Dr Wiesław Wątroba

[e-mail]

Wypisy z socjologii dla studentów studiów dziennych i zaocznych

ROZWÓJ WIEDZY SPOŁECZNEJ

Poznanie wiedzy społecznej konkretnego społeczeństwa, czy społeczeństw o podobnym rozwoju kulturowym, jest jednocześnie poznawaniem jego samego, jego kultury i jego historii. Istotną osobliwością nauk społecznych jest kumulacyjny charakter wiedzy społecznej. Stąd też wiedza społeczna, która jest przedmiotem zainteresowań socjologii, sprowadzona jedynie do koncepcji będących dziełem współczesnych socjologów, byłaby ograniczona i wypaczałaby dokonania w materii stanowiącej przedmiot analizy socjologicznej.

Socjologia nie może nie uwzględniać socjologicznych obserwacji wielkich myślicieli, takich jak choćby Tukidydes, Tacyt, Arystoteles, Platon, Machiavelli czy Hobbes, chociaż żaden historyk nauki nie określa ich mianem „socjolog”. Dodatkowym argumentem na rzecz poznania ich myśli społecznej jest fakt, iż ich koncepcje społeczne nie uległy deaktualizacji w takim stopniu, jak ma to miejsce w przypadku nauk przyrodniczych.

W historii myśli społecznej można odnaleźć koncepcje, poglądy, teorii czy też hipotezy, które w trochę innym ujęciu spotykamy we współczesnej socjologii. Dlatego też choćby pobieżne studia nad wiedzą społeczną, muszą sięgać do koncepcji uczonych, tworzących wiele wieków przed powstaniem socjologii czy też tych uczonych, którzy mimo iż uprawiali inne nauki swoimi niektórymi teoriami wnoszą istotny wkład w rozwój socjologii.

Śledząc przemiany, jakim w ciągu wieków ulegały zainteresowania życiem społecznym, można wskazać na "rewolucje" przez które przeszła wiedza społeczna.

Pierwszą taką rewolucją było wyodrębnienie porządku ludzkiego z doświadczanego pierwotnie jako całość porządku przyrody. Miało to miejsce między V a III w.p.n.e. Rewolucja ta znalazła swój naukowy wyraz w dziełach starożytnych filozofów greckich.

Drugą wielką rewolucją było wyraźne odróżnienie społeczeństwa od państwa, co nastąpiło już w czasach nowożytnych, w wieku XVII i XVIII.

Trzecią rewolucją było uczynienie społeczeństwa przedmiotem systematycznej refleksji oraz stworzenie pojęcia nauki o społeczeństwie jako nauki wykrywającej prawa. Rewolucja ta dokonała się w dobie ukształtowanego kapitalizmu, czyli w XIX w., a jej spektakularnym efektem było powstanie socjologii.

Czwartą rewolucją, ciągle daleką od zakończenia jest unaukowienie owej refleksji o społeczeństwie, czyli narzucenie jej rygorów formalnych, poddanie jej surowej kontroli danych empirycznych, oczyszczenie z pozostałości myślenia religijnego i filozoficznej spekulacji.

Schemat ten może wydawać się zbytnim uproszczeniem historii myśli socjologicznej, gdyż jest to jedynie propozycja pewnej konwencji, ułatwiającej studia nad rozwojem myśli społecznej - zwróceniem uwagi na różnorodność zainteresowań badaczy rzeczywistości społecznej na przestrzenie dziejów.

WIĘŹ SPOŁECZNA I JEJ PRZEMIANY

Termin „więź społeczna” nie jest jednoznacznie rozumiany przez wszystkich socjologów. Mówiąc o więzi rodowej lub więzi lokalnej, odwołujemy się do czynników obiektywnych, które mają stanowić o istnieniu więzi społecznej w określonej przez nie zbiorowości ludzkiej. Istotny dla współczesnego rozumienia więzi społecznej był spór między tymi, którzy w człowieku widzieli osobnika wyposażonego w uczucia sympatii do drugich ludzi, a tymi, którzy upatrywali w człowieku jednostki egoistycznej i wrogiej innym ludziom.

Wiek XIX przyniósł nowe podejście do społecznego świata, zgodnie z którym więź społeczną charakteryzowano jako właściwość wyróżniającą i określającą pewne zbiorowości ludzkie. Chociaż termin „zbiorowość społeczna” określa zwykle zbiór ludzi, w którym powtarzają się styczności i zachodzą stosunki społeczne, dopiero stwierdzenie istnienia więzi społecznej pozwala nam orzec, że dana społeczność jest czymś więcej aniżeli tylko tak czy inaczej wydzieloną populacją ludzi.

W rzeczywistości społecznej więź społeczna objawia się na dwóch płaszczyznach. Jedną stanowią wspólności i związki między ludźmi, dające się rzeczowo określić. Są to: wspólności i więzy krwi, wspólnota pochodzenia, wspólnota terytorium, wspólnota języka, wspólnota kultury w różnych jej dziedzinach, a także wspólna organizacja życia zbiorowego. Na drugą płaszczyznę składają się swoiste stany i akty świadomości, takie jak poczucie szczególnej łączności z innymi ludźmi czy wzajemnej z nimi zależności, oraz ich manifestacja przez postawy, zachowania i działania indywidualne czy zbiorowe. Dwupłaszczyznowe ujmowanie więzi społecznej odzwierciedla dwoisty, bo obiektywno-subiektywny charakter rzeczywistości społecznej.

etniczny - związany z przynależnością do jakiegoś narodu, z jego kulturą; właściwy danemu narodowi

Bardzo istotną cechą więzi społecznej jest to, iż łączy członków określonej zbiorowości. Może ona zespalać zarówno kilku- czy kilkunastoosobowy zbiór ludzi, np. rodzinę czy grupę koleżeńską, jak też wielotysięczne, a nawet wielomilionowe rzesze, np. zbiorowości etniczne. Jednym słowem więź wyodrębnia małą lub wielką społeczność od ludzi czy zbiorowości ludzkich, które znajdują się poza jej zasięgiem.

genetyczny - związany z początkiem, pochodzeniem, genezą czegoś; stanowiący genezę

konwencja - przyjęte w danym środowisku normy postępowania; konwenans, maniera, zwyczaj

Dokonując klasyfikacji więzi społecznych, należy wyjść od jej ujęcia genetycznego, a ściślej mówiąc - od określenia podstaw, na których się ona opiera. Ujęcie to w pewnym stopniu stanowi konsekwencję dawnego sporu między traktowaniem społeczeństwa jako wspólnoty istniejącej z natury a traktowaniem go jako wspólnoty powstałej w wyniku przyjęcia pewnej konwencji. Nowoczesne ujęcie genetyczne pogodziło te poglądy. Obecnie zakłada się, że więź społeczna może mieć różne źródła - naturalne warunki lub jakiegoś rodzaju stanowienie. Najstarszym rodzajem więzi jest więź dana człowiekowi przez społeczne warunki urodzenia, czyli więź naturalna. Dziecko, przychodząc na świat w rodzinie, wchodzi najpierw w związki z rodzicami, rodzeństwem czy szerzej w związki, które wyznacza mu jego środowisko rodzinne. Z czasem stopniowo staje się członkiem innych grup i społeczności, należących do szerszego środowiska. Ten rodzaj więzi społecznej, którego klasyczną postacią jest więź rodzinna, rodowa czy etniczna, nigdy nie wygasa. Odnaleźć ją można także w nowoczesnych społeczeństwach. Zwykle ujawnia się w postaci czystej więzi naturalnej, czasami zaś występuje w przemieszaniu z innymi więziami.

Przeciwieństwem więzi naturalnej jest więź stanowiona, czyli więź wynikająca bezpośrednio lub pośrednio ze stanowienia społecznego. Jej podstaw należy szukać w starożytnym podziale na wolnych i niewolników. Więź stanowiona występuje w tych zbiorowościach ludzkich, w których istnieją podziały społeczne, narzucone siłą czy prawem bądź też siłą i prawem łącznie. Czasami więź tego typu może być znacznie silniejsza od więzi naturalnej. Więź stanowiona niknie lub przynajmniej słabnie, gdy przestają istnieć warunki i sytuacje, w jakich się wytworzyła.

polis - w starożytnej Grecji: państwo- -miasto

Innym rodzajem więzi społecznej jest więź powstająca w wyniku dobrowolnego zrzeszania się ludzi. Już Arystoteles podkreślał ważną rolę zgromadzeń biesiadnych czy innych jako środków zespalania się ludzi w obrębie greckiej polis. Rozkwit więzi zrzeszeniowej nastąpił w średniowiecznych miastach europejskich. Na tego typu więzi była oparta gmina miejska. Wraz z rozwojem miast zmieniał się też profil zrzeszeń. Przede wszystkim zwiększała się ich liczebność, czemu towarzyszyły: wzrost liczby zrzeszeń o ściśle wyspecjalizowanych zadaniach, powstawanie i rozwój wielkich zrzeszeń nie zamkniętych w jednej zbiorowości miejskiej, lecz rozciągających się na znaczne obszary, a wreszcie pojawienie się tendencji do rozszerzania modelu więzi zrzeszeniowej na innego rodzaju grupy i społeczności.

Więź naturalna, więź stanowiona i więź zrzeszeniowa to trzy zasadnicze rodzaje więzi społecznej, a jednocześnie jakby jej typy idealne. W praktyce niełatwo jest określić, jakiego rodzaju więź występuje w konkretnej zbiorowości. Trudna do zdefiniowania jest chociażby relacja między dwiema postaciami makrostruktury społecznej istniejącej we współczesnym świecie: narodem i państwem. W starych narodach europejskich o długim i nieprzerwanym bycie państwowym doszła do głosu tendencja do utożsamiania nowożytnego narodu, który powstał ze scalenia dawnych wspólnot etnicznych, z nowożytnym państwem, utworzonym przez zjednoczenie mniejszych organizmów terytorialno-politycznych pod wspólną władzą. Jednakże model, w którym więź narodowa i więź państwowa miały być traktowane jako jedna więź społeczna, nigdy nie odpowiadał rzeczywistości. Nie mógł on być powszechny nie tylko z tego powodu, że są jeszcze narody, które nie osiągnęły niepodległego bytu państwowego, lecz również dlatego, że istnieją różne i złożone struktury wspólnoty narodowej, a także różne formy powiązania takiej wspólnoty z organizacją terytorialno-polityczną.

heterogeniczny - niejednorodny

W wielkich społecznościach heterogenicznych, takich jak społeczeństwa północnoamerykańskie, wytworzyły się makrostruktury, którym współczesna socjologia nadała miano „naród-państwo”. W strukturach tych faktycznie trwa proces nakładania się więzi właściwej państwu, zawierającej elementy zrzeszenia i stanowienia, na więź naturalną, właściwą wspólnotom narodowym.

korelat - jedna z cech będących członami korelacji; korelacja = współzależność, wzajemne powiązanie

Innym kryterium klasyfikacji więzi społecznej jest sposób, w jaki przejawia się ona w konkretnej zbiorowości. Więź małej grupy aktualizuje się w bezpośrednich kontaktach między jej członkami i w stosunkach społecznych opartych na nich. Natomiast całkiem inny charakter ma więź społeczna występująca między członkami wielkich zbiorowości, takich jak naród czy państwo. Realnymi, a przy tym tkwiącymi w świadomości społecznej korelatami tej więzi są: tradycja, wspólnota dziejów, wspólnota języka, obyczaju i kultury czy wreszcie wspólna organizacja terytorialno-polityczna.

W świecie współczesnym ujawniło się zapotrzebowanie na nowe pośrednie formy relacji między małymi grupami a wielkimi zbiorowościami. Do zbiorowości, w których więź społeczną można określić jako więź średniego zasięgu, należą przede wszystkim społeczności lokalne i mniejsze społeczności terytorialne czy też różnego typu organizacje i zrzeszenia. W zbiorowościach tego typu oprócz bezpośrednich styczności i stosunków między ludźmi występują też, zyskując coraz bardziej na znaczeniu, styczności społeczne pośrednie. Poza tym rozszczepia się osobowe i rzeczowe podłoże związków i zależności między ludźmi. Występują również wewnętrzne struktury grupowe.

Rozróżnienie typów więzi społecznej na małego, średniego i wielkiego zasięgu łączy się z wyróżnieniem małych, średnich i wielkich zbiorowości ludzkich. Istotnym problemem związanym z określeniem rodzaju zbiorowości jest to, jaka więź społeczna - małego, średniego czy wielkiego zasięgu - jest najsilniejszą więzią między ludźmi, najmocniej tkwiącą w społecznej świadomości i najwyraźniej potwierdzającą się w społecznych działaniach.

Więzi społeczne można rozpatrywać również ze względu na zakres spraw i zainteresowań, dzięki którym powstaje określona więź między ludźmi. Kryterium tej typologii stanowi zakres życia grupowego, tj. zakres tego, co jest wspólne w aktywnym nastawieniu grupy czy społeczności. Wspólność obejmuje więc wszystkie dziedziny życia, ważne dla ludzi należących do grupy czy społeczności. Nie ogranicza ona żadnych kompetencji, żadnego szczególnego zakresu zainteresowań. Ten rodzaj więzi społecznej ma charakter ogólny, czyli inny niż w zrzeszeniach, gdzie więź jest wyznaczana przez szczególny rodzaj zainteresowań i szczególny kierunek działalności. Jednakże przeciwstawienie wspólnot i zrzeszeń nie powinno mieć charakteru bezwzględnego. Istnieją wspólnoty, które nie obejmują pełni życia swoich członków, np. te, które ograniczają się jedynie do spraw zawodowych. Istnieją także zrzeszenia, które rozszerzają zakres swoich zainteresowań dość znacznie poza przypisaną im dziedzinę działalności, np. cechy rzemieślnicze, które wiążą swoich członków wspólnotą obyczaju i życia towarzyskiego oraz wspólnym udziałem w życiu społeczności miejskiej.

aspektowość - szczegółowość, rozpatrywanie czegoś z jednego, określonego punktu widzenia

Problem związany z ogólnością czy też aspektowością więzi społecznej jest obecnie szczególnie ważny ze względu na istniejącą tendencję do przesuwania się organizacji życia społecznego od typu wspólnotowego do typu zrzeszeniowego, a także ze względu na tworzenie się różnego rodzaju międzynarodowych i międzypaństwowych stowarzyszeń. Poza tym również ze względu na pojawianie się zrzeszeniowego typu społeczności w takich dziedzinach, jak: religia, sztuka, nauka, technika, gospodarka, i kształtowanie się na tej podstawie więzi międzyludzkich, które przekraczają granice wspólnot etnicznych i terytorialnych.

Wymienione rodzaje więzi społecznej nie zawsze są uświadamiane przez objętych nią ludzi. Chodzi tu zwłaszcza o więź naturalną, więź stanowioną i więź zrzeszeniową. We współczesnym świecie lepiej uświadamiane są więzi o charakterze mieszanym, za którymi kryje się cały kompleks różnych wartości, jak to się dzieje, gdy występuje choćby więź lokalna.

Zróżnicowanie więzi społecznych według ich zasięgu znajduje istotne odbicie w świadomości społecznej. Więź w małych strukturach jest oparta na bezpośredniej styczności między ludźmi. Jest ona wciąż aktualizowana w zakresie tychże styczności i stosunków społecznych. Więź społeczna łącząca wielkie struktury społeczne często zawiera w sobie silny ładunek emocjonalny (np. więź narodowa).

Typologia więzi społecznej ze względu na zakres objętych nią treści życia zbiorowego prowadzi do pytania o to, co właściwie łączy ludzi w zbiorowości, którym przypisujemy określoną więź społeczną. Jej treść nie jest jednakowa w konkretnych grupach i społecznościach. Wprawdzie więź społeczna występująca w społecznościach sąsiedzkich nie zawsze bywa uświadamiana przez ich członków, jednak pozostaje ona ponad przeciwieństwami poglądów, antagonizmami i konfliktami między poszczególnymi jednostkami i ugrupowaniami, utrzymując te społeczności w pewnym scaleniu społecznym.

Pojęcia więzi społecznej nie można sprowadzać jedynie do aspektów świadomościowych społecznej egzystencji jednostki. Nie można sprowadzać jej ani do przyjaźni między ludźmi, ani też do wzajemnej życzliwości. Łączność między ludźmi opiera się również na „wspólności” ich położenia i podobieństwie stylu życia. Istotnymi czynnikami określającymi więź społeczną są także kategorie zachowań i działań.

Rozpatrywana w aspekcie zachowań i działań ludzkich więź społeczna okazuje się dwoista, gdyż po pierwsze tworzy się w zbiorowości przez podobne zachowania i podobne czynności. Po drugie zaś powstaje wskutek występowania odniesionych do siebie czynności i działań, zróżnicowanych w skali zarówno poziomej, jak i pionowej. W sytuacji, gdy ludzie zajmują równe czy podobne pozycje w strukturze społecznej, więź z innymi ludźmi jest uświadamiana spontanicznie, towarzyszą jej silne emocje. Natomiast w sytuacjach, gdy jednostki zajmują różne pozycje i podejmują różnego rodzaju działania, więź jest uświadamiana raczej jako dana z natury lub przez stanowienie, a tym samym przeżywana jako więź konieczna. Niekiedy jest ona doświadczana jako przykra i uciążliwa.

Tak więc w więziach społecznych można dostrzec dwa różnie połączone i przemieszane elementy treściowe, dwa zakresy spraw, które ludzi łączą czy jednoczą. Pierwszym z nich jest „wspólność” potrzeb i zainteresowań, tj. wspólne wyobrażenie o tym, co dobre i złe, świeckie i święte, piękne i brzydkie, co potrzebne do życia i w życiu pożądane. Na bazie wspólnego systemu wartości i uznanej hierarchii wartości dochodzą do głosu podobne dążenia, zachowania i działania. Drugi zakres spraw wynika z nieuchronnych w każdej zbiorowości różnic między ludźmi, które wyrażają się z jednej strony w różnorodności dyspozycji indywidualnych i położeń społecznych, z drugiej zaś w różnorodności zadań przypadających jednostkom i grupom w podziale pracy i w systemach stratyfikacji społecznej. Więź społeczna tworzy się i utrzymuje się dzięki temu, co ludzi łączy i co ludzi dzieli w zbiorowym współżyciu, nie zaś tylko przez jedno albo przez drugie, jak to postulowały niektóre teorie.

stratyfikacja - wyróżnienie warstw w społeczeństwie według różnych kryteriów, np. stanu dochodów i posiadania, funkcji społecznych, wspólnoty obyczajów, stylu życia itd.

Dwoistość więzi społecznej przejawia się również w tym, iż rozciąga się między dwiema ogniskującymi się siłami, tj. między czynnikami, które wiążą ludzi przez wspólność ich postaw i dążeń, oraz czynnikami, które zespalają ich przez powiązanie różnych pozycji społecznych i różnych zadań społecznych.

SOLIDARNOŚĆ SPOŁECZNA

Rozróżnienia między bytami „jednostkowym” i „społecznym” nie należy łączyć z rozróżnieniem między „jednostką” i „społeczeństwem” jako konkretnymi bytami. Emil Durkheim (1858-1917) był jednym z pierwszych socjologów, którzy zmodyfikowali tradycyjną płaszczyznę sporu o wzajemny stosunek między społeczeństwem i jednostką. Dostrzegając niezwykłe zróżnicowanie i zmienność więzi społecznej, przeniósł on problem stosunku między jednostką i społeczeństwem z płaszczyzny uogólnień na płaszczyznę socjologicznych konkretów. Jego pochwała społeczeństwa jako siły czyniącej z jednostki człowieka w pełnym tego słowa znaczeniu nie jest pochwałą żadnego określonego ustroju społecznego. Bardzo ważne jest to, aby jednostki były zjednoczone, aby miały wspólne uczucia i dawały im wyraz poprzez wspólne czyny. Szczególny charakter owych uczuć i czynów jest sprawą drugorzędną i przypadkową. Aby uzyskać świadomość samej siebie, grupa nie musi wytwarzać gestów różnych od tych, które występują w innej grupie. Pogląd ten wyraża się w stwierdzeniu, iż nie ma takich religii, które byłyby zasadniczo fałszywe. Wszystkie bowiem odpowiadają - chociaż w różny sposób - danym warunkom ludzkiej egzystencji. Poza wypadkami anormalnymi każde społeczeństwo ma w zasadzie taką moralność, jakiej potrzebuje, każda inna nie tylko byłaby niemożliwa, ale okazałaby się zabójcza dla społeczeństwa, które by ją przyjęło.

Durkheim szczególnie dużą wagę przywiązywał do analizy konkretnego społeczeństwa i konkretnych grup ludzkich. Nie ma bowiem czegoś, co można by nazwać ogólnym postępem ludzkości. Tym, co istnieje i co jest dostępne obserwacji, są poszczególne społeczeństwa, które rodzą się, rozwijają i umierają niezależnie od siebie. Tym zaś, co istnieje realnie w owych społeczeństwach, są szczególne formy solidarności: solidarność rodzinna, solidarność zawodowa, solidarność narodowa, solidarność wczorajsza czy dzisiejsza. Każda z solidarności ma swoją własną naturę, dlatego też twierdzenia ogólne mogą w najlepszym razie dostarczyć wyjaśnień niekompletnych, pozwalają bowiem umknąć temu, co konkretne i żywe.

Żeby móc badać społeczną solidarność, należy przyjąć pewien obserwowalny od zewnątrz wskaźnik obiektywny, jakim jest prawo. Prawo jest tym, co najbardziej stałe oraz wyprecyzowane w organizacji i w przybranej określonej formie, która z czasem pojawia się wszędzie tam, gdzie istnieje trwałe życie społeczne. Ogólne życie społeczeństwa nie może ulec rozszerzeniu, jeśli życie prawne nie rozszerza się w tym samym czasie i pod tym samym względem. Istnieją dwa, zasadniczo różne rodzaje przepisów prawnych. Pierwszym z nich jest prawo karne, w którym z przepisami wiążą się ściśle określone sankcje represyjne, stosowane wobec każdego, kto owe przepisy narusza. Drugim rodzajem jest prawo „kooperacyjne”, w którym istnieją wyłącznie sankcje restytucyjne, mające na celu nie tyle ukaranie winnego, ile przywrócenie rzeczy do stanu, w jakim znajdowały się przed aktem naruszenia prawa. Taki charakter mają sankcje prawa cywilnego, handlowego czy administracyjnego. Pierwszy rodzaj odnosi się do czynów będących pogwałceniem sposobów myślenia, czucia i działania, powszechnie w danym społeczeństwie przyjętych. Drugi zaś dotyczy jedynie takich czynów, które zwracają się bądź przeciwko jednostkom, bądź przeciwko poszczególnym odłamom społeczeństwa. Prawo represyjne odpowiada temu, co jest sercem, ośrodkiem wspólnej świadomości, podczas gdy prawo restytucyjne, powstające bardzo daleko od centrum, wykracza znacznie poza zbiorową świadomość.

restytucja - zwrot rzeczy posiadanej nieprawnie; przywrócenie dawnego stanu rzeczy

sankcja - reakcja otoczenia na zachowanie niezgodne z przyjętymi przez daną zbiorowość normami

Wymienione rodzaje prawa odzwierciedlają dwa rodzaje organizacji społecznej, dwa rodzaje społecznej solidarności. Na przestrzeni dziejów systematycznie malało znaczenie prawa karnego. Im bardziej typ społeczeństwa był zbliżony do naszego, tym bardziej dominujące stawało się prawo kooperacyjne. Na tej podstawie można wyróżnić społeczeństwa o przewadze prawa karnego, a więc takie, w których pod kontrolą społeczną znajduje się całe czy też niemal całe życie jednostki. Wówczas to względnie jednolity zespół wierzeń i uczuć obowiązuje wszystkich członków społeczeństwa, wszelkie zaś indywidualne odstępstwa od przyjętych wzorów są surowo karane. Odstępstwa te zdarzają się jednak niezwykle rzadko, ponieważ życie jednostki stanowi w istocie proste odbicie życia zbiorowego, a świadomość indywidualna jest w zasadzie tożsama ze świadomością zbiorową. Społeczeństwo takie nie jest wewnętrznie zróżnicowane, a tym samym jego związek z jednostka jest bezpośredni. Tego typu solidarność społeczną można nazwać solidarnością mechaniczną. Jest ona odwrotnie proporcjonalna do stopnia zróżnicowania i ujednostkowienia społeczeństwa. Podstawową cechą tego typu społeczeństw jest brak podziału pracy.

imperatyw - nakaz, reguła, norma moralna

Z kolei podział pracy społecznej jest podstawą solidarności w społeczeństwach o przewadze prawa kooperacyjnego. W tego typu społeczeństwach obowiązuje następująca maksyma: „bądź w stanie wypełniać z pożytkiem określoną funkcję!”, podczas gdy w społeczeństwach opartych na solidarności mechanicznej imperatywem staje się taka maksyma: „rób to, co robią wszyscy!” Podział pracy sprawia, iż wszelka działalność wymyka się spod kontroli świadomości zbiorowej, która w coraz mniejszym stopniu pokrywa się ze świadomością poszczególnych jednostek. Dzięki specjalizacji kształtuje się osobowość. Jednostki są solidarne dlatego, że są różne i wzajemnie siebie potrzebują. Ten typ solidarności Durkheim nazwał solidarnością organiczną. Jest ona wprost proporcjonalna do stopnia zróżnicowania i ujednostkowienia społeczeństwa. Odpowiada jej takie społeczeństwo, które stanowi system różnych organów, z których każdy, mający specjalną rolę do odegrania, składa się ze zróżnicowanych części. Takim typem społeczeństwa jest nowoczesne społeczeństwo przemysłowe. Zbiorowość nie kontroluje w nim już wszystkich sfer życia jednostki, czego przejawem jest to, że prawo karne zajmuje się niemal wyłącznie ochroną osób i stanu ich posiadania. Wierzenia i praktyki zatracają coraz bardziej charakter religijny, rośnie znaczenie myślenia racjonalnego. Jednolita dawniej moralność ustępuje miejsca zróżnicowanym moralnościom grupowym. Rozpowszechnia się indywidualizm, który jako postawa społeczna zyskuje coraz większą aprobatę.

indywidualizm - doktryna filozoficzna przyznająca istotne znaczenie jednostce i tłumacząca różnorodność rzeczy i zjawisk w świecie nieograniczoną liczbą bytów jednostkowych, z których każdy ma odrębny charakter

Mimo iż Durkheim próbował na podstawie rozróżnienia dwóch typów solidarności społecznej wartościować konkretne społeczeństwa, jego koncepcja miała zastosowanie przede wszystkim w badaniach porównawczych. Ponieważ we wszelkich konkretnych społeczeństwach współwystępują ze sobą oba rodzaje solidarności, przeto omawiana typologia powinna służyć analizie różnych aspektów poszczególnych społeczeństw, ujawniając przy tym podwójne źródło solidarności społecznej.

INSTYTUCJA SPOŁECZNA

Pojęcie „instytucja społeczna” można rozumieć dość szeroko. Obejmuje ono instytucje o charakterze zarówno prywatnym, jak i publicznym. Można stosować je do przedsiębiorstwa czy sklepu, a także do towarzystwa ubezpieczeniowego, szkoły, systemu szkolnictwa, policji, Kościoła i sądu. Tylko nieliczne instytucje powstały w wyniku powziętego z góry planu, ogromną ich większość należy traktować jako nie zamierzony rezultat ludzkich działań.

Po co istnieją instytucje? Są one nieodzowne do osiągnięcia tego, co przekracza nasze siły indywidualne. Dodają nam sił w naszym dążeniu do dobra lub zła, wymagają jednak rozumnego nadzoru kogoś, kto rozumie działanie tych instytucji oraz ich cele. Budowa instytucji społecznych wymaga wiedzy na temat prawidłowości życia społecznego, wyznaczających granice temu, co można za ich pomocą osiągnąć. Instytucje powstają w wyniku ustanowienia jakichś norm i mają określone cele działania. Chodzi tu głównie o instytucje tworzone świadomie, choć również pozostałe są pośrednio wynikiem jakichś działań celowych. Ich funkcjonowanie zależy od przestrzegania pewnych norm, natomiast prawa normatywne i prawa socjologiczne w instytucjach społecznych są tak ściśle ze sobą sprzęgnięte, że nie sposób zrozumieć funkcjonowania tych instytucji, jeśli się nie potrafi odróżnić jednych od drugich.

normatywny - ustalający, stosujący normy, reguły; podlegający normom; zgodny z normą

Kluczem do zrozumienia funkcji instytucji społecznych jest cząstkowa inżynieria społeczna, która opiera się na małych eksperymentach oraz obserwacji zmian i rozwoju instytucji. Metoda charakteryzuje aktualny obraz instytucji, wszak są one nieuniknionym rezultatem kompromisu interesów jednostek czy grup z istniejącymi okolicznościami.

Pierwotne instytucje społeczne musiały powstać przed pojawieniem się tego, co się określa mianem „natura ludzka”. Mamy wszelkie powody przypuszczać, iż człowiek - a raczej jego przodek - był społeczny, zanim się stał ludzki.

racjonalny - oparty na nowoczesnych naukowych metodach; oparty na rozumie; wyrozumowany

W podejściu do instytucji społecznych od strony cząstkowej i utopijnej inżynierii społecznej występują dość istotne różnice. O ile historycysta, tj. inżynier utopijny, patrzy na instytucje społeczne z punktu widzenia ich historii, o tyle zwolennika inżynierii cząstkowej interesuje raczej ich zorganizowanie, funkcjonalność, stopień realizacji celów - podchodzi on do instytucji racjonalnie. Historycysta szuka pierwotnego przeznaczenia instytucji, by określić ich prawdziwą rolę w historii, natomiast inżynier społeczny cząstkowy pamięta, że instytucje społeczne wyrastają jak żywe organizmy i nie ma powodu, by traktować je instrumentalnie.

historycyzm - wiara w cykliczność historii; pogląd zakładający, iż pozna-nie historii i biegu zdarzeń pozwala uzyskać wiedzę na temat przyszłości, która umożliwi konstruowanie prognoz czy przepowiedni

Instytucje można planować i rzeczywiście są one planowane. Tylko planowanie krok po kroku instytucji służących zapewnieniu wolności, zwłaszcza wolności od wyzysku, daje nadzieję na lepsze jutro. Należy to czynić, stosując planowanie krótkofalowe, będące w zasadzie logiczną konsekwencją inżynierii cząstkowej. Odrzucić zaś trzeba planowanie racjonalne, próbujące przekształcić instytucje społeczne zgodnie z wymogami rozumu i woli. Planowanie takie opiera się na pomieszaniu naukowego przewidywania, znanego z fizyki czy astronomii, z dalekosiężnym proroctwem historycystycznym, przepowiadającym w ogólnych zarysach główne tendencje przyszłego rozwoju społeczeństwa.

TYPY PRZYSTOSOWANIA WEDŁUG MERTONA

dewiacja - zboczenie z drogi, odchyle-nie od właściwego kierunku; błądzenie

nonkonformizm - niezgadzanie się z panującymi zwyczajami, poglądami, zasadami, z powszechną opinią

determinować - określać, wyznaczać

Robert Merton, dokonując próby analizy społecznych i kulturowych źródeł zachowań dewiacyjnych, starał się udzielić odpowiedzi na pytanie o to, w jaki sposób pewne struktury społeczne wywierają wyraźną presję na niektóre jednostki w społeczeństwie, skłaniając je do podjęcia zachowań raczej nonkonformistycznych niż zgodnych z przyjętymi wzorcami. Jego zdaniem spośród wielu elementów struktury społecznej czy kulturowej tylko dwa mają w owej analizie bezpośrednie znaczenie. Najważniejszym z nich są cele kulturowe, czyli kulturowo zdefiniowane zamierzenia i zainteresowania, wytyczone jako usankcjonowane cele dla wszystkich członków społeczeństwa, różnie umiejscowionych w strukturze społecznej. Są to nie tylko cele „warte zabiegów”, ale też składniki „wzorów życia grupowego”. Chociaż niektóre cele kulturowe wiążą się z biologicznymi popędami człowieka, nie są one jednak przez te popędy zdeterminowane.

Drugi element struktury kulturowej określa, reguluje i kontroluje sposoby zdążania do owych celów. Każda zbiorowość kojarzy swoje cele kulturowe z przepisami zakorzenionymi w obyczajach czy też w instytucjach społecznych, określającymi, jakie powinny być te sposoby. Jednocześnie każda zbiorowość wyklucza stosowanie takich skutecznych środków przymusu jak przemoc, oszustwo czy siła. Za kryterium przyzwolenia w większości zbiorowości uważa się nie skuteczność działania, lecz przepojone wartościami emocje, które są podtrzymywane przez większość członków zbiorowości. Jednym słowem, dobór środków wiodących do realizacji zadań kulturowych jest ograniczony przez zinstytucjonalizowane normy.

Cele kulturowe i zinstytucjonalizowane normy łącznie wpływają na kształtowanie zachowań dominujących w danej zbiorowości. Nie pozostają one jednak w ciągłym wzajemnym związku. Intensywność nacisku kulturowego na określone cele nie zależy od siły nacisku na zinstytucjonalizowane środki. Do faktycznej równowagi między tymi aspektami struktury społecznej dochodzi wówczas, gdy jednostki poddane ograniczeniom kulturowym osiągają zadowolenie. Jeśli reguły współzawodnictwa, tj. dążenia do osiągnięcia celów, mają być utrzymane, to zadowolenie jednostek powinno wynikać zarówno z samego w nim udziału, jak i z faktu prześcigania rywali. Gdy zaś zainteresowanie skupia się wyłącznie na rezultatach współzawodnictwa, ci, którzy ciągle ponoszą porażki, mogą podjąć próbę zmiany reguł gry. Poświęcenie, które jest następstwem konformizmu, musi być rekompensowane społecznie uznanymi nagrodami. Właściwy dla każdej jednostki status społeczny musi wyzwolić w niej pozytywne bodźce, by wykonywała czynności nakazane tym statusem.

Współczesność jawi się nam jako rzeczywistość zdominowana przez przesadny kulturowo nacisk na cel, jakim jest sukces. Dążenie do tego celu skłania coraz częściej ludzi do emocjonalnego odrzucania obowiązujących przepisów. Proces wynoszenia tegoż celu ponad wszystkie inne powoduje powszechną demoralizację, tj. dezinstytucjonalizację środków.

Ciągła presja, by utrzymać wysoki poziom ambicji, ma wiele źródeł: literaturę, przyjęty model kształcenia i wychowania młodzieży, atmosferę domu rodzinnego. Jednocześnie w wielu społeczeństwach krytycznie ocenia się tych, którzy zaniżają poziom swoich ambicji. Manifest kultury, często określany mianem „myślenia pozytywnego”, głosi: nie wolno dawać za wygraną, nie wolno poprzestawać w swoich staraniach, nie wolno obniżać poziomu własnych aspiracji, gdyż „zbrodnią jest cel mało znaczący, a nie sama porażka”. Zaleca też przyjęcie następujących zasad:

1) wszyscy powinni zdążać do tych samych, istotnych celów, dostępnych zresztą dla wszystkich,

2) obecne niepowodzenia stanowią tylko przystanek na drodze do ostatecznego sukcesu,

3) autentyczną porażką jest wyłącznie ograniczenie lub wyzbycie się ambicji.

Coraz większy rozdźwięk między silnym naciskiem na sukces a brakiem dostatecznej „oferty” dozwolonych sposobów jego osiągania zmusza jednostkę do wypracowania odpowiednich metod adaptacji.

Posługując się kategoriami celów kulturowych i norm instytucjonalnych, Robert K. Merton zaproponował podział sposobów przystosowania jednostki w społeczeństwie na pięć typów. Typy te odnoszą się nie do osobowości, ale do ról społecznych pełnionych w określonych sytuacjach. Jednocześnie typy te uwzględniają mniej czy bardziej utrwalone reakcje, nie są zaś typami osobowości.

Tabela 1. Typologia sposobów indywidualnego przystosowania

Sposoby przystosowania	Cele kulturowe	Zinstytucjonalizowane środki
Konformizm Innowacja Rytualizm Wycofanie Bunt	+ + - - +-	+ - + - +-

(poszczególne symbole oznaczają: „+” - akceptację; „-” - odrzucenie; „+-” - odrzucenie, zastąpienie nowymi)

internalizacja - przyjmowanie za własne poglądów, wartości, norm, postaw narzuconych z zewnątrz

Konformizm jest reakcją najbardziej typową i szeroko rozpowszechnioną w społeczeństwach ustabilizowanych. Bez niego równowaga i ciągłość społeczeństwa nie mogłyby być utrzymane. Oczekiwania jednostek, determinowane przez dany porządek społeczny, są podtrzymywane przez zachowania typowe, akceptujące ustalone wzory kulturowe, niemniej zmieniające się w dłuższej perspektywie czasowej. Zachowania te są zorientowane na podstawowe wartości społeczne. Brak takiego zbioru wartości, podzielanych przez oddziaływujące na siebie jednostki, sprawiłby, iż mielibyśmy do czynienia ze stosunkami społecznym bez społeczeństwa.

syndrom - zespół cech, objawów charakterystycznych dla jakiegoś zjawiska, faktu

psychotyk - człowiek cierpiący na psychozę (psychoza - brak krytycyzmu, niezdolność do kontaktów społecznych, z objawami halucynacji i urojeń)

Innowacja jest typem przystosowania będącego pochodną ogromnego nacisku na cel kulturowy, który wręcz zachęca do wykorzystania instytucjonalnie zakazanych, lecz często skutecznych środków zdobycia przynajmniej oznak sukcesu, jakimi są bogactwo i władza. Reakcja ta występuje wtedy, gdy jednostka bez zinternalizowania w równym stopniu norm instytucjonalnych, kierujących sposobami i środkami prowadzącymi do jego osiągnięcia, przyswoiła sobie kulturowy nacisk na cel. Tego typu postawę reprezentują na przykład tzw. magnaci-rabusie, czyli sprytni, bystrzy, zwycięscy twórcy wielkich fortun amerykańskich przełomu wieków XIX i XX. Innymi spektakularnymi przykładami tego typu przystosowania są przestępczość gospodarcza tzw. białych kołnierzyków czy działalność Ala Capone jako przykład triumfu „amoralnej inteligencji nad moralnie zalecaną porażką”. Capone był „ofiarą” takiej sytuacji społecznej, w której kanały ruchliwości społecznej zostały zamknięte albo zawężone, a jednocześnie społeczeństwo wysoko nagradzało ekonomiczne bogactwo i awans społeczny swoich członków. W takich to warunkach mogła się zrodzić pokusa postępowania niezgodnego z przyjętymi normami, by za wszelką cenę osiągnąć sukces.

autyzm - myślenie niepoznawcze, oderwane od rzeczywistości, całkowicie uzależnione od chwilowych, aktualnych potrzeb jednostki, jej skłonności, pragnień, upodobań, lęków, przemijających nastrojów oraz procesów uczuciowych; sposób myślenia typowy dla schizofreników

Rytualistyczny rodzaj przystosowania, polegający na odrzuceniu kulturowych celów wielkiego sukcesu finansowego i szybkiego awansu społecznego, może również się sprowadzać do zaniżania celów kulturowych do takiego poziomu, na którym aspiracje jednostki mogą zostać zaspokojone. Chociaż zostaje wówczas odrzucony kulturowy wymóg dążenia do „wybicia się w świecie”, w dalszym ciągu jednostka przestrzega norm instytucjonalnych. Ten typ przystosowania jest dosyć częsty w społeczeństwach, w których status społeczny jednostki w dużej mierze zależy od jej własnych osiągnięć. Nieustająca walka konkurencyjna wywołuje ostry lęk o status, jednym zaś ze sposobów uśmierzenia owych niepokojów jest trwałe zaniżanie poziomu własnych aspiracji. Lęk powoduje bezruch lub zachowanie zrutynizowane. Syndrom społecznego rytualisty wyraża się w takich kulturowych frazesach, jak: „Nie będę się wychylał”; „Grunt to działać bezpiecznie”; „Jestem zadowolony z tego, co mam”; „Nie mierz wysoko - nie spotka cię wtedy rozczarowanie”.

parias - przen. człowiek wzgardzony, krzywdzony, nędzarz

O ile najbardziej powszechnym typem przystosowania jest konformizm, o tyle wycofanie stanowi prawdopodobnie reakcję spotykaną najrzadziej. Jednostki wybierające ten typ pozostają w społeczeństwie, ale do niego nie należą. Z socjologicznego punktu widzenia są to autentyczni obcy. Nie podzielając wspólnego systemu wartości, mogą być uznani za członków społeczeństwa jedynie w sensie formalnym.

defetyzm - brak wiary w zwycięstwo, w powodzenie sprawy; przewidywanie porażki, uleganie panice

Do kategorii tej należą psychotycy, autyści, pariasi, wyrzutki, włóczędzy, alkoholicy, narkomani. Wycofanie, wyrażające się defetyzmem, kwietyzmem czy rezygnacją, prowadzi najczęściej do eskapizmu. O ile w życiu codziennym taki dewiant z reguły jest potępiany i odrzucany, o tyle w świecie fantazji cieszy się sympatią czy współczuciem opinii publicznej. We współczesnej kulturze ludowej i masowej takie postaci podtrzymują morale i poczucie własnej wartości dzięki temu, że przedstawiają człowieka, który odrzuca istniejące ideały i wyraża pogardę dla nich. Klasycznym już przykładem takiego „bohatera” jest włóczęga Charlie z filmów Chaplina. Wycofanie jest sposobem postępowania ludzi społecznie wydziedziczonych. Jeśli nie otrzymują oni żadnych nagród oferowanych przez społeczeństwo, to przeżywają również niewiele frustracji, spotykających tych, którzy o nagrody te zabiegają. Ten typ adaptacji, raczej indywidualny niż grupowy, ma zwykle charakter prywatny i izolowany. Mimo iż czasami ludzie, o których tutaj mowa, uczestniczą w subkulturze grupowej, nie działają oni w zgodzie z jakimś wspólnym kodeksem kulturowym.

kwietyzm - stan spokoju i bierności umysłowej i fizycznej; beznamiętny stosunek do świata i spraw życiowych; zdanie się na bieg wydarzeń, brak aktywności

eskapizm - ucieczka, oderwanie się od rzeczywistości, unikanie problemów nurtujących społeczeństwo

Bunt jest rodzajem przystosowania, które wyprowadza ludzi na zewnątrz otaczającej struktury społecznej po to, aby tworzyć wizję i próbować realizować nową strukturę. Zakłada on wyobcowanie z panujących celów i wzorców, które są uznawane za czysto arbitralne, tzn. ani nie prawomocne, ani też takie, które nie są w stanie wyegzekwować posłuszeństwa, ponieważ równie dobrze mogłyby być zastąpione innymi.

subkultura - podkultura wytworzona w obrębie jakiejś kultury różniąca się od niej, zwłaszcza pielęgnująca te właśnie elementy kulturowe, jakie są przez większość uważane za mniej wartościowe, poślednie

dewiant - jednostka odbiegająca od przyjętego w danej zbiorowości wzoru „normalności”

Bunt należy odróżnić od resentymentu. Resentyment, czyli uczucie nienawiści, zawiści i wrogości, jest poczuciem niemożności aktywnego wyrażania emocji wobec osób czy grup uczucie owo wywołujące, nieustannym doświadczaniem owej bezsilnej wrogości. W przeciwieństwie do buntu resentyment nie obejmuje autentycznej zmiany systemu wartości. Resentyment potępia to, czego potajemnie żąda. W buncie zaś potępieniu podlega samo pożądanie.

TEORIA OSOBOWOŚCI FREUDA

Fundamentem całej teorii Freuda (1856-1939) była teza głosząca, że procesy duchowe są w swej istocie nieświadome. Natomiast procesy świadome wiążą się jedynie z poszczególnymi aktami czy częściami całego życia psychicznego. Freud zniszczył racjonalistyczną wizję człowieka jako istoty myślącej, odmawiającej świadomości człowieka roli istotnej siły sprawczej w zachowaniu się jednostki, którego motorem są - według niego - irracjonalne żywioły zawarte w gatunkowej naturze człowieka.

racjonalizm ­- doktryna przyznająca rozumowi główną rolę w procesie poznania, negująca rolę doświadczenia; postawa przyznająca wartość jedynie poznaniu racjonalnemu, niezależnemu od wiary, tradycji, dogmatów

Owe irracjonalne żywioły Freud początkowo określał jako libido, które to pojęcie odnosiło się najpierw do popędu seksualnego, później obejmowało całość energii witalnej, ostatecznie zaś rozumiane było jako jeden z czynników kształtujących ludzką psychikę (pod nazwą id).

Początkowo Freud twierdził, że jednostka ludzka w swoim postępowaniu kieruje się wyłącznie zasadą przyjemności. W myśl tej zasady człowiek dąży nieustannie do satysfakcji, jaką daje mu zaspokojenie popędu, unika zaś tego wszystkiego, co mogłoby mu w tym przeszkodzić.

Później Freud w coraz większym stopniu uwzględniał w swojej analizie czynniki społeczne wpływające na kształtowanie się charakteru i zachowanie jednostki ludzkiej. W pewnym momencie doszedł nawet do wniosku, iż wyjaśnienie całości ludzkich zachowań wyłącznie przez pryzmat przyjemności nie jest możliwe. Zasadę przyjemności zastąpił on zasadą rzeczywistości. Zasada ta głosiła z kolei, że nie należy rezygnować z zamiaru osiągnięcia przyjemności, chociaż powinno się nie tylko zrezygnować z niektórych możliwości ich zaspokojenia, ale też czasami tolerować przykrości napotykane na długiej drodze ku przyjemności.

Aż do lat dwudziestych Freud nie sformułował teorii kształtowania się osobowości w procesie zderzania się popędów i rzeczywistych warunków życia stanowiących przeszkodę w ich zaspokojeniu. Stworzenie takiej teorii wymagało wyróżnienia w ludzkiej psychice też innych (poza instynktami) elementów. Wówczas to instynkty zostały określone terminem id. Innym nowym pojęciem było ego, będące swego rodzaju rozjemcą między id a rzeczywistością. Istotną część ego stanowi superego, na które składają się zinternalizowane przez jednostkę wymogi środowiska społecznego, przede wszystkim rodzinnego. Ego pełni funkcję władzy wykonawczej, sprowadzającą się do godzenia id, superego i świata wewnętrznego. Chodzi o to, że musi ono pozwolić id na „wypuszczenie pary” w takiej ilości, by jego siły nie stanowiły zagrożenia dla superego i nie wchodziły w kolizję ze światem zewnętrznym.

internalizacja - przyjmowanie za własne poglądów, wartości, norm, postaw narzucanych z zewnątrz

Te trzy elementy osobowości znajdują się w ciągłym konflikcie. Nieustannie toczy się walka między id i superego, której rezultatem może być albo destrukcja kultury przez instynkty, albo destrukcja osobowości przez środowisko. Antagonizm między jednostką a społeczeństwem, przeniesiony do ludzkiego wnętrza, został uznany za trwale nieusuwalny.

dychotomia - podział jakiejś całości na dwie części i ewentualnie każdej z nich na kolejne dwie; podział dwu-członowy; dwudzielność

Jak twierdził Erich Fromm, Freud zaakceptował tradycyjny pogląd o dychotomii człowieka i społeczeństwa oraz tradycyjną doktrynę zła ludzkiej natury. Freud uważał, że człowiek jest z zasady antyspołeczny. Społeczeństwo musi go oswoić, musi mu zezwolić w pewnym stopniu na bezpośrednie zaspokojenie popędów biologicznych. W teorii Freuda stosunek jednostki do społeczeństwa ma charakter statyczny. Jednostka, pozostająca w swej istocie stała, zmienia się w takim stopniu, w jakim społeczeństwo wywiera nacisk na jej naturalne popędy.

sublimacja - jeden z mechanizmów obronnych osobowości, polegający na przesunięciu popędu z celu, którego nie można zrealizować, na inny, zastępczy, lub na czynności, które są aprobowane społecznie

Swoistą analogię do teorii osobowości Freuda stanowi jego teoria kultury. Zakłada ona, iż społeczeństwo wytwarza swego rodzaju superego, że natura ludzka jest z gruntu zła, że instynkty są nieusuwalne i niezmienne. Freud dostrzegał dwa aspekty kultury: represyjny i sublimacyjny. Z jednej strony cały bieg dziejów cywilizacji nie jest niczym innym jak obrazem różnych metod, stosowanych przez ludzkość w celu „związania” nie zaspokojonych pragnień ludzkich. Z drugiej zaś strony historia cywilizacji jest opowieścią o zaspokajaniu pragnień w formach wysublimowanych. Kultura oznacza dla człowieka nie tylko deprywację, ale i możliwość samorealizacji.

Według Freuda kultura jest budowlą wznoszoną na podminowanym podłożu, jakim są popędy. Człowiek kultury - w przeciwieństwie do człowieka pierwotnego - zamienił możliwość szczęścia na poczucie bezpieczeństwa.

JEDNOSTKA A SPOŁECZEŃSTWO

Człowiek w procesie socjalizacji

Człowiek jest istotą społeczną, ukształtowaną przez kulturę w procesie socjalizacji. Efektem procesu socjalizacji są określone cechy osobowości, postawy, poglądy, respekt dla norm i wartości powszechnie akceptowanych. Takie spojrzenie na człowieka implikuje określone rozumienie osobowości, które kładzie szczególny nacisk na wpływ czynników socjogennych.

Osobowość człowieka można rozpatrywać z punktu widzenia jej elemen­tarnych składników. Jeden z nich stanowi biologiczne wyposażenie człowie­ka. Do cech biogennych zalicza się płeć, wzrost, budowę ciała, jego właści­wości fizjologiczne itd. Przez wiele lat socjologowie nie przypisywali tym czynnikom istotnego znaczenia dla wyjaśnienia różnic w zachowaniach ludz­kich. Obecnie czynniki biogenne brane są również pod uwagę z punktu wi­dzenia ich wpływu na życie społeczne. Czynnik biogenny jest brany pod uwagę na przykład w analizie ról społecznych, możliwości ich odgrywania, w dyskusjach wokół rasizmu.

Drugim składnikiem tworzącym osobowość człowieka są elementy psychogenne, do których zalicza się pamięć, wolę. wyobraźnię, inteli­gencję, spostrzegawczość, temperament. Jak podkreśla R. Linton, do dzisiaj dokładnie jeszcze nie zbadano, czy na przykład temperament nale­ży do cech wrodzonych człowieka (zdeterminowanych biologicznie), czy raczej jest rezultatem wpływu otoczenia. Wielu badaczy traktuje tempera­ment jako wypadkową interakcji czynników wrodzonych i środowiskowych. Kształtowany z wiekiem i rozwojem osobowości temperament może ulec zmianie w wyniku silnych bądź długotrwałych oddziaływań tzw. czynników stresowych, jak np. długotrwałej choroby, odniesienia ciężkiego urazu fizycznego lub psychicznego, sposobu odżywiania się. hałasu czy też warunków mieszkaniowych.

Zarówno czynniki biogenne, jak i psychogenne nie są decydujące dla zachowań ludzkich, albowiem są one modyfikowane w procesie socjalizacji³. Większość socjologów uważa, iż to socjogenne elementy osobowości sta­nowią podstawę różnicowania się zachowań człowieka w społeczeństwie. Za J. Szczepańskim możemy wyróżnić podstawowe socjogenne elementy osobowości: kulturowy ideał osobowości, role społeczne, jaźń subiekty­wną i odzwierciedloną.

Człowiek rodzi się w rodzinie jako istota biologiczna, dopiero pod wpły­wem kultury danego społeczeństwa staje się istotą społeczną. Od pierwszej chwili po narodzeniu jednostka znajduje się pod silnym wpływem istniejących przedmiotów, poglądów, wierzeń, ustalonych sposobów zachowania, ideałów. Kultura jest dla człowieka czymś zewnętrznym, czymś czego powinien się „nauczyć", aby móc funkcjonować w określonym społeczeństwie. Zatem to, co w nim wrodzone, również zostaje poddane procesowi uspołecznienia.

Proces, który wprowadza jednostkę w życie społeczne, uczy ją zachowa­nia i porozumiewania się według ustalonych wzorów, zwie się procesem socjalizacji.

W procesie socjalizacji człowiek uczy się panowania nad popędami i potrzebami, a także zaspokajania ich w sposób przyjęty w danym społe­czeństwie. Większość osób badających motywacje ludzkich zachowań uzna­je, że stan braku, odczuwany jako potrzeba, stanowi wynik z jednej strony wymogów tkwiących w strukturze biopsychicznej jednostki, z drugiej zaś oddziaływania środowiska, w którym owa jednostka funkcjonuje. Można przy tym zauważyć, iż nawet potrzeby wrodzone człowieka (zwane popęda­mi), a przede wszystkim możliwości i sposoby ich zaspokajania, uwarunko­wane są społecznie, czyli zależą od kultury danego społeczeństwa. Pozosta­łe potrzeby (tzw. socjogenne) uaktywniają się w trakcie rozwoju osobniczego człowieka w wyniku oddziaływania społecznego.

Efektem oddziaływania środowiska społecznego jest nauka zachowań zgodnych z ogólnie przyjętymi normami społecznymi i według określo­nych wzorów. Poprzez naukę wyznaczonych przez kulturę wzorów zachowania, czyli reakcji na określone sytuacje, człowiek przystosowuje się do społeczeństwa. Wzór kulturowy określa sposób zachowania uznany w da­nej grupie, co więcej dopuszczalny i skuteczny w określonej sytuacji. Te ustalone wzory postępowania stanowią dla człowieka schematy działania, z którymi identyfikuje się często w takim stopniu, iż w pewnym momencie za­czyna je traktować jako naturalne (sposoby zakupów, załatwiania spraw w urzędzie, spotkania towarzyskie, wizyta u lekarza, zachowanie wobec płci przeciwnej itp.). Owe wzory zachowań zostają przez człowieka zinternalizowane. Internalizacja stanowi bowiem podstawowy mechanizm przejmowania w procesie socjalizacji wzorów zachowań, norm i wartości, tworzonych przez daną kulturę.

Socjalizacja ma również ogromne znaczenie w kształtowaniu systemu wartości i hierarchii potrzeb, które wyznaczają aspiracje człowieka, czyli dążenia do tego, aby osiągać pewne dobra, uczucia czy cechy (być dobrym, mieć dużo pieniędzy, mieć dobrą pracę, być kochanym, mieć wsadzę itd.). W każdej grupie istnieje określona hierarchia wartości, która przejawia się w przypisywaniu wartościom różnego znaczenia. Rodzina jest grupą, w któ­rej dziecko po raz pierwszy styka się z określonym systemem wartości. Nie­które wartości wynikają przede wszystkim ze specyfiki określonej grupy, do której przynależy jednostka (inaczej może postrzegać hierarchię wartości robotnik, rolnik czy pracownik umysłowy; istnieją różnice pomiędzy tym. do czego dąży człowiek młody, a tym, do czego zmierza osoba dorosła itd.). Przyjęcie określonego systemu wartości może jednakże zależeć nie tylko od grupy, do której jednostka należy, ale również od grupy, do której jednostka chciałaby należeć - tzw. aspiracyjna grupa odniesienia.

Hierarchia wartości, przekazywana w procesie socjalizacji, w dużej mierze zależy od systemu społecznego, ekonomicznego i politycznego danego społeczeństwa. Zmiana ustroju, która dokonuje się w Polsce od 1989 r. jest tego ewidentnym przykładem. W okresie „realnego socjalizmu" ideologia i propaganda wpajały młodemu człowiekowi przede wszystkim szacunek dla własności państwowej, sukces ekonomiczny traktowały zaś jako podejrzany. W momencie zmian ustrojowych dawne wartości straciły na znaczeniu. Obe­cnie postuluje się poszanowanie własności prywatnej, a osobisty sukces traktuje się jako rezultat postawy aktywnej i twórczej.

W pierwszych latach swego życia człowiek zdobywa podstawowe wiado­mości na temat rzeczywistości i samego siebie. Ta wiedza, modyfikowana przez całe życie, prowadzi człowieka do określonego sposobu pojmowa­nia celu i sensu istnienia, w konsekwencji do przyjmowania i modyfikowania określonego systemu wartości. Proces socjalizacji powoduje zinternalizowanie niektórych wartości przez jednostkę w taki sposób, że zostają one wbudowane w jego osobowość. Człowiek dąży do realizacji owych wartości, tak jakby były dla niego czymś naturalnym, czymś, co stanowi o jego tożsamości. O systemie wartości człowieka przesądza więc dominują­cy obraz rzeczywistości i samego siebie, a więc to, co zostało przez niego uznane za naturalne, oczywiste, słuszne. W procesie socjalizacji jednostka uczy się również odgrywania ról spo­łecznych. Oznacza to, że zdobywa umiejętność spełniania oczekiwań innych oraz przystosowywania swojego zachowania do postępowania innych ludzi. Dzięki socjalizacji człowiek zdobywa zatem podstawowe umiejętności potrzebne mu do funkcjonowania w danej społeczności, czego rezulta­tem staje się sprawność podejmowania przez jednostkę różnego rodzaju działań społecznych; funkcjonowanie w świecie instytucji (szkoła, kościół, prawo, rynek, mass media, organizacje społeczne, zakład pracy).

W procesie socjalizacji uczy się człowieka umiejętności porozumiewa­nia z innymi ludźmi za pomocą symboli i języka, co odróżnia go od świata zwierzęcego. Symbole i język pozwalają między innymi na wyrażanie ludzkich wartości i dążeń, a poprzez umożliwienie komunikacji międzyludzkiej pozwa­lają na ich realizację. Umiejętność komunikacji stanowi istotny warunek kształtowania człowieka jako istoty społecznej.

W przedstawionej powyżej koncepcji socjalizacja rozumiana jest jako proces, który kształtuje osobowość człowieka i przystosowuje go do życia w zbiorowości. W procesie tym ogromną rolę odgrywa mechanizm konformizmu społecznego (internalizacji), który powoduje, iż pewne zacho­wania, wartości, potrzeby, sposoby porozumiewania czy umiejętności skłonni jesteśmy traktować jako własne, jako coś naturalnego. U wielu ludzi stopień identyfikacji z zastanymi wartościami, normami, wzorami jest istotnie bardzo duży. Dzięki temu mechanizmowi grupy i społeczeństwa zachowują swoją spójność; mogą trwać i rozwijać się, ludzie zaś mogą rozumieć świat społecz­ny, wiedzą, czego oczekiwać od innych ludzi i jakie motywy regulują ich działania. Pomimo ogromnego znaczenia konformizmu społecznego dla życia danego społeczeństwa, możemy odnieść wrażenie, iż człowiek w rzeczywis­tości jest istotą bierną, w sposób bezrefleksyjny internalizującą zastane wzory zachowań, wartości, normy, jakiekolwiek zaś odstępstwa od normy powinno się traktować jako wynik błędnego procesu socjalizacji.

Tymczasem w socjologii funkcjonują również koncepcje, w których pod­kreśla się aktywną rolę jednostki w procesie socjalizacji, gdzie ujmuje się człowieka nie tylko jako przedmiot oddziaływań społecznych, ale także jako aktywny podmiot życia społecznego. Człowiek jest istotą twórczą, świadomą. Socjalizacja polega zaś na wzajemnych oddziaływaniach jednostki i otocze­nia. O podmiotowości człowieka możemy mówić wtedy, kiedy działa on i ustosunkowuje się do siebie oraz rzeczywistości w sposób świadomy, inicju­je i rozwija swoją działalność według własnych wartości i potrzeb.

Socjalizacja jest procesem, który trwa przez całe życie człowieka, ponieważ społeczeństwo dostarcza mu ciągle nowych bodźców do kształto­wania poglądów i zachowań. Proces opanowywania obowiązujących wzorów zachowań, wartości, sposobów komunikacji ma miejsce głównie w toku bez­pośrednich („twarzą w twarz"), emocjonalnych i intensywnych interakcji we­wnątrz rodziny, grup rówieśniczych, przyjacielskich. Socjalizacja pierwotna obejmuje kilka okresów rozwojowych człowieka, które różnią się od siebie przede wszystkim stopniem uzależnienia jego zachowań od innych oraz czynnikami pobudzającymi jego rozwój. Jak wskazują niektórzy badacze, w pierwszym okresie rozwoju dziecko pobudzane jest nie przez słowa, ale przez oddziałujące na nie przedmioty. Dorosły również traktowany jest jako specyficzny, aktywny przedmiot, który reaguje na potrzeby organizmu dziecka i motywuje jego aktywność. W tym okresie rozpoczyna się już proces utrwala­nia zachowań społecznych poprzez czynne eksperymentowanie dziecka oraz proste operacje myślowe. Znaczenie języka wzrasta w okresie, kiedy dziecko nabywa zdolności myślenia pojęciowego. Następny etap w życiu człowieka stanowi okres systematycznego opanowywania wiedzy i umiejętności społecznych. Uczenie się, jako praca umysłowa, rozwija poziom intelektualny, rozbudowuje strukturę wiedzy człowieka, doskonali umiejętności podejmowania działań społecznych. W tym okresie następuje formowanie się autonomicznego systemu wartości, potrzeb i celów jednostki, który niejako nakłada się na zdobytą dotychczas wiedzę na temat świata i samego siebie.

Wraz z rozwojem osobowości człowiek konstruuje określony system wie­dzy obejmujący reguły zachowania i sumę doświadczeń, który rozwija i mo­dyfikuje przez całe swoje życie. Podstawowe informacje na temat sposobów działania w danym społeczeństwie zostają zwykle w pełni osiągnięte pod koniec fazy dojrzewania. Wszelkie nowe sytuacje życiowe, mające miejsce w późniejszym okresie życia, wymagają rozpoznania oczekiwań co do na­szych zachowań, a także reakcji na te zachowania.

Ważnym okresem w życiu każdego człowieka jest jego wejście w świat instytucji. Jest to taki etap w procesie socjalizacji, w którym człowiek uświadamia sobie swą pozycję społeczną oraz swą odrębność (tożsamość osobis­tą), w których dokonuje się wtórna socjalizacja jednostki. Ludzie wchodzą codziennie w kontakty z wieloma instytucjami i organizacjami, które wymaga­ją od nich odpowiednich zachowań i cech. W każdym okresie życia człowiek podlega oddziaływaniom, które w rozmaitym stopniu kształtują i modyfikują jego osobowość. Świat zewnętrzny narzuca jednostce konieczność przysto­sowywania się do nowych warunków. Niemałe znaczenie ma również sto­pień opanowania przez człowieka umiejętności wyrażania własnych oczeki­wań i dążeń wobec rzeczywistości. Człowieka nie można ujmować jako isto­tę, która biernie przystosowuje się do otoczenia, ponieważ w dużym stopniu jest on również istotą, która sama decyduje o sobie i swoich działaniach w życiu społecznym.

GRUPY l ZBIOROWOŚCI SPOŁECZNE

Interakcje społeczne

Rzeczywistość społeczną tworzymy z innymi ludźmi, z którymi jesteśmy powiązani na wiele sposobów. Postrzegamy ich jako rzeczywistych i poten­cjalnych partnerów interakcji. Życie społeczne przebiega jako proces ciągle podejmowanych interakcji, zaś sposób postrzegania innych ludzi obrazuje doświadczenie społeczeństwa, jego reguł i norm. Interakcje społeczne stan­owią „cegły", z których zbudowane są wszystkie złożone formy życia społecz­nego. Dzięki ustawicznej wymianie z innymi ludźmi, poprzez niekończący się proces interakcji, możliwe staje się tworzenie i odtwarzanie porządku spo­łecznego.

Określenie „interakcja" oznacza, że wszyscy uczestnicy wymiany oddziałują na siebie wzajemnie. „Społeczna" podkreśla uczestnictwo innych ludzi. Interakcje podejmowane są zawsze w jakimś celu i skiero­wane ku innym ludziom, których definiujemy jako partnerów. Nie zawsze oznacza to kontakt bezpośredni, „twarzą w twarz", może to być list, rozmowa telefoniczna, taks, kontakt poprzez pocztę elektroniczną. Z chwilą, kiedy roz­poczyna się interakcja, przestajemy być niezależni. Nasze zachowanie jest modyfikowane przez oczekiwania partnerów i wzory społeczne, które regulują ich przebieg. Socjologów interesują przede wszystkim formy interakcji i znaczenie, jakie mają dla ludzi, oraz wzory, które określają, kto komunikuje się z kim i w jaki sposób. Nasz stosunek do innych wyraża się na wiele sposobów. Spędzamy wiele czasu na analizowaniu i przeżywaniu swoich relacji z innymi ludźmi i próbu­jemy jakoś porządkować własne doświadczenia. Staramy się formułować własne wrażenia o tym. jacy są inni ludzie, ustalamy, dlaczego zachowują się właśnie tak. Nawiązując kontakt z drugim człowiekiem zauważamy jego ce­chy fizyczne, sposób mówienia, język, jakiego używa, barwa głosu, gestykulację itp. Stanowi to materiał do uogólnień dla partnera interakcji. Staramy się na jego podstawie stworzyć sobie spójny obraz drugiego człowieka, obraz „innego". Wizerunek ten silnie rzutuje na to, jak zachowujemy się wobec innych, co do nich czujemy. Niekiedy tworzymy sobie wizerunek człowieka obserwując jego mieszkanie czy dom, biuro, sposób ubierania się. Dokonuje­my w ten sposób kategoryzacji wiedzy o innych ludziach. Przypisujemy im określony status społeczny - robotnik, biznesmen, profesor, pewne cechy osobowości - człowiek gadatliwy, milczek, zamknięty, otwarty.

Ludzie są zbyt skomplikowani, aby w każdym kontakcie społecznym uwzględniać tę złożoność. Kategorie umożliwiają uproszczenie i uogólnienie rzeczywistości społecznej - umożliwiają uporządkowanie ludzi w pewne zna­czące klasy i przypisanie im odpowiednich oznaczeń. Musimy też pamiętać, że mamy naturalną skłonność do postrzegania drugiego człowieka w ten sam sposób, chociaż zmienił on już swój sposób działania.

Kategorie dostarczają pewnych schematów interpretacyjnych, które porządkują nasze informacje o innych ludziach. Podobne funkcje pełni stereotyp, będący generalizacją opartą na wiedzy potocznej, która przy­pisuje pewne cechy wszystkim członkom danej zbiorowości.

Dlaczego ludzie podejmują pewne działania, a innych unikają? Musimy poznać przyczyny tych wyborów, aby zrozumieć sens ludzkich zachowań społecznych. Nasz proces rozumienia pozwala wskazać dwa rodzaje uwa­runkowań:

• dyspozycyjne - stwierdzamy, że ktoś zachowuje się tak dlatego, że wyni­ka to z cech jego osobowości, przypisujemy to działaniu czynników we­wnętrznych;

• sytuacyjne - stwierdzamy, że ktoś zachowuje się w pewien sposób na

skutek okoliczności zewnętrznych.

To, jak wyjaśniamy czyjeś zachowanie, ma wiele następstw. Jak wynika z badań, mamy skłonność do uzasadniania własnych działań wpływem czyn­ników sytuacyjnych, a działania innych interpretujemy jako wynik wpływu czynników wewnętrznych lub osobowościowych.

Wszelka społeczna interakcja powoduje komunikowanie się z innymi ludźmi, co oznacza proces przekazywania informacji, idei, postaw i sta­nów psychicznych. Proces ten umożliwia koordynację złożonych działań zbiorowych i stanowi podstawę instytucji społecznych. Komunikacja może przybierać postać werbalną i niewerbalną. Chociaż interakcja stanowi esen­cję komunikacji werbalnej, nie sposób pominąć znaczenia komunikacji nie­werbalnej. Jak ustalono, jedynie 30-35% znaczenia społecznego interakcji przekazywane jest przy pomocy stów. Pozostała część komunikowana jest poprzez systemy komunikacji niewerbalnej, które oddziałują na proces inter­akcji na wiele sposobów.

Do najważniejszych systemów komunikacji niewerbalnej zaliczane są:

• język ciała - wszelkie ruchy i gesty, które mogą być odczytywane przez partnera jako sygnały zachęcające do kontaktu lub zniechęcające,

• parajęzyk - sposób mówienia, ton głosu, tempo,

• dystans w przestrzeni fizycznej - bliskość jest przejawem zainteresowa­nia drugą osobą, stwierdzono np. że małżeństwa określające się jako szczęśliwe stają w odległości 28 cm od siebie (średnio), zaś małżeństwa określające się jako nieszczęśliwe zwiększają średni dystans do 38 cm,

• dotyk - poprzez kontakt fizyczny, uścisk ręki, poklepywanie po plecach itp. przekazujemy swoje przyjazne uczucia innym ludziom,

• artefakty - wszelkie przedmioty, które informują innych o naszym statusie społecznym, wieku, zawodzie, stanie cywilnym itp.

Wszelkie interakcje nawiązywane są w przestrzeni fizycznej. Każdego z nas otacza pewna strefa ochronna, zwana terytorium osobistym, „kloszem", jak określił to E. Hali, która chroni przed kontaktem z innymi ludźmi. Wiel­kość jej zależy od zawodu, statusu społecznego, norm kulturowych itp. Jeżeli ktoś usiłuje przekroczyć to terytorium, dajemy sygnały „odstraszające", odsu­wamy się, chrząkamy bądź zwracamy uwagę. Tę przestrzeń osobistą można podzielić na 4 strefy:

• strefa intymna - bezpośredni kontakt fizyczny, odległość od 15-45 cm, obowiązuje w kontaktach prywatnych, umożliwia dotyk, mówienie szep­tem.

• strefa osobista - 45-120 cm, zwykle odległość zachowywana w czasie konwersacji, umożliwia mówienie głosem ściszonym, jest to tzw. odległość wyciągniętych ramion,

• strefa społeczna - 120-360 cm, dystans stosowany we wszelkich kon­taktach bezosobowych, urzędowych, formalnych, np. klient — sprzedawca, szef - podwładny, umożliwia posługiwanie się pełnym głosem,

• strefa publiczna - od 750 cm. mówcy na zebraniu, na wiecu, ważne osobistości w wystąpieniach publicznych, często wymaga korzystania z urządzeń technicznych, żeby głos docierał do wszystkich słuchaczy. Scharakteryzowane powyżej dystanse dotyczą norm kultury amerykańs­kiej. Bardzo interesujące byłoby porównanie ich z normami innych kultur, np. kultury polskiej czy kultur azjatyckich.

W procesie interakcji ludzie odgrywają role społeczne i zajmują określo­ny status, czyli pozycję w strukturze społecznej. Rola jest zbiorem zacho­wań, postaw, zobowiązań i przywilejów, jakich inni ludzie oczekują od człowieka zajmującego określony status społeczny. Role reprezentują porządek instytucjonalny społeczeństwa, utożsamiany z obiektywnym wymia­rem życia społecznego, ale także nasz sposób myślenia i działania. Rola umożliwia człowiekowi modyfikację sposobu jej odgrywania, nadanie jej indy­widualnego charakteru i stylu.

Każdy z partnerów interakcji stara się zdobyć wiedzę o tym, jak powinien zachowywać się w stosunku do innych, aby spełnić ich oczekiwania. Staramy się „zdefiniować sytuację", co oznacza interpretację działań partnera i do­stosowanie do nich działań własnych. Definicja sytuacji wiąże się z tworze­niem własnej rzeczywistości społecznej, która musi być w pewnym stopniu podzielana przez partnera. Określa się to jako negocjowanie interakcji, czyli wzajemne dostosowywanie działań. Ten punkt widzenia charakteryzuje teorie działania społecznego. Odmiennie traktuje się definicje sytuacji w innych teoriach, gdzie sytuację uznaje się za daną i zawierającą pewne czynniki strukturalne, które określają warunki interakcji. Innymi słowy, na charakter interakcji oddziaływują także warunki organizacyjne, takie jak bliskość w przestrzeni fizycznej, wielkość grupy, jej struktura.

Poza definicją sytuacji partnerzy interakcji muszą posiadać wiedzę na temat statusów i ról społecznych, która umożliwia orientację w oczeki­waniach innych ludzi. Status i rola informują o tym, jak zorganizowane są struktury społeczne, w jaki sposób ich członkowie są ze sobą powiązani.

Ogół stosunków z innymi ludźmi można podzielić na trzy sfery:

1. Sfera współżycia ~ obejmuje kontakty, w obrębie których partnerzy występują anonimowo, jako ludzie, powiązani najogólniejszymi normami typu grzeczność, uprzejmość, zasady dobrego wychowania. Normy te mają zape­wnić bezkolizyjność kontaktu. Partnerzy nie formułują wobec siebie żadnych oczekiwań, nie próbują wpływać na siebie. Na tę sferę składają się wszelkie kontakty przelotne, anonimowe, powstające na skutek przebywania ludzi w tym samym miejscu i czasie, np. oczekiwanie we wspólnej poczekalni dworcowej, podróż we wspólnym przedziale kolejowym.

2. Sfera ekspansji - obejmuje wszelkie kontakty zawiązywane za pośred­nictwem instytucji społecznych. Kontakt przebiega na podłożu partykularnych pragnień i interesów. Partnerzy są społecznie zdefiniowani - występują w określonych rolach społecznych, jako kasjerka, klient, urzędnik, nauczyciel. Instytucje formułują normy regulujące przebieg interakcji, które często wyra­żone są w formie przepisów, reguł sformalizowanych. W sferze ekspansji partnerzy występują jako nosiciele mocy społecznych, dzięki którym mogą wywierać wpływ na partnera, uzyskiwać nad nim przewagę. Bardzo ważny wpływ na przebieg interakcji ma wybór strategii postępowania - wywieranie przemocy, argumentacja, odwołanie się do zewnętrznych arbitrów.

3. Sfera dyskursu oznacza kontakty o charakterze osobowym. Podłożem interakcji jest osiągnięcie porozumienia. Interakcja przybiera postać wymiany przekonań, informacji, uzgadniania wartości itp. Normy regulujące ten typ kontaktów mają charakter indywidualny, sankcją jest odrzucenie.

Zbiór - grupa - zbiorowość - społeczność

Udział jednostki w życiu społecznym wyraża się poprzez uczestnictwo w różnych „skupieniach" społecznych. W potocznym myśleniu grupą czy zbiorowością określa się jakikolwiek zbiór ludzi. Natomiast socjolog uzna za grupę społeczną tylko taki zbiór ludzi, który spełnia następujące kryteria:

1. Między członkami zbioru występują interakcje, które przebiegają wedle ustalonych wzorów. Osoby będące członkami grupy pozostają ze sobą w „ustalonych stosunkach społecznych" - kryterium obiektywne.

2. Osoby podejmujące ze sobą interakcje same określają się jako członko­wie grupy, „uważają się za grupę" - kryterium subiektywne.

3. Jednostki pozostające w interakcjach określane są przez innych jako „członkowie grupy" - kryterium subiektywne.

Samo kryterium obiektywne nie wystarcza do wydzielenia grupy społecznej. Granice grupy nie są ustalone raz na zawsze. Przyjmując, że uczestnic­two w grupie i jej struktura mają charakter dynamiczny, przyjmujemy także zmienność granic grupy w sensie obiektywnym - zmiana natężenia interakcji, bądź subiektywnym - „uważanie się" za członka grupy, chociaż nie występują już interakcje między daną jednostką a innymi członkami. O tym, że mamy do czynienia z grupą społeczną świadczy:

• komunikacja członków grupy ze sobą;

• uporządkowanie interakcji, nadanie im odpowiedniej struktury, co wyraża się zróżnicowaniem statusów i ról ludzi tworzących grupę;

• podzielanie przez nich pewnych norm, celów i wartości,

• poczucie przynależności do grupy i odczuwanie tożsamości.

Socjolog mianem grupy społecznej określa więc taki zbiór ludzi, mię­dzy którymi zaistniała chociaż na krótko więź społeczna. Bardzo istotne pole badań stanowić będą warunki, w jakich dany zbiór ludzi przekształci się w grupę społeczną. Nie znaczy to, że w analizach socjologicznych nie posługujemy się pojęciem zbioru czy kategorii społecznej. Wówczas, gdy mamy do czynienia z jakąś liczbą ludzi posiadających wspólną cechę, np. wyższe wykształcenie ekonomicz­ne, czy wzrost powyżej 176 cm, możemy taki zbiór - agregat wydzielić. Dodać należy, iż cechę tę wyróżnia badacz, bez względu na to, czy owi ludzie uświada­miają ją sobie, czy też nie. Kryteria wyróżniania takich zbiorów mogą być nieistotne dla życia społecznego, np. kolor włosów czy oczu, lub bardzo donio­słe, trwale lokujące jednostkę w strukturze społecznej, np. kolor skóry, poziom wykształcenia, pochodzenie społeczne, zawód. Stosując owe społecznie istotne kryteria podziału, otrzymamy kategorie społeczne. Kategorii i zbiorów używa się do opisu pewnego fragmentu rzeczywistości społecznej. Nie są one natomiast zbiorowościami w sensie socjologicznym tak długo, dopóki między ich członkami nie wytworzy się więź społeczna. Mogą też nie stać się takimi nigdy.

Określenie „grupa" i zbiorowość bywa niekiedy używane zamiennie w litera­turze socjologicznej. Idąc za ustaleniami Jana Szczepańskiego i Roberta K. Mertona określamy grupę jako szczególny typ zbiorowości społecznej — owa szczególność sprowadza się do interakcji między jej członkami i kontroli zachowań. Zbiorowości stanowią potencjalne grupy społeczne. Zbiorowość społeczna natomiast jest najbardziej ogólnym określeniem skupienia ludzi, między którymi chociaż na krótko wystąpiła więź społeczna.

Poza grupami w życiu społecznym występują kręgi, społeczności i śro­dowiska. Krąg społeczny, np. krąg towarzyski czy krąg sąsiedzki jest niewiel­ką zbiorowością, w której występują bezpośrednie styczności społeczne, nie ma natomiast wyraźnej zasady odrębności i wyraźnie wyodrębnionego przy­wództwa. a skład członków jest płynny. Kręgi są zbiorowościami wymykają­cymi się spod kontroli formalnej, tworzącymi się wokół jednostki uznanej za lidera opinii. Odgrywają ogromną rolę w kształtowaniu opinii i poglądów, m.in. w środowiskach lokalnych, artystycznych, naukowych itp.

Określenie społeczność (ang. community) posiada w języku polskim dwa znaczenia:

1. Z przymiotnikiem „lokalna", oznacza zawsze pewną zbiorowość teryto­rialną, w której ramach ludzie tam żyjący zaspokajają swe podstawowe po­trzeby, tzn. społeczność lokalna organizuje instytucje umożliwiające takie zaspokojenie potrzeb.

2. Społeczność jako synonim wspólnoty, tego co F. Toennies określał mianem Gemeinschaft. a co odnosić się może nie tylko do zbiorowości za­mieszkujących wspólne terytorium, ale także do plemion koczowniczych lub pewnych środowisk społecznych.

Ogół jednostek, kręgów, grup i innych zbiorowości tworzy środowis­ko społeczne. Można, jak przyjmują to psychologowie i pedagodzy, mówić o środowisku w znaczeniu subiektywnym, wyróżnianym ze względu na kontakty społeczne danej jednostki. Wówczas środowisko społeczne Ja­na, mieszkańca Warszawy różni się od środowiska Piotra, mieszkańca wsi Żmiąca koło Limanowej. Środowisko społeczne w znaczeniu obiektyw­nym należy rozumieć jako zbiorowość lub kategorię społeczną, np. środowis­ko literackie, środowisko studenckie itp.

Cechy konstytuujące grupę społeczną

Jan Szczepański uważa, że o istnieniu grupy społecznej przesądza kilka

czynników:

1) przynajmniej trzech członków;

2) wspólne cele, które wzmacniają poczucie solidarności i więź społeczną;

3) struktura czyli organizacja grupy;

4) identyczność wskazująca odrębność od innych grup i zbiorowości;

5) ośrodki skupienia grupy - wartości, symbole, idee.

Należy pamiętać, iż problem najmniejszej liczebności zbioru mogącego stanowić grupę społeczną jest problemem otwartym w teorii socjologicznej. Czy wystarczą 2, czy też muszą to być 3 osoby? Współcześnie przyjmuje się 3 osoby jako liczbę minimalną, wyodrębniając pary lub dwójki, jako szczegól­ne typy grup. Dopiero 3 osoby gwarantują, iż grupa może trwać nadal, mimo wycofania się jednego z członków, a także istnieje możliwość wywierania nacisku i tworzenia koalicji dwóch przeciw trzeciemu.

Członkostwo w grupie może być różnie pojmowane, zarówno przez jed­nostkę, jak i przez grupę. Można wskazać dwa rodzaje członkostwa:

- realne, które oznacza faktyczny udział jednostki w życiu grupy, z którą jest ona powiązana więziami subiektywnymi i obiektywnymi,

- ideologiczne, które oznacza spełnianie tylko niektórych kryteriów przy­należności, np. tytuł honorowego naczelnika straży pożarnej nadany męż­czyźnie w starszym wieku czyni zeń członka ideologicznego tejże drużyny, chociaż nie bierze on udziału w akcjach gaśniczych.

Każda jednostka zajmuje w obrębie grupy społecznej jakieś miejsce i pełni rolę wynikającą z tego miejsca. Termin „rola" przejęty z języka teatru wszedł do nowoczesnego języka socjologicznego na trwałe.

O przynależności jednostki do jakiejś grupy świadczy rola pełniona w tej grupie. O przynależności Piotra do rodziny Kowalskich świadczy rola syna, którą tenże Piotr pełni. A to z kolei oznacza, że Piotr zachowuje się w okreś­lony sposób - „stosuje się do wymogów roli", respektuje pewne zasady, które obowiązują w tej rodzinie. Zasady owe mogą nakazywać mu krótko strzyc włosy czy też udawać się na mszę świętą w niedzielę lub całować kobiety w rękę. Innymi słowy, grupa zawsze rozdzielając funkcje i zadania między swych członków określa także wzory postępowania ich wobec siebie i wobec grupy oraz wobec innych grup. Te wzory postępowania mogą dotyczyć m.in. wyglądu zewnętrznego członków - J. Szczepański nazywa to wzorem fizycznym członka grupy oraz pewnych zasad i norm - wzór moralny członka grupy. Nie wszystkie grupy określają te wzory z jednakową dokładnością. Te, które odznaczają się wysokim stopniem formalizacji nie zezwalają na żadne odstępstwa od wzoru - np. zakony, surowo karzące naruszanie zasad. Grupy niesformalizowane zaś zostawiają członkom więcej swobody, dopuszczają odstępstwa, umożliwiają jednostce manifestowanie jej indywidualności.

W każdej grupie społecznej występuje dążenie do ciągłości i trwałoś­ci, która wyraża się w pielęgnowaniu tradycji. Ciągłość i trwałość grupy zapewnia identyczna zasada odrębności, trwająca przez lata, mimo iż zmie­niają się członkowie grupy. Wytwarza ona poczucie solidarności z grupą, świadomość „my". Jako zasada odrębności występować mogą wartości materialne - terytorium, budynki, fabryka, bądź wartości duchowe - idee i zasady moralne, symbole - herby, sztandary, pieczęcie, oznaki, legityma­cje, itp. Grupa zachowuje swą tożsamość dopóty, dopóki niezmieniona pozo­staje zasada odrębności.

Aby grupa mogła funkcjonować musi rozporządzać jakąś przestrzenią, jakimś miejscem spotkań, które stanowić będzie materialne podstawy jej istnienia. J. Szczepański nazywa to ośrodkiem skupienia grupy. Poza materialną przestrzenią ośrodkami skupienia są także wartości, symbo­le, idee, które umożliwiają identyfikację grupy.

Grupa dąży zawsze do realizacji określonych celów i zadań, które akceptuje większość jej członków. W grupach formalnych zadania i cele są określone statutem, regulaminem, bądź wynikają z obowiązujących przepisów prawnych. W grupach nieformalnych są one ustalane przez członków gru­py i mogą ulegać zmianie. Udział w realizacji zadania grupowego rodzi u jej członków poczucie solidarności i gotowość podporządkowania interesów własnych interesom grupy.

Każda grupa społeczna posiada organizację wewnętrzną -- strukturę, którą tworzą role społeczne, pozycje im odpowiadające i system stosunków społecznych.

Można wskazać dwa typy teorii struktury społecznej grupy:

• teorie zwracające uwagę tylko na pewien typ powiązań między członkami grupy, np. związki emocjonalne, komunikowanie się,

• teorie opisujące strukturę grupową na tle analizy całości procesów spo­łecznych zachodzących w grupie, np. teoria Homansa.

Ponieważ poszczególne pozycje łączą różne stosunki społeczne, w każ­dej grupie występują różne struktury - struktura komunikowania się, struktura powiązań emocjonalnych, struktura władzy.

Struktura grupy nie jest tożsama z jej składem społecznym. Skład spo­łeczny to członkowie grupy i ich cechy osobiste, struktura natomiast to układ, uporządkowanie wszelkich elementów grupy, a więc członków, instytucji, części, symboli, wartości, wzorów zachowań, pozycji społecz­nych, ról i stosunków społecznych.

Czym jest rola społeczna i odpowiadająca jej pozycja w grupie? Każda jednostka zajmuje w obrębie grupy określone miejsce, pewną formalnie lub nieformalnie określoną pozycję, z którą łączy się rola społeczna pełnio­na przez nią wobec innych członków grupy. W literaturze socjologicznej wy­stępują dwa ujęcia roli społecznej: funkcjonalne i normatywne. Pierwsze oznacza schemat zachowań, wzór zachowania się względnie stały i spójny wewnętrznie, będący reakcją na zachowania innych osób. Drugie zaś zbiór praw i obowiązków, przywilejów i wymagań określających instytucjonalnie zachowanie jednostki zajmującej daną pozycję. Grupę społeczną zdefinio­wać można jako układ różnorodnych ról społecznych, które pełnią w niej poszczególni członkowie - np. rola przywódcy, rola „kozła ofiarne­go", „szarego członka", itp.

Współczesne ujęcia roli społecznej akcentują wielość ról w życiu zbioro­wym. które nie pozostają ze sobą w żadnych związkach oraz wielość ról pełnionych przez jednego człowieka - często ról będących w konflikcie, np. rola dyrektora i ojca rodziny. Stąd Talcott Parsons nazwał jednostkę „wiązką ról społecznych", a w analizach socjologicznych pojawił się problem, jak człowiek dzieli swą osobowość społeczną między różne, niezintegrowane role społeczne, często wykluczające się, np. do niedawna rola członka PZPR i katolika w społeczeństwie polskim. Społeczeństwa nowoczesne charaktery­zują się oddzieleniem różnych sfer aktywności społecznej, życia prywatnego i publicznego, co znajduje wyraz w dezintegracji ról społecznych, pełnionych przez jednostkę.

Członkowie grupy stykając się ze sobą oddziałują na siebie wzajemnie, a powtarzające się oddziaływania świadczą o wiążących ich ze sobą stosun­kach społecznych. Stosunki te mogą być postrzegane przez członków grupy jako wyrównane, niewyrównane, harmonijne, i dysharmonijne, jednostajne i okolicznościowe, przyjemne i nieprzyjemne. Stosunki społeczne tworzą się z odniesień wzajemnych poszczególnych członków grupy - np. stosunki sympatii, odniesień członka do grupy jako całości oraz odniesień grupy do innych grup. Rodzaj stosunku społecznego zależy od tego, kim są , jaką rolę pełnią i jaką pozycję zajmują jego partnerzy. Czy są to role podobne zakresami, np. role członków grupy rówieśniczej, czy też bardzo różniące się, np. rola nauczyciela i ucznia. Czy partnerzy stosunku zmierzają do równości czy nierówności pozycji, np. stosunki przyjacielskie, stosunki współzawodnictwa -dążeniem jest osiągnięcie przewagi nad partnerem stosunku, stosunki władzy.

Struktura grupy może być grupie nadana przez grupę wyższego rzędu, np. mocą statutu, regulaminu, przepisów prawa, jak ma to miejsce w grupach formalnych, np. kompania wojska, może też powstawać w sposób sponta­niczny, być efektem wzajemnych oddziaływań członków grupy na siebie.

Za przykład struktury nieformalnej może służyć struktura socjometryczna, czyli struktura postaw interpersonalnych członków grupy oraz struktura ko­munikowania się. Bardzo ważnym aspektem funkcjonowania grupy są stosunki władzy i powstająca na ich podstawie struktura władzy. Władza jest tu rozumiana jako możliwość sprawowania kontroli przywódcy nad zachowaniami innych członków grupy oraz możliwość wymuszania zachowań pożąda­nych z punktu widzenia interesów grupy jako całości. Oddaje to dobrze definicja Stanisława Ossowskiego: „Przez władzę rozumiemy możność podejmowania i realizowania decyzji niezależnie od woli ludzi, których decyzja w taki czy inny sposób dotyczy. Jest to tedy przywilej panowa­nia nad wolą innego człowieka".

Przywódca może sprawować władzę w grupie na różne sposoby. Wyróż­nia się trzy podstawowe style kierowania grupą — autorytarny, demokra­tyczny i lesseferystyczny (franc. laissez - faire). Styl autorytarny polega na takim kierowaniu grupą, że przywódca skupia całość władzy i ponosi odpowiedzialność, sam wyznacza zadania dla poszczególnych członków. Komunikacja w takiej grupie jest jednokierunkowa, od przywódcy do człon­ków. Zalety stylu autorytarnego to utrzymywanie porządku i przewidywalnych zachowań grupy, wady zaś to tłumienie indywidualnej inicjatywy.

Styl demokratyczny oznacza delegację części władzy i uczestnictwo w podejmowaniu decyzji. Członkowie grupy sami rozdzielają zadania i uczes­tniczą w podejmowaniu decyzji. Komunikacja oznacza przepływ informacji z góry do dołu i odwrotnie. Zalety takiego stylu to pobudzanie uczestnictwa i współpracy, wady to czas tracony na długie procedury decyzyjne. Styl leseferystyczny oznacza rezygnację z przywództwa, członkowie grupy robią to. co chcą, sami podejmują zadania, jeśli uznają to za stosowne. Komunikacja polega głównie na porozumiewaniu się horyzontalnym, między członkami zajmującymi podobny status. Zalety - umożliwia wysoko motywowanym członkom grupy pracę bez kontroli zewnętrznej, wady -- grupa dryfuje w nieo­kreślonym kierunku, nie da się przewidzieć, w jakim kierunku rozwija się.

Psychologowie społeczni wyróżniają 5 typów władzy społecznej, defi­niując władzę jako jeden z aspektów interakcji społecznej:

• władza nagradzania i przymusu - zasięg władzy ogranicza się do tych zachowań, za które osobnik P może nagradzać lub karać osobnika Z. Władca musi obserwować zachowania poddanych, aby je nagradzać lub karać, np. władza policjanta nad uczestnikami ruchu drogowego;

• władza eksperta - władza oparta na wiedzy osoby posiadającej władzę, siła władzy eksperta zależy od oceny jego kompetencji, trwałość wpływu zaś od chęci przestrzegania rad tego samego eksperta;

• władza odniesienia - władza opierająca się na identyfikacji z osobą po­siadającą władzę, aby wywierać wpływ nie trzeba obserwować zachowań osób władzy poddanych, np. władza rodziców nad dziećmi;

• władza legalna - opiera się na akceptowaniu przez jednostkę zinternalizowanych norm i wartości, które zezwalają na akceptowanie wpływu. Osoba posiadająca władzę postrzegana jest jako „mająca prawo" dykto­wać zachowania innym w pewnych dziedzinach. Prawo to wynika z pew­nych cech - wiek, płeć, klasa, pozycja w hierarchii autorytetu, np. władza matki lub władza dyrektora w zakładzie pracy. Trwałość wpływu władzy legalnej zależy od trwałości wartości i norm leżących u jej podstaw.

Pozycję szczególną w strukturze grupy zajmuje jej przywódca, „punkt centralny schematu interakcji", jak określał go Homans. Przywódca ma możliwość sprawowania kontroli nad pozostałymi członkami grupy, ale jest także przez nią kontrolowany. Warunkiem utrzymania pozycji przywódcy jest ścisłe przestrzeganie norm cenionych przez grupę. Przywódca kontroluje nie tylko to, co dzieje się w grupie, ale także jej relacje ze światem zewnętrznym, zyskując możliwość podejmowania decyzji zgodnych z oczekiwaniami człon­ków grupy. Ma on szansę utrzymania swej pozycji tak długo, dopóki decyzje te są akceptowane przez większość członków grupy.

Analizując tzw. grupy autonomiczne, a więc takie, których rozwój we­wnętrzny tylko częściowo zależy od wpływu otoczenia, Homans sformułował wiele interesujących hipotez, wyjaśniających tworzenie się i funkcjonowanie przywództwa w grupie.

Poświęćmy jeszcze nieco uwagi dwom innym typom członków grupy -„konformistom" i „dewiantom". „Konformista" to członek grupy, który zacho­wuje się zgodnie z normami i standardami przyjętymi przez grupę, jego za­chowanie oceniane jest przez pozostałych jako wartościowe. „Dewiant" to członek grupy, którego zachowanie nie jest szczególnie cenne dla pozosta­łych członków grupy. Jeżeli członkowie grupy zaczynają postrzegać kogoś jako dewianta, ich interakcje z nim nasilają się tym szybciej, im bardziej spój­na jest grupa. Celem tych interakcji jest zmiana zachowania dewianta na zachowanie zgodne z normami grupy. Jeżeli natomiast dewiant nie zmienia swego zachowania, pozostali członkowie grupy nie aprobują go i osłabiają komunikację.

Rodzaje grup społecznych

We współczesnych społeczeństwach odnajdujemy ogromną różnorodność grup społecznych, a teorie socjologiczne zawierają wiele klasyfikacji i typologii. Różne też kryteria wykorzystuje się do klasyfikowania grup - liczebność zbioru, struktura grupy, typ więzi społecznej, stopień formalizacji stosun­ków grupowych, stopień trudności wejścia do grupy, trwałość grupy.

Najbardziej oczywisty podział, biorący za podstawę liczebność zbioru tworzącego grupę to podział na grupy małe i duże. Powiązanie struktury grupy z liczebnością zbioru, który ją tworzy najsilniej zaznacza się w koncep­cji Simmla. Wyróżnia on grupy dwuosobowe - diady, trzyosobowe - triady i wieloosobowe. Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że nie ma wyraźnej granicy między grupami małymi i dużymi i że zróżnicowanie wielkości jest kategorią historyczną - 50 osób to wiele w odniesieniu do społeczeństwa składającego się z 500 osób i bardzo mało w odniesieniu do społeczeństwa liczącego 40 milionów ludzi.

Stosując jako kryterium podziału strukturę grupy także można podzielić grupy na duże i małe. Tam, gdzie struktura grupy jest prosta, a elementami jej są poszczególni członkowie, mamy do czynienia z grupą małą, mikrostruktu­rą. Gdy struktura grupy ma postać złożoną, a w skład jej wchodzą społecznie zróżnicowane części mamy do czynienia z grupą dużą, makrostrukturą.

We współczesnym świecie występuje ogromne zróżnicowanie skali zbioro­wości społecznych, od zbiorowości małych - mała rodzina, do bardzo licz­nych - obywatele państw. Makrostruktury mają charakter samoistny. Samoistność oznacza zdolność wyznaczania ram i kierunku społecznego życia i pozostaje atrybutem wielkiej zbiorowości. Makrostrukturą jest w każdych warunkach historycznych większa liczebnie od struktur społecznych miesz­czących się w jej obrębie. Rośnie też złożoność makrostruktury ponieważ pojawiają się w niej nowe podziały społeczne.

Rodzaj więzi społecznej pozwala na wydzielenie grup pierwotnych i wtórnych. Termin grupa pierwotna wprowadzony został przez Charlesa H. Cooleya na początku tego stulecia na oznaczenie grup, które występy ją w każdym środowisku ludzkim - rodzina, grupa sąsiedzka i rówieśnicza grupa zabawowa. Wszystkie te grupy są małe, związki między ich członkami polegają na tzw. kontaktach „face to face", na stycznościach bezpośred­nich, osobistych, są silnie zabarwione emocjami. Grupy te występują w do­świadczeniu społecznym człowieka wcześniej od innych grup, jako pierwsze. Wywierają one szczególną rolę w procesie socjalizacji - poprzez uczestnic­two w grupach pierwotnych człowiek uczy się wzorów funkcjonowania w gru­pie, grania ról społecznych, współdziałania z innymi członkami grupy, formuje się jego społeczna osobowość. Późniejsze badania dowiodły, iż poza grupa­mi pierwotnymi istotną rolę w procesie socjalizacji odgrywają inne grupy. a sam proces trwa przez całe życie, nie ogranicza się do okresu dzieciństwa.

W następstwie prac Cooleya sformułowano pojęcie grupy wtórnej, w któ­rej występuje izolacja członków i anonimowość, przewaga styczności po­średnich, rzeczowych, stajemy się ich członkami później niż członkami grup pierwotnych.

Stosunki w grupie społecznej mogą mieć charakter spontaniczny -nieformalny, bądź ściśle określony — formalny, określony np. przez przepi­sy prawne, regulamin, statut.

W grupach nieformalnych władza ma charakter spontanicznego przywódz­twa, w grupach formalnych zaś przypisana jest do pewnych stanowisk i wy­posażona jest w określone kompetencje, jest władzą typu racjonalnego. Podział ten ma charakter typologiczny, a oba typy stanowią krańce continuum. Nie wszystkie realnie istniejące grupy społeczne dadzą się jednozna­cznie zakwalifikować, np. rodzina posiada zarówno elementy organizacji nieformalnej jak i formalnej.

Osobnym problemem dla życia społecznego jest tworzenie się grup nie­formalnych - klik, sitw w łonie organizacji formalnych, które zakłócają czystość struktury formalnej i utrudniają sprawne funkcjonowanie orga­nizacji, bądź działają w kierunku realizacji własnych celów, często sprzecznych z celami założonymi organizacji formalnej.

Grupy społeczne różnią się stopniem trudności wejścia do grupy -w grupach inkluzywnych łatwo stać się członkiem grupy, w grupach eks­kluzywnych trzeba spełniać jakieś specjalne wymogi - być architektem, aby wstąpić do Stowarzyszenia Architektów Polskich.

Z punktu widzenia trwałości grupy wyróżnia się grupy krótkotrwałe, np. grupa towarzyska i grupy trwałe, np. rodzina, grupy rodowe. Podział na „my" i „oni" oznacza wyodrębnienie tych grup które uznajemy za bliskie, własne, z którymi się identyfikujemy oraz tych, od których się odci­namy, z którymi nie chcemy mieć nic wspólnego. Podział taki może być słabiej lub silniej odczuwany w społeczeństwie. Powszechne odczucie świad­czy o zdychotomizowaniu społeczeństwa, o silnie odczuwanych podziałach społecznych.

Typologią o istotnym znaczeniu teoretycznym jest podział na wspólnotę i zrzeszenie - community i association, którego autorem jest Robert Mclver. Wspólnota stanowi wcześniejszą postać grupy społecznej, zrzeszenie powstaje na jej podłożu. Wspólnota jest bądź grupą naturalną. bądź dąży do odtwarzania swego składu w sposób naturalny. Posiada szero­ki zakres życia grupowego, bez ścisłych ograniczeń. Nigdy nie ogranicza się do jednej dziedziny, łączy ludzi w szerokim zakresie wspólnie uznawanych wartości. Wspólnoty powstają i utrzymują się na zasadzie współżycia. Nie należy utożsamiać wspólnoty z grupą nieformalną.

Zrzeszenie nie jest zespolone żadną więzią terytorialną, nie posiada cech grupy naturalnej - tworzy się z ludzi, którzy świadomie łączą się i dobierają. Łączy ono swych członków na płaszczyźnie określonych zainteresowań i ce­lów. Zrzeszenia są grupami wyspecjalizowanymi, koncentrują się na okreś­lonej dziedzinie działalności ludzkiej - nauce, religii, gospodarce, polityce. Ponieważ zakres życia grupowego jest w zrzeszeniu ustalony, przejawia ono tendencję do organizacji formalnej, szczególnie wówczas, gdy działalność zrzeszenia określa prawo.

Wspólnoty i zrzeszenia przedstawiają dwa typy idealne grupy społecznej. Rzeczywistość społeczna składa się z wielu grup, które bliższe są jednemu lub drugiemu typowi. W społeczeństwach nowoczesnych zaobserwować można tendencję do wypierania wspólnot z życia społecznego i zastępowa­nia ich zrzeszeniami.

Specyficzną kategorię grup stanowią tzw. „grupy odniesienia", kategoria powstała na gruncie psychologii społecznej. Robert K. Merton jest auto­rem socjologicznej teorii grup odniesienia, w której stosuje się tę kategorię do analizy grup społecznych. Wyjaśniając zachowania jednostki odwołujemy się do jej „układu odniesienia", do kontekstu społecznego w jakim czło­wiek ocenia własną pozycję społeczną i który kształtuje jego postawy. Merton wyróżnia dwa rodzaje grup odniesienia:

• normatywne - dostarczają jednostce wzorów zachowań, są źródłem war­tości przyswajanych przez nie,

• porównawcze - stanowią układ odniesienia, względem którego człowiek ocenia samego siebie i innych ludzi.

Te same grupy społeczne mogą pełnić obie funkcje. Jako grupy odniesie­nia mogą występować różne zbiorowości i kategorie społeczne, a więc nie zawsze grupy w sensie socjologicznym, w takim znaczeniu, jak określone zostało wcześniej. Mogą to być grupy do których jednostka realnie nie nale­ży, a jedynie aspiruje do nich. Natomiast spośród grup do których jednostka realnie należy, rolę grup odniesienia mogą pełnić zarówno te, z którymi iden­tyfikuje się, jak i te, od których się odcina.

Funkcje grup odniesienia mogą pełnić także jednostki - „osoby odniesie­nia" - Merton nazywa je „modelem roli". Dla socjologa istotnym jest problem wyboru - czy osoby odniesienia wybiera się spośród najbliższego środowiska jednostki, spośród osób z którymi tworzy ona bezpośrednie związki społecz­ne, czy też w ramach szerszej społeczności, spośród osób publicznych, z którymi nie nawiązuje ona bezpośrednich interakcji.

KULTURA

A. L. Kroeber i C. Kluckholm dokonali syntezy 161 definicji kul­tury, stosowanych wówczas w naukach badających kulturę. Wszystkie one zostały podzielone na 6 zasadniczych typów - definicje opisowo-wyliczające, historyczne, normatywne, psychologiczne, strukturalistyczne i genetyczne. Mimo wielości definicji kultury większość badaczy zgadza się z następującymi twierdzeniami, które podaje C. Kluckholm:

1. Kultury się uczymy.

2. Kultura wywodzi się z biologicznych, środowiskowych, psychicznych i historycznych elementów ludzkiej egzystencji.

3. Kultura jest zorganizowana.

4. Kultura jest wieloaspektowa.

5. Kultura jest dynamiczna.

6. Kultura jest zmienna.

7. W kulturze występują pewne prawidłowości, które pozwalają analizować ją metodami naukowymi.

8. Kultura jest instrumentem przystosowania jednostki do całokształtu otoczenia oraz zdobycia środków dla twórczej ekspresji.

Wielość ujęć i definicji kultury rodzi pytanie o jej istotę, rdzeń, podstawę. Jak pisze Z. Bokszański, można wyróżnić trzy zasadnicze stanowiska teo­retyczne w tej sprawie.

• Podstawą kultury są procesy internalizacji, przyswojenia sobie przez człowieka określonych sposobów zachowań, maksym i dyrektyw po­stępowania. S. Ossowski nazywał to internalizacją dyspozycji do reago­wania w pewien uporządkowany sposób na korelaty kultury. W skład dziedzictwa kulturowego narodu polskiego wchodzi Wawel, jako rezydencja polskich królów oraz specyficzne przeżycia, które ten obiekt wywołuje u Polaków. Korelaty kultury to rzeczy i systemy znaków. W takim rozu­mieniu rzeczywistość kulturalna jest wytworem działań ludzkich.

• Według drugiego stanowiska kultura definiowana jest przez odniesienie do wyabstrahowanych norm, reguł i wartości, które mogą być zapisa­ne w różnych formach lub w świadomości potocznej członków danej zbio­rowości. Są to więc zasady organizujące działania ludzkie.

• Trzecie stanowisko polega na poszukiwaniu podstawy zjawisk kultury w sferze artefaktów, czyli przedmiotów i wytworów kultury. Badacza interesują więc utrwalone rezultaty zachowań człowieka.

Antropologiczne, globalne ujęcia kultury są zbyt szerokie, ażeby mogły stanowić podstawę perspektywy socjologicznej w badaniu kultury. Nakazuje ona wiązać kulturę z działaniami człowieka, z jego społecznymi zachowaniami. Jak pisze A. Kłoskowska, „[...] kultura polega na swoistym porządku ludzkiego życia, na jego sposobie [...] ukształtowanym w drodze historycznych doświadczeń ludzkich grup. Jest to więc ład ludzkich działań zbiorowych, różny jednak w różnych społecznościach o odmiennym historycznym doświadczeniu". F. Znaniecki włączał w zakres ładu kulturowego „religię, język, literaturę, sztukę, obyczaje, zwyczaje, prawa, organizację społeczną, techniczną produkcję, wymianę ekonomiczną, a także filozofię i naukę".

W takim ujęciu podstawowymi elementami kultury są działania ludzkie oraz ich wytwory, rezultaty, przedmioty. Elementy te tworzą jedną warstwę kultury - świat zewnętrzny, zobiektywizowany i intersubiektywnie dostępny wielu ludziom. Dzięki temu, że mogą być one postrzegane i doświadczane przez wielu ludzi, kultura może rozwijać się i upowszechniać, może być dobrem wspólnym grup i zbiorowości.

Drugą warstwę, towarzyszącą zobiektywizowanym działaniom, stanowi zinternalizowana część kultury, tkwiąca w świadomości ludzi. Bez skłonności ludzi do realizacji wzorów określonego ładu, bez używania przedmiotów zgodnie z nakazami norm kulturowych i bez umiejętności posługiwania się tymi przedmiotami nie można byłoby tworzyć kultury. Człowiek w swoim działaniu kieruje się zawsze jakimiś wartościami, a innych unika, normy na­kazują mu postępować tak, a zabraniają inaczej. Niezmienność norm i wzo­rów działania ma ogromne znaczenie dla trwania kultury.

Kultura nie jest tylko zbiorem elementów, które wpływają na zachowanie człowieka. Jest to pewien świat, który sami ludzie tworzą i który wykorzystują w życiu społecznym. Warto przytoczyć lapidarne określenie Howarda Beckera, że kultura jest zbiorem sensów i znaczeń, których ludzie używają do koordynowania swej aktywności. Tworząc i wyrażając w życiu codziennym elementy danej kultury, człowiek komunikuje innym członkom zbiorowości rozumienie własnego świata społecznego. Kultura nie pozostaje nigdy sta­tyczna, zmienia się, dostosowuje do nowych sytuacji i nowych potrzeb.

Kategorie kultury

W obrębie złożonej całości, jaką jest kultura w ujęciu globalnym, można wyróżnić wielkie podstawowe działy, różniące się charakterem elementów -kategorie kultury. Wewnątrz kategorii da się wydzielić mniejsze całości, które określa się dziedzinami kultury.

Kultura tworzona jest przez człowieka na zasadzie współzależności postaw i wartości, w najszerszym rozumieniu pojęcia wartość. Jak rozumiał to F. Znaniecki, wartość to tyle, co wszelki przedmiot ludzkich zaintere­sowań i interesów. Można wyróżnić trzy rodzaje wartości:

1) konkretne przedmioty pozaludzkiego świata stworzone przez ludzi,

2) inni ludzie, partnerzy interakcji,

3) wartości symboliczne powstające w świadomości ludzi, wyrażane za pomocą zjawisk i przedmiotów stanowiących ich zobiektywizowaną postać -za pomocą znaków i symboli¹¹.

Każdemu rodzajowi wartości odpowiada kategoria kultury - kultura bytu, kultura społeczna, którą A. Kłoskowska proponuje nazywać socjetalną oraz kultura symboliczna.

Kultura bytu obejmuje tę sferę ludzkich działań, które zwrócone są ku sferze przedmiotów materialnych, naturalnych bądź wytworzonych przez człowieka. Można powiedzieć, że kultura bytu to szeroko rozumiana sfera produkcji i konsumpcji, które chociaż kierowane są wzorami kultury, nie mogą rozwijać się wbrew podstawowym koniecznościom natury.

Kultura socjetalną obejmuje pewien porządek stosunków pomiędzy ludź­mi, partnerami interakcji. Poprzez ten porządek dokonuje się transmisja wzorów zachowań. Ogromna część interakcji polega na komunikowaniu się za pomocą symboli z innymi ludźmi. Bez posługiwania się znakami większa liczba ludzi nie mogłaby współdziałać, nie mogłaby istnieć żadna złożona forma organizacji społecznej. Nowoczesne społeczeństwa wymagają komunikowania się swych członków w dziedzinie administracji, prawa, polityki, ideologii i edukacji oraz gospodarki. Bez posługiwania się znakami i symbo­lami, m.in. językiem, taka komunikacja nie byłaby możliwa. W skład kultury socjetalnej wchodzą również takie elementy porządku społecznego, jak po­dział własności, władzy, zróżnicowany dostęp do powszechnie pożądanych dóbr, funkcji, pozycji społecznych.

Komunikacja symboliczna komplikuje podstawowe interakcje społeczne, tworzy wiele ich wzorów i odmian, zafałszowując i skrywając głęboko ich rzeczywiste podstawy.

Jak pisze A. Giza-Poleszczuk kultura społeczna jest charakterysty­cznym dla danego społeczeństwa porządkiem wartości... jest tym, co wiąże nas moralnie z innymi sprawiając, że postrzegamy ich jako coś więcej, niż »empiryczne indywidualności.

Wartości symboliczne są często rozumiane jako kultura w tzw. węższym ro­zumieniu, czyli filozofia, religia, nauka, sztuka. Kategoria kultury symbolicznej obejmuje znaki i symbole. Znak, jak pisze A. Kłoskowska, jest to zjawisko odnoszące się w świadomości ludzi do czegoś innego niż on sam, język jest np. systemem znaków tworzącym kulturę. Posługiwanie się znakami nazywa się procesem semiozy. Tylko ludzie tworzą znaki, potrafią je interpretować i wy­korzystywać do komunikowania się z innymi ludźmi. Znaki posiadają różną postać. Wyróżnia się, na przykład, znaki konwencjonalne, konieczne, plastycz­ne, graficzne, dźwiękowe, przedmiotowe, a także znaki właściwe i przydane. Nauką, która zajmuje się znakami, jest semiotyka.

Nie wszystkie znaki tworzą kulturę symboliczną i uczestniczą w procesie semiozy. Ani oznaki ani sygnały nie są do niej zaliczane. Z punktu widzenia potrzeb komunikacyjnych największą rolę odgrywają znaki właściwe. Wyjaś­nienia wymaga kategoria znaków przydanych, które „przydają" znaczenia pewnym przedmiotom kultury w określonych sytuacjach. Sytuują się one na pograniczu kultury bytu i kultury symbolicznej. Chleb pełni funkcje użytko­we w porządku kultury bytu i funkcje semiotyczne, spożywany jako opłatek w czasie kolacji wigilijnej.

Inna jest funkcja symboli, które uczestniczą w świecie wartości. Sym­bol sam staje się wartością, za przykład posłużyć może flaga narodowa, krzyż dla kultury chrześcijańskiej czy herb państwa.

W społeczeństwach nowoczesnych symbole wyrażają wartości autoteliczne, czyli takie, które są pożądane i cenione przez zbiorowości ludzkie dla nich samych, chociaż nie mają żadnych funkcji instrumental­nych. W społeczeństwach pierwotnych symbole traktowane były instrumen­talnie, zabiegi magiczne miały na celu wywarcie wpływu na przyrodę lub człowieka. Chociaż doświadczenie życiowe podważa ich skuteczność, sym­bole trwają, gdyż pełnią funkcje integracyjne.

Procesy semiozy kształtują ludzką osobowość, dlatego E. Cassirer określił człowieka jako animal simbolicum.

Kultura symboliczna, którą odnaleźć można we wszelkich społeczeń­stwach ludzkich, stanowi szczególną kategorię kultury. Obejmuje ona religię, wiedzę, naukę i zabawę. Kryterium kultury symbolicznej stanowi jej autoteliczny charakter, nie dający się przełożyć na żadne kategorie użyt­kowe. Symbole i wartości symboliczne pełnią szczególną rolę w życiu człowieka, choć nie zaspokajają żadnych potrzeb naturalnych. W żadnym złożonym społeczeństwie nie występuje jednolita kultura symboliczna. Współ­istnieją tam trzy typy kultury - kultura ludowa, kultura popularna i kultura elitarna.

Kultura ludowa przekazywana jest poprzez bezpośrednie interakcje i nieformalne kontakty codzienne. Charakteryzuje ją niezawodowy charakter twórczości, która przekazywana jest bezpośrednio, od twórcy do odbiorcy w drodze tradycji ustnej. Jest to kultura przekazywana w społecznościach lokalnych, w ramach tzw. pierwszego układu kultury. Treści jej są względnie proste, zrozumiałe dla odbiorcy, o ile jest on wychowany w tradycji tej kultu­ry, żyje w tej społeczności. Tylko wówczas odbiorca może odczytać symboli­czne treści kultury ludowej. Kultura ta wyraża znane, powszechnie akcepto­wane przez daną społeczność lokalną wartości zbiorowe. Dziedziny kultury symbolicznej - sztuka, wierzenia i wiedza ludowa przeplatają się ze sobą w kulturze ludowej i silnie przenikają całość życia społeczności - pracę, ład społeczny, zabawę. Jak pisze A. Kłoskowska, jest to doskonale demokratycz­ny typ kultury, łatwo dostępny dla wszystkich członków społeczności, nie wymaga dodatkowych kosztów.

Kultura ludowa różnicuje się w ramach większych obszarów, np. regionów, terytorium państwa narodowego, i wzbogaca jednolity nurt kultury narodowej. Jest natomiast ujednolicona w ramach jednej społeczności, co nie znaczy, że ulega standaryzacji, jak kultura masowa. Odtwarzanie tradycyjnych wzorów nosi zawsze charakter indywidualny, możliwa jest ich twórcza adaptacja. Jest to kultura związana ze społeczeństwami agrarnymi, z życiem w niewielkich społecznościach lokalnych. Zarówno twórczość jak i odbiór kultury ludowej odbywają się w skali lokalnej, rzec by można w jednym miejscu. Przemysł i towarzysząca mu urbanizacja niszczą kulturę ludową, gdyż zmieniają warunki funkcjonowania i skalę zbiorowości ludzkich. Trwa ona jedynie jako świa­domie kultywowany folklor.

Kultura popularna, zwana także kulturą masową (tak określił ją w 1944 roku Dwight MacDonald) wyróżnia się szerokim zasięgiem. „Jeśli chodzi o kulturę popularną [...] - zabieg jest prosty - chodzi o przypodobanie się za wszelką cenę tłumowi". Odbiorcami jej są liczne kategorie osób z różnych klas społecznych. Dzięki zastosowaniu technicznych środków prze­kazu, umożliwiających masowe komunikowanie się, tzw. mass mediów, możliwe jest powielanie dowolnej liczby kopii taśmy filmowej, kasety video czy płyty, a co za tym idzie standaryzacja przekazów. O popularności tej kultury decyduje szerokie przekazywanie treści kręgom licznych odbiorców oraz ich masowy odbiór.

Kultura popularna wiąże się z tzw. trzecim układem kultury. Dociera dziś nawet do bardzo odległych od centrów życia kulturalnego miejscowości i umożliwia przełamanie izolacji kulturalnej społeczności lokalnych, dając tym samym szansę uczestnictwa w kulturze ponadlokalnej. Jest to głównie kultura związana z czasem wolnym, z zabawą i rozryw­ką. Kategoria czasu wolnego pojawia się w społeczeństwach industrialnych, gdzie następuje ścisłe rozgraniczenie czasu pracy i czasu wolnego, który jest przeznaczany także na uczestnictwo w kulturze. W społeczeństwach agrar­nych czas pracy i wypoczynku nie był tak dokładnie rozgraniczany. Każdej pracy towarzyszyła pewna porcja zabawy, przed jej rozpoczęciem albo po zakończeniu. Forma organizacji pracy, jaką rozwinął przemysł, wyklucza takie współistnienie. Nie sposób wyobrazić sobie, aby pracy w fabryce towarzyszy­ła taka forma zabawowej aktywności, jak dawniej pracy w polu. Ograniczenie pracy do funkcji produkcyjnych zrodziło ogromne zapotrzebowanie na proste formy kultury, umożliwiające anonimowym masom pracującym w anonimo­wych fabrykach odpoczynek po pracy i uczestnictwo w kulturze. Funkcje te lepiej lub gorzej pełni kultura masowa, czy też popularna.

Treści kultury popularnej muszą być dostępne dla szerokich kręgów od­biorców. stąd konieczność ich uproszczenia, sprowadzenia do prostych sche­matów. Na ogół kultura popularna powiela pewne wątki, stąd jej brak orygi­nalności. Jest produkowana (nie tworzona) przez profesjonalnych wytwór­ców, którzy kierują się często „zapotrzebowaniem" rynku.

Kultura popularna posiada swoich krytyków i obrońców. Krytycy podno­szą głównie jej wtórność, wulgarność, brak treści ambitniejszych, zmu­szających odbiorcę do wysiłku intelektualnego. Zwracają uwagę na fakt. że kultura masowa bywa wykorzystywana do manipulowania ludźmi, znie­walania ich umysłów, narzucania gustów i preferencji środków przekazu. Mass media w społeczeństwie nowoczesnym określane są jako czwarta władza i często są środkiem uzyskiwania wpływów politycznych. Zwolennicy kultury popularnej zwracają uwagę na jej demokratyczny charakter, zgodność z gustami najliczniejszych uczestników życia kulturalnego, dostępność nawet dla mieszkańców oddalonych wsi i miasteczek.

Kultura popularna jest także krytykowana przez tzw. ruchy kontrkultury, czy kultury alternatywnej. Krytykowana z różnych pozycji bywa zasada „wspólnego mianownika", obowiązująca w kulturze masowej. Zgodnie z nią eliminowane są z przekazów masowych treści kontrowersyjne, wzbudzające konflikty polityczne, narodowościowe czy religijne. Taka wizja otaczającego świata, sprowadzona niekiedy do prostych wątków ( melodramatycznych, humorystycznych, dramatycznych, seksualno-romansowych, personalnych) skutecznie fałszuje odbiór rzeczywistości społecznej, godząc odbiorcę z ist­niejącym porządkiem społecznym. Służy to tym samym legitymizowaniu tego porządku i utrwalaniu określonej postaci struktury społecznej.

W kulturze popularnej mamy do czynienia z zasadą homogenizacji treś­ci, w myśl której treści o różnej wartości artystycznej i intelektualnej prezen­towane są odbiorcy jako mające jednakową wartość, odbiera on w jednakowy sposób treści należące do szczytowych osiągnięć kultury oraz produkty stan­dardowej działalności twórców kultury popularnej. Na skutek homogenizacji ginie dystans i wszelkie hierarchie ważności. Na równi traktuje się treści o niejednakowej wartości formalnej i różnym poziomie artystycznym, np. re­klamy, telenowele i arcydzieła sztuki filmowej.

Trzecim typem kultury symbolicznej jest kultura elitarna. Jej twórcami są oryginalni profesjonalni autorzy, których dzieła uznane zostały przez zawodo­wych krytyków artystycznych i środowisko samych twórców. Odbiór kultury elitarnej wymaga specjalnego przygotowania, często wiąże się z ogromnymi kosztami, bowiem dzieła te są tylko pojedynczymi egzemplarzami obrazu czy rzeźby. Treści kultury elitarnej zyskują trwałą wartość, a niektóre z nich składają się na dorobek kulturalny ludzkości, np. dzieła sztuki czy systemy filozoficzne.

Uczestnicy kultury elitarnej stanowią wyselekcjonowany krąg odbiorców, chociaż nie pokrywa się on ani z elitą polityczną, ani ekonomiczną danego społeczeństwa. Elitarny zasięg tej kultury wynika ze stopnia trudności odbioru jej dzieł, które szeroka publiczność uważa za niezrozumiałe, trudne, a nawet dziwaczne.

Istotną funkcją społeczną kultury elitarnej jest tworzenie nowych wartości i określanie kierunków rozwoju sztuki. Bywa ona także źródłem inspiracji dla twórców kultury popularnej, którzy rozpowszechniają pewne jej wątki oraz kryterium oceny ich twórczości.

W życiu zbiorowym ważną rolę odgrywają symbole, będące elementami rytuałów religijnych, narodowych, regionalnych czy zawodowych. Zalicza się je do kultury symbolicznej, chociaż nie mieszczą się w ramach żadnego z trzech omówionych typów kultury symbolicznej - kultury ludowej. kultury popularnej i kultury elitarnej. Przy ich pomocy wyrażane są zbiorowe sensy i wartości. Symbolizują one takie wartości, jak ojczyzna, solidarność narodowa i społeczna, ruch społeczny, pamięć walki o niepodległość, czy honor firmy. Jak pisze A. Kłoskowska, [...] symbole są interpretowane zawsze indywidualnie, a często manifestowane i przeżywane zbiorowo, co wzmaga ich siłę ekspresyjną¹⁷. Każdy członek zbiorowości inaczej interpretuje takie wartości, jak ojczyzna, demokracja, pokój, solidarność, sprawiedliwość.

Funkcją społeczną symboli jest jednoczenie ogromnych zbiorowości, często kilkumilionowych, i umożliwianie osobistego wyrazu każdemu człowie­kowi, który w nich uczestniczy. Niesie to także niebezpieczeństwo manipu­lowania symbolami dla osiągnięcia celów i korzyści nie zawsze zgodnych z celami i zamiarami jednostek. Komunikacja masowa stwarza możliwość do­cierania tych samych symboli do ogromnych mas ludzkich, a zatem niebez­pieczeństwo manipulowania symbolami dla uzyskania doraźnych celów poli­tycznych, ekonomicznych lub wzniecania niepokojów społecznych staje się problemem bardzo istotnym.

Kultura symboliczna pełni funkcje integrujące w społeczeństwie, chociaż się do tych funkcji nie ogranicza. Badania empiryczne sposobów i form uczestnictwa w kulturze potwierdzają, że kultura symboliczna najczęściej pełni funkcje hedonistyczne - dostarcza przyjemności, doznań, zadowolenia. A. Kłoskowska określa te funkcje jako „autoteliczne", tzn., że kultura symboli­czna stanowi sama w sobie cel ludzkich działań. Wartości autoteliczne bywa­ją powiązane z praktycznymi interesami kultury socjetalnej i kultury bytu, są ich symbolicznym wyrazem. Zdarzają się jednak sytuacje, że wartości auto­teliczne zaczynają żyć własnym życiem, zyskują autonomię i mogą być bro­nione nawet wbrew praktycznym interesom. Wartości autoteliczne dostarcza­ją haseł i symboli ruchom społecznym o zdecydowanie praktycznych celach, broniących praktycznych interesów. A. Kłoskowska trafnie charakteryzuje znaczenie kultury symbolicznej pisząc:

„W apostrofie do poezji ludowej - narodowej Mickiewicz powiedział, że w niej lud składa broń swego rycerza, swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty. Można uznać to zdanie za syntetyczną charakterystykę całej kultury symbolicznej jako środka wyrazu i źródła poznania naczelnych wartości spo­łeczeństwa, jako modelu jego dziejów, intelektualnych zdobyczy i emocjonal­nych doznań".

KONTROLA SPOŁECZNA

Pojęcie kontroli społecznej wprowadził do słownika socjologicznego w 1890 roku Edward A. Ross, który definiował ją jako zamierzone panowanie społeczeństwa nad jednostką w odróżnieniu od niezamierzonego „społecznego wpływu" na jednostkę. Udział świadomego zamiaru w funkcjonowaniu kontroli społecznej był później niejednokrotnie kwestionowany, poza kontrowersją w ujęciu problemu pozostał natomiast przymus, jaki zbiorowość społeczna wywiera na jednostkę pozostającą składnikiem tej zbiorowości. Do przymusu odwoływały się klasyczne i bodaj najrozleglejsze opracowania kontroli społecz­nej powstałe na przełomie stuleci. Emile Durkheim pisał o wyobrażeniach zbiorowych społeczności odciskających się w postępowaniu jednostki, a William G. Sumner o zwyczajach, które kierują bezwiednie postępowaniem jednostki zmuszając ją do respektowania oczekiwań społeczeństwa. Obaj autorzy zwrócili specjalną uwagę właśnie na te produkty społecznego życia ludzi, które kontrolę umożliwiają. Współcześnie przyjęło się je określać zbioro­wym pojęciem normy bądź systemu normatywnego jako czegoś, co skłania jednostkę do zachowania zgodnego z nakazem (bądź zakazem) w normie wyrażonym, ponieważ w normie ujęty zostaje wzór, który społeczeństwo chciałoby nałożyć na zachowania wszystkich uczestników zbiorowego życia.

Formy kontroli społecznej

Do pewnego stopnia proces kontroli społecznej przypomina proces stan­daryzacji czy też normalizacji produktów ludzkiej pracy. Jak wiadomo każdy produkt (bądź usługa) przed dopuszczeniem na rynek musi być zgodny z ustanowioną normą jako gwarancją jakości. Wolno sądzić, że jednostka ludzka musi spełniać w podobny sposób formułowane wymogi, jeśli chce być zaakceptowana jako uczestnik społecznego życia. Poza analogicznym spo­sobem „normalizacji" produktów i ludzi (jako produktów społeczeństwa) za­chodzi jednak między nimi parę różnic. Po pierwsze, norma produktu to tech­niczny standard zdefiniowany w precyzyjnym, pozbawionym dwuznaczności języku, norma społeczna to raczej standard moralny odwołujący się do spo­łecznego osądu (oceny i wartości zawarte w społecznym doświadczeniu), najczęściej nie sformułowanego expressis verbis (pewien stopień precyzji osiągany jest jedynie w sformalizowanej normie prawnej) i pozostawiającego jednostkę wobec wyboru własnego działania „na wyczucie". Po wtóre, pro­dukt niezgodny z normą jest usuwany z obszaru rynku, natomiast jednostka lekceważąca normy społeczne jest usuwana ze społeczeństwa na ogół tylko w ostateczności, przeważnie jest dotykana rozmaitymi dotkliwymi sankcjami ze strony tych, którzy normy respektują i uważają, że tak się powinno czynić, l wreszcie, konsekwencje nie przestrzegania norm technicz­nych (np. normy wytrzymałości materiałów) są zawsze negatywne, czego nie możemy odnieść do przypadku norm społecznych. Niekiedy ich omijanie, a jeszcze bardziej spontaniczne bądź zamierzone tworzenie nowych wzorów społecznej interakcji, prowadzi do pożądanych innowacji w społeczeństwie.

Aby spełniać rolę skutecznej kontroli zachowań jednostki, normy muszą być przez nią zinternalizowane, tzn. włączone w ramy własnej osobowości. Innymi słowy normy, które narzucane są jednostce z zewnątrz przez społe­czeństwo, są przez nią rozumiane jako własne, pochodzące od niej samej bądź biorące początek z samej natury rzeczy jako coś. co zawsze i wszędzie obowiązywało. Jest to czynnik sprzyjający absolutyzacji systemów normatyw­nych; jak wiadomo, w dawniejszych czasach ludzie uważali normy, którymi się kierowali, jako wieczne i niezmienne. Internalizacja normy jest właściwym zadaniem procesu wychowawczego, czyli socjalizacji, która ma jednostkę uczynić sposobną do życia w społeczeństwie. Kontrola społeczna jest raczej nastawiona na przywoływanie do porządku osobników dorosłych, jednak u jednostki, która nie zinternalizowana norm w dzieciństwie, istnieje zwykłe większe prawdopodobieństwo wystąpienia odchyleń od nich w późniejszym okresie życia.

Normy obowiązujące w jakimś społeczeństwie mają zwykle zróżnicowaną naturę. Mogą one wypływać z powszechnych w społeczeństwie obyczajów i jako normy obyczajowe dyktować jednostce sposób postępowania w okre­ślonych sytuacjach. Źródłem norm może być także moralność, którą socjolo­gicznie należałoby zdefiniować jako sublimację obyczaju, choć warto zazna­czyć, że obyczaj bywa często osądzany z punktu widzenia etyki (np. rasowe obyczaje białej ludności południowych stanów USA lub obyczaj rabowania łupów i gwałcenia kobiet przez zwycięskie armie). Religia zwykle dostarcza obowiązujących wzorów postępowania, najczęściej przy tym skodyfikowanych w księgach świętych. Jednak najpełniejszy stopień kodyfikacji osiągają nor­my prawne. To rozróżnienie rodzajów norm czy systemów normatywnych obowiązujących w społeczeństwie, aczkolwiek ewidentne z punktu widzenia każdej z tych dziedzin, ma jednak mniejsze znaczenie z punktu widzenia społecznej kontroli. Pewne normy zasadnicze będą polecane przez wszystkie systemy, np. zakaz kradzieży cudzej własności; wówczas normy odróżniają się jedynie pod względem formalnym. Pewne inne zalecenia będą respekto­wane w szerszej skali głównie poprzez dominujący obyczaj (np. rozwody, pijaństwo czy łapownictwo mogą być respektowanymi ogólnie normami pomi­mo ostrzeżeń i ataków ze strony religii czy moralności) bądź prawo (zwłasz­cza w nowoczesnych społeczeństwach, np. ruch drogowy, zakaz lub dopusz­czalność spędzania płodu itp.). Wszelako kolizje rozmaitych zaleceń (konflik­ty norm), jeśli istnieją, są z socjologicznego punktu widzenia rzeczą ważną, ponieważ wyznaczają one zakres ewentualnych zmian w kontroli społecznej. Należy jednak podkreślić, że podstawowym celem społecznej kontroli jest jedność i zwartość społeczeństwa poprzez zapewnienie integracji jed­nostki ze społeczeństwem i z tego powodu konflikty systemów norma­tywnych są zagrożeniem dla kontroli.

Obowiązujące w społeczeństwie normy mogą być ugruntowane przez tradycję; z natury rzeczy obyczaje są zakorzenione w tradycji. Bardzo wielu ludzi przytacza jako jedyny powód swoich zachowań to, że tak zawsze czy­niono, lub że wszyscy tak postępują. Inaczej mówiąc, wzór działania umiesz­czany bywa w przeszłości. Z drugiej strony rozpowszechnione są wzory dzia­łania skutecznego (racjonalnego), dla których nie ma racji w tradycji. Szcze­gólnie w przedsięwzięciach gospodarczych, w strategiach organizacji, w za­rządzaniu i administracji, ale i w stylach ubioru (moda) powielają się bardzo szybko nowe wzory, jeśli tylko ich skuteczność czy innowacyjność zostanie stwierdzona. Tak więc normy działania i pod tym względem nie mają jednoli­tego charakteru. Ma to także znaczenie przy śledzeniu ewolucji form kon­troli społecznej i nowych technik społecznych stosowanych dla lepszej kontroli zachowań.

Jakkolwiek dążeniem każdego społeczeństwa jest zgodność i wewnętrzna integracja norm. to jednak takich zintegrowanych systemów normatywnych jest tyle, ile społeczeństw i kultur. Normy prawne regulujące stosunki pracy, a jeszcze bardziej normy obyczajowe regulujące motywację do pracy, są od­mienne w Polsce i Niemczech pomimo bliskości geograficznej. Zabijanie wroga jest w europejskiej kulturze motywowane wojną, wśród plemion kanibalskich Polinezji potrzebą zaspokojenia głodu. U Aszantich opilstwo uznane było za okoliczność łagodzącą w wypadku popełnienia wykroczenia (po­nieważ zamroczony alkoholem nie wie, co czyni), a choroba umysłowa nie — inaczej niż w kulturze europejskiej. U niektórych ludów pierwotnych rozpo­wszechniona była swego rodzaju „prostytucja małżeńska" polegająca na utrzymywaniu rozległych stosunków erotycznych przez żonę, która uzyskiwa­ła z tego procederu podarunki przeznaczone dla prawowitego męża; ten był ukontentowany wówczas, gdy darów było jak najwięcej. Egzekucje publicz­ne szubrawców były niezwykle popularnym widowiskiem w XVII-XVIN wieku w Anglii, nawet wśród szacownych warstw społeczeństwa; współcześnie są odbierane w Europie jako obyczaj barbarzyński sądząc po ocenach podob­nych widowisk w krajach muzułmańskich. Istnieje mnóstwo przykładów na poparcie tak rozumianego relatywizmu kulturowego.

Co więcej, normy regulujące zachowania w ramach jednego społeczeń­stwa bywają zróżnicowane bez naruszenia wewnętrznej integracji stosownie do zróżnicowania ról społecznych. Uznaje się np.. że lekarz może kłamać w interesie pacjenta, a obrońca w sądzie w interesie oskarżonego, choć kłamstwo jest w ogólności potępiane; posłuszeństwo jest wymagane w armii czy w instytucjach kościelnych, lecz byłoby zabójcze w aktywności artystycz­nej czy naukowej, gdzie samodzielne i nieskrępowane sądy i dążenia są nagradzane. W odniesieniu do ról zróżnicowanych w oparciu o płeć: nie­wierność małżeńska jako naruszenie normy życia rodzinnego jest tradycyjnie surowiej traktowana w przypadku kobiety, z większą natomiast tolerancją w przypadku mężczyzny, ponieważ w kulturze europejskiej kobietę uznaje się za ostoję ogniska domowego.

Rola sankcji

Społeczeństwa wykształciły w toku rozwoju metody wymuszania na jed­nostce konformizmu, czyli zgodności działania z narzuconym wzorem spo­łecznym. Za Karlem Mannheimem wyróżnimy bezpośrednie i pośrednie metody oddziaływania na zachowanie jednostki. Te pierwsze oparte są zawsze na wpływie osobistym i funkcjonują w najbliższym otoczeniu jednostki. Wpływ taki wywiera z reguły ojciec, sąsiad, ksiądz, nauczyciel, lokalny przywódca itp., a używają metod takich, jak odwoływanie się do emocji, su­gestia, strach, kazania, agitacja, wychowanie w dawnym stylu. Wszystkie te osoby wpajana człowiekowi pewne zasady, które w ostateczności są zasada­mi społeczeństwa; są one nosicielami przekonań społeczeństwa jako całości.

Oddziaływania pośrednie są dokonywane przez jakieś odległe ośrodki, przeważnie zdepersonalizowane. Pośród tych metod Mannheim wyróżnił ciekawą podklasę oddziaływań, którą określić jako metodę oddziaływań przez struktury pola (przez analogię do pola magnetycznego w fizyce). Taką struk­turę pola społecznego wytwarzał od dawna świat handlu. Już w miastach późnego średniowiecza (zdominowanych przez metody bezpośredniej kontro­li społecznej) zauważono, że poglądy i normy wędrownych handlarzy i kup­ców różnią się pod istotnymi względami od tradycyjnych nastawień lokalnych społeczności. Im bardziej byli oni uzależnieni od rynków zagranicznych, tym wyraźniej zaznaczała się ich odmienność od reszty obywateli. Wpływ struktu­ry pola na cechy jednostki manifestuje się wówczas, gdy jej zachowań nie daje się wyjaśnić wpływem społeczności, do której należy. Ilekroć nowe sfery działalności przecinają granice konkretnych grup, mówimy o strukturze pola. Będą to przede wszystkim sfery aktywności zdominowane przez wolną konkurencję i konflikt.

Społeczeństwo dysponuje też zestawem sankcji stosowanych w wypadku osób uchylających się od norm (dewiantów), jak i w wypadku przykładnych i gorliwych wyznawców jego zasad (konformistów). Znaczenie systemu san­kcji (nagród i kar) jest jednak często, zwłaszcza w przypadku nagród, prze­sadzane; w społeczeństwie, zwłaszcza w tradycyjnym społeczeństwie, wiele rzeczy dzieje się nie wskutek gratyfikacji czy przymusu, lecz wskutek rutyny i naśladownictwa. Nagrody i kary stają się niezbędne, gdy tradycja nie może sprostać zadaniu. Repertuar kar i nagród stosowanych w systemach społecznych i normatywnych jest rozległy: napiętnowanie, klątwa, banicja, odmowa szacunku, obojętność, oziębłość, wyśmianie, strach, tortury, więzienie itp. i z drugiej strony pochwała, pochlebstwo, aprobata, nobili­tacja, awans, zysk, premia, order itp.

EWOLUCJA POJĘCIA STRUKTURY SPOŁECZNEJ

Podstawowym pojęciem analizy problemu stratyfikacji jest kategoria „struktura społeczna”. Pojęcie to swoim zakresem wykracza poza problem funkcjonalnej nierówności społeczeństwa. Aby chociaż w zarysie ukazać złożoność interpretacyjną tej kategorii, należy prześledzić, jak na przestrzeni dziejów filozofowie społeczni różnych orientacji naukowych określali główne kryteria jej oceny.

Pierwszą koncepcją struktury społecznej w historii myśli społecznej była arystotelesowska teoria społeczeństwa. Ma ona kapitalne znaczenie dla badaczy form organizacji i budowy konkretnych społeczeństw, gdyż zawiera wszystkie współczesne schematy interpretacyjne problematyki stratyfikacji społecznej. Na szczególne podkreślenie zasługuje to, iż koncepcja ta pod względem kompleksowości i wszechstronności znacznie wyprzedzała wiele teorii porządku społecznego, głoszonych przez takich myślicieli jak Hegel, Comte czy Marks. Nie będzie przesadą stwierdzenie, że Arystoteles (384-322 p.n.e.) był jedynym do naszych czasów badaczem struktury społecznej, który traktował ją w różnych wymiarach.

konglomerat - całość będąca mechanicznym połączeniem różnorodnych części i przedmiotów; zbiór, skupisko

Rozpatrywana przez Arystotelesa struktura społeczna jest bądź konglomeratem rodzin (a tym samym „kolonii rodzin”), bądź systemem klas ekonomicznych (bogaci, biedni, stan średni), bądź układem grup statusowych (lud, „ludzie znaczni”), bądź też wreszcie zespołem swego rodzaju „stanów”.

Innym ważnym według Arystotelesa aspektem struktury społecznej okazuje się podział społeczeństwa ze względu na funkcje pełnione przez różne grupy obywateli. Uważał on, że podstawowymi stanami są: rolnicy, rękodzielnicy, kupcy, wyrobnicy, żołnierze, kapłani, wysocy urzędnicy państwowi, członkowie rady, sędziowie oraz zamożni, którzy służą swym majątkiem państwu. Stany te tworzą masę ludową i grupę ludzi znacznych.

consensus - zezwolenie, zgoda

Trzecim zasadniczym dla Arystotelesa aspektem struktury społecznej jest podział społeczeństwa na grupy różniące się stopniem zamożności. Ten podział obywateli jest najostrzejszy, gdyż po pierwsze, nie można być jednocześnie biednym i bogatym, po drugie zaś, układ sił między bogatymi a biednymi ma największy wpływ na stabilność państwa. Stabilność tę zapewnia „stan średni”, który jest ostoją ładu i społeczną bazą dobrego ustroju. Pogląd ten należy do najbardziej popularnych we współczesnych koncepcjach budowy społeczeństwa, według których warunkiem consensusu społecznego jest silna klasa średnia.

Odmienną, acz typową dla przełomu wieków XVIII i XIX koncepcję struktury społecznej zaproponował Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831). Według niego podział społeczeństwa na klasy („stany”) jest nieuchronny, tak jak nieuchronne są konflikty między tymi klasami. Zdaniem Hegla historia polityki wewnętrznej każdego kraju sprowadza się do historii kształtowania się klas, konfliktów prawnych, jakie przeciwstawiają jednostki tym klasom, a także antagonizmów klas między sobą i w stosunku do władzy centralnej. Dalej zauważył on, że każda klasa wytwarza swoją świadomość grupową, odpowiadającą jej szczególnym warunkom życia oraz jej miejscu w społeczeństwie. Każda jednostka należy i musi należeć do którejś z klas, ale przynależność ta nie jest dziedzicznie zdeterminowana i zależy całkowicie od uzdolnień samej jednostki.

ewolucjonizm społeczny - kierunek rozwijający się w XIX w., głoszący, że rozwój społeczny ma charakter ciągły, stopniowy i jednokierunkowy, polegający na różnicowaniu się elementów, ich coraz ściślejszym powiązaniu oraz coraz większym uporządkowaniu

Dla Hegla istotne dla obrazu struktury społecznej były antagonizmy między klasami czy konflikty interesów. Nieco inaczej problem ten widział Herbert Spencer (1820-1903), czołowy przedstawiciel ewolucjonizmu społecznego, według którego każde konkretne społeczeństwo ma jakąś strukturę społeczną, tę zaś można umieścić na skali wyznaczonej przez przeciwne sobie dwa idealne typy organizacji społecznej: przemysłowej i wojskowej. Pierwszy typ, wynikający bezpośrednio z dążenia do celów indywidualnych, prowadzących pośrednio do pomyślności społecznej, rozwija się nieświadomie i nie musi być narzucany. Drugi zaś, wynikający bezpośrednio z dążenia do celów społecznych i prowadzących pośrednio do pomyślności indywidualnej, rozwija się świadomie i jest narzucany. Spencer był zwolennikiem wczesnej formy podziału społeczeństw - ze względu na ich organizację polityczno-prawną - na demokratyczne i totalitarne. Mimo że rzadko problem ten łączy się z problemem uwarstwienia społecznego, typ organizacji społeczeństwa nie pozostaje bez wpływu na możliwości przemieszczania się jednostki w ramach struktury społecznej.

novum - coś nowego, nowość; rzecz nowo wprowadzona

Jednym z pierwszych teoretyków zwracających uwagę na szereg względnie niezależnych wymiarów uwarstwienia społeczeństwa był Max Weber (1864-1920). Podstawowym terminem jego koncepcji struktury społecznej była klasa społeczna, która może przybierać niezliczenie wiele form, takich jak choćby „klasy posiadania” czy „klasy zysków i dochodów”. Całkowitym novum było weberowskie pojęcie stanu. Według niego o położeniu stanowym decyduje zespół wszelkich typowych składników losów ludzkich, uwarunkowany przez określoną, pozytywną lub negatywną, ocenę „godności” społecznej, wiążącej się z jakąś cechą wspólną pewnej liczbie osób. O ile położenie klasowe jest zdeterminowane ekonomicznie, o tyle położenie stanowe jest zdeterminowane kulturowo. Łączy się z nim określony styl życia, jakiego oczekuje się od każdej jednostki, która pragnie należeć do danego stanu. Zdaniem Webera podział na klasy jest następstwem stosunku do produkcji i nabywania dóbr, podział zaś na stany jest następstwem wybranych przez jednostkę zasad konsumpcji dóbr wyrażających się swoistym rodzajem stylu życia.

Trzecią kategorią wyróżnioną przez Webera na potrzeby określenia zbiorowości jednostek zajmujących podobne miejsce w strukturze społecznej była tzw. partia. Pod pojęciem tym kryje się zrzeszenie o charakterze celowym, starające się zapewnić swoim członkom wpływy na istniejący aparat władzy.

Struktura społeczna w opinii Webera ma trzy względnie niezależne wymiary: ekonomiczny, kulturowy i polityczny. Podział ten, nawiązujący do podziału poczynionego przez Arystotelesa, zapoczątkował nowoczesny nurt badań nad stratyfikacją społeczną, traktujący strukturę społeczną jako układ krzyżujących się ze sobą wielu hierarchii różnego rodzaju.

Typowy dla weberowskiej interpretacji struktury społecznej jest pogląd Charlesa Hortona Cooley'a (1864-1929), który twierdził, że początek naszego wieku, niosący ze sobą intensyfikację procesów komunikacyjnych, sprawia, że struktura społeczna przeobraża się stopniowo z kastowej w otwartą strukturę klasową. Decyduje o tym nie urodzenie, lecz wykonywana funkcja, której odpowiadają takie lub inne rodzaje nagród.

liberalizm - pobłażliwy i tolerancyjny stosunek wobec poglądów, postaw lub czynów innych ludzi, niezależnie od te-go, czy uznaje się je za słuszne nie-słuszne

Nie jest dziełem przypadku to, iż właśnie w amerykańskiej myśli społecznej pojawił się taki pogląd. Wszak Stany Zjednoczone są krajem pozbawionym wielu typowych dla społeczeństw europejskich podziałów społecznych, mających swoje korzenie w wielowiekowej tradycji, opartych na więzach krwi, stosunkach własnościowych czy niezmiennym ciągle pod koniec ubiegłego stulecia, w wielu krajach usankcjonowanym prawnie przypisaniu do ziemi. Ówczesna amerykańska myśl społeczna była najbardziej predysponowana do tego, by głosić hasła liberalizmu i indywidualizmu społecznego.

indywidualizm - doktryna filozoficzna przyznająca istotne znaczenie jednostce i tłumacząca różnorodność rzeczy i zjawisk w świecie nieograniczoną liczbą bytów jednostkowych, z których każdy ma odrębny charakter

Przykład tego typu interpretacji rzeczywistości społecznej stanowią te nurty socjologii amerykańskiej, które na podstawie weberowskiej analizy poddały znacznej modyfikacji XIX-wieczną interpretację problematyki uwarstwienia społecznego. Jednym z ich przedstawicieli był Robert Staughton Lynd (1892-1970), znany głównie z badań społeczności lokalnych. Lynd uznawał podział społeczeństwa na dwa odłamy - na znajdujących się „wyżej” bądź „niżej” w hierarchii społecznej. Zwracał jednak uwagę na to, iż wzór niezależnego przedsiębiorcy nie tylko jest atrakcyjny dla wszystkich, ale też może być przez wszystkich - zgodnie z amerykańskim mitem - osiągnięty. Wątek ten sprawia, że wolna od podziałów kastowych stratyfikacja społeczna staje się jednym z tych aspektów życia społecznego, które w największym stopniu aktywizują jednostki.

Od rozpatrywania struktury społecznej w kategoriach ekonomicznych i przez pryzmat konfliktów klasowych jeszcze bardziej odszedł William Lloyd Warner (1898-1970), który w swoich badaniach skupił się na kryterium prestiżu. Uwzględnił on wszelkie wymiary uwarstwienia społecznego, uznając je jednak za podporządkowane i godne badania tylko przez pryzmat opinii jednostek wyznaczających członkom zbiorowości określony status. Według Warnera klasy tworzą grupy ludzi, którzy sami sądzą, że są - i rzeczywiście są - odpowiednio umiejscawiani za zgodą wszystkich członków społeczności lokalnej na społecznie wyższych i niższych pozycjach. Konsekwencją tego poglądu jest uznanie przez Warnera klasy średniej za podstawową.

paradygmat - wzorzec, założenie podstawowe

Usankcjonowana prawem, chociaż jedynie „iluzoryczna” w sensie ekonomicznym, równość szans na zmianę pozycji społecznej wszystkich jednostek stała się w obecnym stuleciu paradygmatem relacji „jednostka-społeczeństwo”. Ciągle obowiązująca zdaje się być maksyma A.C. McCurdy'ego, głosząca, iż: „Droga do fortuny niczym publiczna autostrada otwarta jest dla dzieci żebraka i potomków królów. Istnieje myto, które zapłacić musi każdy. Lecz wszyscy mają prawa i od nas tylko zależy, czy z nich skorzystamy”. Znajomość tej maksymy przyczynia się do wyzwolenia niespożytych pokładów społecznej aktywności od ponad stu lat. To nie przypadek zrządził, że pierwsze przyjęło ją społeczeństwo amerykańskie, w najmniejszym stopniu skażone „tradycją uprzedzeń klasowych”. Dzisiaj, gdy również Europa oraz inne kontynenty wyszły z „zaklętego kręgu kastowości”, motyw sukcesu polegającego na awansie w strukturze społecznej stał się imperatywem egzystencji jednostki jako istoty społecznej.

imperatyw - bezwarunkowy nakaz moralny żądający, by każdy postępował tak, aby jego reguła postępowania mogła się stać w każdej chwili obowiązująca powszechnie

Reasumując należy przypomnieć, iż stratyfikacja społeczna (uwarstwienie społeczne) ma wpływ na prawidłowe funkcjonowanie społeczeństw. Dzięki niej społeczeństwa zapewniają sobie obsadę najważniejszych funkcjonalnie stanowisk przez jednostki, które najbardziej nadają się do ich sprawowania. Jednocześnie nierówność społeczna, z zachowaniem równości szans dla wszystkich jednostek, stanowi główny element aktywizujący ludzi do działania. Mowa tu o motywie sukcesu.

Kategorią opisującą w sposób statyczny uwarstwienie społeczeństwa jest struktura społeczna. Jej interpretacja na przestrzeni dziejów przybierała różne formy. Postrzegano ją przez pryzmat konfliktów klasowych, stosunków własnościowych, położenia ekonomicznego, więzów krwi, stylu życia czy wreszcie funkcji pełnionych w społeczeństwie.

Strukturę społeczną współcześnie należy rozpatrywać przede wszystkich w wymiarze ekonomicznym i związanego z nim stylu życia. Powinno się uwzględniać wymiar statusowy konkretnych grup społecznych czy kategorii zawodowych, gdyż prestiż społeczny w coraz to większym stopniu wiąże się ze statusem majątkowym [47; 58].

KULTURA ORGANIZACYJNA

Kultura organizacyjna ma swoje źródła w czterech następujących czynnikach:

- badania nad klimatem organizacyjnym,

- kultury poszczególnych narodów,

- zarządzanie kadrami ludzkimi,

- przekonanie, że podejście które podkreśla racjonalną i strukturalną naturę organizacji nie może w pełni wyjaśnić zachowań organizacyjnych.

Klimat organizacji

Klimat organizacji odnosi się do przekonań i stosunku do organizacji ze strony jej członków. Klimat organizacji jest relatywnie trwałą jakością organizacji, która (1) jest doświadczana przez osoby w niej zatrudnione, i (2) konsekwencje ich zachowania. Badania nad klimatem organizacji wskazują, iż w wielu organizacjach występuje swego rodzaju umowa co do tego, co to znaczy pracować dla danej organizacji.

Kultura narodowa

Organizacje w różnych krajach posiadają odmienną strukturę i cechują się odmiennymi zachowaniami. Znajomość różnic kulturowych między poszczególnymi narodami może pomóc we właściwym kształtowaniu wzorów organizacyjnych i zachowań organizacyjnych na poziomie lokalnym (np. różnice między Stanami Zjednoczonymi a Japonią).

Zarządzanie kadrami ludzkimi

Intelektualne przeoorientowanie się na czynnik ludzki w organizacji jest środkiem dzięki któremu może być osiągnięta silna, trwała pozycja wśród konkurujących organizacji - czynnik ludzki jest bardziej istotny niż technologia przetwarzania informacji, czy inne istotne elementy organizacji takie jak jej struktura.

Zachowanie wyjaśniające

Kultura organizacyjna staje się obecnie polem największej aktywności badawczej. Nasze dotychczasowe modele organizacji stały się nieodpowiednie do gospodarki krajów wysoko rozwiniętych, które przechodzą gruntowną transformację. Gospodarka ta działa obecnie ma charakter postindustrialny i jest oparta głównie na świadczeniu usług, jednak współczesne firmy są nadal zarządzane w sposób typowy dla modelu przemysłowego, czy wręcz agrarnego. Zachodni menedżerowie ciągle zbytnio opierają się na strukturach kompleksowych i sformalizowanych mechanizmach planowania. Tymczasem kultura organizacyjna oferuje antymechanicystyczne i elastyczne podejście do tego jak organizować pracę.

Korzenie intelektualne kultury organizacyjnej

Kultura (podejście antropologiczne) - kompleks, na który składają się: wiedza, przekonania, wierzenia, sztuka, moralność, prawo, obyczaje i inne zdolności czy zwyczaje, jakie jednostka posiadła jako członek danego społeczeństwa. Studia nad kulturą skupiają się na wrodzonych punktach widzenia na temat tego, jak ludzie żyjący w określonej zbiorowości określają to, co jest najważniejsze w ich życiu. Innymi ważnymi cechami życia w organizacji są rytuały, obrzędy czy rodzaje struktury społecznej. Jak twierdził Emile Durkheim symbole, mity czy rytuały są najważniejszymi aspektami w próbach zrozumienia rzeczywistości społecznej. Z kolei Max Weber zakładał, iż idea przywództwa charyzmatycznego stanowi doskonałą koncepcję wyjaśniającą, jak pewne jednostki potrafią skupić w swoim ręku władzę nie opartą na strukturach formalnych czy tradycji. Inni socjologowie określają dalsze cechy życia organizacyjnego - takie jak normy nieformalne, zwyczaje grupowe, kontekst kulturowy, pozorną irracjonalność - jako istotne dla naszych bieżących zainteresowań kulturą organizacyjną.

Kultura organizacyjna - definicje

Kultura organizacyjna - zwyczajowy i tradycyjny sposób myślenia i wykonywania czynności, który jest podzielany - w większym lub mniejszym stopniu - przez wszystkich członków organizacji, którego muszą się nauczyć wszyscy nowi członkowie, który przynajmniej częściowo jest akceptowany i który winien być stosowany przez organizację. W tym znaczeniu kultura obejmuje szerokie spektrum zachowań: metody produkcji, umiejętności zawodowe i wiedzę techniczną, stosunek do dyscypliny i systemu kar, obyczaje i zwyczaje typowe dla działań menedżerskich, obiekty zainteresowań, sposoby prowadzenia działalności, system wynagradzania, wartości związane z różnymi rodzajami prac, przekonania dotyczące demokracji i wzajemnej konsultacji, oraz mniej świadomych konwencji i tabu. (Jaques E., The Changing Culture of a Factory, New York: Dryden Press 1052, p.251)

Kultura organizacyjna odnosi się do typowych dla danej organizacji konfiguracji norm, przekonań, sposobów zachowań itp., które charakteryzują sposób w jaki grupy czy jednostki wykorzystują w realizacji celów organizacji. (Eldridge J.E.T. & Crombie A.D., A Sociology of the Organizations, London: Allen & Unwin, 1974, p.89)

Kultura organizacyjna - ogólna „konstelacja” przekonań, zwyczajów, praktyk, systemów wartości, norm zachowań i sposobów prowadzenia działalności, które są typowe dla danej organizacji, które określają wszelkie wzory aktywności organizacyjnej, i które opisują nowe jak i już istniejące wzory zachowań i stanów emocjonalnych charakteryzujących życie organizacji. (Tunstall W.B., Cultural Transition at AT&T, Sloan Management Review, 25(1), pp.15-26)

Kultura organizacyjna - wzory podstawowych nawyków - wymyślanych, odkrywanych i rozwijanych przez daną grupę ludzi o tym jak rozwiązywać problemy wewnętrznej adaptacji i zewnętrznej integracji - które są uznawane za właściwe i wartościowe z punktu widzenia organizacji i które są wpajane nowych członkom organizacji jako właściwe sposoby postrzegania, interpretacji i reakcji na problemy organizacji. (Schein E.H., Organizational Culture and Leadership, San Francisco: Jossey Bass 1985, p.9)

Kultura organizacyjna - współzależny zespół wartości i sposobów zachowania, który jest wspólny dla danej organizacji, który jest stosowany w niej czasami przez długi czas. (Kotter J.P. & Heskett J.L., Corporate Culture and Performance, New York: The Free Press, p.141)

Kultura organizacyjna - „to, jak rzeczy mają się dokoła nas”. Jest to wszystko to, co typowe dla danej organizacji, obyczaje, powszechnie akceptowalny stosunek do organizacji i jej celów, stale rozwijane wzorce akceptowanych i oczekiwanych zachowań. (Dreannan D., Transforming Company Culture, London: McGraw-Hill, p.3)

Kultura organizacyjna odnosi się do wzorca przekonań, wartości i wyuczonych sposobów korzystania z doświadczeń, które wypracowano w czasie istnienia organizacji, które są wyrażone w formie przedmiotów materialnych i w zachowaniu członków organizacji

Aspekty (elementy) kultury organizacyjnej

* artefakty

* język w formie dowcipów, metafor, opowieści, mitów i legend

* wzory zachowań w formie obrzędów, rytuałów, ceremonii i obchodów

* normy zachowań

* bohaterowie

* symbole i działania symboliczne

* wierzenia, wartości i postawy

* kody etyczne (etyka)

* sądy ogólne

* historia

Artefakty są uważane za najbardziej widoczne, a jednocześnie najbardziej powierzchowne środki wyrażające kulturę organizacyjną. Kategoria „artefaktu” generalnie odnosi się do całego, skonstruowanego fizycznie i społecznie środowiska organizacji. Słownikowa definicja słowa „artefakt” generalnie głosi, iż jest to produkt działań człowieka, nastawiony na realizację jakiegoś celu (jak rozwiązanie problemu czy zaspokojenie potrzeb), który ma wyraźnie fizyczny charakter. Do najbardziej typowych przykładów artefaktów należy zaliczyć:

- przedmioty materialne (jak np. roczne sprawozdania, efekty działań produkcyjnych organizacji czy broszury reklamowe)

- plan sytuacyjny (np. plan wykorzystania przestrzeni biurowej, jakość i funkcjonalność mebli, stylu ubioru - formalny lub nieformalny, lokalizacja poszczególnych działów, ogólny wygląd budynków czy nawet parkingów)

- technologia (technologie przetwarzania informacji: komputery, faksy, fotokopiarki i telefony, a także wyposażenie zapewniające działalność produkcyjną organizacji)

- język (np. dowcipy, anegdoty, opowieści, mity, metafory i żargon)

- wzory zachowań (np. obrzędy, rytuały, ceremonie)

- symbole (wszystko to co otacza przedmioty materialne, plan sytuacyjny, jak np. plakaty czy jednorazowe działania organizowane przez kierownictwo w celu prezentacji konkretnej idei)

- reguły, systemy, procedury i programy (np. system kierowania zasobami ludzkimi, zasady zarządzania, plan i terminarz zebrań kierownictwa i załogi, programy zapewnienia jakości oferowanych usług).

Generalnie rzecz biorąc „esencja kulturowa” organizacji wyraża się w woli uznania za równie istotne takich spraw jak stosowane nazewnictwo i żargon zawodowy, wzory zachowań czy stosowane technologie. Na przykład w większości uniwersytetów ich pracownicy posiadają osobne pomieszczenia biurowe, co wyraża nie tylko naturę ich pracy, ale również etykę ich autonomii i niezależności. Z kolei w organizacjach prowadzących działalność typowo gospodarczą przestrzeń biurowa ma charakter otwarty, nastawiony na kooperację i pracę grupową, zapewniający bezpośredni nadzór. Jednym słowem artefakty stanowią przewodnik umożliwiający zrozumienie natury kultury danej organizacji - nawet najprostszy artefakt niesie w sobie esencję kultury organizacyjnej.

Przedmioty materialne. Czynnikami, które umożliwiają wgląd w strukturę i istotę kultury danej organizacji są jej logo oraz tzw. misja (np. jabłko w logo Apple przypomina nadgryziony rajski owoc co przypuszczalnie symbolizuje narodziny nowej wiedzy, litera H w logo Hondy przybiera formę bramy tori prowadzącej do japońskiego sanktuarium, łączącej niebiosa z ziemią, Volvo wykorzystuje symboliczny uścisk dłoni w nadgarstkach, co wyraża relację ścisłej kooperacji). Musimy jednak uważać, by nie popaść w nadinterpretację logo firm, gdyż często jest ono jedynie efektem zabiegów marketingowych agencji reklamowych.

Tzw. misja firmy określa perspektywiczną wizję organizacji, jej zamierzenia dokąd zmierza i komu ma służyć jej działalność. Bardzo często misja odnosi się do celów organizacji, jej podstawowych celów, jej zasad etycznych. Należy jednak pamiętać, że częstokroć występuje znaczny rozdźwięk między dobrymi intencjami wyrażonymi w misji a rzeczywistymi praktykami stosowanymi przez zarządzających organizacją.

Przykład misji banku NatWest:

NatWest ma nieść:

JAKOŚĆ SWOIM KLIENTOM...

JAKOŚĆ SWOIM INWESTOROM...

JAKOŚĆ SWOJEMU PERSONELOWI...

JAKOŚĆ SWOJEJ SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ...

Architektura organizacji i jej identyfikacja. Nowoczesne organizacje przywiązują coraz większą uwagę do własnego wizerunku. W większości sektorów gospodarczych można znaleźć przekłady firm, które wydają dużo pieniędzy na stylowe budynki, wyposażenie biur, otoczenie wokół budynków czy typowe tylko dla nich ubiory. Wiele firm opracowało specjalne programy identyfikacji (np. Mobil, British Airways, British Telekom). Działania takie są wyrazem adaptacji w warunkach społeczeństwa post-modernistycznego, w których organizacja jest oceniana przez pryzmat jej wizerunku (często utożsamianej z wiarygodnością) na równi z oceną jej działalności.

P.O. Berg i K. Kreiner (Corporate Architecture: Turning Physical Settings into Symbolic Resources, in: P. Gagliardi (ed.), Symbols and Artifacts: Views of the Corporate Landscape, New York: Aldine de Gruyter, pp.41-67) wskazują na następujące funkcje i zalety działań związanych z tzw. architekturą organizacji:

1) odpowiednia architektura budynków organizacji ma istotny wpływ na zachowanie człowieka, na interakcje w jakie wchodzi, na komunikację z innymi i realizację przydzielonych mu zadań,

2) budynki mogą pełnić rolę totemów czy symbolów jednoczących ludzi zatrudnionych w danej firmie - stąd też wiele firm stosuje zdjęcie czy graficzny obraz budynków w swoich reklamach czy nawet na raportach i na drukach sprawozdawczości finansowej,

3) budynki mogą wyrażać również profil strategiczny firmy (np. Round Office - szwedzka firma produkująca meble biurowe, bardzo często wyrażą ideę okrągłego stołu w swoich produktach: stół okrągły wyraża jedność i integrację, zaś stół półokrągły kooperację ze światem zewnętrznym)

4) budynki często stają się częścią produktu firmy (np. koncerny naftowe czy sieci barów i restauracji)

5) budynki mogą być symbolem - wśród innych elementów - organizacyjnej jak i indywidualnej zamożności, statusu, potencjału i dobrego smaku (np. Chrysler Building, Sears)

6) budynki bardzo często wyrażają historię firmy i jej rozwój, a zmiany lokalizacji podkreślają radykalne przemiany strategii czy charakteru firmy (np. AT&T po decentralizacji wybudowało nowy budynek dyrekcji, z kolei IKEA ciągle wykorzystuje motyw starej stodoły podkreślając tym samym swoje źródła).

Często jednak budynki zamiast wyrażać przesłanie czy jakąś ideę firmy, są przedmiotem interpretacji dalekiej od intencji architektów czy ich zleceniodawców - stają się symbolem nie firmy w nich urzędujących lecz miejsc (miast czy państw), gdzie się znajdują.

Język, którego używamy jest nie tylko środkiem komunikacji, ale również fundamentalnym wyznacznikiem tego jak postrzegamy świat, w którym żyjemy. Nasze myśli czy sądy na dany temat są silnie uwarunkowane kulturowo - jesteśmy więźniami naszego kontekstu socjo-historycznego. Dlatego też by móc pracować w danej organizacji musimy nauczyć się języka dla niej typowego, w szczególności zaś terminologii w niej stosowanej. Nawet tak ogólnie stosowane pojęcia jak „dobra usługa”, „wysoka jakość” czy „doskonałość” mogą (i są) rozumiane inaczej w przypadku różnych organizacji (ich kultur). W momencie, gdy członkowie organizacji interpretują na odmienne sposoby to samo pojęcie pojawiają się poważne problemy komunikacyjne w organizacji. Do najbardziej typowych sytuacji należy odmienna interpretacja pojęcia „jakości akceptowalnej” przez działy produkcji i dział kontroli jakości oraz pojęcia „optymalnej ceny produktu” przez dział produkcji a dział sprzedaży.

Metafory jest słowem czy wyrażeniem stosowanym w odniesieniu do obiektu czy działania w odmiennym od literackiego znaczeniu. Są one bardzo ważnym i często występującym środkiem komunikacji w organizacji. Do najczęstszych metafor należą pojęcia stosowane w szachach, wojsku czy religii (np. gra, pionek w grze, poświęcenie, wymatowany; atak, obrona, zwycięstwo, porażka; proroctwo, prawić kazanie, być w świątyni; inne: firma nie potrafiąca się bronić - gołąbek, firma pożądana - śpiąca królewna, udawać głupca czy swatkę, seks przedmałżeński - negocjacje bez pozytywnych rezultatów, piraci na rynku).

Opowieści są to przekazy słowne skupiające się na określonej sekwencji zdarzeń, które pozornie zostały zaczerpnięte z historii firmy. Są one traktowane jako jedna z integralnych cech życia organizacji. Ludzie nie opowiadają ich sobie nawzajem w celach rozrywkowych, lecz w celu ułatwienia zrozumienia pewnych sytuacji czy zdarzeń zachodzących w organizacji, by zilustrować wiedzę na temat tego jak firma funkcjonuje, a także by pokazać swoją lojalność wobec firmy. Należy pamiętać o tym, że każdy członek może prezentować swoją wersję zdarzeń - mają one dość „plastyczną naturę” i ciężko zweryfikować je z faktami często już „historycznymi”. Mimo tych wad są one ważnymi nośnikami:

- wartości kulturowych i przekonań,

- formalnych i nieformalnych reguł i procedur,

- statusu społecznego i prestiżu oraz struktury władzy w organizacji.

Opowieści są szczególnie efektywnym mechanizmem kontroli ponieważ (1) ułatwiają odświeżanie informacji (są łatwe do zapamiętania), (2) mają tendencję do kreowania sądów czy przekonań, (3) utrwalają system wartości. (przykład: pod koniec lat sześćdziesiątych dyrektor Illinois Bell Charles Brown mimo żartobliwych uwag ze strony kolegów z klubu potrafił naprawić zepsuty w klubie telefon)

Opowieści podkreślają również swoistość czy unikalność firmy, na czym zależy wielu organizacjom.

Do najbardziej typowych opowieści występujących w organizacjach należą te, które odpowiadają na następujące pytania:

1 Czy podwładni nie przestrzegają reguł przyjętych w firmie?

2 Czy szef firmy jest ludzki?

3 Czy możliwa jest kariera od najniższego szczebla na sam szczyt firmy?

4 Czy mogę być zwolniony?

5 Czy firma pomoże mi gdy będę musiał zmienić miejsce pracy?

6 Jak przełożony reaguje na błędy?

7 Jak firma radzi sobie z kłopotami?

Mity często bywają mylone z opowieściami. Różnią się tym, że są przekazami na temat zdarzeń, które nigdy nie zaszły. Mimo to kształtują przekonania i sądy pracowników. Mity są to niczym nieuzasadnione przekonania i sądy członków organizacji na temat jej kontekstu społecznego.

Wyróżniamy cztery typy mitów:

1 Mity, które kreują, podtrzymują i legalizują przeszłe, teraźniejsze lub przyszłe działania i ich konsekwencje (przykładem tego może być stosowanie przez konsultantów mitu „nowości” czy „racjonalnych zasad naukowych”, a także mit stosowany przez dyrekcję jakoby byli bardzo dobrymi planistami, wizjonerami czy nadzorcami, podczas, gdy często podejmują niezaplanowane decyzje, pracują pod presją czasu, tolerują przerwy czy zachwiania harmonogramu, jednym słowem rzadko postępują w zgodzie ze stereotypem dobrego menedżera)

2 Mity, które podtrzymują, a jednocześnie skrywają interesy polityczne i określone systemy wartości (np. różnicowanie płac ze względu na „szczególne” umiejętności, „doświadczenie” czy „niezwykłe” warunki pracy, gdy tymczasem niczym takim praca danej jednostki się nie charakteryzuje; mit głoszący, że Amerykanie nie chcą kupować małych samochodów - był on spowodowany upadkiem kilku projektów produkcji małych samochodów, a sam spowodował opanowanie rynku przez koncerny zagraniczne)

3 Mity, które pomagają wyjaśnić, a wręcz wykreować przyczyny i efekty relacji zachodzących w firmie w warunkach braku dostatecznej wiedzy (jednostki często cierpią na brak pełnej informacji o tym jak i dlaczego w organizacji dzieją się pewne niezrozumiałe rzeczy, i właśnie w takiej sytuacji mity wypełniają ową lukę informacyjną - mity, głoszący, że kobiety gorzej traktują swoją pracę, gdyż kariera jest dla nich rzekomo czymś drugoplanowym w stosunku do małżeństwa czy macierzyństwa; mity ten sprawia, że kobiety rzadziej awansują w hierarchii organizacji; mit ten często staje się samo spełniającą przepowiednią: nie widząc szans awansu, kobiety porzucają pracę, co rodzi opinię, iż kariera nie jest dla nich czymś istotnym)

4 Mity, które racjonalizują złożoność czy zaburzenia działań po to, by niepewność i zagrożenie wypierać pozorną racjonalizacją sytuacji (ludzie wolą myśleć o swoich organizacjach w kategoriach łatwej indentyfikowalności, mierzalności czy analizowalności mimo ewidentnych trudności pojawiających się w realizacji celów).

Ceremonie, obrzędy i rytuały

Ceremonie są najbardziej żywymi i najczęściej pamiętanymi prze członków organizacji cechami kultury organizacyjnej. Są uważane za działania grupowe będące swoistymi nabożeństwami kulturowymi, które utrwalają wartości kulturowe (np. doroczne spotkania firm dystrybucji kosmetyków - Amway - przesłanie jest oczywiste: celem organizacji jest sprzedaż /wyróżnienie najlepszych dystrybutorów/).

Obrzędy i rytuały są najczęściej definiowane jako relatywnie oryginalne, wręcz dramaturgiczne, zaplanowane działania, które zespalają szereg różnorodnych form kulturowej ekspresji w wydarzenia szczególne dla organizacji, poprzez interakcje społeczne, organizowane zwykle dla jakiejś publiczności.

Przykłady obrzędów organizacyjnych:

Obrzędy przekazywania - programy treningowe, programy perswazji, spotkania emerytów - ich funkcje: ułatwiają proces zmiany roli społecznej czy statusu.

Obrzędy wyjaśniające - korzystanie z usług konsultantów z zewnątrz, wymiana uwag krytycznych, prezentacja krytycznych raportów - funkcje: przywracają bądź zapewniają porządek organizacyjny.

Obrzędy reafirmacji (odnowienia) organizacji - przyjęcia (zabawy) dla pracowników, programy modyfikacji wykonywanych obowiązków, badanie opinii wśród pracowników - funkcje: przywracają bądź „odświeżają” status quo w organizacji.

Obrzędy i rytuały są nie tyle formą komunikacji między członkami organizacji, ile „zastrzykiem energii” ich jednoczącej. Są elementem kształtowania pożądanego rozumienia jak organizacja funkcjonuje, jakie zachowania są dopuszczalne i jak należy adaptować się do zachodzących zmian.

Normy zachowań są to reguły określające zachowania, które są dopuszczalne oraz reakcje członków organizacji na zachowania niedopuszczalne. Są efektem negocjacji między członkami, które mają prowadzić do consensus w kwestii jak rozwiązywać określone problemy pojawiające się w organizacji (np. w systemach biurokratycznych normą jest przestrzeganie hierarchii czy tzw. drogi służbowej).

Przykład - Komitet Organizacyjny Igrzysk Olimpijskich w Los Angeles (normy te regulują rutynowe działania organizacji):

- najważniejsi są sportowcy,

- Igrzyska są finansowane ze środków prywatnych,

- budowa nowych obiektów jest ściśle ograniczona,

- tam, gdzie to możliwe usługi winny świadczyć organizacje prywatne,

- identyfikatory mają określać status i hierarchię personelu,

- mężczyźni mają zawsze nosić krawaty i nie mogą nosić brody,

- kobiety powinny nosić sukienki bądź spódnice oraz pończochy czy rajstopy,

- personel powinien ciągle przejawiać aktywność,

- konflikty czy napięte sytuacje powinny być rozwiązywane w sposób taktowny, najlepiej w żartobliwej formie.

Symbole są to słowa, przedmioty, działania czy cechy osób, które mają nieco inne czy szersze znaczenie niż zwykle i posiadają określone znaczenie dla jednostek czy grup funkcjonujących w obrębie danej organizacji (np. logo firmy, praca w nadgodzinach wyrażająca lojalność wobec firmy). Niemal każde zdarzenie czy proces zachodzący w organizacji może być traktowany jako symbol. Problem pojawia się wówczas, gdy chcemy określić symbol specyficzny dla danej organizacji - co on oznacza dla jej członków i jaka relacja zachodzi między nim a innymi symbolami, a także w stosunku do ogólnej wizji firmy.

Klasyfikacja funkcji i typów symboliki organizacyjnej:

	Werbalne	Działania	Materialne
Opisowe	niektóre opowieści i mity	obrzędy i ceremonie	logo firmy
Regulujące na-pięcie emocjonalne: - podnoszące - obniżające	- niektóre wystąpienia członków dyrekcji - niektóre dowcipy	- sytuacje konfliktowe czy wyjaśnienia - obrzędy integracyjne i reafirmacyjne	- niektóre raporty i plakaty - niektóre raporty i plakaty
System zapewnienia consensus - wskazujące na przy-czyny (zapewniające zgodę, porządek i stabilność) - dostarczające dopuszczalnych wzorów zmian	- niektóre wystąpienia członków dyrekcji - niektóre opowieści i mity	- programy szkoleniowe i podnoszące kwalifikacje - obrzędy przekazywania	--historia organizacji - broszury wewnątrz-organizacyjne i kody etyczne

Bohaterowie organizacji - zdaniem wielu są kluczem do sukcesu organizacji:

Deal & Kennedy: „Bohater jest wielką siłą napędową. Magikiem, osobą, na którą każdy może liczyć kiedy sprawy nie mają się najlepiej... Gabinety amerykańskich firm bardziej ich potrzebują niż Hollywood. Heroizm (bohaterstwo) jest komponentem przewodzenia, choć niestety zapominanym przez nowoczesną teorię zarządzania.

Bardzo często za bohaterów korporacji uchodzą ich fundatorzy (np. Henry Ford czy Bill Hewlett & Dave Packard - ich pionierska praca w garażu o drzwiach węższych od produktu czy przy użyciu pieca domowego Hewletta).

Niektóre organizacje wręcz kreują własnych bohaterów (np. Digital Equipment Company /UK/ w wydanej broszurze zamieszcza biografie pół tuzina swoich bohaterów).

Funkcje spełniane przez propagowanie bohaterów korporacji:

- nadają sukcesowi wymiar ludzki i pokazują, że jest on osiągalny przez zwykły personel,

- wskazują model ról społecznych o wysokich standardach, który winni naśladować inni członkowie organizacji,

- tworzą zewnętrzny wizerunek organizacji,

- kultywują, kreują i popularyzują wartości organizacji,

- motywują ludzi do utożsamiania osiągnięć osobistych z sukcesem firmy.

Kreowanie bohaterów korporacji rodzi pewne niebezpieczeństwo. Zjawisko takie nie jest zbyt pożądane w organizacjach o dużych tradycjach kooperacji czy pracy zespołowej. Inne niebezpieczeństwo niesie z sobą wybór „niewłaściwego” bohatera, który tym samym może uwierzyć w soją doskonałość i nieomylność.

Wartości, przekonania i sądy ogólne

Wartości są ściśle związane z kodem moralnym i etycznym, wyznaczając to, co ludzie myślą, że powinno być zrobione w obrębie organizacji. Zarówno jednostki jak i organizacje uznają za wartościowe uczciwość, rzetelność i otwartość, uważając, iż zgodnie z tymi wartościami należy postępować w realizacji zadań.

Przekonania mówią z kolei o tym, co jest uważane za prawdziwe bądź fałszywe. Przykładem przekonania jest sąd, iż wzrost wydatków na reklamę przyniesie wzrost sprzedaży oraz pogląd, iż wyższa płaca zgodna z nakładem pracy poprawi jakość produktu finalnego. Wyznawane wartości i przekonania jednostek są dość trudne do odróżnienia, ponieważ przekonania wiążą się ściśle z wyznawanymi wartościami. Na przykład jednostki mogą jednocześnie uznawać za wartości uczciwość, rzetelność i otwartość, a jednocześnie sądzić, iż właśnie postępowanie zgodne z tymi wartościami przynosi wzrost efektywności organizacji. Niektórzy teoretycy kultury organizacyjnej twierdzą wręcz, że wartości są szczególnym rodzajem przekonań.

Bardzo często przekonania lidera stają się przekonaniami podwładnych. Na przykład pogląd przełożonego, iż wzrost produkcji gwarantuje wzrost zyskowności może stać się receptą na rozwiązywanie problemów związanych z konkurencyjnością rynku zbytu danych produktów, zamiast zmiany profilu produkcji.

Przekonania i wartości najczęściej występujące w organizacjach handlowych:

Przekonanie/wartość Definicja

___________________________________________________________

Adaptowalność Być zdolnym do zmian w odpowiedzi na nowy impuls

Autonomia Być zdolnym do pracy samodzielnej

Kooperacja Być zdolnym do wydajnej pracy z innymi

Kreatywność Być zdolnym do kreowania nowych idei i rozwijania podejścia innowacyjnego

Równość Każdy ma równe prawa i możliwości

Uczciwość Być otwartym, szczerym i postępować etycznie w pracy

Racjonalność Działać analitycznie i logicznie

___________________________________________________________

Sądy ogólne wiążą przekonania i wartości z odczuciami jednostek. Sądy ogólne mogą być interpretowane jako wyuczone predyspozycje do reagowania w preferowany jak i nie preferowany sposób na pewne zdarzenia czy idee. Sądy ogólne są więc ocenami sytuacji w oparciu od odczucia.

Kod etyczny

Mimo iż w wielu organizacjach występuje nieformalny kod etyczny, coraz więcej firm ogłasza swój oficjalny kod etyczny. Kod etyczny można interpretować jako zbiór zasad moralnych czy reguł postępowania, które wyznaczają zachowanie członków organizacji oraz pielęgnują wartości i przekonania. Kod etyczny co jest właściwe bądź niewłaściwe w podejmowaniu decyzji w organizacji i często odzwierciedla próby kształtowania czy manipulowania kulturą organizacji przez jej zarząd. Zabiegi te najlepiej ilustruje osadzenie kodu etycznego w szeroko znanych opowieściach. na przykład, firma Cadburys jest znana z faktu, iż w końcu XIX wieku królowa Wiktoria nakazała firmie produkcję dekoracyjnych puszek z czekoladkami dla żołnierzy walczących w Południowej Afryce. Zamówienie to postawiło firmę w ciężkim położeniu, zmuszając do dodatkowej pracy w sytuacji, gdy jednocześnie właściciel firmy był znany powszechnie ze swojego sprzeciwu wobec wojny burskiej. W końcu zamówienie zrealizowano, sprzedając produkt bez zysku. W ten sposób firma nie utraciła swojej reputacji przez fakt popierania wojny powszechnie uznawanej za niesprawiedliwą, jej pracownicy skorzystali na dodatkowej pracy, a żołnierze otrzymali podarek od jej królewskiej mości.

Założenie podstawowe stanowią powszechnie uznane rozwiązania jakiegoś problemu. Ich synonimem może być określenie „stosowana teoria”. Oba terminy odnoszą się do głęboko zakorzenionych sądów podzielanych przez ludzi, którymi kierują się oni w swojej percepcji, uczuciach czy emocjach. Różnią się one od zwykłych przekonań w trzech aspektach. Po pierwsze, przekonania są z reguły świadome i łatwe do określenia, podczas gdy założenia podstawowe są podświadome i trudne do zwerbalizowania. Po drugie, przekonania są konfrontowalne, możliwe do przedyskutowania i tym samym łatwiejsze do modyfikacji niż założenia podstawowe, które z definicji nie podlegają konfrontacji i dyskusji. Po trzecie, przekonania są prostym sądem, podczas gdy założenia podstawowe zawierają w sobie przekonania, ich interpretacje oraz wartości i emocje. Złożenia podstawowe są podświadomymi, nie konfrontalnymi i wysoce złożonymi aspektami psychologii zbiorowości ludzkich.

Wymiary założeń podstawowych (według Scheina E. H., `How Culture Forms, Develops and Changes', in: R.H. Kilmann, M.J. Saxton, R. Serpa & associates (eds.), Gaining control of the Corporate Culture, San Francisco, CA: Jossey Bass, pp.17-43):

- relacja człowiek-natura (dominacja, podporządkowanie bądź harmonia),

- natura rzeczywistości i prawdy (koncepcje prawdy),

- natura ludzka (np. człowiek jest z natury leniwy, interesowność ludzi - wymiar ekonomiczny),

- natura ludzkiej aktywności („być” albo „mieć”, samo rozwój, samorealizacja),

- natura stosunków międzyludzkich (np. indywidualizacja, kooperacja, stosunki koleżeńskie bądź minimalizacja wpływu emocji).

Historia firmy nie jest stricte komponentem kultury, ale oczywiste jest, że kulturę organizacji można w pełni zrozumieć jedynie przez traktowanie jej jako produktu procesu historycznego.

W analizie kultury organizacyjnej nie można pominąć rozróżnienia między kulturą formalną (czym organizacja powinna być) oraz kulturą nieformalną - praktyczną (jak kulturę organizacji postrzegają jej członkowie). Występujący tutaj rozdźwięk spotyka się z różnym stopniem akceptacji ze strony członków organizacji. Akceptując go zawierają psychologiczny kontrakt - uznają, iż organizacje zazwyczaj tworzą własny wizerunek siebie jaką chcieliby być (bądź by ją taką postrzegano), raczej niż faktycznie są, uznają, że jest to dobra praktyka stosowana w biznesie.

Posiadanie przez organizację homogenicznej kultury jest jedynie pobożnym życzeniem. W większości organizacji dość łatwo zidentyfikować subkultury, czyli przekonania, wartości czy założenia podstawowe, które niejako rywalizują z kulturą dominującą.

Podstawowe typy subkultur to:

- subkultury wyższego szczebla - koterie złożone z długoletnich pracowników bądź rodziny właścicieli,

- subkultury ortogonalne (mat. prostopadłe) - akceptacja kultury dominującej i jednoczesne wyznawanie innych aczkolwiek nie będących w sprzeczności przekonań i wartości,

- kontrkultury (przykład z GM: DeLorean - dyrektor jednej z fabryk wykreował subkulturę - nie spotykał się z szefem GM Peterem Estesem, wprowadzał zmiany sprzeczne z kulturą GM, doprowadził do produkcji nie dopracowanego samochodu Corvair, w którym zginęło wiele osób, firmę zdominowała „mentalność Watergate” - próbowano zniszczyć obciążającą dokumentację, w efekcie proces sądowy popsuł reputację GM, w końcu odszedł i założył własną firmę; wniosek: kontrkultury nie są trudne do wykreowania, lecz niełatwo jest jednostce utrzymać je w dłuższym okresie).

Kultura - interpretacja i znaczenie

Główną ideą kultury organizacyjnej jest fakt, iż dostarcza ona podstaw teoretycznych dla systemu będącego pochodną naszych doświadczeń. Stanowi ona wskazówkę, ułatwiając zrozumienie zachowań grupowych i indywidualnych oraz dzięki wiedzy o przekonaniach i wartościach wyjaśnia działania i zdarzenia zachodzące w organizacji.

Kultura organizacyjna ma duże znaczenie, gdyż wpływa na interpretację życia organizacji i znaczenie jakie nadajemy wszelkiej aktywności organizacyjnej.

Globalizacja - imperatyw współczesnej konsumpcji.

Często globalizacja jest postrzegana jako synonim dla kategorii "kompleksu militarno-przemysłowego", imperializmu, kapitalizmu, westernizacji czy amerykanizacji. Często globalizację postrzega się w kategoriach działań intencjonalnych "określonych sił" próbujących zdominować ekonomicznie, politycznie czy kulturowo wszystkie społeczeństwa naszego globu. Szczególnie takie stanowisko jest widoczne w obszarze nauk ekonomicznych, gdzie symptomy globalizmu są najbardziej wyraziste.

Globalizacja jest kategorią bardziej złożoną niż się pozornie wydaje, ma ona charakter "odśrodkowy", "różnicujący", pluralistyczny, choć nie byłaby możliwa bez tendencji ku koncentracji, występujących w wielu aspektach rzeczywistości. Globalizacja ma charakter zarówno deskryptywny jak i preskryptywny. W wymiarze deskryptywnym jest opisem świata, opisem procesów i zjawisk w nim zachodzących na przełomie tysiącleci, opisem świata jak nigdy dotąd zespolonego przepływem kapitału, dóbr konsumpcyjnych, informacji i ludzi. W wymiarze preskryptywnym globalizacja jest wizją świata, w którym zjawiska i procesy charakteryzujące tendencje globalistyczne przyczyniają się do poprawy życia mieszkańców naszej planety.

Źródeł globalizacji należy szukać w podstawowych założeniach oświeceniowego projektu:

• idea demokracji, pluralizm oraz idea wolnego rynku;

• paradygmat kapitalizmu, który to sprawia, że jesteśmy świadkami promocji kultur peryferyjnych - promocji, której przesłankami nie jest altruizm czy sentyment dla danego segmentu kulturowego, lecz poszukiwanie nowych możliwości dla ewentualnego sukcesu ekonomicznego;

• rozbudzona w dobie Oświecenia "ciekawość świata" - głód wiedzy, poszukiwanie informacji o Innych;

• będący jedną z konsekwencji oświeceniowej wiary w postęp rozwój techniczny i technologiczny - rozwój różnych form komunikacji między ludźmi i form transportu.

Globalizację należy rozpatrywać w kilku zasadniczych wymiarach:

• oznacza rosnącą współzależność polityczną i militarną niepodległych państw, wyrażającą się przede wszystkim coraz szerszym udziałem w organizacjach międzynarodowych;

• globalizacja jawi się jako narastająca współzależność ekonomiczna całego szeregu organizmów gospodarczych o charakterze narodowych jak i ponadnarodowym, grupujących się w multilateralne koncerny;

• oznacza nasilający się, szczególnie w ostatniej dekadzie, przepływ ludności, przybierający formę migracji o charakterze społeczno-ekonomicznym, podróżowania w celach służbowych i turystycznych, oraz uchodźstwa z pobudek politycznych;

• globalizacja jest procesem obejmującego już niemal cały glob mieszania się różnorodnych form kultury ekspresywnej, jak muzyka, folklor, formy i sposoby przygotowania potraw, sztuka itp., oraz przepływu całego szeregu instrumentalnych form kulturowych, jak modele porządku społecznego czy systemy wartości, za pomocą coraz bardziej rozwiniętej komunikacji globalnej.

Globalizacja w sensie ogólnym oznacza intensyfikację ogólnoświatowych relacji społecznych, które łączą odległe społeczności lokalne w taki sposób, że wydarzenia lokalne są formowane przez wydarzenia zachodzące w miejscach odległych o wiele kilometrów i vice versa.

Globalizacja nie jest formą uniwersalizacji, westernizacji czy amerykanizacji innych społeczeństw. Jest raczej zaprzeczeniem tych, charakterystycznych dla epoki nowoczesnej procesów. Idei globalizacji zakłada nieokreślony, nieuporządkowany i samo-napędzający się charakter zdarzeń, odrzucając istnienie jakiegokolwiek centrum. Nie jest ona próbą narzucania zachodniego (czy jak wolą niektórzy amerykańskiego) stylu życia innym społeczeństwom. Jest ona raczej obecnym stanem rzeczy - jest tym, co przydarza się nam wszystkim. Globalizacja promuje raczej fragmentaryzacja i zróżnicowanie, gdyż kapitalizm w swojej globalnej, post-Fordystowskiej fazie potrzebuje, by móc się rozwijać, zróżnicowania i zindywidualizowania swoich produktów. Rynki społeczeństw kapitalistycznych są pełne wyspecjalizowanych i często egzotycznych dóbr i usług, regionalnych potraw czy sztuki krajów Trzeciego Świata. Dobrem konsumpcyjnym nie są już głownie produkty kultury Zachodu. Są one wytwarzane w różnych zakątkach globu i przekształcane w dobra komercyjne na potrzeby kosmopolitycznego rynku. Skomercjalizowane, masowe dobra konsumpcyjne wykorzystują odkrywane na nowo tradycyjne, ludowe czy narodowe motywy i style, oderwane jednak od swoich oryginalnych kontekstów. Dlatego kultura globalna może występować równolegle jako róg obfitości standaryzowanych dóbr konsumpcyjnych, oraz jako szachownica odnarodowionych motywów etnicznych i ludowych. Dzięki temu niemal każdy mieszkaniec globu staje się potencjalnym konsumentem, a jednocześnie każda zbiorowość etniczna może oferować swoje "produkty kulturowe", często im są one bardziej oryginalne czy egzotyczne tym lepiej - wszak rynek globalny potrzebuje ciągle czegoś nowego, by nakłonić globalnego konsumenta do nabywania nowego typu dóbr.

"Absorpcja" kultur lokalnych przez kulturę globalną sprawia jednak, iż kultury te tracą swoje dawne znaczenie i określone miejsce, podlegając procesom obustronnej dyfuzji. Z tego tez względu skupianie się na ukorzenionej, autentycznej czy rodzimej kulturze i doświadczeniu staje się bezzasadne. Konsekwencją istotnych zmian w relacji między kulturą globalną a kulturami lokalnymi oraz rozwoju kultury masowej i konsumeryzmu, jest powolny zanik wysokiej kultury i spadek znaczenia intelektualistów.

Proces globalizacji przyczynia się do znaczącej redystrybucji przywilejów i deprywacji, w efekcie czego jesteśmy świadkami, obejmującego już niemal wszystkie społeczeństwa, procesu restratyfikacji, kształtującego nowa ekonomiczno-społeczną hierarchię opartą o mobilność, poziom i charakter konsumpcji, nie zaś jak dotąd o status, pochodzenie czy stosunki własności. Brak mobilności dyskredytuje jednostkę w świecie permanentnej zmiany. Konsumpcja wyznacza poprzez swój kod i symbolikę styl życia, a ten mówi, co jest "warta" dana jednostka. Część z nas staje się w pełni i prawdziwie `globalna'. Podczas gdy reszta pozostaje przywiązana do swojej `lokalności' czy "peryferyjności".

Sprzedaż jest bez wątpienia podstawową funkcją globalizacji, gdyż stwarza możliwość produkcji na rzecz coraz bardziej rozwijającego się rynku globalnego, rynku charakteryzującego się coraz większym popytem konsumpcyjnym ludzi o podobnych gustach. Kapitalizm, w ramach postępującej globalizacji, może się nadal rozwijać jedynie wraz ze wzrostem popytu konsumenckiego w wymiarze ekonomicznym, wszak w wymiarze psychologicznym popyt ten jest już wystarczająco duży. Niemal każdy mieszkaniec globu pragnie osiągnąć poziom konsumpcji wspomnianej wcześniej 600 milionowej triady.

Kultura konsumpcyjna

Epoka nowoczesności charakteryzowała się dość wyraźnym podziałem podstawowych sfer życia: sfery ekonomicznej, sfery politycznej i sfery kulturowej.

Odrzucenie starej strukturalnej opozycji między kulturą a ekonomią jest szczególnie widoczne w komercjalizacji tej pierwszej i jednoczesnej symbolizacji drugiej. Efektem tego jest pojawienie się kategorii "kultury konsumpcyjnej".

Kultura konsumpcyjna wywodzi się ze zdolności generowania wartości kulturowych i określonego typu zachowań. Jest to kultura, w której większość konsumentów wręcz zachłannie pożąda, a tym samym próbuje zdobyć i wystawić na społeczny pokaz, dobra i usługi, które są społecznie wartościowe, ale nie jak dotąd ze względów utylitarnych. Czynią to jedynie po to, by pokazać określony status, wzbudzić zazdrość innych konsumentów czy też po prostu poszukując nowych wrażeń, bądź wejść w posiadanie nowego modelu posiadanego już dobra.

W epoce ponowoczesnej konsumpcja przestała być prostym nabywaniem przedmiotów użytecznych, przybierając formę symbolicznego rytuału i przeistaczając się w konsumpcję znaków i obrazów.

Kultura konsumpcyjna wymusza nieustanną i coraz szybszą cyrkulację stylów i mód, generując tym samym poczucie efemeryczności na rynku. Kreowanie nowego stylu czy mody prowadzi do procesów tworzenia i ciągłych zmian nisz rynkowych kształtowanych przez zmieniające się trendy popularności.

Kultura konsumpcyjna staje się podstawowym czynnikiem konstruującym osobowość, oferując świat nowych potrzeb silnie związanych z pozbawionym niemal jakichkolwiek ograniczeń, nienasyconym i silnie stymulowanym pożądaniem posiadania danego dobra konsumpcyjnego. Świat kultury konsumpcyjnej jest narcystyczny, a jednocześnie prywatystyczny. Akty konsumpcji sprowadzają się do konieczności wyboru, który uwzględnia akceptację jednego z wielu produktów oferowanych przez reklamodawcę.

Do podstawowych cech kultury ponowoczesnej należy zaliczyć:

• coraz bardziej powszechną transformację rzeczywistości w obrazy;

• fragmentację czasu w serie nie kończących się teraźniejszości;

• umiłowanie pastiszu, który nie ma służyć upiększaniu przeszłości, lecz po prostu ma „wyświetlać” obrazy bez jednoznacznego, głębszego odniesienia ich do rzeczywistości;

• powierzchowna różnorodność i eklektyzm stylów;

• zastąpienie zunifikowanej osobowości „schizofreniczną” utratą jaźni w nie podlegającym zmianie czasie;

• transformacja codzienne relacji społecznych za sprawą nowych form przepływu informacji;

• możliwość przemieszczania się jednostek w dowolne miejsce w przestrzeni socjo-kulturowej i łatwość tworzenia w miarę trwałych relacji z innymi;

• brak u ludzi poczucia osobistej historii, co przyczynia się do radykalnego odchodzenia od ideałów wysokiej kultury i orientację na zdecydowanie materialny wymiar egzystencji, na życie zgodne z „konsumenckimi ideałami”;

• powszechne przywłaszczanie sobie cechy charakterystyczne dla intelektualistów i artystów po to, by skonsumować status związany z życiem intelektualnym - naśladując ich, ludzie pragną konsumować mistykę związaną z ich kreatywnością;

• ponowocześni ludzie stają się pozerami, udając jednocześnie wyższość nad tymi na których pozują;

• subiektywne poczucie spełnienia wyraża się identyfikacją z obrazami i symbolami kultury masowej, tym samym wygląd czy styl życia konstytuuje tożsamość jednostki.

Jedna z najważniejszych cech kultury konsumpcyjnej jest jej masowy charakter, dzięki czemu ma tak duże znaczenie w wymiarze makroekonomicznym. Jednak współczesna kultura masowa nie jest zrealizowanym postulatem modernizmu, zakładającym uniwersalizację, standaryzację i homogeniczność kultury światowej (głównie skoncentrowanej wokół kultury Zachodu). I chociaż w społeczeństwie ponowoczesnym można dostrzec symptomy pozbawionej klas przestrzeni społecznej, jest to jedynie pozór. Stratyfikacja społeczna, a raczej restratyfikacja, jest oparta o powstawanie nisz konsumpcyjnych, chociaż występujących w obrębie masowej kultury popularnej.

W warunkach dominacji kultury masowej, jednostki poszukują nowych form zbiorowości. Jednak zbiorowość obecnie zostaje w dużej mierze zastępowana przez „enklawy stylu życia”, wyznaczane przez społeczne, ekonomiczne i kulturowe podobieństwo form spędzania czasu wolnego i podobieństwo konsumowanych dóbr. Enklawy te są dwojako segmentowe: dotyczą tylko życia prywatnego, a jednocześnie są społeczne, gdyż zawierają cechy charakterystyczne wspólnego stylu życia. Enklawy te stanowią również oznakę upadku sfery publicznej oraz tradycyjnych zbiorowości.

Kultura masowa jest stymulowana przez ścisły związek komercji i szeroko rozumianej kultury. Centralne miejsce w tym procesie pełni telewizja. Zakup odbiornika telewizyjnego oznacza wzięcie udziału w wymianie dóbr konsumpcyjnych, oznacza wejście w świat komercji. I chociaż rośnie liczba kanałów czy programów edukacyjnych, telewizja służy głównie reklamie dóbr konsumpcyjnych i ich dystrybucji rynkowej.

Kultura masowa coraz bardziej jest zdominowana przez kult rozrywki. Zwykle bezrefleksyjna, wręcz bezmyślna przyjemność czerpania z oferty mass mediów czy pragnienie przeżycia uciech typowych dla masowym form spędzania czasu wolnego prowadzą do zagłady wysokiej kultury, a przynajmniej do jej gwałtownego kurczenia się, czy marginalizowania. Jednocześnie dotychczasowi twórcy wysokiej kultury powiększają, głownie ze względów ekonomicznych, grono producentów kultury popularnej, co Jameson trafnie nazwał populizmem estetycznym.

Rozwój masowej kultury konsumpcyjnej ma też szereg zalet. Dzięki rozwojowi demokracji oraz masowej produkcji i reklamie, obecnie wiele osób poznaje, czy uświadamia sobie różnorodność stylu i mód, co niegdyś było domeną elit. Z czasem staje się estetycznie wrażliwa i refleksyjnie dokonuje wyborów konsumpcyjnych. Określony styl życia ułatwia jednostce wyrażać własną (choć w ograniczonym stopniu) indywidualność. Poprzez powielanie społecznie typizowanych zachowań jednostka może wyrażać swoją akceptację dla określonego systemu wartości i postaw. Kultura konsumpcyjna sprawia, że każdy ma możliwość samo-rozwoju i samo-ekspresji bez względu na wiek czy pochodzenie klasowe. Masowa kultura konsumpcyjna nie musi jednocześnie prowadzić do wchłonięcia przez dominującą kulturę innych kultur. Pluralizm kulturowy, tolerancja, a przede wszystkim system demokratyczne pozostawiają przestrzeń dla subkultur, w tym również na wysoką kulturę czy elitystyczne reminiscencje "arystokracji".

PYTANIA EGZAMINACYJNE Z SOCJOLOGII

1. Rozwój wiedzy społecznej

2. Więź społeczna i jej przemiany.

3. Solidarność społeczna.

4. Instytucja społeczna.

5. Typy przystosowania według Mertona.

6. Teoria osobowości Freuda

7. Jednostka w procesie socjalizacji.

8. Interakcje społeczne.

9. Zbiór, grupa, zbiorowość, społeczność

10. Cechy grup społecznych.

11. Rodzaje grup społecznych.

12. Socjologiczne ujęcie kultury.

13. Kategorie kultury.

14. Formy kontroli społecznej.

15. Rola sankcji społecznych.

16. Stratyfikacja społeczna.

17. Struktura społeczna.

18. Kultura organizacyjna - geneza, definicja, zakres zainteresowań.

19. Artefakty - jako elementy kultury organizacyjnej.

20. Wybrane (3) elementy kultury organizacyjnej.

21. Źródła globalizacji.

22. Wymiary globalizacji.

23. Cechy charakterystyczne globalizacji.

24. Charakterystyka kultury ponowoczesnej.

25. Symboliczny wymiar współczesnej konsumpcji.

Pytania egzaminacyjne można znaleźć na końcu wypisów.

1

2

---