobierał w Skalbmierzu i Lwowie (1514-1518), 1518 został studentem Akademii Krakowskiej, ale po roku rzucił studia i powrócił do rodzinnego Żurawna. 1525 na dworze Tęczyńskich, gdzie jako samouk uzupełniał swoje wykształcenie.
Był dobrym gospodarzem, m.in. założył miasteczka Rejowiec i Oksza (nazwa herbu Rejów), stając się człowiekiem zamożnym. Brał udział w życiu politycznym, wielokrotnie był posłem na sejm, ciesząc się dużym autorytetem. Głośny działacz obozu reformacji religijnej, często uczestniczył w synodach kalwińskich, zakładał w swoich dobrach zbory i szkoły, za co był ostro zwalczany przez Kościół katolicki.

Wspierał energicznie reformację także w swoich pismach, np. w popularnym zbiorze kazań Postylla Pańska (1557) i komentarzu do biblijnej księgi Apokalipsis (1565). Dokonywał licznych przeróbek dzieł autorów zagranicznych i starożytnych (Cyceron, Seneka), nadając im dydaktyczną wymowę. Sięgał także po wzorce średniowieczne, które unowocześniał, np. misteryjny Żywot Józefa (1545) i moralitetowy Kupiec (1549).

Wiele uwagi poświęcał przemianom społecznym w Polsce, m.in. w „Krótkiej rozprawie...” (1543), „Zwierciadle” (1568). „W Wizerunku własnym człowieka poczciwego” (1558), przeróbce dzieła włoskiego humanisty M. Palingeniusa, ukazał obraz świata ziemiańskiego, a także chłopskiego z punktu widzenia humanisty cieszącego się życiem i traktującego je z humorystycznym dystansem.
Twórczość Reja odzwierciedla obyczajowość czasów zygmuntowskich. Pisarz posługiwał się wieloma gatunkami literackimi: dialogiem obyczajowym i politycznym, dramatem, misterium, moralitetem, fraszką, epigramem, faceją, traktatem, prozą, dialogiem i in.

Jan Kochanowski

Prawdziwym objawieniem, literatury renesansowej jest twórczości największego pisarza odrodzenia, Jana Kochanowskiego.
Jan Kochanowski był największym poetą polskiego odrodzenia, nazywany „ojcem poezji polskiej”. Stał się sprawcą największego przełomu literackiego w historii polskiego piśmiennictwa, a jego dzieła na długie wieki stały się niewyczerpanym źródłem inspiracji dla następców. W twórczości poety wyróżniamy kolejne etapy: okres studiów zagranicznych, lata kariery dworskiej oraz tzw. "okres czarnoleski".
W pierwszym okresie, zagranicznym, pisywał, głównie elegie łacińskie do nie znanej nam Lidii. Za najstarszy utwór łaciński uważamy epitafium poświęcone Erazmowi Kretkowskiemu w bazylice św. Antoniego w Padwie. Niebawem (od 1561r.) zaczęły się jawić dzieła polskie. W 1562r. wraz z poematem Zuzanna, oczywiście o temacie biblijnym, ukazał się w druku hymn "Czego chcesz od nas Panie...". Według wersji poświadczonej na początku XVII wieku, powstać on miał za granicą i miał być przesłany Rejowi, który odczytawszy utwór na sejmiku, złożył hołd poecie.

W okresie dworskim Kochanowski uprawiał epikę ("Zuzanna", "Szachy"), pisał wiersze okolicznościowe, a także fraszki i pieśni. W tym czasie powstał też dokonany przez poetę przekład biblijnych psalmów ("Psałterz Dawidów") oraz tragedia renesansowa "Odprawa posłów greckich". Należy jeszcze wspomnieć o szczególnym utworze. Jest to pieśń zatytułowana "Muza", którą należałoby uznać za manifest poetycki Kochanowskiego oraz dzieło rozpoczynające dojrzały etap jego twórczości.
Fraszki tworzył poeta już do końca swego życia, nawiązując do tradycji rzymskiej. Kochanowski wprowadził nazwę fraszka od włoskiego słowa, które znaczy gałązka, dla określenia krótkiego utworu poetyckiego. Przedmiotem obserwacji poety staje się cały świat. W trzech księgach fraszek maluje portret człowieka renesansu, z charakterystycznym dla jego światopoglądu umiłowaniem ładu i umiaru, skłonnością do korzystania z urody życia. Fraszki są różnorodne. Niektóre są tak poważne, że je niejednokrotnie do pieśni zaliczano ("Na dom w Czarnolesie", "Na lipę"), a obok tego są świetne scenki opowiedziane w miniaturowych strukturach ("O doktorze Hiszpanie"). O różnorodności, o tym, że we fraszki wkłada poeta "wszytki (…) tajemnice swoje", powiedział w programowej fraszce pod tytułem "Do fraszek".

Pieśni to forma wypowiedzi lirycznej, w której Kochanowski przedstawia ideał człowieka. Wśród pieśni wyróżnić można utwory o charakterze refleksyjnym, patriotycznym, miłosnym, religijnym, a także pieśni o naturze czy biesiadne. Źródłami i inspiracjami pieśni były głównie studia nad literaturą antyczną, a szczególnie nad twórczością Horacego; zainteresowanie literaturą włoską i liryką polską, a także refleksje jakie płynęły z pracy nad przekładem "Psałterza".

W okresie dworskim Kochanowski, jak przystało na dworskiego poetę pisze też oczywiście panegiryki, czyli utwory pochwalne, wysławiające wręcz z przesadą jakąś osobę lub wydarzenie.

Trudno jest ustalić dokładną datę porzucenia przez pisarza służby dworskiej, wydaje się, iż postanowienie osiedlenia się w rodowym majątku nie zapadło nagle. Około roku 1569/1570 związki Kochanowskiego z dworem rozluźniły się znacznie. Początek lat siedemdziesiątych to okres, kiedy w korespondencji pisarza znaleźć można zapiski mówiące o pozostawieniu wsi, ale również dowody na to, iż podejmował się jeszcze misji wynikających za sprawowania stanowiska.

Zamieszkanie na wsi nie zmieniło Kochanowskiego. Nie stał się typowym ziemianinem. Wręcz przeciwnie. Nadal kontynuował twórczość artystyczną, nie zaniedbywał życia towarzyskiego, podtrzymywał dawne przyjaźnie, zawierając nowe.
W okresie zwanym czarnoleskim powstają nowe Pieśni i Fraszki, a także Treny, napisane po śmierci ukochanej córki. Równocześnie jest okres wzmożonej działalności wydawniczej - Kochanowski porządkuje i poprawia wiele wcześniej napisanych utworów, przygotowując je do druku.

Treny. 19 utworów napisanych po przedwczesnej śmierci córki wyraża całą gamę uczuć, wywołanych tą tragedią. Cykl tych liryków ukazuje rozmaite fazy cierpienia ojcowskiego i wspomnienia o zmarłej. Początkowe utwory cyklu wprowadzają w jego atmosferę. Zanim ukaże się postać ukochanej Urszulki, poeta odtworzy różne fazy rozpaczy: od smutku po lament nad życiem tak nagle przerwanym. Najbardziej znane treny (VII i VIII) przywołują wygląd córeczki i jej zachowanie. Ukojenie przynosi dopiero tren ostatni. "Treny" to korona liryki osobistej Kochanowskiego. Mimo tragicznego motywu, jaki spowodował powstanie tego cyklu, zwycięża w nim filozoficzny optymizm.

Dzieło dramatyczne stworzył Kochanowski tylko jedno "Odprawę posłów greckich". Temat zaczerpnął z "Iliady" . Odprawa posłów to odprawa upominających się o Helenę. Nie została ona jednak oddana, co stało się przyczyną wojny trojańskiej.
Drobne utwory grupował poeta w tomy: łacińskie ody odpowiadają polskim "Pieśniom", łacińskie fraszki polskim; elegie łacińskie nieco dalsze echo miały w "Trenach". Kochanowski był najbardziej twórczym wersyfikatorem w całej poezji naszej. Wprowadził: strofę saficką (czterowersowa: trzy jedenastozgłoskowce i jeden pięciozgłoskowiec); sonet; wiersz biały; Nieskazitelne były rymy poety czarnoleskiego. Składnię łacińską opanowaną miał świetnie; w polskiej stał się mistrzem nieprześcignionym. W dobie, w której polszczyzna dopiero przecierała sobie ścieżki istniejące już wspaniale w łacinie, wniósł do naszej literatury bardzo wiele. Rzadko zdarzało się, by nie opanował jakiejś dziedziny literatury.

Po 1580 roku w dorobku literackim Kochanowskiego nie pojawia się już żaden znaczący tytuł; wiersze powstałe w tym czasie mają charakter okolicznościowy. Poeta jednak coraz częściej myśli o podsumowaniu swojego dorobku i przygotowaniu go w całości do druku. Część utworów pozostawała bowiem w rękopisie, a niektóre prace nie zostały nigdy ukończone.

GATUNKI LITERACKIE

Pieśń - stroficzny utwór wierszowany z powtórzeniami, paralelizmami, refrenami, przeznaczony do śpiewu. Podstawowy gatunek liryki ludowej. Klasyczny typ wiersza lirycznego stworzony przez Horacego.

Fraszka - krótki utwór liryczny o żartobliwej lub refleksyjnej treści. Kochanowski pisał je przez całe życie. Dotyczą wielu spraw: życia dworskiego, śmierci, miłości, życia rodzinnego, domu, itp.

Tren - jest lirycznym utworem żałobnym. Jako gatunek liryczny znany był już w starożytności, natomiast jako utwór żałobny funkcjonował pod inną nazwą - epicedium, epitafium.

Tren jako utwór żałobny zbudowany jest według określonych zasad. Zamieszczona była w nim pochwała cnót i zalet zmarłej osoby, podkreślenie wielkości poniesionej straty, wyraz bólu, żalu po utracie zmarłego, jak również pocieszenie, napomnienie polegające na powstrzymaniu rozpaczy, umiarkowaniu w boleści. Kochanowski odniósł te elementy do cyklu 19 utworów.

W starożytności treny poświęcano osobom sławnym, zasłużonym, dorosłym(!). Były pisane w sposób wzniosły, patetycznym językiem.

Bohaterem „Trenów” Kochanowskiego jest sam poeta (humanista, człowiek renesansu), jak również Urszulka (2,5 -letnie dziecko). Z faktu, że bohaterem „Trenów” jest sam Kochanowski wynika, że stają się one traktatem filozoficznym - to wszystko, w co dotąd wierzył ulega załamaniu. Upada duchowo, bardzo nisko, cierpi niebywale i podnosi się na duchu dopiero w „Trenie XIX”.

B A R O K

Epoka obejmująca zjawiska artystyczne końca XVI, XVII i pierwszej połowy XVIII wieku. Wyróżnia się na trzy okresy (wg prof. Czesława Hernasa): Barok wczesny (1580 - 1620) Barok dojrzały (1620 - 1670) Barok późny (1670 - 1730-60)

Termin "barok" zapożyczono z historii sztuki, gdzie stosowany był dla określenia dziwactwa i nieregularności w sztuce - w języku portugalskim słowo "barocco" oznacza udziwnioną, nieregularną perłę. Przyjęcie go przez epokę literacką sugeruje, że będzie w niej mowa o twórczości niezwykłej i dziwnej. Jak widać w baroku mieści się cały wiek XVII, a nie były to czasy spokojne, lecz lata wojen politycznych i religijnych. W Polsce jest to powstanie Chmielnickiego i "potop" szwedzki oraz wojny z Turcją. Było to stulecie pełne dramatów i napięć, pełne śmierci, pożarów i grozy. Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęli wobec wewnętrznego dramatu: jaką postawę zająć wobec świata, który jest tak zmieniony i kiedy życie trwa tak krótko? Czy godzić się z jego ulotnością? Czy może szukać tego co trwałe? I oto bohater nowej epoki to człowiek postawiony wobec przemijalności, poszukujący wartości trwałych i pewnych, dlatego zwrócony do religii, bliski ideałom wieków średnich. Krytyce podlegają założenia humanizmu renesansowego. Pojawia się także zwątpienie w umiejętność godzenia ziemskich i wiecznych wartości (powraca średniowieczny dualizm), w rozsądek poszukiwania ziemskiego szczęścia i w sens tolerancji religijnej (kontrreformacja). Epoka baroku szuka własnej oceny spraw wiecznych i nowych odpowiedzi na pytanie "czym jest człowiek"? Przykładowo M. Sęp-Szarzyński, uważany za poetę manierystycznego (naśladującego jakiś wzorzec, czyjeś maniery) lub pre-barokowego, proponował człowiekowi postawę aktywną w poszukiwaniu istotnych wartości, wierząc, iż można je odnaleźć drogą intelektualnego skupienia. Sebastian Grabowiecki natomiast, widząc w człowieku przede wszystkim jego bezradność i samotność, proponował mu ucieczkę od świata i bezgraniczne oddanie się Bogu. Równolegle z nastrojami religijno - mistycznymi barok upodobał sobie sferę materialną, sensualną. Przeświadczenie o znikomości i przemijalności życia doczesnego rodziło chęć chwilowego zanurzenia się w tej "marnej", ale jakże pociągającej rzeczywistości. Stąd owo paradoksalne zestawianie spraw doczesnych, cielesnych z nieprzemijającymi wartościami duchowymi, w wyniku czego te ostatnie wypadały jednak blado przy bujnym, niczym nie skrępowanym żywiole cielesności. Z tego zestawienia wyłania się słynna barokowa opozycja miłości i śmierci. Inny podział baroku: hellenistyczny wieków średnich XVII wieku romantyczny Zgodnie z tą klasyfikacją w literaturze mówi się o motywach średniowieczno-romantycznych, do których należą: satanizm, mistycyzm, folklor, symbolizm.

W polskiej historii literatury termin "barok" ma co najmniej dwa znaczenia. Określa epokę literacką trwającą od schyłku lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata trzydzieste wieku XVIII oraz jest pojęciem odnoszącym się do głównego w tym wieku prądu literackiego. Wyróżnia się trzy fazy baroku: Wczesny barok - dochodzi w niej do głosu między innymi twórczość mistyczno-metafizyczna (M. Sęp-Szarzyński) nawiązująca do średniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga, świata, człowieka. Barok dojrzały - rozwija się twórczość między innymi J. A. Morsztyna - mistrza paradoksu i konceptu. Późny barok - przypada na czas kryzysu kultury i piśmiennictwa. Najwybitniejsi twórcy późnego baroku (W. Potocki, W. Kochowski, J. Ch. Pasek) związani byli z ideologią sarmacką. Wyróżnia się 4 nurty literatury: Dworski (Jan Andrzej Morsztyn), rozwijający się na dworach magnackich i królewskim. Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała się poezja włoskiego Marina, którego naśladowali polscy poeci. Poezja dworska miała więc zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, wreszcie bawić i uatrakcyjniać uczty i rozmaite dworskie spotkania. Sarmacko-szlachecki (Pasek, Potocki) - charakterystyczny dla szlacheckich dworów ziemiańskich, odległych od miast tętniących własnym życiem, kultywującym własne tradycje. Literatura tego nurtu, odmiennie niż nurt dworski przykładała ogromną wagę do rodzimych tradycji, wręcz tworzyła własną szlachecką ideologię i swój polski rodowód uznawała za najważniejszy. Nurt ten nazywa się także sarmackim, od słynnej teorii o Sarmatach, bardzo rozpowszechnionej w XVII w. i odziaływującej na późniejsze epoki. Mieszczańsko-plebejski (Piotr Baryko). Bohaterem tej poezji jest człowiek - jego miejsce w społeczeństwie, jego postawa wobec konfliktów i uroków miast. Przedmiot rozważań stanowią także uniwersalne prawa ludzkie. Sowizdrzalski (żacy i ich nauczyciele) - człowiek epoki baroku charakteryzuje się: zawężonymi horyzontami myślowymi, rozdwojeniem wewnętrznym w sprawie głównych celów człowieka. W Polsce barok w poezji rozpoczął się w twórczości poetyckiej M. Sępa-Szarzyńskiego i S. Grabowieckiego, którzy nie poszukiwali już (jak ich renesansowi poprzednicy) ziemskiego szczęścia i harmonii, koncentrując się na zagadnieniach metafizycznych, przemijaniu i śmierci w trudnej, intelektualnej formie odzwierciedlającej złożoność świata. Kontynuowali ten nurt m.in.: S. Grochowski, K. Twardowski i W. Kochowski. Przeciwstawną postawę reprezentowała tzw. poezja światowych rozkoszy (H. Morsztyn, S. Twardowski, J.A. Morsztyn, S. Zimorowic), zafascynowania zmysłowym obrazem świata i miłości. Pośrednie stanowisko zajmowała poezja ziemiańska (m.in. A. i P. Zbylitowscy, K. Miaskowski). Poezja mieszczańsko-plebejska koncentrowała się na problemach społecznych oraz pracy ludzkiej (A. Władysławiusz, Jan z Kijan, W. Roździeński). Prozę zdominowała twórczość polemiczno-religijna, podejmująca problemy walki kontrreformacji z reformacją po soborze trydenckim (np. P. Skarga), a także okolicznościowa, kaznodziejska, gawędziarsko-pamiętnikarska. Epikę wierszowaną reprezentował m.in. W. Potocki (Wojna Chocimska 1670-1674, wydana 1850). W okresie zaostrzonej kontrreformacji i w czasach saskich pojawiły się kłopoty z cenzurą dzieł przeciwstawiających się klerykalnej wizji świata. Język literatury stawał się coraz bardziej manieryczny (m.in. makaronizmy), dlatego oświecenie traktowało barok jako epokę złych gustów, a nawet ciemnoty. Obecnie twórczość barokowa, zarówno europejska, jak i polska, budzi zainteresowanie i jest wznawiana. W rozwoju sztuki barokowej Polska nie różniła się od innych krajów europejskich. I u nas widoczny jest kryzys ideałów renesansu - spokojna, klasyczna harmonia między treścią a formą ulega olśniewającemu bogactwu formy, logiczna konstrukcja całości (w literaturze czy architekturze) staje się mniej istotna niż dekoracyjność wyglądu. Krytyce podlegają założenia humanizmu renesansowego, a główne umiejętności godzenia ziemskich i wiecznych wartości, rozsądne poszukiwanie ziemskiego szczęścia i tolerancja religijna. Dość częstym zjawiskiem było makaronizowanie języka literackiego (makaronizmy - obce wyrazy, zwroty, obce formy wplecione w tekst pisany w języku ojczystym). W końcu XVII wieku wychowanie w szkołach zakonnych nakazywało popisywanie się znajomością łaciny. Wtrącano więc wyrazy łacińskie do polskich zdań, nadawano im polskie końcówki, czy naginano polską budowę zdań do łacińskiej składni. Zwyrodnienie języka i stylu w literaturze polskiej było objawem obniżenia się poziomu kultury umysłowej i obyczajowej, której uległa szlachta, zapatrzona w swą rzekomą sarmacką wyższość nad innymi narodami. Sarmatyzm Całą brać szlachecką jednoczyło poczucie narodowej potęgi, przekonanie o świetności polskiego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego - nadto świadomość tradycji rodowej i starodawności sarmackiej, co wiązało się z ideą pochodzenia Polaków jakoby od starożytnych Sarmatów. Duma z tego potężnego sarmackiego dziedzictwa była też nieodłączną cechą barokowej mentalności. Dopiero z czasem, w XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm oznaczające całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą, zacofaniem, pogardą, niechęcią do cudzoziemców, dewocją i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz był obrońcą złotej wolności, systemu społeczno - państwowego, który gwarantował mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. Już w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawniły się również hasła mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kościół. Polska, a więc rycerska szlachta miała odegrać szczególną rolę w całej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrześcijańskich. Szlachcic - obrońca wiary, obrońca Najświętszej Marii Panny stawał na straży suwerenności chrześcijańskiej Europy, strzegł przed niebezpieczeństwem pogaństwa i innowierstwa. Polska pełniła w ideologii sarmackiej "przedmurza chrześcijaństwa", najdalej na Wschód wysuniętego bastionu Rzymu. Pisarze późnego baroku (Potocki, Kochowski) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nierealizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej. Jeszcze w XVI wieku pojęcie sarmatyzmu obejmowało pozytywne cechy szlacheckie - patriotyzm, pracowitość, uczciwość, ale w XVII wieku miejsce dawnych cnót zajęły wady - obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. Powyższe sprawy powodują, że szczególnie druga połowa XVII wieku jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Sytuacja wewnętrzna i zewnętrzna Polski wikłała kraj w coraz to nowe wojny. Bunty chłopskie przeciwko uciskowi feudalnemu, potop szwedzki i anarchia szlachecka osłabiały jej pozycję polityczną. W 1652 roku nastąpiło pierwsze zerwanie sejmu przez liberum veto jednego tylko posła, za Augusta II zerwano 17 sejmów, a za Augusta III, prócz koronacyjnego nie doszedł do skutku ani jeden. LITERATURA W POLSCE Mikołaj Sęp-Szarzyński (żył jeszcze w renesansie, ale jego twórczość zaliczana jest do baroku) - „Sonet IV” („O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”), „Sonet V” („O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”) Jan Andrzej Morsztyn - „Do trupa”, „Cuda miłości”, „Niestatek”, „Nagrobek Perlisi” Hieronim Morsztyn - „Non licet”, „Śmierć ostateczną granicą życia” Daniel Naborowski - „Marność”, „Krótkość żywota”, „Na oczy królewny angielskiej” Wacław Potocki - „Nierządem Polska stoi”, „Pospolite ruszenie”, „Zbytki polskie”, „Transakcja wojny chocimskiej” Jan Chryzostom Pasek - „Pamiętniki”

KONTRREFORMACJA

Jeszcze przed fatalnymi wojnami, na kulturze polskiej zaciążyła kontrreformacja - prąd powstały w kościele wobec zagrożenia reformacją. Zwołany wobec przeciwstawienia się postępom różnowierstwa sobór trydencki (1545 - 1563), wydał szereg dekretów, a kościół uformował się wówczas jako organizm polityczny i wypracował na swój użytek ścisłą strategię postępowania. Dbając o nieskażenie dogmatów, o prawomyślność wiary, wyraźnie określił co należy uznawać za katolickie w dziedzinach nauki, rygorów i zwyczajów kościelnych, wytyczył też jasno zasady sztuki, zwłaszcza sakralnej. Przeciwstawiając się swobodzie legend, zmyślonym i poszerzonym o cudowne dodatki fabułom hagiograficznym i biblijnym, Kościół nawiązał jednak, jednoznacznie do średniowiecza, jako wielkiej epoki wzorów chrześcijańskich. Stąd wzięła się w baroku popularność hagiografii, na przykład Żywoty Świętych Piotra Skargi, która upowszechniała, oparte na źródłach żywoty świętych wyznawców i męczenników (zwłaszcza współczesnych, ginących z rąk różnowierczych oprawców). Te wzory osobowe uczyły heroizmu, wytrwałości w dążeniu do zbawienia, strzegąc czystości wiary, Kościół potrydencki postulował wierność Pismu Świętemu i odrzucenie wszelkich wartości pozabiblijnych.

KONTRREFORMACJA W POLSCE

W Polsce, objętej kontrreformacją, ponownie zaznacza się potęga Kościoła. Z tego też powodu niemałą rolę w kształtowaniu światopoglądu odegrał zakon jezuitów. Szeroko rozwinięta sieć szkół zakonnych spowodowała wprawdzie wzrost liczby osób wykształconych, ale jednocześnie obniżył się poziom tego wykształcenia. Wszelkie przejawy wolnej myśli, poglądy heretyckie i antykościelne podlegały surowej cenzurze. Niepożądane książki umieszczano na indeksie - pierwszy indeks w Polsce sporządzono w Krakowie na początku XVII wieku. Wynikiem polityki kontrreformacyjnej było ogólne obniżenie poziomu literatury, w której pojawiać się zaczęły płytkie utwory o charakterze dewocyjnym i panegiryki (utwory pochwalne, wysławiające z przesadą osobę lub wydarzenie), których autorzy liczyli na protekcję w zdobyciu stanowiska lub zaszczytów. Często były to utwory grafomanów, a więc osób nie posiadających talentu, a ulegających manii pisania utworów literackich.

FILOZOFIA

Czołowi przedstawiciele filozofii epoki baroku to Spinoza, Leibniz, Pascal. Stworzyli oni różne koncepcje życia, uważając, że:

• życie doczesne posiada niewątpliwe wartości, których nie należy lekceważyć, bo pierwszeństwo ma radość przed cierpieniem

• należy uciekać od doczesności w mistycyzm

• życie skłania do pesymizmu

W związku z taką różnorodnością pojmowania życia zrodził się konflikt między hasłami renesansowymi a odnowionymi ideałami średniowiecznymi. W baroku kreuje się typ człowieka kierującego się zasadą dwoistego życia, które łączyło ascezę i korzystanie z uciech życia.

SZTUKA

Znamienną cechą sztuki XVII wieku była wielokierunkowość. Barok zrodził się w Italii i pierwowzorem dla barokowych budowli sakralnych stał się rzymski kościół jezuicki. Charakterystyczne cechy świątyni barokowych to: szeroka nawa główna, nawy boczne jako kaplice, dynamizm, monumentalizm, bogactwo. Zabytki sztuki barokowej sakralnej w Polsce reprezentują: kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, kościół św. Anny w Krakowie, kościół Kamedułów na Bielanach.

Architekturę świecką najbardziej okazale reprezentowały pałace. Były to budowle z dekoracyjnymi wieżami, balustradowymi attykami, wielkimi oknami-drzwiami, o salach urządzonych na wzór orientalny. Dominował przepych, bogactwo, kult formy, teatralność, kontrastowość, alegoryczność, ekspresyjność. Pamiątki budownictwa świeckiego to: pałac w Ujazdowie, pałac w Łańcucie, pałac wilanowski, rezydencja Zamoyskich w Zamościu.

Malarstwo barokowe posługiwało się alegorią i symboliką, kontrastami świateł i kolorów, cieniami i mrokiem. Obok tematów religijnych malarstwo wprowadzało również tematykę erotyczną. Czołowi przedstawiciele malarstwa barokowego to: Piotr Paul Rubens, Rembrandt van Rijn, Giovanni Lorenzo Bernini, Francesco Borromini, Diego Valazquez.

WZORY KULTURY

Barok wykształcił dwa wzory kultury: ziemiański i dworski.

Nurt ziemiański czerpał z renesansowej tradycji "wsi spokojnej", kultywował ojczyste pamiątki, ludowe pieśni, obrzędy i obyczaje. W literaturze reprezentowali go: Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek, Zbigniew Morsztyn.

Wzór dworski propagowały zaś dwory magnackie, lansując europejską modę, sztukę i naukę. Przedstawicielem stylu dworskiego są: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.

CECHY POEZJI BAROKOWEJ:

• kunsztowność poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany był przez nurt marinizmu; twierdzono, że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych (Cuda miłości), oryginalnych epitetów i śmiałych porównań; wiersze Morsztyna pośrednio informują, że twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, że poeta nie musi mówić prawdy, że celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do siebie samej.

• konceptyzm - świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept był głównym celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między różnymi zjawiskami; "Czym piękno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu"; poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa; zmysły człowieka traktowano jako "informatorów duszy"; intelektualny charakter wynikał z jej warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór żywiołowych, napisanych "od niechcenia" dzięki świadomemu użyciu odpowiednich środków; poezja będąca najwyższym kunsztem słowa właśnie na nie chciała być nakierowana. Koncept to pomysł, który nawet jeśli nie zostanie rozwinięty, przysłuży się pewnemu efektowi. W stylu barokowym - dziwi, oszałamia, gorszy. Znajduje się m.in. w sonecie „Do trupa” - próba znalezienia różnic i podobieństw między człowiekiem zakochanym a trupem.

• zagadka bytu ludzkiego - Daniel Naborowski reprezentował ten nurt; próba rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom.

GATUNKI CHARAKTERYSTYCZNE DLA EPOKI BAROKU

• sonet - utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów (sonet włoski), przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą.

Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonet włoski o rozkładzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnił się w ciągu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety W. Szekspira.

Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach ccdeed lub cddcee), zakładał też w przeciwieństwie do sonetu włoskiego dowolność w ułożeniu 14 wersów.

W Polsce sonet wprowadzili J. Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski).

• epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej wierszowane; źródłem eposów były mity, podania i baśnie; epos rycerski ukształtował się w średniowieczu.

• pamiętnik - gatunek piśmiennictwa użytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z życia prywatnego i/lub publicznego. W odróżnieniu od dziennika pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury pięknej ("Pamiętniki" J. Ch. Paska). Powieści pisane w formie pamiętnika pozwalały usunąć pośrednictwo narratora, zbliżyć czytelnikowi perspektywę postaci. Pojawiły się zwłaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Młodej Polski).

• list - gatunek wywodzący się ze starożytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozważania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Ramą utworu była konwencja komunikacji listownej; list sięgał do epistolografii (sztuki pisania listów) użytkowej. Obowiązywała w nim "stosowność" stylu do treści oraz do rodzaju stosunków między dwiema stronami komunikacji (w liścia kierowanym do przyjaciela dopuszczane były tony bardziej osobiste). W liście możliwa była większa swoboda, obniżenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko sięgano po formę listu z podróży. W liście okolicznościowym, częstym w okresie oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści. Od ody list różnił się przed wszystkim powściągliwością tonu, refleksyjnością. List w Polsce był rozpowszechniony w okresie oświecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybrał charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Słowackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").




O Ś W I E C E N I E

Epoka w literaturze i kulturze, mieszcząca się w następujących ramach czasowych: EUROPA: koniec XVII w. - lata 70 XVIII w., w zasadzie do końca XVIII w. POLSKA: druga poł. XVIII w. (lata 40-50) - 1822 r. (wydanie „Ballad i romansów” Mickiewicza) POLSKA (inny podział - oświecenie stanisławowskie): 1764 (elekcja Stanisława Augusta) - 1795 (III rozbiór, abdykacja Stanisława Augusta)

Oświecenie było pierwszą epoką w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie świadomą swego istnienia. Ówcześni mówili często o swych czasach jako o "wieku rozumu" (w Anglii), "wieku filozofów" (we Francji), wieku "oświeconym" lub "epoce świateł". Okres ten nazwano oświeceniem, bo przywiązywał on szczególną wagę do siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata. Życie społeczne i kulturalne nacechowane było krytycyzmem wobec istniejącej rzeczywistości i pragnieniem wyzwolenia człowieka z więzów feudalnych, krępujących jego myśli, hamujących rozwój postępu, nauki i oświaty. Intelektualnym podłożem oświecenia były nasilające się już pod koniec wieku XVII w nauce angielskiej i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne.

Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy: - wczesną - od lat 40-tych XVII w. do roku 1764; - dojrzałą (zwaną też czasami stanisławowskimi) - lata 1764-1795; - schyłkową (zwaną też późnym oświeceniem lub oświeceniem postanisławowskim) - lata 1795-1822 W Polsce, w odróżnieniu od Francji, dominowała szlachta, a nie mieszczaństwo. Następował upadek miast. Był zły stan gospodarki. Następował rozkład organizacji państwowej. Prestiż Rzeczpospolitej na forum międzynarodowym upadł. Polska stała się pionkiem w rękach sąsiadów (rozbiory). Król (Stanisław August Poniatowski) przystąpił do walki z sarmatyzmem. W nim upatrywał źródło zła. Król starał się zaangażować różne środki do walki z zacofaniem. Prekursorzy w Polsce: Stanisław Konarski - zajmował się pracą nad reformą ustroju państwa („Traktat o skutecznym rad sposobie”), oświatą (założył „Collegium Nobilum”), twórczością literacką (wyszydzanie napuszonego, skomplikowanego barokowego stylu, propaguje czystość i naturalność języka - traktat „O poprawie wad wymowy”). Stanisław Leszczyński - wydał traktat polityczny „Głos wolny, wolność ubezpieczający”. Domagał się jak najszybszego przeprowadzenia reform. Propagował ograniczenie liberum veto. Króla elekcyjnego ma wybierać cały naród, a nie tylko szlachta. Żądał wzmocnienia administracji państwowej, poprawy warunków chłopów. Czasopiśmiennictwo doby oświecenia miało charakter zaangażowany, patriotyczny. Interesowało się sprawami polskimi, przede wszystkim społecznymi, politycznymi, gospodarczymi i kulturalnymi. Było głównym środkiem masowego przekazu i oddziaływania na ówczesne społeczeństwo. „Merkuriusz Polski” - pierwsze polskie pismo - 1661, wchodziło tylko przez 7 miesięcy. „Monitor” - wzorowany na angielskim „Spectatorze”. Pierwszy redaktor to Stanisław Bohomolec. Zamieszczał tam swoje artykuły także Ignacy Krasicki. Monitor ukazywał zacofanie polski, żądał reform, walki z ciemnotą i sarmackimi zabobonami. „Zabawy przyjemne i pożyteczne” - redaktorem naczelnym był Adam Naruszewicz. Celem było zaznajomienie z twórczością ówczesnych pisarzy. Za wzór uznawano J. Kochanowskiego. „Gazeta Warszawska” - czasopismo wydawane podczas obrad Sejmu Wielkiego. Prezentowała bieżące informacje. „Gazeta narodowa i obca” - czasopismo wydawane podczas obrad Sejmu Wielkiego. Był to dziennik. Przetrwała 160 lat. „Magazyn Warszawski” - czasopismo okresu Sejmu Wielkiego. Było to pismo informacyjno-rozrywkowe. UTWORY: Ignacy Krasicki - Bajki: „Dewotka”, „Groch przy drodze”, „Jagnię i wilki”, „Szczur i kot”, „Ptaszki w klatce”, „Filozof”, „Kruk i lis”, „Malarze”; Satyry: „Do króla”, „Pijaństwo”, „Żona modna”, „Świat zepsuty” „satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka, wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka”; „Monachomachia”, „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” (pierwsza powieść polska); Adam Naruszewicz - „Chudy literat” Julian Ursyn Niemcewicz - „Powrót posła” Stanisław Staszic - „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”, „Przestrogi dla Polski” publicysta, opowiadał się w pełni za demokracją, zwolennik rozpowszechnienia praw na inne stany, wspomina o prawach człowieka, krytykuje magnatów „Z samych panów zguba Polaków”. Hugo Kołłątaj - „Do Stanisława Małachowskiego…” (prawa równe dla wszystkich, nadanie chłopom wolności, zniesienie pańszczyzny), „Referendarza Koronnego o przyszłym sejmie Anonima listów kilka” (cz. I - „O podźwignięciu sił krajowych”, cz. II - „O poprawie Rzeczypospolitej”, cz. III - „Prawo polityczne narodu polskiego”); Kuźnica Kołłątajowska - wokół Kołłątaja skupiła się grupa 12 osób, m.in. J. Dębicki, F. Zabłocki. jakobini, jakobizm Franciszek Karpiński - „Laura i Filon”, „Powrót z Warszawy na wieś”, „Bóg się rodzi, moc truchleje”, „Kiedy ranne wstają zorze”, „Do Justyny”, „Pieśń mazurska” Franciszek Dionizy Kniaźnin - „Do wąsów”, „Balon” (oda)

GŁÓWNE NURTY ARTYSTYCZNE

Klasycyzm - kierunek artystyczno-literacki, mający swoje źródła w kulturze antycznej (czyli klasycznej: grecko-rzymskiej). Sztuka epok późniejszych nawiązywała do tradycji antyku, wykorzystując jego wzorce. Wyróżniamy klasycyzm renesansowy, oświeceniowy oraz neoklasycyzm (przeł. XIX i XX w).

Główne założenia klasycyzmu:

• piękno jest jedyne i obiektywne - istnieją ustalone kanony piękna

• sztuka ma wyrażać harmonię i zachowywać ład (proporcje, równowaga, statyczność)

• należy tworzyć według ustalonych reguł (poetyk, podręczników sztuki)

• należy wzorować się na sztuce antycznej (greckiej i rzymskiej), która najlepiej oddawała harmonię natury

• piękno ma wynikać z prostoty, a nie z zawiłości

Sentymentalizm - prąd umysłowy i literacki konkurencyjny wobec oświeceniowego klasycyzmu, który został stworzony przez filozofa francuskiego J.J. Rousseau. Miał on charakter pewnej postawy filozoficznej. Nazwa wywodzi się od powieści „Podróż sentymentalna”. Sentymentalizm powstał jako reakcja przeciwko racjonalizmowi i dydaktyzmowi. Przejawiał się on pod koniec wieku XVIII w modzie, stylu bycia, życiu towarzyskim, ogrodnictwie. Słowo sentymentalizm ma następujące znaczenia:

1. nurt artystyczny drugiej połowy XVIII wieku

2. przesadna i uwidoczniona uczuciowość i wrażliwość

Modne stało się przebywanie na łonie natury i prostota życia. W Polsce sentymentalizm rozwinął się w latach 80 i 90 XVIII wieku. Ośrodkiem jego rozwoju były Puławy (siedziba książąt Czartoryskich). Głównym mecenasem była Izabela Czartoryska. Drugim nurtem literatury sentymentalnej była poezja grobów. Przedstawiano: żal, smutek, grozę i rozpacz.

Głównym przedstawicielem polskiej literatury sentymentalnej jest Franciszek Karpiński. Przykład sentymentalizmu na przykładzie utworu „Laura i Filon” Karpińskiego:

Nawiązuje ona do nurtu sielanek Wergiliusza. Świadczą o tym:

• imiona bohaterów (Laura, Filon) są wystylizowane

• głównym tematem jest miłość, uczucie i mimo przeszkód i trudności zakończenie jest szczęśliwe

Jest to też sielanka sentymentalna ponieważ:

• zaprezentowana jest na tle przyrody

• tematem są uczucia

• bohaterowie kierują się uczuciem

• wyolbrzymione są reakcje i uczuciowość

• prymat uczuć nad rozsądkiem

• literackie wyznaczniki uczuciowości

• występują elementy ludowe

Karpiński wygłasza filozofię mówiącą o potędze miłości.

Rokoko - styl ten miał najmniejszy udział w tworzeniu dorobku piśmienniczego epoki oświecenia. Charakterystyczne dla wytwornej i

subtelnej, niejako rozrywkowej twórczości. Rokoko było znamienne dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy. Istotą tego

stylu było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki. Miłowano huczne zabawy, przepych, nadmiar. W sztuce objawiał się jako zwrot ku miniaturyzacji. Tematyką stała się miłość (ale konwencjonalna). Poza literaturą rokoko najpełniej zostało zrealizowane w małych formach architektonicznych oraz w architekturze pałacowych i salonowych wnętrz: w eleganckiej ornamentyce, w lekkości i dekoracyjności wystroju, w porcelanowych bibelotach, w malarskich miniaturach i w miłosnej tematyce obrazów francuskich mistrzów: Jana Watteau czy Francois Bouchera. W kulturze polskiej przykładem ogrodu urządzonego w stylu rokoko są Powązki Izabeli Czartoryskiej.

FILOZOFOWIE

Kartezjusz
Podbudową filozoficzną myślenia o sztuce były poglądy Kartezjusza. Autor „Rozprawy o metodzie”. Za największą wartość uznawał ludzki rozum. Celem człowieka było poznanie prawdy o świecie, dostępnej rozumowi ludzkiemu. Prawdziwe jest to, co jasne i zrozumiałe. Kartezjańska filozofia nawiązywała do aforyzmu „Myślę więc jestem”. Ta sama zasada obowiązywała w sztuce.

Kant
Nawiązuje do systemów antycznych. Poznanie prawdy możliwe jest na drodze dwuźródłowości: rozumu i zmysłów. Kant wychodzi z racjonalizmu oświeceniowego i empiryzmu, zrywa z obiektywizmem. Twierdzi, że świat, który człowiek postrzega może być przez niego kształcony.


Locke
Stworzył podstawy teoretyczne empiryzmu. Źródła wiedzy szukał w doświadczeniu zewnętrznym - zmysłowym i wewnętrznym - refleksji. Propagował tolerancję religijną. Uważał, że człowiek dąży do szczęścia, które każdemu obywatelowi powinno zapewnić państwo.

KIERUNKI FILOZOFICZNE

Racjonalizm - twórcą był Kartezjusz. „Cogito ergo sum” - „myślę więc jestem”. Uważał, że celem poznania jest myślenie. Człowiek poznaje prawdę o świecie za pomocą myślenia. Prawdziwe jest tylko to, co da się rozumowo wytłumaczyć. Odrzucenie przesądów. Przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Denis Diderot.

Irracjonalizm - pogląd filozoficzny, głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu rozumowemu i odwołujący się do przekonań wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji; wykształcił się pod koniec epoki oświecenia, jako protest przeciw racjonalizmowi.


Empiryzm - (empiria - doświadczenie), twórcą był Franciszek Bacon (czyt. Bejkn). Twierdził, że prawdziwe jest to co można sprawdzić za pomocą doświadczenia, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie.


Ateizm - (lub materializm) odrzucał wszelkie zasady religijne, również istnienie Boga. Ateiści uznawali kult materii. Wartości duchowe były dla nich nieważne. Ateizm wypływał z racjonalizmu.

Deizm - pogląd filozoficzny zakładający istnienie Boga - stwórcy świata, jednak nie ingerującego w bieg wydarzeń na tym świecie. Deizm to owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deiści uznawali wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali natomiast objawienie i wyznaniowe formy wiary. Deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walczący z fanatyzmem religijnym.


Humanitaryzm - zwracał uwagę na godność człowieka, a równość i braterstwo uznawał za zasadę niepodważalną. Oświecenie „odkryło” człowieka, który stał się centrum zainteresowania filozofii, nauki, sztuki i polityki. Dążono do ulżenia jego doli, oszczędzenia mu cierpień, zapewnienia wolności osobistej i odpowiednich warunków wszechstronnego rozwoju.


”Tabula rasa” - John Locke twierdził, że człowiek urodził się jako czysta tablica i w ciągu swojego życia zapisuje tę tablicę (korzystając z rozumu, doświadczenia). Była ona odzwierciedleniem niewinności człowieka.


Sensualizm -twórcą był John Locke, źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe, są odbiciem rzeczywistości. Dzięki nim człowiek może dociec sensu istnienia. Wszystko daje się nazwać, określić słowami.

Libertynizm - laicki ruch umysłowy w XVIII w. skierowany przeciwko Kościołowi i królom (jako głowom Kościoła), a także scholastyce (nauka usiłująca wyjaśnić dogmaty wiary); libertyni uważali, że wszyscy są równi; początkowo libertynizm znaczył dążenie do wolności. W trakcie epoki nabrał negatywnego zabarwienia postawy ludzi bez moralności, rozpustnych ucztujących i wyszydzających świętości.

Postawę ludzi oświeceniowych znamionowały: utylitaryzm (najwyższy cel postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm, krytycyzm.

GATUNKI LITERACKIE OŚWIECENIA

Bajka - wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi. Prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa (morał) na końcu utworu, niekiedy już na początku, bądź też jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieżnik, lis-zdrajca).

Satyra - utwór literacki o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego. Istotą satyry jest krytyka wobec przedstawionych zjawisk, posługuje się więc ona często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech, a także dowcipem, ironią, kpiną i szyderstwem. W Polsce satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia (I. Krasicki, A. Naruszewicz).

Poemat heroikomiczny - utwór epicki, stanowiący parodię eposu bohaterskiego. Styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i codzienne. Zazwyczaj postacie ukazane w parodystyczny sposób przeżywają wydarzenia niezwykle doniosłe i poważne. Takie zestawienie powoduje efekt śmieszności. Cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo-rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność tonu, liczne sentencje.

Sielanka - inne nazwy: bukolika, idylla. Gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (twórcą sielanki był Teokryt w III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. Sielanki związane są z Arkadią, mityczną krainą wiecznej szczęśliwości, gdzie w zgodzie z naturą i w spokoju żyją pasterze.

Esej - (franc. "essai" - "próba") to wypowiedź o tematyce literackiej, publicystycznej lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością o formę. Od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej, prezentującej wyczerpująco materiał dowodowy) esej różni się większą elastycznością formy, sięganiem po środki literackie (np. metaforę, obraz, luźną kompozycję, tok skojarzeniowy) oraz tym, że nie dąży do pełnej syntezy, lecz wyraża refleksje autora; stwarza iluzję szczerości. Esej jest szkicem filozoficznym, naukowym, publicystycznym, krytycznym, w którym konieczna jest dbałość o piękny i oryginalny sposób
przekazu.

Oda - utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu, sławiący osobę, ideę, wydarzenie; gatunek wykształcony w starożytności. Wg poetyki klasycystycznej oda miała łączyć elementy retoryczne i liryczne. Miało się w niej wyrażać uniesienie,
dopuszczalna więc była pewna swoboda kompozycyjna. W okresie oświecenia oda służyła do wyrażania tematyki okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej.

Powieść

Publicystyka

Komedia

Tragedia

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE CZŁOWIEKA OŚWIECONEGO:

• racjonalista

• encyklopedysta

• wróg ciemnoty i zabobonu

• optymista wierzący w ludzki umysł i przyszłe królestwo „rozumu”

• należący do wolnomularstwa, czyli masonerii

• człowiek ogładzony

• ma wykwintne maniery

• elokwentny

• wszechstronnie wykształcony

• elegancki

• racjonalista

• błyskotliwy

• entuzjasta nauki i przeciwnik zabobonów

• człowiek rewolucyjnego czynu

• świetny mówca

• zwolennik radykalnych rozwiązań

• głoszący ideały równości i braterstwa

• człowiek sentymentalny, kierujący się sercem, uczuciowy, dobrotliwy




R O M A N T Y Z M

Epoka mieszcząca się w następujących ramach czasowych: EUROPA: koniec XVIII w. - 1848 (Wiosna Ludów) POLSKA: 1822 (wydanie „Ballad i romansów” Mickiewicza) - 1864 (upadek powstania styczniowego)

Nazwa epoki wzięła się od romansów - średniowiecznych utworów przygodowych (o rycerzach, smokach, demonach, itp.). Były pisane one nie po łacinie (jak to w średniowieczu bywało), ale w językach narodowych, głównie romańskich romanice - utwory pisane po romańsku. Romantycy fascynowali się średniowieczem. Rozum, wiedza, nauka, badanie, doświadczenie przestają odpowiadać literatom. Romantyzm odrzuca łatwy optymizm i zaczyna lubować się w tym, co mroczne i tajemnicze. Zagadek nie należy rozwiązywać, lecz należy się nimi delektować. Nowa epoka zaczyna lubić to, co zamierzchłe, ale niekoniecznie antyczne. Próbowano szukać inspiracji „pod strzechą” - kultura ludowa. Romantyzm lubi „ciemności” - zabobon, to pamiątka prawieków, rzecz ciekawa, intrygująca, tajemnicza. Wydarzenia historyczne ideowo bliskie romantyzmowi to przede wszystkim Wielka Rewolucja Francuska (1789) w imię wolności, równości i braterstwa. Z romantyzmem związane jest przeświadczenie o konieczności walki z tyranią, ze zniewoleniem człowieka, z uprzedzeniami społecznymi i rasowymi. Przeświadczenie to zaowocowało wieloma zrywami o charakterze rewolucyjnym i narodowo-wyzwoleńczym, jakie miały miejsce w niemalże całej Europie: powstaniem w Grecji, rewolucją lipcową we Francji, a w Polsce powstaniem listopadowym i powstaniem styczniowym. Przełom wieków XVIII i XIX przyniósł też wojny napoleońskie, które nie pozostały bez echa w większości krajów europejskich, zasadniczo wpłynęły również na sytuację w Polsce.

Pierwsze sygnały zapowiadające romantyzm w Polsce zaczęły się pojawiać tuż po 1795 roku. Ostateczna utrata niepodległości spowodowała konieczność zmiany spojrzenia na rolę literatury narodowej. Ten okres polskiego preromantyzmu zaowocował powstaniem wielu dzieł o charakterze elegijnym i patriotycznym, jak: „Pieśń Legionów Polskich we Włoszech”, „Oda na cześć Kopernika”. Również w tym okresie powstały utwory sentymentalne. Wszystko to dzieje się formalnie jeszcze w oświeceniu. Za początkową datę polskiego romantyzmu przyjmuje się powszechnie rok 1822, kiedy to ukazał się pierwszy tom „Poezji” Adama Mickiewicza, zawierający rozprawę „O poezji romantycznej”, a przede wszystkim cykl „Ballady i romanse”, uważany za artystyczny i ideowy manifest młodego pokolenia. Rozkwit romantyzmu przypada na lata 1831-1848. W tym czasie ważnymi wydarzeniami historycznymi były powstanie listopadowe i Wielka Emigracja. Powstały arcydzieła polskiego romantyzmu: "Dziady", "Kordian", "Nie-Boska Komedia". Po 1848 roku następuje śmierć najwybitniejszych polskich romantyków: Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego. Tworzy C. K. Norwid, pojawiły się sygnały nowego, już pozytywistycznego światopoglądu. W 1863 wybucha powst. styczniowe i następuje koniec epoki. CO FORMUJE ROMANTYZM? Sentymentalizm - pochodzi od sentymentu (fr. sentiment - uczucie). Kładzie nacisk na uczucia, przeciwieństwo racjonalizmu. Jako sztuka typu appolińskiego (umiarkowana, uporządkowana, wywodząca się z klasycyzmu w przeciwieństwie do sztuki typu dionizyjskiego, którą cechuje spontaniczność) sentymentalizm nie uwzględniał uczuć żywiołowych (nienawiść). Późny sentymentalizm nabierał jednak już rumieńców i znamion romantyzmu („Cierpienia młodego Wertera”). Okres burzy i naporu - (okres rewolucji francuskiej, 2 poł. XVIII wieku), Niemcy zaczęli się buntować przeciw feudalizmowi i swemu rozbiciu na wiele państewek (ok. 300). Chętnie spoglądali w przeszłość, kiedy to państwo niemieckie było zjednoczone i potężne. Jeśli ktoś chciał zjednoczyć Niemcy musiał wystąpić przeciw ustrojowi feudalnemu (Goethe i Schiller - niezgoda na istniejący stan rzeczy). Walter Scott - przyczynił się do ugruntowania nowego gatunku (powieść) i gatunku w obrębie tego gatunku (powieść historyczna). Sięgał często do średniowiecza, w pewien sposób rekonstruując wieki średnie. Pokazuje przeszłość w sposób nastrojowy. Z walterscottyzmu wykrystalizowała się powieść grozy i powieść gotycka. Wielki niepokój wielkich monarchii, epoka napoleońska LITERATURA W POLSCE Adam Mickiewicz - Ballady: „Romantyczność”, „Świteź”, „Lilije”, „Świtezianka”, „Powrót taty”; „Oda do młodości”, „Pieśni Filaretów” (anakreontyk - pieśń biesiadna), „Stepy akermańskie” „Dziady” - części II, IV, III Sonety krymskie: „Cisza nocna”, „Burza”, „Bakczysaraj w nocy”, „Czatyrdah”, „Pielgrzym”; „Konrad Wallenrod”, „Grażyna”, „Reduta Ordona”, „Pan Tadeusz” Liryki lozańskie: „Żal rozrzutnika”, „Polały się łzy me czyste, rzęsite”, „Nad wodą wielką i czystą”; Juliusz Słowacki - „Testament mój”, „Grób Agamemnona”, „Kordian” (stosunek do powstania listopadowego, spiskowiec romantyczny, „Polska Winkelriedem narodów”), „Beniowski” Zygmunt Krasiński - „Nie-boska komedia” C. K. Norwid - “Coś ty Atenom zrobil Sokratesie?”, „Bema pamięci żałobny rapsod”, „Do obywatela Johna Brown”, „Fortepian Szopena”, „Promethidion”

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE

• stawianie uczucia ponad rozum jako najbardziej zbliżające człowieka do poznania tajemnic życia

• wiara w możliwość kontaktu ze światem pozazmysłowym

• wprowadzenie do literatury wątków baśniowych, fantastycznych, legend, podań

• tajemniczość

• wprowadzenie wątków i motywów historycznych, szczególnie średniowiecznych

• zainteresowanie się tematyką wschodu, tzw. orientalizm

• odrzucenie zasad i reguł poetyki klasycznej krępujących rozwój jednostki

• dążenie do indywidualizmu

IDEOLOGIA, FILOZOFIA

Mistycyzm, prymat uczucia nad rozumem, uznanie świata duchowego za prawdziwy obszar poznawania "prawd żywych" i łączenie się z nim.

Artysta, poeta jako genialna jednostka, wieszcz, przewodnik narodu i ludzkości w dążeniu do wolności, niezależności, absolutu; akt tworzenia jako powtórzenie kreatywnego pragestu Boga.

Sztuka realizacją "absolutu", zawierającą pierwotne pierwiastki bytu, uznanie, że tylko w sztuce można najdoskonalej wyrazić podstawowe prawdy dotyczące człowieka i świata.

Natura jako byt idealny, wolny od działania czasu, wieczny, symbol przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, panują w niej doskonałe, pierwotne prawa, jest wolna, niezależna, nieujarzmiona, potężna (stąd specyficzny pejzaż romantyczny: noc, chmury, blask księżyca, burza, wicher, skały, wzburzone morze).

Model miłości romantycznej, specyficzne rozumienie miłości, wiara w istnienie tzw. dusz bliźniaczych - przeznaczonych sobie - które, jeśli nie spotkają się na ziemi, połączą się po śmierci; wiara w boskie pochodzenie miłości (stąd kochanki romantyczne to bogdanki, anioły). Miłość romantyczna jest z zasady nieszczęśliwa, prowadzi do cierpienia, jak również jest idealna, wymarzona, wyśniona, wyidealizowana, bezrefleksyjna. Idealizm jest cechą każdej miłości romantycznej.

Uczuciowość, wrażliwość, emocjonalizm, silne poczucie istnienia innej rzeczywistości (stąd często opozycja: świat żywych - świat zmarłych; świat realny - świat metafizyczny), dlatego romantycy uważali śmierć za początek nowego życia, przejście w inny świat, stąd także silna nastrojowość ich utworów.

Ludowość - fascynacja ludem podyktowana wiarą, że właśnie w tej warstwie, żyjącej w harmonii z naturą, przechowały się najbardziej pierwotne wartości, również narodowe.

Poczucie narodowości - patriotyzm, chęć poświęcenia się za ojczyznę, bunt w imię dobra narodu nawet przeciw Bogu (postawa prometejska).
Mesjanizm - koncepcja ocalenia narodów Europy, zmuszonych znosić rządy tyranów, przez jeden naród, który przyjmie na siebie rolę Mesjasza, poświęci się i przez śmierć dostąpi łaski zmartwychwstania. „Polska Chrystusem narodów”, martyrologia narodu (grec. męczeństwo, martyr - świadek - naród cierpi, cierpiał, a może nawet poniósł śmierć).

Orientalizm - fascynacja tradycją, kulturą, obyczajowością i przyrodą Wschodu (podróże romantyczne), jako nieznanymi, egzotycznymi, jeszcze nie odkrytymi, które należy zgłębić, poznać.

TYPY BOHATERÓW ROMANTYCZNYCH

Bohater bajroniczny - wykreowany przez G. G. Byrona. Charakterystyczną cechą tego bohatera jest bunt wobec świata, norm, konwencji i stosunków w nim panujących. Samotny i nie rozumiany walczy przeciwko tym normom, zwykle z wysokich pobudek (miłość, ojczyzna) i przegrywa. Jest tajemniczy, autor zwykle odsłania tylko fragmenty jego biografii. Przeżywa silne emocje i namiętności, którym całkowicie się poddaje. W końcu prowadzi to do zbrodni. Jest aktywny, dumny, niezależny, ma silne poczucie wyższości, własnego indywidualizmu. Bohater bajroniczny to przede wszystkim romantyczny buntownik.

A więc cechuje go:

• tajemniczość, fragmentaryzm (autora interesują tylko nieliczne fragmenty z życia bohatera)

• zdominowanie przez Uczucie - nic innego poza jego własnym uczuciem go nie obchodzi

• brak dylematów moralnych i sumienia

• skrajny indywidualizm, egoizm

• duma, skłonność do samotności

• popadanie w skrajne, niezwykle silne uczucia (np. z miłości w nienawiść)

• obciążenie w postaci tajemnicy z przeszłości

• jest skłonny do śmiałych i desperackich czynów, nie ma sojuszników

• tragizm (potęgowany przez nieszczęśliwą miłość)

• mściwość (mściciel!)

Bohater werteryczny - wykreowany przez J. W. Goethego. W jego życiu główną rolę odgrywają uczucia, jest nadwrażliwy, delikatny, subtelny. Żyje wyobrażeniami, marzeniami o boskiej kochance i "komunii dusz", dlatego zazwyczaj stroni od świata. Nie umie walczyć o swoje uczucia, jest bierny. Godzi się na rzeczywistość, a ponieważ nie potrafi znieść cierpienia spowodowanego rozstaniem z ukochaną kobietą, popełnia samobójstwo. Bohater werteryczny to człowiek wykształcony, oczytany, obyty w towarzystwie, od którego nie stroni. Kiedy jednak znajduje swoją bogdankę, chce być tylko z nią, ubóstwia ją, traktuje jak nieziemską istotę. To romantyczny kochanek.

Bohater wallenrodyczny - typ wykreowany przez A. Mickiewicza. Postać o cechach bohatera bajronicznego. Dodatkowo motorem jego działania jest patriotyzm, miłość do zniewolonej ojczyzny. W imię ojczyzny rezygnuje z osobistego szczęścia, jest gotów do największych poświęceń.

Romantyczny wieszcz - Konrad (III część „Dziadów”), człowiek obdarzony nieprzeciętną wrażliwością, wybitna indywidualność, poezja to dla niego narzędzie zmieniania świata i sfera, w której jest możliwe porozumienie z absolutem - Bogiem. To romantyczny buntownik (cecha bohatera bajronicznego), który jest gotów wystąpić przeciw wszelkim świętością w imię dobra ojczyzny i ludzkości (prometeizm). Jest megalomanem - wywyższa się, wyolbrzymia samego siebie.

KONCEPCJA POETY I POEZJI

Poeta miał być przywódcą duchowym narodu, wieszczem. Poeta to postać wyjątkowa, obdarzona przez Boga przymiotami. Bardzo często poeta jest bohaterem. Bohater romantyczny to człowiek przeżywający tragiczny konflikt spowodowany rozbieżnością między wyznawanymi ideałami, a rzeczywistością, człowiek skłócony ze światem i społeczeństwem, w którym żyje, buntujący się przeciw istniejącym normom społecznym, kulturalnym i obyczajowym. Bohater romantyczny to indywidualista i człowiek o niezmiernie bogatym życiu wewnętrznym, pełen sprzeczności, rozterek i wahań.

Jedną ze stałych cech bohatera romantycznego było także przeżywanie wielkiej romantycznej miłości, która stawała się wielką namiętnością, była też dowodem - wyznawanej przez romantyków - dominacji uczuć nad rozumem. Miłość romantyczna jest najczęściej nieszczęśliwa i prowadzi bohatera do samobójczej śmierci. Romantycy stworzyli też nową koncepcję poezji i poety: wieszcz i geniusz, wprowadzone przez niemieckich teoretyków romantyzmu. Poeta w ich ujęciu stawał się najwyższym prawodawcą i prorokiem, posłannikiem Boga. Literatura danego narodu miała przedstawiać jego dawne i teraźniejsze dzieje, sławić bohaterów, w razie potrzeby podtrzymywać na duchu i zagrzewać do walki z wrogiem.

W literaturze romantycznej polskiej, podobnie jak i w literaturze innych krajów europejskich, znajdujących się w niewoli, głównym tematem staje się zagadnienie walki narodowowyzwoleńczej. Bohaterowie całe swe działania podporządkowują idei odzyskania niepodległości i ,kiedy trzeba, składają życie w ofierze tworząc w ten sposób wzorce do naśladowania.

GATUNKI LITERACKIE ROMANTYZMU

Ballada - Termin pochodzi od słowa "ballare" (tańczyć), które oznaczało ludowa pieśń taneczna, wywodząca się z Prowansji. Na przełomie XIV i XV wieku doszło do wykrystalizowania się literackiego gatunku lirycznego o ściśle określonej formie metrycznej. W XVI-XVII wieku balladami nazywano epickie pieśni angielskie i szkockie, opowiadające o niezwykłych, najczęściej tragicznych przygodach. Od XVIII wieku mianem ballady określa się krótki utwór poetycki o budowie stroficznej, opowiadający jakieś niezwykle zdarzenie, ludowa legendę, podanie historyczne. Dla ballady charakterystyczne jest mieszanie elementów lirycznych (niezwykłość, nastrojowość, emocjonalność), epickich (narracyjność, retrospekcja) i dramatycznych (bohaterowie w działaniu). Fabuła jest rama, w która wpisana jest sytuacja jednostki wobec losu i problemów moralnych (wina i kara, wierność i zdrada). Ballada stała się jednym z charakterystycznych gatunków przełomu romantycznego (Goethe, Schiller). W Polsce wątki balladowe pojawiły się na tle wcześniejszej dumy (Julian Ursyn Niemcewicz). Romantycy sięgali programowo po wątki ludowe, ukazując czynniki ograniczające swobodny rozwój jednostek (konwencje społeczne). Punktem zwrotnym w dziejach polskiego romantyzmu były „Ballady i romanse” Adama Mickiewicza.


Dramat romantyczny - gatunek dramatyczny ukształtowany w dobie romantyzmu, będący wyrazem opozycji wobec reguł dramaturgii klasycznej. Nawiązywał do doświadczeń teatru szekspirowskiego i hiszpańskiego oraz różnorodnych form melodramatu. Twórcy tego dramatu, m.in. Wiktor Hugo ("Hernani", "Maria Tudor"), Alfred de Musset ("Lorenzaccio"), Adam Mickiewicz ("Dziady"), Zygmunt Krasinski ("Nie-Boska komedia"), odrzucili w swoich dokonaniach regułę trzech jedności (tj. czasu, miejsca i akcji). Wprowadzili fabule dramatyczna o luźnej kompozycji, dająca znaczna swobodę poszczególnym epizodom. Swobodnie łączyli elementy dramatyczne z epickimi i lirycznymi, monumentalne sceny zbiorowe z kameralnymi fragmentami, splatali wątki realistyczne z fantastycznymi, tragizm z komizmem, patos z groteską.

• oryginalny romantyczny gatunek literacki

• literacka przestrzeń dyskusji o losie narodu, sensie jego cierpienia, przeznaczenia

• odrzucenie antycznej tradycji literackiej, brak zasady decorum i trzech jedności

• brak formalnego podziału dramatu antycznego

• inspiracja misterium i Szekspirem

• autentyzm, historyzm, charakter historiozoficzny, biografizm

• dwuplanowość akcji - plan ziemski i nadprzyrodzony


Poemat dygresyjny - ukształtowany w okresie romantyzmu gatunek poezji narracyjnej łączący elementy epickie z lirycznymi i dyskursywnymi. Jest to rozbudowany utwór wierszowany o charakterze fabularnym o fragmentarycznej i pozbawionej rygorów kompozycji. Składa się z luźnych epizodów spojonych zazwyczaj wątkiem podróży bohatera. Na plan pierwszy wysuwa się w nim zazwyczaj postać narratora, który traktuje opowiadane wydarzenia w sposób żartobliwy i ironiczny, dając tym samym do zrozumienia, iż są one jedynie pretekstem do wypowiadania rozmaitych refleksji, uwag, lirycznych uogólnień czy satyrycznych docinków. Poemat dygresyjny ukształtował się w twórczości George'a Byrona, którego "Don Juan" i "Przygody Childe Harolda" stały się wzorem tego typu utworów. W literaturze polskiej arcydziełem tego gatunku jest "Beniowski" Juliusza Słowackiego.

Powieść poetycka - powstała w okresie romantyzmu odmiana poematu epickiego, charakteryzująca się wprowadzeniem elementów dramatycznych i lirycznych. Fragmentaryczność, zakłócenia chronologii zdarzeń służą wytworzeniu napięcia i tajemniczości. Narrator ujawnia swoje uczucia w nastrojowych opisach, lirycznych komentarzach i refleksjach. Tło wydarzeń jest często historyczne; rozgrywają się one często w średniowieczu, niekiedy na Wschodzie. Twórcami powieści poetyckiej byli Walter Scott ("Pieśń ostatniego minstrela", "Pani jeziora") i George Byron ("Giaur", "Korsarz"), który wprowadził motywy orientalne oraz bohatera o tajemniczej przeszłości (bohater bajroniczny). W Polsce gatunek ten uprawiali Adam Mickiewicz ("Konrad Wallenrod", "Grażyna"), Juliusz Słowacki ("Mnich", "Lambro") i Antoni Malczewski ("Maria").

• utwór fabularny

• posiada akcję

• narracja w trzeciej osobie

• kilku narratorów (pierwszy to narrator wszechwiedzący, drugi narrator-bohater)

• narratorzy są często subiektywni

• brak chronologicznego ułożenia wydarzeń (również częsta retrospekcja)

• narrator reguluje prezentowanie fabuły, tak aby ukazać tragiczne elementy

• nastrój ponury, tajemniczości, grozy

• przyroda wzmaga nastrój

• egzotyka scenerii, dotyczy umiejscowienia akcji w przestrzeni, w przeszłości (sceneria orientalna)

• słownictwo orientalne

• występowanie bohatera bajronicznego

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE „NIE-BOSKIEJ KOMEDII” (dramat romantyczny):

• brak jedności czasu (akcja trwa kilkanaście lat, niektóre sceny dzieją się równocześnie, między innymi są bliżej nieokreślone, czasem duże, luki czasowe. W wymiarze ideowym utwór odbierać należy w perspektywie wieczności);

• brak jedności miejsca (poszczególne sceny rozgrywają się w różnych, czasem niedokładnie określonych miejscach: w domu hrabiego, w szpitalu obłąkanych, w górach, w okopach Świętej Trójcy; często jest to sceneria typowo romantyczna. W wymiarze ideowym - perspektywa kosmiczna);

• brak jedności akcji (wiele różnych wątków: — życie rodzinne hrabiego, — losy Orcia, — starcie rewolucjonistów z arystokracją, — walka duchów dobrych i złych o duszę Męża);

• kompozycja: brak związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy poszczególnymi scenami (każda scena ukazuje inny aspekt przedstawianego świata);

• łączenie fantastyki z realizmem (upiór Dziewicy w domu Męża, sąd nad hrabią w podziemiach, apokaliptyczna wizja Chrystusa powalająca Pankracego);

• elementy liryczne (narrator ma cechy podmiotu lirycznego: emocjonalność wypowiedzi, otoczenie szczególną atmosferą uczuciową kreowanych postaci, np. Orcia);

• łączenie scen zbiorowych (obrazy z obozu rewolucjonistów: monumentalność, rozmach z kameralnymi: rozmowy hrabiego z Marią, Orciem, wyciszenie, liryzm);

• łączenie tragizmu (koncepcja poety i poezji) z komizmem (np. zachowanie gości na chrzcinach);

• łączenie patosu (np. kreacja Pankracego) z groteską (np. w rewolucyjnej obrzędowości: “prosimy ślicznie o głowę arystokraty”);

• łączenie stylów wypowiedzi (metaforyka prozy poetyckiej obok stylu potocznego gości na chrzcinach i naukowego - lekarza);

• czynnikami spajającymi dramat są: — nadrzędna wobec całości postać narratora, postać głównego bohatera i pojawiające się we wszystkich częściach postacie epizodyczne (np. Ojciec Chrzestny), — symetria kompozycji (cz. I i II + cz. III i IV, “uwertury”).




P O Z Y T Y W I Z M

Epoka mieszcząca się w następujących ramach czasowych: EUROPA: ok. II połowa XIX w. - ok. 1870 POLSKA: 1864 - koniec XIX w. (1892)

Pozytywizm wywodził się z nurtu filozoficznego oświecenia, który przeciwstawiał się metafizyce, a więc wszelkim teoriom idealistycznym, nienaukowym, trudno przyswajalnym przez umysł ludzki, a budował wiedzę o świecie na badaniu faktów dostępnych rozumowi i sprawdzalnych empirycznie. Rozwój pozytywizmu w Europie przypada na lata czterdzieste - siedemdziesiąte XIX w. W Europie używano raczej nazw realizm i naturalizm, czyli terminów odnoszących się raczej do technik pisarskich, prądów w literaturze niż do założeń filozoficznych. Są to czasy gwałtownego rozwoju nauk i techniki, który to rozwój pozwala człowiekowi wierzyć w niemal nieograniczone możliwości rozumu ludzkiego w wykrywaniu praw rządzących przyrodą, życiem jednostek i grup społecznych. Nastąpił olbrzymi rozwój kolonializmu. Rewolucja przemysłowa spowodowała przejście przemysłu z manufaktur do fabryk. Dochodzi do powstania licznej klasy robotniczej - proletariatu. Mieszczanie stają się grupą przewodnią. Coraz bardziej liczy się majątek, a nie urodzenie. Pozytywiści widzą społeczeństwo jako wytwór przyrody, w którym rządzą takie same prawa jak w świecie zwierzęcym lub jakimkolwiek organizmie żyjącym. Drogę ku postępowi, ku szczęściu społeczeństw, widzą w rozwoju nauki, która jest w stanie zmienić los jednostek, jak i wnieść na wyższy stopień rozwoju całe społeczności i państwa. Ów kult nauki, zaufanie do jej możliwości i znaczenia nazywamy scjentyzmem. To w tym czasie dokonuje swych odkryć w biologii i medycynie Pasteur, w chemii Berthelot, zaś Darwin tworzy podstawy teorii ewolucji. Światło i elektryczność wprzęgnięto w służbę człowieka, dokonano wielkich odkryć w dziedzinie optyki (mikroskop), archeologii i prehistorii. Nazwa Nazwa pozytywizm wywodzi się od stosowanego przez kraje zachodnioeuropejskie nurtu światopoglądowo-filozoficznego, który skonkretyzował francuski filozof August Comte (1798-1857) w jego sześciotomowym dziele „Kurs filozofii pozytywnej”. Pozytywny oznaczał: - Realny - zaprzeczający wszystkiemu co cudowne - Użyteczny - służący konkretnym działaniom - Pewny i ścisły - Względny - przeciwstawiający się wszystkiemu co absolutne. Pozytywizm cechuje przy tym nastawienie socjologiczne, skupiające uwagę badacza i filozofa na jednostce jako cząstce społeczeństwa i ludzkości. Comte głosił, iż historia ludzkości zamyka się w trzech etapach: 1. Stadium teologiczne 2. Stadium metafizyczne 3. Stadium pozytywne Comte zauważył iż: „jest tylko jedna absolutna zasada, mianowicie taka, iż nie istnieje żaden absolut, nie ma nic absolutnego”. Dlatego też pozytywiści zaczną poznawać prawa rządzące światem, a nie idee.

Zrodzony w epoce romantycznej mesjanizm widział Polskę jako kraj przeznaczony do spełnienia wielkiej misji odrodzenia Europy, a Polaków jako naród wybrany, otoczony szczególną opieką boską, powołany do podjęcia przewodniej roli w życiu Europy. Klęska powstania styczniowego była dowodem, jak bardzo nam daleko do realizacji tak wzniosłych celów. Pokonany politycznie kraj, mocno zapóźniony w rozwoju ekonomicznym i społecznym, gdy cała Europa przeżywa wspaniały rozkwit cywilizacji, wlec się może jedynie w ogonie państw wolnych i budujących dobrobyt swych obywateli. Zrozumiało to młode pokolenie Polaków i zaczęło głosić nowe, inne sposoby ratowania ojczyzny. Powstanie zdecydowanie wpłynęło na mentalność ludzi. Uznano, że dalsza walka zbrojna w tych warunkach nie ma sensu. Za główny cel postawiono sobie ekonomiczny i kulturalny rozwój kraju. W tym okresie bowiem wzmogły się zabiegi zaborców mające na celu wynarodowienie Polaków. Szczególnie widoczne to było w zaborze rosyjskim i pruskim. Zabór austriacki cieszył się znacznie większą wolnością myśli, lecz za to zacofanie ekonomiczne było tu ogromne (bieda galicyjska). To skierowanie całego wysiłku na pracę miało zachować tożsamość narodową i odtworzyć siły, które przecież uległy znacznemu osłabieniu po powstaniu. Postawę polityczną pokolenia popowstaniowego kształtuje przede wszystkim hasło "nie dajmy się wyniszczyć". Kolejne klęski zrywów zbrojnych zrodziły pewność, że naród jest za słaby, by móc liczyć na zwycięstwo w walce z zaborcami. Stąd też zrezygnowano z walki narodowowyzwoleńczej, z działalności konspiracyjnej na rzecz tzw. trzeźwości politycznej, która daje szansę utrzymania się w jedności i możliwość rozwoju narodu włączonego w organizm polityczny państw zaborczych. To co stało się za sprawą władz rosyjskich po zdławieniu powstania styczniowego (egzekucje, zsyłki) sprawiło, że myśl powstańcza, narodowo-wyzwoleńcza została zsunięta w głębiny świadomości. Pozbawiano ludzi majątków, chłopi nie musieli już pracować dla szlachty (uwłaszczenie). Szlachta przenosiła się do miast - powstanie pierwszej polskiej inteligencji. Wtedy to ukształtował się etos polskiej inteligencji, sposób działania. Mieli oni poczucie misji wobec reszty narodu, działając na polu kulturalnym, będąc zdolnymi do poświęceń. Tych, którzy stracili swe majątki nazywano „zrzuconymi z siodła”. Nagle znaleźli się na bruku i musieli ze sobą coś zrobić. Z tego środowiska będą się wywodzić pozytywiści, jak również socjaliści. Uderzono w Kościół katolicki. Bezlitośnie szalała cenzura. W szkołach historię Polski przedstawiano w wersji rosyjskiej, chcąc obrzydzić młodym Polakom historię ich kraju. Z premedytacją obniżano również poziom nauczania. By tożsamość narodowa nie zanikła pozytywiści opracowali swój program i zaczęli wprowadzać go w życie. Literatura miała w dziedzinie propagowania haseł pozytywistycznych ogromny, wręcz kluczowy udział. Poprzez wszelkie utwory literackie, a także poprzez publicystykę, głoszono program mający podnieść Polskę. Rosnący prestiż prasy łączył się ściśle z rozwojem cywilizacji, i to nie dlatego, że unowocześnia się technika druku i powstają szybkie sposoby przekazywania informacji, lecz również dlatego, iż prasa stanowi potężny środek upowszechniania i popularyzowania zdobyczy cywilizacyjnych (z podobnych powodów w literaturze głównym gatunkiem literackim stała się powieść - jako zrozumiała dla szerszego grona odbiorców). W tym też sensie prasa służyła ideom pozytywistycznym. Ówczesne dziennikarstwo spełnia bowiem różne funkcje społeczne: propaguje program "pracy organicznej" i "pracy u podstaw", wychowuje nowego czytelnika, dając mu niezbędny zasób wiedzy i kształtując jego przekonania. Istotną rolę odegrała prasa jako czynnik demokratyzujący stosunki społeczne, wpływając na rozszerzenie kręgu czytającej publiczności o warstwy słabo dotąd uczestniczące w kulturze. Sytuacja kraju pod zaborami dodatkowo wzmacniała znaczenie prasy, która musiała zastępować nieistniejące instytucje kulturalne, oświatowe i naukowe. Duże swobody polityczne w Galicji wpłynęły na rozwój szkół i instytucji kulturalnych. W Krakowie i we Lwowie działały polskie uniwersytety, powstała Akademia Umiejętności, polskie teatry i wydawnictwa miały dość szerokie pole działania. Z drugiej strony władze austriackie widziały nasze ziemie przede wszystkim jako zaplecze gospodarcze i dlatego faworyzowały polskie ziemiaństwo. Warstwa ta przybrała wiernopoddańczą postawę wobec Austrii. Arystokracja wysłała list do cesarza poddający Galicję we władanie cesarza. Podobnie było z "Teką Stańczyka" (autorstwa czołowych naukowców i publicystów), w której nawoływano do całkowitego posłuszeństwa władzom. Organem prasowym "stańczykowców" był krakowski "Czas". Położenie mas chłopskich było tragiczne. Sytuacja w zaborze pruskim była znacznie gorsza. Szczególnie pod rządami kanclerza Bismarcka zabór pruski podlegał wyniszczającej germanizacji. Ograniczano działalność kulturalną, oświatową, społeczną oraz utrudniano osiedlanie się na nowych terenach. Klęska powstania styczniowego, które rozegrało się głównie na terenach zaboru rosyjskiego sprowadziła na Królestwo szczególne represje. Polacy zostali usunięci z pracy w administracji, językiem urzędowym został rosyjski, rusyfikacją objęto szkoły i urzędy. Warszawa przestała być stolicą, byłym powstańcom konfiskowano majątki, cenzurowano prasę, wydawnictwa i spektakle teatralne. Młode pokolenie odwróciło się od szczytnych ideałów romantyzmu, zarówno od przekonania, że "Polska jest Chrystusem narodów" czy "Winkelriedem narodów", jak i od nakazów konieczności walki z wrogiem, nie przyjmując ani metody "lisa", ani "lwa". Chcąc obudzić naród z marazmu, z atmosfery zniechęcenia i beznadziejności, przekonać, że i w takiej, jak nasza sytuacji, można szukać dróg uratowania Polski, głoszono konieczność pracy nad podniesieniem stanu gospodarki, poziomu materialnego i moralnego społeczeństwa. Tak więc, ogólnie mówiąc, w epoce romantyzmu naczelnym hasłem była walka, w pozytywizmie - praca. Pozytywizm w Polsce wywodzi się przede wszystkim z tzw. pozytywizmu warszawskiego, który był dziełem absolwentów Szkoły Głównej na przełomie lat 60-tych i 70-tych. Propagowali oni podstawowe hasła pozytywizmu, jak również chcieli zmienić mentalność szlachcica (by nie myślał, że nie jest stworzony do pracy) oraz prowadzili walkę o stanie się partnerem Rosji. Poruszali się po grząskim terenie między ratowaniem ojczyzny, a jej zdradą. Pozytywiści postrzegali romantyzm jako epokę, która doprowadziła do zbrodni. LITERATURA W POLSCE (opis niżej - głównie nowela) Bolesław Prus - „Lalka”, „Katarynka”, „Antek” Eliza Orzeszkowa - „Nad Niemnem” Henryk Sienkiewicz - „Trylogia”, „Jamioł”, „Szkice węglem”, „Janko muzykant”, „Latarnik” Adam Asnyk - „Daremne żale, próżny trud…”, „Do młodych”, „Nad głębiami” (zbiór sonetów) Maria Konopnicka - „Rota”

FILOZOFOWIE

August Comte - "Kurs filozofii pozytywnej" (filozofia pozytywna)

W „Kursie filozofii pozytywnej” zwrócił uwagę na różnicę w rozwoju nauk przyrodniczych i społecznych. Te pierwsze jego zdaniem coraz lepiej tłumaczą mechanizmy rządzące naszym światem. Te drugie nie dotykają sedna sprawy. Uważał że nauki społeczne skupiają się na badaniu otoczenia, a nie na badaniu mechanizmów rządzących życiem społecznym. Te, jak twierdził Comte, można badać metodami charakterystycznymi dla nauk przyrodniczych. Wszelkie nieszczęścia ludzkości - wojny, nierówności społeczne biorą się z niezrozumienia prawa rządzących społecznościami i z będącej rezultatem tego niemożności zbudowania sprawiedliwego systemu społecznego. Nowy człowiek ma być altruistą.

Poznanie mechanizmów społecznych przez badanie i obserwacje pozwoli na stopniowe zmiany w społeczeństwie prowadzące do ogólnego szczęścia.

Przekonanie że społeczeństwo i przyroda rządzą się tymi samymi prawami nazywane jest monizmem przyrodniczym. Filozofia Comte zakładała stopniową globalizację społeczeństwa i zanik dotychczasowych wierzeń religijnych i obyczajów.

Główne cechy filozofii pozytywnej:

• filozofia pozytywna ma sens praktyczny - ma służyć poprawie życia, badać przedmioty rzeczywiste i rzeczy dostępne rozumem;

• cel tej filozofii - uzyskiwać wiedzę pewną;

• wzorem postępowania filozofa są nauki przyrodnicze (fizyka, chemia) i ich metody: eksperyment i obserwacja;

• przedmiotem badań mogą być tylko fakty fizyczne, a nie psychiczne, gdyż o psychice wiedzy pewnej posiąść nie można

John Stuart Mill - "Co to jest utylitaryzm?" (utylitaryzm)

• głosił "użyteczność" wszystkich dzieł człowieka, w tym także literatury;

• wszystko co czyni człowiek powinno przynosić pożytek społeczeństwu, nauczać, wychowywać, krzewić ideały moralne, itp. (tylko takie działania mają sens - utylitaryzm);

• filozofia powinna służyć rozwiązywaniu konkretnych i ścisłych problemów naukowych oraz organizowaniu życia społecznego;

• odrzucał wszelkie rozważania abstrakcyjne uważając je za bezsensowne, skupiał się na problemach metod naukowych i logiki;

• w sprawach społecznych był zwolennikiem liberalizmu i utylitaryzmu. Jego liberalizm opierał się na przekonaniu że miarą wartości społeczeństwa jest dawanie jednostkom prawa do samodzielnego rozwoju. Podstawowym założeniem państwa ma być strzeżenie tej wolności.

Herbert Spencer - "Wstęp do socjologii" (ewolucjonizm)

Był uczniem Darwina. Wprowadził do filozofii pozytywistycznej dwa ważne pojęcia:

Ewolucjonizm - w myśl tego poglądu ludzkość podlega nieustannemu rozwojowi polegającemu na wyłanianiu się kolejnych coraz wyżej zorganizowanych form bytu. Każda społeczność przechodzi określone fazy rozwoju. W trakcie tej ewolucji wykształcają się rozmaite składniki kultury i cywilizacji jak: rodzina, obrzędy, obyczaje, grupy społeczne, instytucje państwowe i organizacje przemysłowe.

Organicyzm - wszystkie instytucje tworzą organizm społeczny. Funkcjonuje on na zasadach zbliżonych do biologicznych. Poszczególne organy i komórki wypełniają powierzoną im funkcję. Należy więc dbać o zdrowie społeczeństwa, pamiętając że wymaga ono jednoczesnego rozwoju wszystkich jego elementów.

Karol Marks (1818 - 1883)

Wykształcenie, podróże i spotkania z ludźmi postawiły Marksa na skrzyżowaniu trzech prądów myślowych: niemieckiej filozofii, francuskiego socjalizmu i brytyjskiej ekonomi politycznej. Zasadą filozofii Marksa jest wychodzenie od człowieka jako bytu myślącego. Doktryna jego jest teorią poznania: materializm dialektyczny. Doktryna Marksa jest także filozofią historii, wedle której rozwój historyczny jest regulowany prawami ekonomicznymi , a przede wszystkim walką między „klasami posiadającymi”, a „klasami uciskanymi”, jest wreszcie teorią ekonomiczną, twierdzącą ,że potrafi wyjaśnić niesprawiedliwość ekonomi kapitalistycznej i wyrazić zasady, według których społeczeństwo kapitalistyczne unicestwi się samo, co pozwoli na powstanie państwa robotniczego. Dzieło Marksa nieco zwietrzało, ale odcisnęło piętno na całej epoce, tak w płaszczyźnie teorii ekonomicznych jak i historii państw.

NURTY FILOZOFICZNE

Scjentyzm - głównym jego przedstawicielem był filozof angielski K. Pearson. Scjentyści uważali, że nauki przyrodnicze dostarczają wiedzy pewnej, polegającej przede wszystkim na stwierdzaniu faktów i odkrywaniu praw, stanowią więc podstawę do całości ludzkiej wiedzy.

Nauka według scjentystów powinna stać się narzędziem człowieka w jego walce o byt, a także orężem w walce o wolność myśli. Pogląd ten znalazł wyraz w książce K. Pearsona „Ethics of Freethought” (1888).

Scjentyzm zdecydowanie wystąpił przeciwko spekulacjom religijnym, teologicznym i metafizycznym, uznając, że są one całkowicie nieuzasadnione. Moralne wg scjentystów jest życie w zgodzie z przyrodą, rozwijające możliwości każdego człowieka.


Agnostycyzm - był to pogląd filozoficzny negujący możliwość poznawania świata i praw nim rządzących. Pozytywiści sądzili, iż w sferze nauki nie mieszczą się rozważania o istocie rzeczy oraz wszelkie spekulacje o charakterze metafizycznym. Poznawać można jedynie dostępne zmysłom zjawiska i ich związki. Należy je zatem dokładnie opisać, nie sposób jednak określić ich celowości. Stąd agnostycyzm sprzyjał postawom areligijnym i indyferentnym - dość powszechnym wśród pozytywistów.


Utylitaryzm (z łaciny utilitas - korzyść, pożytek) - powstała w Anglii w XVII w. i trwająca do XIX w. koncepcja etyczna, zgodnie z którą działanie jest uznawane za dobre moralnie, jeżeli chcąc zaspokoić własne przyjemności i potrzeby oraz zabiegając o własny interes, służy się dobru ogółu. Utylitaryści usiłowali wykazać, że interes indywidualny i ogólny nie muszą być przeciwstawne, a w przypadku sprzeczności możliwe jest ich uzgodnienie. Celem działań powinno być szczęście jak największej liczby ludzi.

Mill przedstawiał utylitaryzm tak: „Nauka przyjmująca za zasadę moralności pożytek albo zasadę największego szczęścia utrzymuje, że wszystkie nasze czynniki są dobre, jeżeli pociągają za sobą szczęście nasze i innych, i złe w miarę nieszczęścia, które mogą spowodować. Szczęściem nazywa ta nauka przyjemność i nie bytność cierpienia, przez nieszczęście rozumie cierpienie i nie bytność przyjemności”.
Pokrewna utylitaryzmowi była filantropia (filantrop - miłujący człowieka), działalność dobroczynna, charytatywna, prowadzona przez ludzi zamożnych dla ludzi biednych, do której powszechnie namawiano.

Monizm przyrodniczy - jedność świata natury i ludzi, bo cały świat podlega tym samym prawom; konsekwencją jest stosowanie do badania sfery ludzkiej metod biologii i fizyki, eksperymentu i obserwacji.

Praktycyzm - stawianie sobie osiągalnych, rozsądnych celów, troska o dobór środków do ich urzeczywistnienia; odwrotność romantycznego "mierz siły na zamiary".

Relatywizm - głosi, że pojęcia takie, jak dobro, zło, piękno, prawda są względne, zależne od relacji i okoliczności (czyli są relatywne).

Minimalizm - człowiek powinien być tzw. minimum, wybierać sobie zagadnienia, które są mu dostępne i które są możliwe do zbadania.

HASŁA POZYTYWISTÓW

Praca organiczna - Herbert Spencer wysunął koncepcję traktowania społeczeństwa jako żywego organizmu, którego właściwe funkcjonowanie może zapewnić tylko prawidłowa działalność wszystkich organów. A więc, by społeczeństwa osiągały coraz wyższe stadia rozwoju, muszą pomnażać swe bogactwa, doskonalić wszystkie dziedziny gospodarki i kultury. Dlatego propagować trzeba działalność ludzi z inicjatywą, z konkretnym fachem w ręku, przedsiębiorczych dziedziców, pomysłowych i wykształconych inżynierów, gdyż w nich jest droga prowadząca do aktywizacji innych, do podniesienia i unowocześnienia gospodarki i wreszcie do ogólnego dobrobytu kraju. Należało więc wszczepić narodowi zasadę utylitaryzmu, by przekonać o konieczności działania na rzecz wspólnego dobra. W ówczesnej prasie tak definiowano tę zasadę: "Utylitaryzm, to owa wielka społeczna zasada, która nakazuje człowiekowi być użytecznym wszędzie i zawsze, uczy stawiać sobie jasno określony cel i ku niemu wytrwale zmierzać".


Praca u podstaw - pozytywiści rozumieli konieczność pracy na rzecz najbiedniejszych i najbardziej upośledzonych warstw narodu, które mając możność normalnego życia, swoją pracą pomnożą bogactwo ogólnonarodowe. Sięgnąć należało więc do tych, którzy, zajmując miejsce u podstaw społeczeństwa, stać się mogą mocnym i trwałym filarem. Kierowano więc apele do warstw wykształconych, do nauczycieli, lekarzy, społeczników, by "szli w lud", zbliżyli się do problemów wsi, wydobyli ją z wiekowego zacofania, podnieśli stan zdrowotny jej mieszkańców i uświadomili im rolę, jaką mogą spełnić w odbudowywaniu siły narodu. Podobną troską otoczono rodzący się proletariat, wyzbytą majątków szlachtę, biedotę bez zawodu, nawołując do konkretnego działania, do szukania sposobu polepszenia ich losu, gdyż "każdy mieszkaniec kraju obdarzon jest od natury uzdolnieniem, które zdrowe pojmowanie dobra ogólnego spożytkować może". Głoszono przy tym hasła emancypacji kobiet, które pozbawione były praw społecznych, i asymilacji Żydów, którym starano się umożliwić ludzką egzystencję w ramach polskiego społeczeństwa. Wszystkie te dążenia, zamykające się w założeniach omawianego hasła, wynikały z wiary w możliwość harmonijnej współpracy wszystkich warstw dla dobra ogólnego, w stopniowy wzrost dobrobytu, w możliwość rozwoju kraju, mimo niewoli i całego dramatu społeczeństwa.

Emancypacja kobiet - jest to program prowadzący do uzyskania przez kobiety równych z mężczyznami praw majątkowych i politycznych oraz dostępu do wykształcenia i pracy. Ruch społeczny stawiający sobie takie cele został zapoczątkowany w Wielkiej Brytanii i USA już w I połowie XIX w., ale w obu krajach pełne prawa wyborcze kobiety uzyskały dopiero po I wojnie światowej. Na ziemiach polskich proces ten rozpoczął się w 2 połowie XIX w. wraz z odchodzeniem (widocznym po 1864) od tradycyjnego modelu społeczeństwa; zaczęto wówczas tworzyć szkoły ogólnokształcące i zawodowe dla dziewcząt, rozpoczęto starania o prawo wstępu na wyższe uczelnie, powstawały zakłady usługowe zatrudniające kobiety; propagatorkami idei emancypacji kobiet w epoce pozytywizmu były: E. Orzeszkowa , M. Konopnicka, na przełomie XIX i XX w. J. Dawidowa, K. Bujwidowa.


Asymilacja Żydów - hasło asymilacji Żydów występowało tylko w polskim pozytywizmie. W ciągu wieków na ziemiach polskich osiedlało się tysiące Żydów, którzy wypędzani z Europy znajdowali warunki do życia i pracy. Wiele wschodnich miast zostało zasiedlonych wyłącznie przez ludność żydowską. W drugiej połowie XIX w. narasta fala antysemityzmu, zdarzają się pogromy Żydów. Polscy pozytywiści żądali rozwiązania tzw. kwestii żydowskiej. Sądzili, że można to uczynić poprzez wchłonięcie Żydów przez polski organizm społeczny. Należało więc ich zdaniem przy zachowaniu inności Żydów, ich religii i obyczajów kształcić, oświecać, stwarzać nowe miejsca pracy. Należało zniszczyć barierę obcości między Żydami a Polakami dla dobra całego społeczeństwa.

LITERATURA POZYTYWISTYCZNA W POLSCE

Rozwój literatury w epoce pozytywizmu odpowiada ściśle ewolucji postaw i poglądów.

W pierwszej fazie pozytywizmu, dominowała forma tendencyjna. Twórcy pozytywistyczni ukazywali w nich swoje nowe poglądy, często potępiali wszystkich, którzy nie chcieli im sprzyjać. Ich częstym motywem jest „czarno-biały” świat, podzielony na istoty dobre i złe. Pisarze rozumieli swoją rolę jako wysłanników misji propagandowej w służbie pozytywnej przyszłości.
Istotna zmiana nastąpiła po roku 1881. Literatura odeszła wówczas od tendencyjnego dydaktyzmu, pragnąc w to miejsce dać szeroki obraz społeczeństwa. Zaowocowało to zresztą zmianą ulubionej formy literackiej, a mianowicie drobnych gatunków epickich, a na ich miejsce weszła powieść. W obecnej literaturze dominuje realizm. Pisarze przywiązują wagę do wiernego oddawania obrazu ówczesnego świata. Postacie są nadal typowe, ale ich portrety są pogłębione psychologicznie.

Ważnym elementem literatury pozytywistycznej jest nowelistyka. Nowelistyka polska podlegała w okresie pozytywistycznym stopniowej ewolucji. Początkowo jej autorzy korzystali z tradycyjnych schematów, wzbogaconych składnikami ideowego programu. Stąd też bliski związek nowel i opowiadań z ówczesnymi gatunkami publicystycznymi. Fabuły nowelistyczne miały charakter tendencyjnie uformowanego pozytywistycznego przykładu. Polegało to na propagowaniu środkami literackimi tez programowych, a więc założeń "pracy u podstaw" i "pracy organicznej". Stosunek pisarzy do ważnych problemów epoki traci z czasem znamiona tendencyjności. Obraz świata przedstawionego w nowelistyce staje się skomplikowany i niejednoznaczny, a jego ujęcie realistyczne. U schyłku lat siedemdziesiątych optymizm wczesnych utworów ustępuje miejsca coraz bardziej widocznemu pesymizmowi. Bohaterowie ponoszą niezasłużone klęski, spotykają się z niezrozumieniem, obojętnością, a nawet wrogością środowiska. Szczególnego znaczenia w pozytywistycznej nowelistyce nabiera problem bohatera, którym jest człowiek z ludu. Występuje on właściwie w nowelach wszystkich pisarzy: Sienkiewicza ("Szkice węglem", "Janko Muzykant", "Jamioł", "Za chlebem", "Bartek zwycięzca"), Orzeszkowej ("Obrazek z lat głodowych", "Tadeusz"), Prusa ("Antek", "Na wakacjach"). W ówczesnej nowelistyce świat chłopski to przede wszystkim świat ludzi skrzywdzonych. Przesłanki krzywdy tkwią w ciemnocie i nędzy środowiska, które jest bezbronne wobec bezwzględnych i amoralnych jednostek (np. Zołzikiewicz w "Szkicach węglem"). Klęski postaci z ludu to także wynik obojętności "warstw oświeconych" i ich klasowego egoizmu. Równocześnie twórczość nowelistyczna wydobywa te pierwiastki psychiki chłopskiego bohatera, które dowodzą jego wysokiej wartości etycznej i heroizmu ("Na wakacjach", "Michałko"), uzdolnień ("Antek", "Janko Muzykant"), pracowitości i uporu ("Za chlebem"). Szczególne miejsce w twórczości nowelistów zajęła problematyka patriotyczna. Trudności w zrealizowaniu tematu były olbrzymie ze względu na cenzurę. Istniały również bariery psychologiczne, stworzone przez społeczny "zakaz" krytykowania narodowej przeszłości. Mimo to powstały wówczas "klasyczne" nowele patriotyczne, takie jak nowela Sienkiewicza "Latarnik", "Omyłka" Prusa, "A...b...c..." oraz późniejszy cykl "Gloria victis" Orzeszkowej. W nurcie tym objawia się powrót do tradycji romantycznej, najbardziej widoczny w nowelach Sienkiewicza i Orzeszkowej. Nowelę pozytywistyczną w jej szczytowym okresie cechuje głęboko humanistyczny stosunek do człowieka "nizin", zdecydowanie zmienia się pole obserwacji społecznej, widoczna staje się potrzeba ukształtowania nowych zasad kontaktów międzyludzkich.

PRĄDY LITERACKIE

Realizm był zasadniczą metodą twórczą pisarzy pozytywizmu, pojmowany jako zasada prawdziwego i wiernego odtwarzania rzeczywistości w literaturze. Terminem "realizm" posługujemy się jako nazwą historyczną dominującego w sztuce europejskiej XIX wieku prądu, związanego ściśle z rozwojem prozy artystycznej. W powieści bowiem kształtuje się odmiana realizmu, zwana "wielkim" lub "dojrzałym". Za jego twórcę uważany jest wybitny francuski powieściopisarz, Honoriusz Balzac.

Dziewiętnastowieczny realizm opierał się na przekonaniu, iż dzieło literackie jest pełnym sprawozdaniem z ludzkich doświadczeń, opisem zachowań i stosunków, przedstawieniem szczegółów życia i jego tła, wreszcie dokładnym odwzorowaniem typowych charakterów. Dlatego też celem pisarza - realisty było stworzenie obrazu świata możliwie najbardziej adekwatnego do obiektywnie istniejącego stanu. W tym celu dokonywał on selekcji dostępnego mu materiału, by wydobyć typowe zjawiska, postacie, sytuacje (typowe tzn. reprezentatywne dla danej klasy społecznej, grupy ludzkiej, itp.). Poprzez silne zindywidualizowanie postaci, nadanie im głębi psychologicznej i stworzenie wrażenia unikalności i niepowtarzalności dążył on do stworzenia złudnego prawdopodobieństwa istnienia świata przedstawionego. Obiektywizm obrazowania osiągał on poprzez rezygnację z komentarza odautorskiego lub stylizację na list, pamiętnik czy dziennik. Język tego utworu zbliżony był do języka potocznego.

Utwór realistyczny nastawiony był krytycznie wobec rzeczywistości, ale wyrażał przeświadczenie o możliwości jej poznania i przeobrażenia. Dla realizmu charakterystyczne są nowela i powieść.

W Polsce trwał od ok. 1864r. do ok. końca wieku. Formalnie zakończył się w latach 1910-16, gdy umarli jego czołowi twórcy: H. Sienkiewicz, E. Orzeszkowa, B. Prus, M. Konopnicka.


Naturalizm jako prąd literacki powstał i osiągnął największe znaczenie we Francji. W tym kraju działał bowiem jego najwybitniejszy twórca - Emil Zola (1840 - 1902). Punktem wyjścia dla naturalizmu była również twórczość G. Flaubert'a (przedstawiciel romantyzmu - naturalizm flaubertowski).

W sformułowanych przez Zolę i rozwiniętych przez jego zwolenników koncepcjach obrazu świata społecznego na plan pierwszy wysuwa się motywacja biologiczna w jej ewolucyjnej, darwinowskiej wersji, wraz z teorią dziedziczenia, doboru naturalnego, walką o byt. Dlatego też przedstawiona w naturalistycznych utworach rzeczywistość ma wyraźny charakter pesymistyczny. Świat współczesny, w którym panują kapitalistyczne prawa, jest patologiczny; społeczeństwem rządzą zasady bezwzględnej walki i przemocy, a jednostkami - popędy i instynkty. Człowiek jest przede wszystkim cząstką przyrody. Nie patrzono na niego jak na istotę duchową, ale jak na istotę psychofizyczną i biologiczną. Naturaliści z upodobaniem akcentowali biologizm człowieka, sięgając przede wszystkim do środowisk, na których kultura nie odbiła piętna (żebracy, prostytutki, itp.).

W powieści naturalistycznej dominują ciemne barwy. W tym tonie przedstawiane są z niezwykłą, wręcz fotograficzną dokładnością, różnego rodzaju anomalie społeczne i jednostkowe. Opis góruje nad opowiadaniem. Drastyczność w ukazywaniu erotyki, procesów fizjologicznych i stanów chorobowych nasyca teksty brzydotą. Można wręcz mówić o estetyce brzydoty w twórczości naturalistów. Wyjaskrawiając biologiczne aspekty ludzkiego życia, pisarze starają się zasugerować czytelnikowi swój pełny obiektywizm w przedstawianiu świata. Odrzucają romantyczną emocjonalność i wczesno-pozytywistyczną tendencyjność. Dążą do zbliżenia swych utworów do gatunków paraliterackich: dzienników, pamiętników, reportaży, a w konsekwencji - do potocznego języka. Te odwołania miały gwarantować rzetelność i prawdziwość przedstawionego świata. Narrator naturalistyczny z zasady nie opatruje tego świata komentarzem, lecz po prostu go opisuje. Fikcja literacka zostaje ograniczona.

Naturalizm dokonał przekształcenia w sferze fabularnej - ograniczona została rola narratora, większa rola zostaje przypisana przedstawianiu określonych scen z punktu widzenia bohatera i bohaterów (tendencja do kształtowania bohatera zbiorowego). Duże znaczenie osiągnęło ukazywanie chwil, momentów z życia bohatera. Naturaliści znacznie poszerzyli udział języka potocznego w utworze, rozbudowali dialogi, posługiwali się często mową zależną. Na naturalizm oddziaływał dość mocno behawioryzm - nurt literacki polegający na opisie zachowań bohatera, jego reakcji (autora nie interesuje jego dusza bądź psychika, ani co jest przyczyną tych zachowań).

Naturalizm inspirowały: walka o byt, dziedziczność (darwinizm), dobór naturalny, zdeterminowanie przez instynkty, scjentyzm (pisarz jako reprezentant nauk ścisłych miał opisywać rzeczywistość, nie ma tematów tabu).

PUBLICYSTYKA

Ważniejsze dzienniki: "Kurier Warszawski", do którego pisywał Bolesław Prus, "Kurier Codzienny", "Gazeta Warszawska", "Gazeta Polska" oraz "Słowo" redagowane przez Henryka Sienkiewicza i "Nowiny" redagowane przez Prusa.

Tygodniki i dwutygodniki reprezentowały najlepiej: "Przegląd Tygodniowy" - redagowany przez Adama Wiślickiego oraz "Prawda" - Aleksandra Świętochowskiego (najbardziej bojowy pozytywista w Polsce).

Niemałą poczytnością cieszyły się także gazety nie wymagające szczególnie wyrobionych odbiorców i zaspokajające potrzeby i zainteresowania przeciętnych czytelników. Tu wymienić należy: "Opiekuna Domowego", "Niwę", "Bluszcz" i "Kronikę Rodzinną".

W Krakowie dominował "Czas" - organ konserwatystów oraz miesięcznik "Przegląd Polski".

TEMATY LITERATURY POZYTYWISTYCZNEJ

Praca: “Lalka”, “Nad Niemnem” (postulat pracy organicznej), “Marta”, “Emancypantki” (praca kobiet), “Szkice węglem” (praca u podstaw)
Ojczyzna (mit powstań): “Nad Niemnem” (mogiła powstańców i wspomnienie powstania jako czas i miejsce sacrum), “Rota”, “Lalka” (wątek powstańczy w życiu Wokulskiego; mit i legenda epoki napoleońskiej oraz marzenia Rzeckiego), “Gloria victis” (nowela o powstaniu styczniowym), “Do młodych” A. Asnyka

Miasto (nowy temat polskiej literatury, który pojawia się w drugiej połowie XIX wieku. Miasto jako wielkie skupisko ludzi, staje się miejscem, w którym można obserwować reguły życia społecznego, rolę pieniądza, zaistniałej właśnie inteligencji i obyczajowość miejską): “Lalka” (Warszawa), “Dym”, “Mendel Gdański” (Warszawa), “Katarynka”, “Kamizelka”

Dworek szlachecki (znany w polskiej literaturze motyw - “Pan Tadeusz”, pozytywiści go jedynie kontynuują: “Nad Niemnem” (Korczyn, Olszówka, zaścianek Bohatyrowiczów), “Lalka” (Zasławek)

Wieś chłopska (temat ten wprowadziło zainteresowanie pracą u podstaw i scjentyzm. Utwory ukazują zaniedbanie dzieci wiejskich, sytuacje i światopogląd polskiego chłopa. Motyw ten będzie już stale towarzyszył polskiej literaturze, a w formie ludomanii pojawi się w Młodej Polsce.): “Szkice węglem”, “Antek”, “Janko Muzykant”, “Tadeusz”, “Placówka”, poezje ludowe i “Obrazki” M. Konopnickiej
Dzieci (w epoce pozytywizmu dziecko staje się pełnoprawnym bohaterem, a pisarze głośno mówią o jego krzywdzie): “Nad Niemnem”, poezje M. Konopnickiej, “W pustyni i w puszczy”, “Antek”, “Dobra pani”, “Janko Muzykant”, “Katarynka”, “Anielka”, “Powracająca fala” (motyw miłości ojcowskiej)

Miłość: „Trylogia”, “Lalka” (miłość Wokulskiego), poezje Asnyka (motyw miłości niespełnionej)

Historia (zainteresowanie dawnymi czasami jako tłem lub tematem nie jest nowe - romantyczna fascynacja średniowieczem, renesansowa - antykiem. Rzetelną powieść historyczną wprowadził J.I. Kraszewski. Jego wielkim kontynuatorem jest H. Sienkiewicz): “Faraon” (czasy faraona Ramzesa XIII), “Krzyżacy” (XV wiek), “Quo vadis” (prześladowania pierwszych chrześcijan), „Trylogia” (Powstanie Chmielnickiego, Potop szwedzki, Wojna z Turcją)

Uroda natury: “Z Tatr” A. Asnyka, liryki Konopnickiej, “Nad Niemnem”

Filozoficzne rozważania o człowieku, życiu, przemijaniu: “Lalka”, poezje A. Asnyka “Nad głębiami”

Biedota miejska, proletariat: “Lalka”, “Powracająca fala”, “Dym”

Emancypacja kobiet: “Nad Niemnem”, “Emancypantki”

Kwestia żydowska: “Mendel Gdański”, “Lalka”

Los emigranta, tułacza: “Latarnik”, “Za chlebem”

GATUNKI LITERACKIE POZYTYWIZMU

Nowela - zwięzły utwór narracyjny, pisany prozą, o wyraźnej akcji i prostej, najczęściej jednowątkowej fabule; wydarzenia z życia bohatera rozgrywają się w krótkim okresie czasu, przy czym autor unika wszelkich komentarzy, szczegółowych opisów zarówno postaci, jak i sytuacji; istotnym elementem noweli jest pointa, czyli kulminacyjny, końcowy moment, wyrażający sens przedstawionych wydarzeń; posługiwano się nią w tworzeniu wzorów osobowych i ośmieszaniu postaw negatywnych; przedstawiciele: B. Prus ("Katarynka", "Kamizelka"), H. Sienkiewicz ("Latarnik"), E. Orzeszkowa ("Z różnych sfer"), Maria Konopnicka ("Miłosierdzie gminy");

Opowiadanie - podobne do noweli; niewielki utwór narracyjny prozą; prosta, najczęściej jednowątkowa fabuła; różni się od noweli brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, wreszcie skojarzeniowym tokiem narracji; znamienne dla opowiadania było eksponowanie narratora, którego punkt widzenia decydował o sposobie argumentacji i zakresie przedstawionych treści; podobnie jak nowela, opowiadanie było podporządkowane kreowaniu nowych tendencji, a autorami ich byli ci sami pisarze, którzy nadawali ton epoce: B. Prus ("Antek"), H. Sienkiewicz, M. Konopnicka ("Nasza szkapa).

Powieść - rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej objętości i swobodnej kompozycji, pozwalający na łączenie wielu wątków w rozbudowanej fabule, a także powoływanie dużej liczby bohaterów w dowolnej formule świata przedstawionego, umożliwiał najpełniejsze przekazywanie wiedzy i najbardziej sugestywne przekonanie o słuszności własnych racji.

Powieść tendencyjna - podporządkowana propagowaniu haseł "pracy organicznej" i "pracy u podstaw"; występująca w dwu zasadniczych odmianach: pierwsza - nawiązywała do formuły melodramatycznej, uatrakcyjnionej wątkami sensacyjnymi, w które wpisywano czarno-białe charakterystyki środowisk i wartości; druga - odwoływała się do późnooświeceniowej tradycji powieści humorystyczno-satyrycznej; wszystkie odmiany powieści tendencyjnej zmierzały do jednoznacznego wykorzystania wszystkich środków ekspresji dla wykazania słuszności propagowanej tezy; rezygnowano więc z pogłębionych portretów psychologicznych bohaterów na rzecz idealizowanych postaci pozytywnych skontrastowanych z negatywnymi pod każdym względem przeciwnikami ich poglądów; autor powieści tendencyjnej (podobnie jak opowiadania i noweli) zakładał bowiem wstępnie potrzebę przekonania odbiorców o słuszności jakiejś sprawy (np. konieczności kształcenia dzieci wiejskich, potrzebie przełamywania barier społecznych i dążenia do solidaryzmu narodowego), a potem tworzył sytuację fabularną, która słuszność tę bez wątpliwości uzasadnia.

Powieść realistyczna - powstała z powodu braku wartości artystycznych w utworach propagandowych; pogłębiono psychologiczne portrety bohaterów i nałożono je na krytyczną analizę zjawisk społecznych ("Lalka", "Emancypantki", "Nad Niemnem") - przedstawiały jednostkowe dramaty na tle rozbudowanej panoramy rzeczywistości społecznej, dążąc do uszczegółowienia realiów, osadzenia utworu w konkretnym miejscu i czasie, wreszcie - do uświadomienia najważniejszych problemów społecznych i narodowych (wpływ powieści tendencyjnej).

Powieść historyczna - służyła analizowaniu zjawisk współczesnych ("Faraon" Prusa) bądź tworzyła w schemacie sensacyjno-przygodowym idealizowany obraz przeszłości narodowej (np. powieści historyczne Sienkiewicza).

Obrazek poetycki - gatunek łączył elementy epickie, wyraźnie zbliżone do konwencji noweli, z motywami lirycznymi (zapis emocjonalnego stosunku do krzywdy społecznej), wpisując je w strukturę regularnego, sylabicznego (najczęściej jedenastozgłoskowego) schematu wersyfikacyjnego; Maria Konopnicka ("W piwnicznej izbie", "Jaś nie doczekał") starała się wzmocnić środkami lirycznymi obraz tragicznej sytuacji najbiedniejszych grup społecznych.

Artykuł programowy - gatunek publicystyczny, często pisany w formie eseju, podejmował rozległą problematyką społeczną; felieton - jest to niewielki artykuł publicystyczny o różnorodnej tematyce, utrzymany w lekkiej i żywej formie. Cechuje go swobodne łączenie tematów, luźna kompozycja. Pokazywał i piętnował złe cechy ludzi, często poprzez fikcyjne opowiadanka; reportaż - jest to jedna z form prozy publicystycznej, będąca żywym opisem konkretnych zdarzeń znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji. Przykładem mogą być "Listy z podróży do Ameryki" H. Sienkiewicza. Reportaż miał za zadanie informować odbiorców o jakiś wydarzeniach, szczególnie ważnych w tamtych czasach odkryciach.

SYLWETKI KOBIET W UTWORACH POZYTYWISTYCZNYCH

W okresie pozytywizmu zmienia się sytuacja kobiet. Po powstaniu styczniowym wiele kobiet zostało wdowami, pozbawione środków do życia i majątków nie umiały znaleźć się w nowej sytuacji, ani znaleźć pracy, aby przeżyć musiały się imać najprostszych zajęć lub znaleźć bogatego męża. Tylko nieliczne dzięki własnym ambicją i nauce znalazły się w kręgu inteligencji twórczej.
· Rzeczniczką przyznawanie kobietą praw była Eliza Orzeszkowa „Kilka słów o kobietach”. Bolesław Prus odnosił się ironicznie do haseł emancypacji „Emancypantki”. Rozprzestrzeniająca się w II połowie XIX idea przyznawała kobietom prawo do nauki i pracy, oraz wyboru modelu życia. Kobieta zmieniała się z salonowej lalki, w świadomego swoich praw człowieka. W okresie pozytywizmu stało się to udziałem nielicznych, naprawdę silnych psychicznie kobiet.

Kobieta salonowa - taki model to dziedzictwo wielowiekowej tradycji przyznającej kobiecie rolę ozdoby salonów, pozbawiające je prawa stanowienia o sobie. Pisarze pozytywistyczni wskazują na ich wewnętrzną pustkę, bezużyteczność dla społeczeństwa i niezdolność przystosowania się do nowej rzeczywistości.

• Izabela Łęcka („Lalka”): pustka wewnętrzna; brak jasno określonych wartości moralnych; niewiedza o otaczającym świecie; nadmierne przywiązanie do powierzchowności i mody; bezradność życiowa; nieuzasadnione poczucie wyższości; życie problemami salonu

• Emilia Korczyńska („Nad Niemnem): zamknięcie się w salonie i oderwanie od rzeczywistych problemów; chorowitość; słabość fizyczna; malkontenctwo; niezaradność; niesamodzielność; apatia; niezdolność do samodzielnego działania; ucieczka w świat literatury

Kobieta samodzielna i dojrzała - toruje sobie dopiero drogę do życia w społeczeństwie. Osiągnięcie samodzielności okupione jest zazwyczaj wyrzeczeniami lub potępieniem prze społeczeństwo.

• Justyna Orzelska („Nad Niemnem”): zubożała szlachcianka; opiekuje się zniedołężniałym i zdziecinniałym ojcem; praktycznie bez środków do życia; przeciwstawia się otoczeniu; rezygnuje z małżeństwa dla pieniędzy, wybiera małżeństwo z miłości; sama decyduje o swoim życiu - nie obawia się przeciwności losu, deklasacji (przejście z dworu na wieś); potrafi walczyć o swoje prawa

• Helena Stawska: („Lalka”): samotnie wychowuje córkę; nie wie czy jej mąż zginął, czy żyje, więc jej stan cywilny jest niejasny; na życie zarabia lekcjami gry na pianinie; samodzielnie boryka się z przeciwnościami losu; uniezależnia się od mężczyzn; dzięki Wokulskiemu podejmuje samodzielną pracę

Patriotka - najczęściej wdowa po powstańcu, próbująca odnaleźć się w nowej rzeczywistości, lub rzeczniczka nowego pozytywistycznego modelu patriotyzmu.

• Andrzejowa Korczyńska („Nad Niemnem”): wdowa po Andrzeju, żyje kultem zmarłego; ucieka od rzeczywistości; otoczona szacunkiem przez społeczeństwo;

• Oleńka Billewiczówna („Potop”): wierna ojczyźnie; pełna zalet (nadmiernie wyidealizowana); przedkłada patriotyzm nad własne uczucia; nie zapiera się własnych przekonań; dzielnie broni swojej godności jako Polki i kobiety

• Prezesowa Zasławska („Lalka”): realizuje w swoim majątku hasła pracy organicznej; jest użyteczna dla społeczeństwa; potrafi właściwie ocenić ludzi; pełni funkcję dyrektora dobrze zorganizowanego przedsiębiorstwa jakim w zasadzie jest Zasławek.

PORÓWNANIE CECH UTWORÓW ROMANTYCZNYCH I POZYTYWISTYCZNYCH

1. romantyzm - irracjonalizm

Środki stylistyczne podkreślające ekspresję wypowiedzi; eksklamacje, wypowiedzenia urwane, metafory... (A. Mickiewicz „Romantyczność”: motto, zachowanie się Karusi, opinia poety).

1. pozytywizm - racjonalizm

Mistrzowskie operowanie składnią, która w narracji ma cechy języka pisanego, uporządkowana, logiczna, w dialogach i charakterystyce postaci przystosowania do sytuacji i indywidualności mówiącego.

2. romantyzm - fantastyka, tajemniczość, groza

Pytania retoryczne, nagromadzenie epitetów, nadużywanie zaimków, czy..., czy... nikt...coś... ( A. Mickiewicz „To lubię”: „Czy tam bies siedział, czy dusza zaklęta ?”).

2. pozytywizm - realizm, konkretyzacja szczegółów, dbałość o spójność wydarzeń, jasność relacji

Szczegółowość opisów, nagromadzenie epitetów.


3. romantyzm - ludowość, fascynacja przyrodą

Właściwe ludowym opowieściom powtórzenia, żywy opis w krótkich zdaniach w czasie teraźniejszym, wyrażenia dźwiękonaśladowcze; zwroty potoczne regionalne, gwarowe, zdrobnienia (J. Słowacki „Balladyna”: „O! Biada mi, biada! Dziś moja róża na pieńku opada!”).

3. pozytywizm - odkrycie miasta, fascynacja nauką, techniką, rozwojem ekonomicznym

Opisy miejskiego pejzażu, wynalazków, wprowadzenie profesjonalizmów i terminów do literatury pięknej, stylizacja środowiskowa.

4. romantyzm - obrazowość

Epitety, przenośnie, porównania, środki językowe uwypuklające ciszę, bogate zróżnicowanie składni.( A. Mickiewicz „Stepy akermańskie”: „Słyszę, kędy się motyl kołysa na trawie...”).

4. pozytywizm - zwięzłość

Logika słowa, dążność do prostoty.


5. romantyzm - egzotyka

Orientalizm (A. Mickiewicz „Sonety krymskie”).

5. pozytywizm - rodzimość

Wykorzystanie mowy potocznej, słownictwo gwarowe, środowiskowe.

SKRÓTOWY PROGRAM POZYTYWISTÓW

• idea pracy zamiast nierównej walki, postawa przyjęta po upadku powstania styczniowego

• propagowali ideał nauki, oświecenia społeczeństwa, celem tego był wzrost świadomości narodowej społeczeństwa i przeciwstawienie się depolonizacji

• organicyzm i praca u podstaw, zamiast indywidualizmu jednostki

• praca na polskiej ziemi zamiast walki zbrojnej

• utylitaryzm literatury i sztuki

• równouprawnienie mniejszości narodowych

• emancypacja kobiet




M Ł O D A P O L S K A

Epoka mieszcząca się w następujących ramach czasowych: 1891 (wydanie pierwszego tomu poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera, której towarzyszyły nowe tendencje ideowo-artystyczne) - 1918 (odzyskanie niepodległości)

Jedną z charakterystycznych cech poglądu ówczesnego człowieka na świat jest poczucie zagrożenia i niepewności. Gwałtowny rozwój przemysłu, odkrycia naukowe, rosnące napięcia społeczne, spowodowały przemiany, których skutki były trudne do przewidzenia. Strach przed życiem kształtuje specyficzną dla tych czasów postawę człowieka. Cechuje ją dekadentyzm (fr. decadence - chylenie się ku upadkowi), objawiający się poczuciem grożącej zewsząd katastrofy i bezsensem istnienia, niewiarą w wartość jakiejkolwiek idei, ogólną apatią i niechęcią do wszelkiego działania.

W pozytywizmie wiodącymi wartościami moralnymi była praca fizyczna i umysłowa. Popularne zawody to lekarz, nauczyciel itp. Główną warstwą społeczną była inteligencja. Była ona odpowiedzialna za doskonalenia w dążeniu do niepodległości. Z czasem zauważono wypaczenie poglądów. Mieszczaństwo opływało w dobrobycie. Wprowadzali uzależnienie od siebie. Byli zachłanni, a to szło w parze z zakłamaniem. Powiększyły się dysproporcje majątkowe. Zrezygnowano z dążeń niepodległościowych. Było tak głównie w Galicji - lojalizm polityczny. Miała ona bowiem autonomię. Niestety politycy nie wykorzystali tej sytuacji by przechować polskość, ale wręcz sprzyjali Austrii. Mieszczaństwo zrezygnowało z niepodległości dla majątku. Młode pokolenie odnosiło się więc z niechęcią do pokolenia pozytywistów. Młodzież z Galicji widziała biedę kraju. Galicja nie posiadała bowiem rozwiniętego przemysłu, a rolnictwo znajdowało się w strukturze feudalnej. Byli zacofani gospodarczo. Jednak to Kraków był ośrodkiem kulturalnym i literackim. Miasto było ubogie. Rząd sprawował tam kler oraz klasa mieszczańska. Tu mieszkała buntowniczo nastawiona młodzież uniwersytecka. Najczęściej stosowana nazwa epoki - Młoda Polska - pochodzi od tytułu programowych artykułów Artura Górskiego, opublikowanych w "Życiu" w 1898 r. będących manifestem ideowo-artystycznym młodego pokolenia. "Młodzi" pragnęli odrodzić Polskę poprzez kontynuację ideologii romantyzmu polskiego oraz stworzenie nowych norm i wartości etycznych i estetycznych. W związku z tym przyjęto też inną nazwę epoki - neoromantyzm, która miała podkreślać związek romantyzmu z epoką przełomu wieków XIX i XX. Polegał on głównie na powrocie tendencji idealistycznych, podniesieniu roli indywidualizmu i subiektywizmu, a przede wszystkim na podjęciu wysiłków prowadzących do odzyskania niepodległości państwowej. Obok tych dwóch nazw występuje termin modernizm (die modern - aktualny, modny, nowoczesny), który podkreślał współczesność i nowoczesność epoki przeciwstawiającej się systemowi poglądów poprzedniego pokolenia. Kolejna nazwa - symbolizm, stosowana jest rzadziej, gdyż odnosi się nie tyle do cech całego okresu, ile raczej do głównego nurtu w sztuce młodopolskiej (nazwa epoki np. we Francji). Symbolistą w Polsce był Stanisław Wyspiański. Symbol jest rodzajem metafory, często mylony z alegorią, wyraża pojęcia, abstrakcje, uczucia, ale nie jest do końca określony.. Symbol ma dwie płaszczyzny semantyczne (znaczeniowe). Artyści często należeli do cyganerii związanej z kawiarniami. Prowadzili oni specyficzny i dziwny tryb życia. Wielbiono ich i naśladowano lub odrzucano i tępiono. Bohem (fr. boheme) - w przenośni określenie to oznacza człowieka pędzącego życie włóczęgi, który nie troszczy się o jutro, żyje dniem dzisiejszym czerpiąc z niego radość, nie ma stałego miejsca zamieszkania, bo wciąż pchany jest naprzód. Nie ulega konwenansom, celowo szokuje innych. Lekceważy konwencje artystyczne. Cyganeria agresywnie odnosiła się do norm wartościowania i postępowania. Podkreślali swą inność (styl bycia, język, strój). Kwestionowali reguły społeczne. W Polsce była to głównie młodzież krakowska. Ich mundur epoki: czarna, długa peleryna, kapelusz, długie włosy, brody, wąsy. Często byli pod wpływem absyntu. Dekadenci programowo zwalczali filistrów, którzy byli bogatymi mieszczanami nieznającymi się na sztuce (prawdziwej sztuce dekadentów). LITERATURA W POLSCE Kazimierz Przerwa-Tetmajer - „Koniec wieku XIX”, „Dziś”, „Hymn do nirwany”, „Na Anioł Pański”, „Evviva L'arte”, „Dzwony św. Piotra w Rzymie”, „W kaplicy sykstyńskiej”, „Nie wierzę w nic…”, „Widok ze Świnicy do doliny Wierchcichej”, „W lesie”, „Marsz zbójecki ze skalnego Podhala” Leopold Staff - „Kowal”, “Deszcz jesienny”, „Przedśpiew”, „Curriculum Vitae” Jan Kasprowicz - „Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach”, „Przeprosiny Boga”, „Hymn św. Franciszka z Asyżu” Stanisław Wyspiański - „Wesele” Gabriela Zapolska - „Moralność pani Dulskiej” Stefan Żeromski - „Rozdzióbią nas kruki i wrony…”, „Doktor Piotr”, „Ludzie bezdomni”, „Syzyfowe prace” Władysław Reymont - „Chłopi” (motyw chłopa - Piasta)

FILOZOFOWIE I NURTY FILOZOFICZNE

Fryderyk Nietzsche - Niemiec, był czołowym filozofem okresu. Stworzył on filozofię zwaną nietzscheanizmem. Była to filozofia optymistyczna. Optymizm polegał na rzeczywistości w rękach człowieka. Zakładała ona:

• kult indywidualizmu, nadczłowieka. Jednostką słabą i pesymistyczną należy pogardzać, a wręcz niszczyć. Człowiek jest jednostką najwyższą i powinien głosić kult siły, tężyzny psychicznej i biologicznej. Nadczłowiek jest silny, powołany do władzy, ma wolę działania i należy do rasy panów.

• przewartościowanie wszelkich wartości - słabość, litość, współczucie to uczucia niegodne człowieka

• sprzeciw przyjętym hierarchiom, niechęć do praw, przyjętych autorytetów i tradycji

• celem człowieka powinno być życie, urzeczywistnianie jego własnych zachcianek

• pogarda dla przeciętnych ludzi

• odrzucenie litości, altruizmu i współczucia

• słowa i obrazy przedstawiane w utworach emanują ekspresją

Artur Schopenhauer - był to niemiecki filozof. Stworzył pesymistyczną ideologię zwaną schopenhaueryzmem (nieodłącznie związaną z dekadentyzmem):

• ludzkie życie to pasmo cierpień, które powoduje dążenie do szczęścia, które jest nieosiągalne

• człowiek jest istotą biologiczną i rządzi nim chęć życia (popęd życia)

• skazany jest na istnienie bez szczęścia i dlatego cierpi

• rządzą nim biologiczne popędy

• jest zdeterminowany przez biologię i lęk przed śmiercią

• skazany na życie będące nieustanną męką

• cały czas dąży do istnienia wiedząc, że umrze

• cierpi, ponieważ próby podtrzymania życia są bezskuteczne, nikt nie jest w stanie uchronić się przed cierpieniem

• wszystko cierpi (weltschmerz - ból świata)

Wyzwolić się od mąk można tylko poprzez:

• odrzucenie pragnień i pożądań

• nirwana czyli stan niebytu, brak psychicznego kontaktu ze światem, była sposobem na życie bez mąk, ucieczka od pragnień, rodzaj letargu, po którym dochodzi do śmierci i złączenia się z absolutem

• kontemplacja sztuki

• stąd rola sztuki jako wartości najwyższej, możliwość ucieczki przed tragizmem istnienia

KIERUNKI ARTYSTYCZNE

Naturalizm - opisany w pozytywizmie.

Impresjonizm - (fr. impresio - odczucie, wrażenie), najpełniej wyrażony został w malarstwie. Nazwa francuska od tytułu obrazu Moneta „Wschód słońca. Impresja”. Inni przedstawiciele to Manet, Renoir, Cezanne. W Polsce byli to głównie Wyczółkowski, Fałat, Pankiewicz, Boznańska. Zerwał on z pierwszeństwem tematów historycznych. Centrum zainteresowania był pejzaż. Zmiany ze względu na światło - wrażenie. Malowano portety i postacie na tle natury. Cechy:

• szkicowość obrazu, rozmycie

• uwrażliwienie na barwę zmieniającą się wraz z oświetleniem

• dbałość o ukazanie wpływu światła na obraz barw i przedmiotów

• gra świateł i cienia

• specyficzna technika malowania - plamy barw.

W literaturze charakterystyczna kompozycja:

• zestawienie luźnych scen czy obrazów

• zmieniający się pejzaż, dynamizm przyrody

• gra świateł w opisach

• uchwycenie niepowtarzalnych chwil, wrażeń towarzyszących

Symbolizm - był wykorzystywany głównie w plastyce. Głoszono, że dzieło artystyczne ma ukazywać problemy duchowe człowieka. Te sfery ludzkich problemów nierozwiązywalnych drogą intelektualną. Nawiązanie do intuizmu. Tematem była abstrakcja, niepoznane, tajemnicze. Środek artystyczny to symbol (przedmiot, sytuacja, obraz, który poza naturalnym znaczeniem krył metaforyczny sens). Elementy w malarstwie np. obraz Malczewskiego pt.: ”Śmierć”. Był on zafascynowany śmiercią. Śmierć - personifikacja, animizacja, wieloznaczność, alegoria.

Parnasizm - od góry Parnas w Grecji, na której przebywał Apollo i muzy (również na górze Helikon). Cechy parnasizmu to:

• skrajny estetyzm

• kult sztuki, „sztuka dla sztuki”, artysta jest kapłanem sztuki, która była ubóstwiana

• skrajna elitarność

• zainteresowanie kulturami egzotycznymi

• dążenie do obiektywizacji

• pogarda dla filistrów

Dążono nawet do tego, by tomiki wierszy były pięknie wydawane.

Franciszkanizm - jest postawą szacunku i miłości do wszystkich stworzeń Boga. Franciszek z Asyżu wszystkie stworzenia nazywał braćmi i siostrami. Człowiek jest zasadniczo dobry, ale zdarza mu się popełnić grzech. Świat jest zasadniczo dobry, ponieważ stworzył go Bóg. Fascynacja franciszkanizmem w epoce modernizmu była w polskiej literaturze reprezentowana głównie przez Leopolda Staffa („Przedśpiew”) i Jana Kasprowicza („Przeprosiny Boga”).

ETAPY TWÓRCZOŚCI LEOPOLDA STAFFA

1. nietzscheanizm - „Kowal” czy „Sny o potędze”, samodoskonalenie siebie

2. dekadentyzm - „Deszcz Jesienny” - słabość i upadek człowieka, bezsilność i lęk przed życiem

3. franciszkanizm - „Przedśpiew” - afirmacja życia, świata, natury i całego stworzenia

4. klasycyzm - stoicyzm, epikureizm

KAZIMIERZ PRZERWA-TETMAJER

• "Koniec wieku XIX" - nazywa się go manifestem pokolenia - wiersz pesymistyczny, rysuje sylwetkę dekadenta, dla którego życie jest udręką, wobec której jest bezsilny; jest przekonany o bezsensowności jakiegokolwiek czynu, jakiejkolwiek reakcji;

• "Hymn do Nirwany" - wyraz tęsknoty za unicestwieniem, modlitwa o stan bezczucia, który oderwie poetę od zła, miernoty, od konieczności myślenia i patrzenia na świat;

• "Evviva l'arte!" - krytyka pod adresem społeczeństwa (moralność mieszczańska), w którym pogoń za dobrobytem przesłania te ludzkie potrzeby, które wzbogacają duszę - parnasizm.

JAN KASPROWICZ

• "Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach" - krzak drży o swoje życie, stara limba dowodzi, jak szybko przemija czas, jak łatwo piękno i młodość mogą się zmienić w chorobę, brzydotę;

• "Hymny" - nawiązują do hymnów średniowiecznych; autor wykorzystuje ówczesne pojmowanie Boga, aby rozpatrzyć problem dobra i zła;

• nurt franciszkański - "Hymn św. Franciszka z Asyżu" zmienia tonację wypowiedzi poetyckiej Kasprowicza, co oznacza pogodzenie się z wyrokami bożymi i losem człowieczym. Poeta prezentuje nowy styl życia - prostego, w zgodzie z naturą i sumieniem, czyli życia w stylu franciszkańskim

POJĘCIA

Synestezja - przeniesienie wrażeń zmysłowych z jednego zmysłu na drugi (widzieć dźwięk, słyszeć obraz).

Poeta doctus - poeta uczony, jest spokojny, mądry, wykształcony. Zna myśl antyczną, która jest dla niego wzorcem i natchnieniem. Osadzony jest w chrześcijaństwie, spokojny, stanowczy, unikający skandali. Jest poetą klasycyzującym.

Afirmacja - np. życia („Przedśpiew” Staffa), życie jest zasadniczo dobre, warto żyć. Życie jest wartością.

Alegoria - utarta symbolika, różni się tym od symbolu, że ma tylko jedno znaczenie.

Dulszczyzna - jest to życie w obłudzie, fałszu i ograniczeniu, zespół cech w jakie Zapolska wyposażyła panią Dulską. Zakłamanie i niechęć do szczerości, skrywanie prawdziwych myśli, odczuć, przekonań pod pozorami, skąpstwo. Moralność pozorów bo dostosowuje się zasady do ogółu - pozorna moralność - Dulska udaje wielką damę, a w domu jest zupełnie inna. Moralność na pokaz, stwarza ona pozory, przedstawia siebie jako osobę estetyczną.

Kołtuneria - mieszczaństwo, nazywane tak przez artystów modernistycznych, wiążące się z dulszczyzną.

Dramat mieszczański - jego istotą było pokazywanie obrazów z życia mieszczan. Wszystko powinno być tak, jak w rzeczywistości, nie występują symbole. Dbałość o szczegóły to cecha dramatu naturalistycznego.




D W U D Z I E S T O L E C I E M I Ę D Z Y W O J E N N E

Epoka mieszcząca się w następujących ramach czasowych: 1918 - 1939

I wojna światowa była swego rodzaju „miniepoką”, która sprawiła, że niemożliwy był powrót do poprzedniej twórczości. Zginęło w bardzo krótkim czasie mnóstwo istnień, pojawiły się nowe rodzaje broni (czołgi, gazy bojowe). Poza tym pierwsze lata po wojnie to okres kryzysu gospodarczego. Lata 20-te to okres odreagowywania wojny - miliony ludzi wesoło i beztrosko się bawi. Natomiast lata 30-te to lata narastającej groźby wybuchu kolejnego konfliktu. Zaczynają powstawać rządy totalitarne (komunizm, faszyzm), które są skutkiem załamania się systemu demokracji. Do władzy dochodzą szaleńcy…

Lata 30-ste przeniknięte są katastrofizmem, poczuciem nadchodzącej katastrofy. Futuryści w tym czasie chcieli zniszczyć wszystko, co stare i ma związek z przeszłością. Twórcą futuryzmu był Włoch Marinetti. Sztuka futurystyczna była entuzjastką nowości. Fascynują wynalazki, nowoczesne miasta, tłumy ludzi, itp. Futuryści starali się stworzyć nowy język poetycki, nowe formy gramatyczne, byli wrogami ortografii, prowokacyjnie pisali z błędami. Futuryzm niemal natychmiast związał się z ideologiami totalitarnymi (we Włoszech Marinetti stał się piewca faszyzmu). Dadaizm (skrajny futuryzm) z całą powagą odrzucał natchnienie, rozumne tworzenie. Uważali, że twórczość powinna powstawać poprzez zapisywanie luźnych myśli. Cechowało ich rozmycie formy, wyszydzenie sensu. Na gruncie polskim futuryzm dość szybko wygasł, ponieważ futuryści lubili być komunistami. Zaczęła powstawać awangarda (avant-garde - straż przednia) zwana krakowską. Przejęła ona część pomysłów futurystów i dodała parę własnych. Ich głównym hasłem było: 3 x M - miasto, masa, maszyna. „Grupa Skamander” - początki tej grupy związane są z kończącą się okupacją niemiecką w Królestwie Polskim. Uformowała się w latach 1916-1919, wokół pisma studentów Uniwersytetu Warszawskiego „pro arte et studio” (za sztuką i nauką), później „Pro arte”, którego redaktorem jest Leszek Serafinowicz, znany później jako Jan Lechoń. Wchodzi on w porozumienie z Antonim Słonimskim i Julianem Tuwimem - początek „Grupy Skamander”. Ich wiersze stały się bardzo popularne. Wydawali pismo „Skamander”. W niedługim czasie dołączyli do nich Kazimierz Wierzyński i Jarosław Iwaszkiewicz. Skamander jest to rzeka płynąca w okolicach Troi (w „Iliadzie” Achilles walczył z bogiem tej rzeki). Skamandryci nigdy nie wydali żadnego manifestu, nie określali się programowo. Różnili się między sobą stylem literackim, przekonaniami politycznymi, a nawet pochodzeniem. Słonimski lubił socjalizować, Tuwim odrzuca narodową demokrację, Lechoń jest rozkochany w przeszłości Polski (szczególnie w romantyzmie), Iwaszkiewicz był komunistą. Później Skamandryci wydawali pismo „Wiadomości literackie” - trybuna polskiej inteligencji. Byli tradycjonistami jeśli chodzi o obrazowanie literackie, stosunek do przeszłości. Twierdzili, że trzeba zająć się zwykłym, szarym człowiekiem. Mieli świadomość, że tworzą nową poezję. Czytelnicy oczekiwali na literaturę, która zrezygnuje ze służby społecznej i pokrzepiania serc. LITERATURA W POLSCE Jan Lechoń - „Herostrates”, „Włosy Słowackiego” Kazimierz Wierzyński - „Zielono mam w głowie”, „Manifest szalony” Julian Tuwim - „Rzuciłbym to wszystko”, „Colloquium niedzielne na ulicy”, „Muza”, „Zabawa”, „Patriota”, „Dziesięciolecie”, „Słopiewnie” Antoni Słonimski - „Dokument epoki”, „Żołnierz nieznany” Bolesław Leśmian - „Topielec”, „Ballada bezludna”, „Piła”, „Ballada dziadowska”, „Dusiołek”, „Urszula Kochanowska”, „Dziewczyna”, „Przemiany”, „Stodoła”, „Dwoje ludzieńków”, „Żołnierz” Stefan Żeromski - „Przedwiośnie” Zofia Nałkowska - „Granica” Brunon Jasieński - „But w butonierce”, „Śpiew maszynistów” Stanisław Młodożeniec - „XX wiek” Tadeusz Pejper - „Ulica” Julian Przyboś - „Śruby”, „Z Tatr” Witkacy - „Szewcy” Witold Gombrowicz - „Ferdydurke”

KIERUNKI ARTYSTYCZNE

Futuryzm - twórcą jest Filippo Marinetti. W 1909r. ogłosił swój I manifest pt. „Futuryzm”.

Futurystów cechował agresywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji oraz fascynacja światem współczesnej techniki i cywilizacji. "Dobra maszyna jest wzorem i szczytem dzieła sztuki przez doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki" - twierdzili futuryści. W ich programie łatwo odnaleźć sporo niekonsekwencji, a wśród nich kult techniki i pierwotnego instynktu, apologię maszyny i uwielbienie dla żywiołu, pochwałę nowoczesnej cywilizacji i zaufanie do pierwotnych odruchów człowieka. Świadomą prowokacją wobec tradycji było głoszenie "dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania".

• pochwała energii

• odrzucenie przeszłości, patrzenie tylko w przyszłość

• pogarda dla dotychczasowych wartości

• fascynacja tym co nowe, cywilizacją, urbanizmem

• żądanie nowej estetyki, nowego ideału piękna związanego z cywilizacją i techniką

• oryginalność i wyjątkowość nawet za wszelką cenę

• odrzucali zasady gramatyki i interpunkcji uważając to za jarzmo krępujące swobodę wypowiedzi

• zabawa słowem

• prowokacja

• dynamizm, energia, gwałtowność, wulgaryzm

Polski futuryzm miał dwa ośrodki: Warszawę i Kraków. Przedstawicie: Brunon Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Adam Ważyk.

Dadaizm

Nie rozwinął się w Polsce (wojna była okazją do odzyskania niepodległości - nie była dla Polaków absurdem).

• negowanie wszystkiego

• wykpienie tego co było dotychczas wartością

• odrzucenie ograniczeń składni, ortografii, gramatyki, interpunkcji - wolność absolutna

Surrealizm - rozwinięcie dadaizmu, „Manifest surrealistyczny” - Andre Breton

• wyzwolenie sztuki z rozumu

• utwór artystyczny to wytwór ludzkiej wyobraźni bez udziału jego autora, miał być wytworem podświadomości

• dzieła sztuki to zapis wyobraźni

• utwory z pogranicza snu i jawy, operujące obrazami, nie powinny być interpretowane sposób rozumowy

Wszystkie te kierunki mają wspólne cechy:

• bunt przeciw zastanej rzeczywistości, także w sztuce, niechęć, opozycja

• wyzwolenie człowieka, psychiki spod jarzma jakichkolwiek kanonów (estetycznych, moralnych, religijnych)

• odświeżenie języka literackiego poprzez zwrot ku wyobraźni, psychice

• obrona przed rzeczywistością jako atak, który ma zdumieć, zaszokować odbiorcę

SKAMANDER

Poezję Skamandra cechuje:

• bezprogramowość

• apolityczność

• witalizm, energia do działania

• niefrasobliwość życiowa, pobłażliwość w stosunku do życia

• radość

• poezja adresowana jest do prostego człowieka,

• wprowadzenie do poezji języka potocznego

• jako bohatera wiersz wprowadzał człowieka prostego, "szarego" , lub tłum ludzi

• nie chcieli wybijać się ponad przeciętnych ludzi, ponad tłum, przeciętność, czuli się na równi z innymi ludźmi pracownikami, tyle, że ich pracą było pisanie, pracowali słowem

• do poezji wprowadza pejzaż miasta

• stoją w opozycji do poezji romantycznej i młodopolskiej

Romantyzm: poeta to wieszcz, przywódca duchowy narodu, jednostka wybitna, geniusz.

Młoda Polska: poeta to jednostka wybitna, ale niszczy ją przeciętność i tłum, pospolitość.

Skamander: poeta nie wyróżnia się spośród tłumu, jest takim samym człowiekiem i obywatelem jak inni.

Jan Lechoń - „Karmazynowy poemat”, „Srebrne i czarne” - pisał mało utworów. Jako poeta zasłynął kilka razy. „Wyżywał się” w wydawaniu pism, w życiu kulturalnym. Do Polski po wojnie nie wrócił, bo nie chciał oglądać kraju rządzącego przez komunistów. Popełnił śmierć samobójczą. Zwracał się często do przeszłości (głównie romantyzm), nigdy nie eksperymentował poetycznie.

Kazimierz Wierzyński - tomik poezji „Wiosna i wino” - bardzo popularny, charakteryzujący się witalnością. Następnie przeszedł do tematyki sportowej - „Laur olimpijski”, za który dostał złoty medal. Z tomiku na tomik poważniał. Po wojnie nie chciał wracać do komunistycznego kraju. Zmarł w Londynie.

Witalizm - radość życia, zachwyt życiem, kompletny kontrast wobec nastrojów poetyckich minionej epoki („Zielono mam w głowie”).

Julian Tuwim - opisywał głównie zwykłość i codzienność małomiasteczkowych prowincji wraz z ich mentalnością (prowincjonalne fascynacje). Odwracał się od Młodej Polski, od idealizowania, śmiertelnej powagi. Opisywał zwykłość w sposób życzliwy.

Antoni Słonimski - był socjalistą, humorystą, ironistą. Miał ostry język, był felietonistą, recenzentem, komediopisarzem. Jego twórczość jest wierszowaną publicystyką.

AWANGARDA KRAKOWSKA

• avant-garde - straż przednia

• Tadeusz Pejper, Julian Przyboś

• skupiali się wokół czasopisma „Zwrotnica”

• 3xM (miasto, masa, maszyna)

• metafora teraźniejszości

• język rozwija się wraz z technologią

• poezja powinna współbrzmieć z rzeczywistością, prezentacja rzeczywistości

• fascynacja cywilizacją, urbanizmem

• sztuka powinna służyć społeczeństwu

• przeciwstawienie się tradycji romantycznej, zerwanie z romantycznym pojęciem natchnienia

• poezja ma streszczać świat, a nie odtwarzać wnętrze poety

• poezja jest wynikiem świadomej pracy intelektualnej, literatura to rzemiosło

• nowy typ metafory, która nie byłaby stylistyczną ozdobą ani sposobem odtwarzania rzeczywistości, jej opisu, porównania - miała być związkiem pojęciowym, miała tworzyć nową rzeczywistość czysto poetycką

• język zbliżony do potocznego

TEORIA CZYSTEJ FORMY W TEATRZE

Jest to stworzona przez Witkacego koncepcja teatru, mająca go całkowicie zrewolucjonizować.

Teoria czystej formy dotyczyła wyłącznie teatru i przeciwstawiała się tradycji - zarówno dramatowi naturalistycznemu, jak i symbolicznemu. Celem spektaklu nie jest naśladowanie rzeczywistości, lecz wprowadzenie widza w inny niż życiowy wymiar przeżywania, w sferę uczuć metafizycznych. Celem jest zaskakiwanie widza. Teatr czystej formy miał zrywać z wszelkimi schematami tradycyjnego teatru (brak tekstu?!), z logicznym związkiem pomiędzy przedstawionymi zdarzeniami oraz wypowiedziami bohaterów i ich działaniami. Witkacy dopuszczał rozbieżność pomiędzy czynami postaci z wypowiadanymi przez nie sądami, zmienność psychiki, przeistaczania się jednych postaci w inne, zamiany ról. Widz oglądający spektakl Czystej Formy powinien mieć wrażenie, że śni jakiś dziwny sen.

Oniryzm - (gr. sen), nawiązywanie do mechanizmów kierujących snami, np. „Alicja w Krainie Czarów”, „Ferdydurke”…

BOLESŁAW LEŚMIAN

Pochodził ze spolonizowanej, niezamożnej rodziny żydowskiej. Był klasą sam dla siebie. Nie miał swych naśladowców.

Prócz poezji uprawiał również prozę („Przygody Sindbada Żeglarza”). Swoją twórczość poświęcił stosunkom między człowiekiem, naturą i zaświatami (człowiek - natura - zaświaty). Jego człowiek nie jest związany z inteligencją, nie jest też chłopem - Piastem, jak w Młodej Polsce. Jest on pełen życia, trochę zagadkowy. Jednocześnie jest skazany na samotność, bo zaświaty chcą go zniszczyć lub z niego drwią. Poza tym zaświaty to jakaś przestrzeń, z której wychodzą dziwne stwory (niekoniecznie Bóg). Często Leśmian umieszcza w nich postacie z mitologii ludowej. Zaświaty leśmianowskie są bardzo specyficzne i osobiste. Natura natomiast jest albo zupełnie obojętna na człowieka albo wręcz chce żyć jego kosztem.

Egzystencja człowieka jest więc bardzo tragiczna, choć podbarwiona sposobem narracji. Czasami narrator jest typowo ludowy, gawędziarski, a czasami zachowuje się jak typowy dekadent (wpływ wierzeń hinduskich, którymi Leśmian się interesował - wobec losu ludzkiego zajmuje stanowisko współczujące).

• rozpuszczenie wyobraźni

• fantastyka

• granica dwóch światów

• wymyślony świat jest ciekawszy niż normalny

• opisuje to co krótkie, chwilowe, niedostępne człowiekowi w świecie zmieniającej się rzeczywistości

• posługuje się symbolem

• w wierszach używa dużo neologizmów, wprowadza oksymorony

• odwołuje się często do literatury ludowej

1

Periodyzacja literatury polskiej (ramy czasowe, podłoża historyczne, filozofowie, filozofie, gatunki literackie, prądy i tendencje w literaturze, ważne wydarzenia historyczne, definicje, motywy, spis przerobionych i obowiązujących utworów, itp.) - główny nacisk na Polskę - brak utworów i twórców zagranicznych. Brak współczesności ze względu na lakoniczność zagadnienia i niemożność opracowania całej epoki…;-) Miłej nauki!

Bartek Burczyński

6

---