Spis treści

1. Osie, płaszczyzny i okolice ciała - 2

1. Tułów - ściany i przestrzenie - 4

1. Układ narządów ruchu - 7

1. Układ naczyniowy - 11

1. Układ oddechowy - 20

1. Układ pokarmowy - 24

1. Układ moczowo-płciowy - 30

1. Układ wewnątrzwydzielniczy - 34

1. Układ nerwowy - 36

OSIE, PŁASZCZYZNY I OKOLICE CIAŁA

Ciało ludzkie opisujemy w tzw. postawie anatomicznej, tzn. w pozycji stojącej, z kończynami górnymi luźno zwieszonymi wzdłuż tułowia i rękami ułożonymi powierzchnią dłoniową do przodu.

Celem ułatwienia opisu ciała wprowadza się szereg umownych płaszczyzn i osi.
Podstawowe osie przebiegają w 3 głównych kierunkach:

• osie pionowe (axes verticales), wśród nich wyodrębnia się oś główną, przechodzącą przez szczyt głowy

• osie poziome (axes horizontales), zwane też niekiedy poprzecznymi (axes transversales), przebiegające prostopadle do poprzednich, od strony prawej do lewej lub odwrotnie

• osie strzałkowe (axes sagittales), biegnące poziomo, prostopadle do poprzednich, od przodu ku tyłowi lub odwrotnie

Płaszczyzny są wyznaczane przez 2 osie leżące prostopadle do siebie. W związku z tym określa się 3 rodzaje płaszczyzn:

• strzałkowe (plana sagittalia), wyznaczone przez oś strzałkową i pionową. Płaszczyzna pośrodkowa, dzieląca ciało na lewą i prawą połowę zawiera w sobie oś główną.

• poziome (plana horizontalia), wyznaczone przez oś strzałkową i poprzeczną

• czołowe (plana frontalia), wyznaczone przez oś poziomą (poprzeczną) i pionową

W obrębie osi, a również w obrębie płaszczyzn wyznacza się kierunki, np. w osi strzałkowej wyznacza się kierunek przedni (anterior) lub brzuszny albo dobrzuszny (ventralis) i tylny (posterior) lub grzbietowy względnie dogrzbietowy (dorsalis). W osi pionowej wyróżnia się kierunek górny (superior) i dolny (inferior), dawniej zwane dogłowowym lub doczaszkowym (cranialis) i doogonowym (caudalis). W osi poziomej wyróżnia się kierunek przyśrodkowy (medialis) i boczny (lateralis). Struktura położona przyśrodkowo względem drugiej, leży bliżej płaszczyzny pośrodkowej niż ta druga struktura. W obrębie kończyn używa się też określeń „bliższy” (proximalis) i „dalszy” (distalis). Określenia te odnoszą się do odległości od tułowia. W opisach przedramienia kierunek przyśrodkowy bywa nazywany łokciowym (ulnaris), a boczny promieniowym (radialis), powierzchnia przednia - dłoniową (palmaris, volaris), a tylna - grzbietową (dorsalis). Położenie względem powierzchni ciała jest określane jako „powierzchowne” (superficialis) lub „głębokie” (profundus). Położenie struktury między dwiema innymi, w zależności od wzajemnych odniesień, może być określane jako środkowe (medius) albo pośrednie (intermedius) a niekiedy jako pośrodkowe (medianus).

W celu ułatwienia rzutowania narządów na ściany tułowia wprowadzono szereg umownych linii o stałym przebiegu na powierzchni ścian klatki piersiowej i brzucha.
W zakresie klatki piersiowej, dzięki istnieniu żeber, zadanie to jest częściowo ułatwione, wyznacza się jednak linie o przebiegu pionowym:

1. Linia pośrodkowa przednia (linea mediana anterior), biegnąca pionowo przez środek mostka i dalej przez pępek.

1. Linia mostkowa (linea sternalis) - przebiega wzdłuż bocznego brzegu trzonu mostka

1. Linia środkowo-obojczykowa (linea medioclavicularis) - przechodzi przez 1/2 długości obojczyka

1. Linia przymostkowa (linea parasternalis) biegnie w środku pomiędzy linią mostkową a środkowo-obojczykową

1. Linia pachowa przednia (linea axillaris anterior) przechodzi przez fałd pachowy przedni

1. Linia pachowa tylna (linea axillaris posterior) przechodzi przez fałd pachowy tylny

1. Linia pachowa środkowa (linea axillaris media) biegnie w środku między przednią a tylną

1. Linia pośrodkowa tylna (linea mediana posterior) przebiega wzdłuż wierzchołków wyrostków kolczystych kręgów.

1. Linia przykręgowa (linea paravertebralis) biegnie wzdłuż wierzchołków wyrostków poprzecznych kręgów

1. Linia łopatkowa (linea scapularis) przechodzi przez dolny kąt łopatki.

W obrębie brzucha dobrym punktem orientacyjnym jest pępek, topografię narządów określa się również w odniesieniu do więzadeł pachwinowych lub grzebieni biodrowych. Brzegi biegnących pionowo mięśni prostych brzucha, niestety widocznych tylko u osób dobrze umięśnionych, są używane jako naturalne linie pionowe.
Na przedniej ścianie brzucha wyznacza się 2 umowne linie poziome: górna przechodzi przez dolne brzegi X żeber, a dolna przez kolce biodrowe przednie górne. Po wyznaczeniu tych linii otrzymuje się podział brzucha na 3 główne okolice: nabrzusze (epigastrium), śródbrzusze (mesogastrium) i podbrzusze (hypogastrium). Dodatkowo wprowadza się linie pionowe - wzdłuż bocznych brzegów mięśni prostych brzucha, a dla osób, u których nie są one widoczne można zastępczo wyznaczyć umowne linie biegnące pionowo przez 1/2 długości więzadeł pachwinowych, co mniej więcej pokrywa się z opisanymi liniami naturalnymi.
Wprowadzenie linii pionowych umożliwia podział każdej z 3 głównych okolic na 3 mniejsze. Nabrzusze dzieli się w ten sposób na nabrzusze właściwe i 2 okolice podżebrowe (lewą i prawą). Śródbrzusze zawiera okolicę pępkową i 2 okolice boczne. W skład podbrzusza wchodzi okolica łonowa i 2 okolice pachwinowe.

TUŁÓW - ŚCIANY I PRZESTRZENIE

Klatka piersiowa (thorax)

Dolną ścianą klatki piersiowej, oddzielającą ją od brzucha jest przepona - płaski mięsień, należący do głównych mięśni wdechu. Ściany górnej nie ma, otwór górny klatki piersiowej (apertura thoracis superior) łączy ją bezpośrednio z szyją. Pozostałe ściany (przednia, boczne i tylna) są trójwarstwowe. Warstwa powierzchowna obejmuje skórę, tkankę podskórną i powięź powierzchowną klatki piersiowej. Warstwa środkowa jest utworzona przez mięśnie powierzchowne klatki piersiowej (mięsień piersiowy większy, m. piersiowy mniejszy, m. zębaty przedni, m. podobojczykowy), związane z obręczą kończyny górnej, ale spełniają również funkcje dodatkowych mięśni wdechu. Warstwa głęboka obejmuje szkielet kostny z mięśniami głębokimi (albo właściwymi) klatki piersiowej. Od wewnątrz warstwa ta jest zamknięta powięzią wewnątrzpiersiową. W warstwie głębokiej leżą mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne i wewnętrzne, mm. podżebrowe i mm. poprzeczne klatki piersiowej. Oprócz mm. międzyżebrowych zewnętrznych, pozostałe są mięśniami wydechowymi.

Jamę klatki piersiowej dzieli się na 2 jamy opłucnej i leżące pomiędzy nimi śródpiersie. Jama opłucnej jest szczelinowatą przestrzenią, zawartą między opłucną ścienną, płucną i krezkową. Można stwierdzić, że płuca są otoczone przez jamy opłucnej, zawierające niewielką ilość płynu surowiczego.
Śródpiersie zatem jest od boków ograniczone przez opłucne ścienne śródpiersiowe, od przodu przez tylną powierzchnię mostka i mm. poprzeczne klatki piersiowej, od dołu przez przeponę i od tyłu przez przednią powierzchnię kręgosłupa piersiowego. Ku górze łączy się z szyją przez otwór górny klatki piersiowej. Określenie umownej płaszczyzny poziomej, przechodzącej przez miejsce połączenia rękojeści z trzonem mostka i krążek międzykręgowy leżący między IV a V kręgiem piersiowym, pozwala na podzielenie śródpiersia na górne i dolne. Umowna płaszczyzna czołowa przechodząca przez tchawicę dzieli śródpiersie górne na przed- i zatchawicze. Śródpiersie dolne jest podzielone przez worek osierdziowy na przednie, tylne i środkowe (to ostatnie obejmuje worek osierdziowy z zawartością).

Jama brzuszna (abdomen, cavum abdominis)

Górna ściana jamy brzusznej jest tożsama z dolną ścianą klatki piersiowej. Obie części tułowia są oddzielone przeponą (diaphragma). Ponieważ stanowi ona przegrodę między klatką piersiową a brzuchem, więc musi zawierać szereg otworów, przez które mogą przechodzić narządy, naczynia i nerwy. Ku dołowi jama brzuszna nie ma zamknięcia, za dolne ograniczenie uważa się dopiero dno miednicy. Ściana tylna jest utworzona przez kręgosłup lędźwiowy i częściowo talerze kości biodrowych oraz mięśnie lędźwiowe i czworoboczne lędźwi. Ściany boczne i przednia zbudowane są z warstw:

1. Powierzchowna - skóra, tkanka podskórna, powięź powierzchowna

2. Środkowa - mięśnie z ich rozcięgnami

1. Głęboka - powięź poprzeczna

W przedniej ścianie pośrodkowo leży kresa biała (linea alba). Jest to pasmo łącznotkankowe, zbudowane z krzyżujących się włókien rozcięgien mięśni skośnych i poprzecznych brzucha strony lewej i prawej. Kresa jest przerwana przez pępek, rzutowany na kręgosłup na wysokości krążka międzykręgowego między III a IV kręgiem lędźwiowym. Po bokach od tej kresy leżą biegnące pionowo mięśnie proste brzucha, objęte własnymi pochewkami, zbudowanymi z tych samych rozcięgien, które tworzą kresę białą. W ścianie bocznej leżą kolejno: m. skośny brzucha zewnętrzny, m. skośny brzucha wewnętrzny i m. poprzeczny brzucha. Z nazwy tego najgłębiej leżącego mięśnia wynika nazwa powięzi, wyścielającej jamę brzuszną. Mięśnie brzucha pełnią głównie rolę mięśni wydechowych, tworzą bowiem tzw. tłocznię brzuszną. Wskutek ich skurczu wzrasta ciśnienie wewnątrzbrzuszne, wypychając przeponę w głąb klatki piersiowej.
Zawartość jamy brzusznej
Przebiegająca w poprzek jamy brzusznej okrężnica poprzeczna i jej krezka dzielą jamę brzuszną na 2 piętra: górne albo gruczołowe i dolne czyli jelitowe. Piętro górne zawiera: brzuszną część przełyku, żołądek, część górną i zstępującą dwunastnicy, trzustkę, wątrobę z drogami żółciowymi, śledzionę, nadnercza i większe części nerek. W piętrze dolnym leżą pozostałe części jelita cienkiego, jelito grube, dolne końce nerek i moczowody.

Ściany jamy brzusznej od wewnątrz są pokryte otrzewną ścienną.
Otrzewna (peritoneum) jest błoną surowiczą; jest zbudowana z jednowarstwowego nabłonka i łącznotkankowej blaszki właściwej. Rozróżniamy 3 rodzaje otrzewnej: ścienną, trzewną i krezkową. Otrzewna ścienna, która wyściela wewnętrzną powierzchnię ścian brzucha i miednicy, ma blaszkę właściwą zbudowaną z tkanki łącznej włóknistej. Dlatego jest stosunkowo gruba, sztywna, trudno rozciągliwa. Otrzewna trzewna, pokrywająca powierzchnie narządów leżących wewnątrzotrzewnowo, posiada w blaszce właściwej tkankę łączną wiotką. Taka budowa powoduje, że jest ona cienka, delikatna, łatwo rozciągliwa, dostosowuje się łatwo do zmian objętości narządu (np. jelita). Trzecim, pośrednim rodzajem otrzewnej jest otrzewna krezkowa, tworzy ona przejście otrzewnej ściennej w trzewną.
Krezka narządu (mesenterium) jest to twór, zbudowany z dwóch blaszek otrzewnej krezkowej, łączący otrzewną ścienną z otrzewną trzewną pokrywającą ten narząd. Pomiędzy blaszkami krezki biegną naczynia i nerwy zaopatrujące narząd. Jama otrzewnej (cavum peritonei) jest to szczelinowata przestrzeń, leżąca między otrzewną ścienną a trzewną i krezkową. Zawiera niewielką ilość płynu surowiczego, u płci żeńskiej ponadto leżą w niej jajniki (nie są pokryte otrzewną trzewną). U płci męskiej jama otrzewnej jest przestrzenią zamkniętą, natomiast w przypadku płci żeńskiej komunikuje się ze środowiskiem zewnętrznym przez jajowody, macicę i pochwę.
Jama otrzewnej tworzy szereg zachyłków ograniczonych przez fałdy otrzewnej. Największym z nich jest torba sieciowa, która tworzy się w życiu zarodkowym i płodowym wskutek obrotów rozwijającego się żołądka i przemian jego krezek.
Otrzewna ścienna przylega ściśle do przepony (prócz miejsca jej zrostu z wątrobą) i przedniej ściany brzucha, ale tylko do poziomu pępka. Poniżej pępka pomiędzy przednią ścianą brzucha a otrzewną ścienną leżą więzadła i naczynia krwionośne. Do tylnej ściany brzucha otrzewna ścienna dochodzi jedynie po bokach, gdyż duża liczba narządów i naczyń leżących na tej ścianie uniemożliwia jej to. Podobnie wygląda relacja tej otrzewnej do dna miednicy. W związku z tym jamę brzuszną (wraz z jamą miednicy) podzielono na 2 główne przestrzenie: wewnątrzotrzewnową (spatium intraperitoneale) i zewnątrzotrzewnową (spatium extraperitoneale). Przestrzeń wewnątrzotrzewnową definiujemy jako ograniczoną przez otrzewną ścienną, bo leży do wewnątrz od otrzewnej ściennej. Przestrzeń ta zawiera jamę otrzewnej (z jej zawartością), narządy pokryte otrzewną trzewną i ich krezki. Narząd leżący w tej przestrzeni określamy jako leżący wewnątrzotrzewnowo.
Przestrzeń zewnątrzotrzewnowa jest zawarta między otrzewną ścienną a ścianami brzucha i miednicy. Dzielimy ją na:

1. przestrzeń zaotrzewnową - między tylną ścianą brzucha a otrzewną ścienną

2. przestrzeń podotrzewnową - między dnem miednicy a otrzewną ścienną

1. przestrzeń przedotrzewnową - między przednią ścianą brzucha a otrzewną ścienną

W przestrzeni zaotrzewnowej leżą m.in.: nadnercza, nerki, brzuszne części moczowodów, trzustka, dwunastnica bez części górnej, okrężnica wstępująca i zstępująca, aorta brzuszna, żyła główna dolna, część żyły wrotnej, naczynia i węzły chłonne, pnie współczulne oraz sploty nerwowe, w tym największy spośród splotów autonomicznych - splot trzewny.

W przestrzeni podotrzewnowej znajdują się m.in.: pęcherz moczowy, miedniczne części moczowodów, część cewki moczowej, odbytnica, u płci żeńskiej macica i część pochwy, u płci męskiej - nasieniowody, pęcherzyki nasienne, gruczoł krokowy, ponadto u obu płci naczynia biodrowe wewnętrzne, węzły i naczynia chłonne, sploty krzyżowe i sploty podbrzuszne dolne.

Po otwarciu jamy brzusznej widoczne są w przestrzeni wewnątrzotrzewnowej: część wątroby z wystającym spod niej dnem pęcherzyka żółciowego i część żołądka wraz z odchodzącą od jego krzywizny większej siecią większą (omentum majus). Jest to twór otrzewnowy, powstały rozwojowo ze zdwojenia krezki dogrzbietowej żołądka. W wyniku takiego pochodzenia przejściowo, w życiu płodowym jest zbudowana z 4 blaszek otrzewnej krezkowej, ale w dalszych etapach rozwoju jej blaszki częściowo zanikają i ostatecznie pozostają tylko dwie. Sieć większa zwisa w kierunku miednicy, przykrywając od przodu piętro dolne jamy brzusznej. Poniżej żołądka zrasta się z okrężnicą poprzeczną. Sieć większa zawiera stosunkowo dużą ilość tkanki tłuszczowej, znajdują się w niej również plamki mleczne, które są zgrupowaniami limfocytów. Dzięki ich obecności sieć większa ma zdolność ograniczania ewentualnych procesów zapalnych toczących się w piętrze dolnym, w przestrzeni wewnątrzotrzewnowej.

UKŁAD NARZĄDÓW RUCHU

Układ ruchu jest złożony z kości, chrząstek, ich połączeń oraz mięśni szkieletowych. Mięśnie stanowią czynną część tego układu, a pozostałe struktury tworzą część bierną.

Kość jest zbudowana głównie z tkanki kostnej, należącej do grupy tkanek łącznych. Oprócz tej tkanki buduje ją również szpik kostny (medulla ossium), który występuje w 2 głównych odmianach: szpik czerwony, pełniący rolę krwiotwórczą i szpik żółty, powstały ze stłuszczenia szpiku czerwonego. Szpik kostny znajduje się wewnątrz kości, zajmuje tzw. jamę szpikową oraz wypełnia przestrzenie między beleczkami istoty gąbczastej. Tkanka kostna jest uformowana w istotę zbitą leżącą zewnętrznie oraz istotę gąbczastą znajdującą się wewnątrz kości. Od zewnątrz kość jest pokryta błoną zwaną okostną, warunkuje ona przyrost kości na grubość. Wyjątek stanowią powierzchnie stawowe kości, gdyż one są pokryte chrząstką stawową. Od wewnątrz występuje podobna błona, zwana śródkostną, wyściela ona jamę szpikową.

Ze względu na kształt można podzielić kości na: długie, krótkie, płaskie, różnokształtne i pneumatyczne.
Kość długą definiujemy jako kość, której jeden z 3 wymiarów jest znacznie dłuższy od dwóch pozostałych. W kości krótkiej wszystkie wymiary są zbliżone do siebie. Kość płaska ma jeden z 3 wymiarów jest znacznie mniejszy od dwóch pozostałych, jest to więc przeciwieństwo kości długiej.
Kość długa jest zbudowana z trzonu i dwóch nasad (końców): bliższej i dalszej. Między trzonem a nasadą w okresie wzrostu kości leży chrząstka nasadowa, która umożliwia przyrost kości na długość.

Połączenia kości dzielimy na 1) ścisłe (nieruchome), 2) o częściowej ruchomości i 3) wolne czyli stawy.

Połączenia ścisłe to kościozrosty czyli połączenia elementów kostnych przy pomocy tkanki kostnej.

Wśród połączeń o częściowej ruchomości można wyróżnić: a)chrząstkozrosty, czyli takie połączenia elementów kostnych, w których materiałem łączącym jest tkanka chrzęstna oraz b)więzozrosty, czyli połączenia elementów kostnych przy pomocy tkanki łącznej. Szczególnym rodzajem więzozrostów są szwy, występujące między kośćmi w czaszce oraz wklinowanie czyli umocowanie zęba w zębodole.

Staw (articulatio) jest to ruchome połączenie dwóch lub więcej elementów (niekoniecznie kostnych), w skład którego wchodzą:

1. przynajmniej dwie powierzchnie stawowe (facies articulares) pokryte chrząstką stawową,

1. torebka stawowa (capsula articularis) zbudowana z warstwy zewnętrznej zwanej błoną włóknistą i warstwy wewnętrznej czyli błony maziowej

1. jama stawowa (cavum articulare) wypełniona mazią stawową. Jama stawowa jest szczelinowatą przestrzenią ograniczoną powierzchniami stawowymi i błoną maziową.

Jeżeli jedna z powierzchni stawowych jest wklęsła, a druga wypukła, to wypukłą nazywamy główką, a wklęsłą panewką stawową.

Oprócz w/w stałych składników stawu w niektórych stawach występują elementy niestałe, jak np.:

1. więzadła (ligamenta)- pasma tkanki łącznej włóknistej. wzmacniające staw i ograniczające zakres ruchów

1. obrąbki stawowe - chrzęstne pierścienie, przyczepione do brzegów panewki stawowej, powiększające jej powierzchnię

1. krążki stawowe - chrzęstne krążki, zrośnięte z błoną włóknistą torebki stawowej, wskutek czego w stawie występują dwa piętra, zawierające oddzielne błony maziowe

1. łąkotki stawowe - twory analogiczne do krążków, ale niecałkowicie dzielą staw na 2 piętra

1. ciała tłuszczowe - fałdy błony maziowej, wypełnione tkanką tłuszczową

1. kaletki maziowe - uwypuklenia błony maziowej na zewnątrz błony włóknistej

1. trzeszczki - drobne kości, włączone w ścięgna mięśni, występują w tych miejscach, gdzie ścięgno jest ściśle zrośnięte z błoną włóknistą torebki stawowej

Podziały stawów

Dla ułatwienia i usystematyzowania wiedzy o stawach przeprowadza się podziały. Najłatwiejszy to podział na stawy proste i złożone. Proste zawierają dwie, a złożone więcej niż dwie powierzchnie stawowe.

Najistotniejszy podział, oparty na liczbie osi ruchów w stawie wyróżnia 4 grupy stawów:
jedno-, dwu- i wieloosiowe oraz nieregularne.

W zależności od ukształtowania powierzchni stawowych dzielimy

- stawy jednoosiowe na:

1. zawiasowe (np. stawy międzypaliczkowe)

1. obrotowe (np. stawy promieniowo-łokciowe bliższy i dalszy)

1. śrubowe (np. stawy szczytowo-obrotowe)

- stawy dwuosiowe na:

1. eliptyczne lub kłykciowe (np. staw promieniowo-nadgarstkowy) i

1. siodełkowe (np. staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka)

- stawy wieloosiowe na:

1. kuliste wolne (np. staw ramienny)

1. kuliste panewkowe (np. staw biodrowy) i

1. płaskie (np. stawy międzykręgowe)

Kręgosłup (columna vertebralis)

jest zbudowany z 33 - 34 kręgów. Dzielimy go na następujące odcinki: szyjny (7 kręgów), piersiowy (12 kręgów), lędźwiowy (5 kręgów), krzyżowy (5 kręgów) i guziczny (4-5 kręgów). Każdy kręg posiada trzon, łuk kręgu i 7 wyrostków: kolczysty, 2 poprzeczne, 2 stawowe górne i 2 stawowe dolne. Nieco odmienne pod względem budowy są kręgi lędźwiowe. Nie mają one typowych wyrostków poprzecznych, lecz ich miejsce zajmują wyrostki żebrowe, będące rozwojowymi odpowiednikami żeber. Odpowiednikami wyrostków poprzecznych są natomiast wyrostki dodatkowe. Ponadto kręg lędźwiowy ma jeszcze wyrostki suteczkowate, leżące przy tylnych brzegach wyrostków stawowych górnych. Kręgi są między sobą połączone przy pomocy stawów, chrząstkozrostów (krążki międzykręgowe) i więzozrostów. W odcinku krzyżowym i guzicznym (ogonowym) kręgosłupa występują kościozrosty (kość krzyżowa i kość guziczna).

Pomiędzy trzonami a łukami kręgów znajduje się kanał kręgowy, w którym leży rdzeń kręgowy wraz z oponami.

Szkielet klatki piersiowej

jest zbudowany z piersiowego odcinka kręgosłupa, 12 par żeber (costae) i mostka. Mostek (sternum) leży pośrodkowo w przedniej ścianie klatki piersiowej, zbudowany z rękojeści, trzonu i wyrostka mieczykowatego. Jest połączony stawowo z obojczykami i parami żeber II-VII. Żebro I łączy się z mostkiem przy pomocy chrząstkozrostu, żebra VIII, IX i X za pośrednictwem łuku żebrowego są połączone z chrząstką żebra VII, a ta łączy się z mostkiem stawowo. Ostatnie 2 pary żeber (XI i XII) nie łączą się z mostkiem, są dlatego zwane żebrami wolnymi. Żebra I-VII, łączące się z mostkiem bezpośrednio nazywamy żebrami prawdziwymi. Pozostałe (VIII-XII) to żebra rzekome, nie łączą się one bezpośrednio z mostkiem (czyli albo łączą się pośrednio, albo wcale). Połączenia żeber z kręgosłupem czyli stawy żebrowo-kręgowe są w przypadku żeber I-X połączeniami podwójnymi - z trzonami kręgów i z wyrostkami poprzecznymi. Żebra wolne łączą się tylko z trzonami kręgów.

Kościec kończyny górnej

dzielimy na szkielet obręczy barkowej i wolnej kończyny. W skład szkieletu obręczy barkowej wchodzi łopatka (scapula) i obojczyk (clavicula). Kościec wolnej kończyny górnej składa się z kości ramiennej (humerus), 2 kości przedramienia (promieniowej [radius] i łokciowej [ulna]) oraz kości ręki, które dzielimy na kości nadgarstka (carpus), śródręcza (metacarpus) i palców (digiti). Kości nadgarstka jest 8, ułożone w 2 szeregach - bliższym i dalszym. W szeregu bliższym leżą kolejno: kość łódeczkowata, kość księżycowata, kość trójgraniasta i kość grochowata. W szeregu dalszym: kość czworoboczna większa, kość czworoboczna mniejsza, kość główkowata i kość haczykowata. Kości śródręcza jest 5. Każdy palec jest zbudowany z paliczków. Kciuk ma 2 paliczki (bliższy i dalszy), a pozostałe palce po 3 (bliższy, środkowy i dalszy).

Kość ramienna jest połączona z łopatką stawem ramiennym (articulatio humeri), który jest stawem kulistym wolnym. Połączenie kości ramiennej z kośćmi przedramienia określamy mianem stawu łokciowego (articulatio cubiti), jest on stawem złożonym z 3 stawów: ramienno-łokciowego, ramienno-promieniowego i promieniowo-łokciowego bliższego, zawiera aż 7 powierzchni stawowych. Kości przedramienia łączą się między sobą stawami promieniowo-łokciowymi bliższym i dalszym oraz błoną międzykostną przedramienia. Z kośćmi nadgarstka kość łokciowa nie łączy się stawowo, a kość promieniowa tworzy staw promieniowo-nadgarstkowy.

Kościec kończyny dolnej

tworzy obręcz miedniczna czyli miednica kostna (pelvis) oraz szkielet wolnej kończyny dolnej. W skład miednicy kostnej wchodzą 2 kości miedniczne (lewa i prawa), kość krzyżowa (os sacrum) i kość guziczna (os coccygis). Każda z kości miednicznych (os coxae) jest zbudowana z 3 kości: biodrowej (os ilium), łonowej (os pubis) i kulszowej (os ischii), połączonych ze sobą kościozrostami. Z tyłu kości biodrowe łączą się z kością krzyżową stawami krzyżowo-biodrowymi, a z przodu, pomiędzy obiema kośćmi łonowymi występuje spojenie łonowe. Jest to rodzaj chrząstkozrostu, wzmocniony dodatkowo więzadłami. U płci żeńskiej, pod wpływem hormonów, połączenie to nieco się rozluźnia przed porodem dla ułatwienia przejścia płodu.

Wszystkie 3 kości składające się na kość miedniczną biorą udział w tworzeniu panewki stawu biodrowego (articulatio coxae), którym łączy się z obręczą miedniczną kość udowa (femur) - największa z kości długich. Staw biodrowy jest stawem kulistym panewkowym. Dalszy koniec kości udowej łączy się z piszczelą (tibia) i rzepką (patella) stawem kolanowym (articulatio genus). Jest to staw o skomplikowanej budowie, zawierający m.in. 2 łąkotki. Oprócz piszczeli podudzie zawiera jeszcze drugą kość - strzałkę (fibula), leżącą po bocznej stronie piszczeli. Jest ona uważana za kość atawistyczną. Znaczenie dla mechaniki kończyny ma jej koniec dalszy zwany kostką boczną. Kostka ta, obok kostki przyśrodkowej (należącej do piszczeli), wchodzi w skład stawu skokowego górnego. Połączenia kości podudzia obejmują staw piszczelowo-strzałkowy, więzozrost piszczelowo-strzałkowy i błonę międzykostną goleni. Szkielet stopy złożony jest z kości stępu, śródstopia i palców. Kości stępu (tarsus) jest 7, ułożone charakterystycznie, w 2 szeregi - tylny i przedni. W szeregu tylnym leży kość piętowa (calcaneus) i, powyżej niej, kość skokowa (talus). Szereg przedni składa się z kości sześciennej i 3 kości klinowatych - bocznej, pośredniej i przyśrodkowej. Pomiędzy oboma szeregami, a ściślej pomiędzy kością skokową a kośćmi klinowatymi leży kość łódkowata. Ułożenie kości skokowej powyżej kości piętowej jest podstawowym warunkiem istnienia wysklepienia podłużnego stopy. Dzięki temu kość łódkowata leży przyśrodkowo i powyżej kości sześciennej. Stopa jest wysklepiona również poprzecznie. Dzięki obydwu wysklepieniom opiera się na 3 punktach podparcia: tylną podporą jest guz kości piętowej, a przednią głowy I i V kości śródstopia. Kościec śródstopia (metatarsus) i palców (digiti) wykazuje daleko idącą analogię do odpowiednich części szkieletu ręki.

Czaszka (cranium)

złożona jest z kości, które dzielimy na kości mózgoczaszki i twarzoczaszki (albo trzewioczaszki). W każdej z tych grup wyróżnia się kości parzyste i nieparzyste.

	Mózgoczaszka 8 kosci	Twarzoczaszka 21 kości
Parzyste	kości skroniowe kości ciemieniowe	szczęki kości jarzmowe kości podniebienne kości łzowe kości nosowe małżowiny nosowe dolne kosteczki słuchowe
Nieparzyste	kość czołowa kość sitowa kość klinowa kość potyliczna	żuchwa lemiesz kość gnykowa

Kość jest zaliczana do mózgoczaszki jeżeli, choć w niewielkim stopniu, sąsiaduje z mózgowiem. W praktyce oznacza to, że mózgoczaszkę tworzą te kości, które biorą udział w ograniczeniu jamy czaszki.

Jama czaszki jest zamknięta od dołu podstawą, a od góry sklepieniem czaszki. Podstawa czaszki jest uformowana w 3 doły: przedni, środkowy i tylny, co narzuca podział jamy.

Jama nosowa i oczodoły, chociaż są położone w części twarzowej czaszki, mają ściany utworzone przez kości z obu grup (i trzewio-, i mózgoczaszki).

Żuchwa jest połączona z podstawą czaszki dwoma stawami skroniowo-żuchwowymi, o znacznej ruchomości. Kość gnykowa ma z podstawą czaszki jedynie połączenia więzadłowe i przy pomocy mięśni.

W czaszce znajdują się jedyne w ludzkim organizmie kości pneumatyczne:

nazwa kości	przestrzeń pneumatyczna
szczęka	zatoka szczękowa
kość czołowa	zatoka czołowa
kość sitowa	błędniki sitowe lewy i prawy
kość klinowa	zatoka klinowa
kość skroniowa	ucho środkowe

Układ mięśni szkieletowych

Wśród mięśni głowy wyróżnia się mięśnie wyrazowe (=mimiczne, ich cechą charakterystyczną jest przynajmniej jeden przyczep do skóry lub błony śluzowej) i mięśnie żwaczowe (poruszają żuchwą). Mięśnie szyi, dzielone na kilka grup, ułatwiają poruszanie głową. Ich położenie umożliwia usystematyzowanie zawartości szyi przez jej podział na trójkąty.

Mięśnie klatki piersiowej dzieli się na głębokie i powierzchowne. Zadaniem mięśni głębokich jest bezpośredni udział w ruchach oddechowych. Należą tu m.in. mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne, które są głównymi mięśniami wdechu (pracują nawet podczas spoczynkowego oddychania) oraz mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne, będące mięśniami wydechowymi. Mięśnie powierzchowne klatki piersiowej należą do obręczy barkowej i oprócz oddziaływania na kończynę górną, pełnią rolę dodatkowych (pomocniczych) mięśni wdechu. Mięśnie te pracują podczas głębokiego wdechu. Dolną ścianę klatki piersiowej tworzy przepona - płaski mięsień, wysklepiony ku górze, w głąb kostnej klatki piersiowej. Na zwłokach wysklepienie przepony sięga po stronie prawej do IV żebra, po lewej do V żebra. U człowieka żywego, podczas głębokiego wydechu po stronie prawej do V, a po lewej do VI żebra. Skurcz przepony powoduje jej obniżenie, czego skutkiem jest wdech. Przepona należy do głównych mięśni wdechu. Ponieważ stanowi ona przegrodę między klatką piersiową a brzuchem, więc musi zawierać szereg otworów, przez które mogą przechodzić narządy, naczynia i nerwy. Centralną część przepony nazywamy środkiem ścięgnistym. W obrębie środka ścięgnistego, na wysokości VIII kręgu piersiowego, leży otwór żyły głównej (foramen venae cavae), przez który przechodzi do klatki piersiowej żyła główna dolna i naczynia chłonne. W tylnej (lędźwiowej) części przepony na poziomie X kręgu piersiowego znajduje się rozwór przełykowy (hiatus esophageus), przez który przechodzi z klatki piersiowej do jamy brzusznej przełyk z nerwami błędnymi. Do tyłu i poniżej od rozworu przełykowego, na wysokości XII kręgu piersiowego leży rozwór aortowy (hiatus aorticus). Przez ten rozwór przechodzi do jamy brzusznej aorta zstępująca, a do klatki piersiowej największe naczynie chłonne ustroju, czyli przewód piersiowy. Oprócz wymienionych przepona posiada jeszcze mniejsze otwory łączące klatkę piersiową z jamą brzuszną.
Mięśni wydechowych nie dzieli się na główne i dodatkowe, gdyż ich skurcz jest potrzebny jedynie do wykonania głębokiego wydechu, podczas gdy wydech spoczynkowy nie wymaga pracy mięśni.

Mięśnie brzucha to w głównej mierze mięśnie płaskie, ze znacznymi rozcięgnami. Ich skurcz powoduje zgięcie kręgosłupa i jego ruchy skrętne, ale przede wszystkim wywołuje wzrost ciśnienia w jamie brzusznej, co pogłębia wydech (mięśnie wydechowe).

Mięśnie kończyny górnej można podzielić topograficznie na mięśnie obręczy barkowej, ramienia, przedramienia i ręki. Ramię ma 2 grupy mięśni - przednią i tylną. Do przedniej należy mięsień dwugłowy ramienia (musculus biceps brachii), m. kruczo-ramienny i m. ramienny. Grupa tylna mięśni ramienia obejmuje m. trójgłowy ramienia (m. triceps brachii) i m. łokciowy. Przedramię posiada 3 grupy mięśniowe: przednią, tylną i boczną. Mięśnie ręki dzielimy na mięśnie kłębu, kłębika i mięśnie środkowe dłoni. Stosuje się też podział czynnościowy, w odniesieniu do poszczególnych stawów. Mięśnie działające na staw ramienny dzieli się na: zginacze, prostowniki, odwodziciele, przywodziciele, rotatory (wykonujące obrót). Mięśnie związane ze stawem łokciowym dzielimy na zginające, prostujące, odwracające i nawracające. Wśród mięśni wykonujących ruchy palców wyróżnia się zginające, prostujące, odwodzące, przywodzące. Z kciukiem związane są ponadto mięśnie przeciwstawiające.

Mięśnie kończyny dolnej można podzielić na mięśnie obręczy miednicznej, uda, podudzia i stopy lub wg podziału czynnościowego na analogiczne grupy jak w kończynie górnej.

UKŁAD NACZYNIOWY

W skład układu naczyniowego wchodzi serce, tętnice, naczynia mikrokrążenia, żyły oraz układ limfatyczny (albo chłonny).

Tętnicami nazywamy naczynia krwionośne, w których krew płynie w kierunku od serca na obwód ciała. Może to być krew utlenowana, jak jest w większości tętnic, ale w niektórych tętnicach płynie krew odtlenowana (tętnice płucne i ich odgałęzienia).

Żyły to naczynia krwionośne, którymi płynie krew z obwodu ciała w kierunku serca.

Budowa ściany naczyń tętniczych i żylnych jest podobna. Występują w nich 3 warstwy: błona wewnętrzna (tunica intima), środkowa (tunica media) i zewnętrzna albo przydanka (adventitia). Błona wewnętrzna jest zbudowana ze śródbłonka opartego na błonie podstawowej. Ściany tętnic są grubsze niż żył, głównie ze względu na różnice w składzie tunica media. W błonie środkowej i zewnętrznej tętnic znajduje się duża ilość włókien mięsnych gładkich i kolagenowych, co zapewnia sprężystość ściany. Coraz mniejsze tętnice mają coraz więcej włókien mięsnych w ścianie, stąd tętnice obwodowe są sztywniejsze od dużych tętnic. Z tych różnic wynika podział tętnic na 3 typy:

1. tętnice typu sprężystego o średnicy 1 - 2 cm i

1. tętnice typu mięśniowego, ich średnica wynosi 0,1 - 1 cm

1. tętniczki , 20 μm ≤ * ≤ 200 μm
   

Żyły są naczyniami cienkościennymi, niskooporowymi, niskociśnieniowymi i wysokoobjętościowymi. Ich ściana zawiera luźną siatkę włókien kolagenowych, co warunkuje dużą rozciągliwość i chroni ścianę przed uszkodzeniem w przypadku wzrostu ciśnienia. W żyłach (z wyjątkiem żył głowy i szyi) występują zastawki, uniemożliwiające cofanie się krwi. Ze względu na średnicę żyły dzielimy na:

		średnica	ciśnienie krwi
1	żyłki	20 - 500 μm	15 mm Hg
2	średnie żyły	0,15 - 1,5 cm	7 mm Hg
3	duże żyły	1,5 - 3 cm	5 mm Hg

Gradient ciśnień w żyłach warunkuje powrót żylny (vis a tergo). Ponadto wspomagają: vis a laterale (ciśnienie wywierane przez kurczące się mięśnie) i vis a fronte - siła ssąca klatki piersiowej podczas wdechu.

Oprócz podziału żył ze względu na średnicę stosuje się jeszcze podziały morfologiczny i topograficzny. Ze względu na budowę ściany dzielimy je na:

1. żyły odmiany włóknisto-mięśniowej

1. żyły odmiany włóknistej

1. żyły włóknisto-sprężyste

Wg podziału topograficznego dzielimy żyły na powierzchowne i głębokie. Żyły głębokie dzieli się na towarzyszące tętnicom (mniejszym tętnicom z reguły towarzyszą po 2 żyły, a większym po jednej) i biegnące samotnie.

Żyły powierzchowne przebiegają niezależnie od tętnic, w tkance podskórnej, na powięzi. W przebiegu towarzyszą im naczynia chłonne powierzchowne i często nerwy skórne.

Porównanie naczyń tętniczych i żylnych

	TĘTNICE	ŻYŁY
1	gruba ściana	cienka ściana
2	wysokie ciśnienie krwi	niskie ciśnienie krwi
3	mała pojemność	wysoka pojemność
4	brak zastawek	obecne zastawki
5	w tętnicach typu mięśniowego dużo włókien mięsnych	słabo rozwinięta mięśniówka
6	dużo włókien sprężystych	dużo włókien klejorodnych
7	rola transportująca	rola pojemnościowa (60% krwi)
8	barwa różowa	barwa sinawa
9	na zwłokach światło otwarte	na zwłokach zapadnięte
10	na zwłokach puste	na zwłokach zawierają skrzepłą krew

Przepływając z tętnic do żył, krew płynie przez mikrokrążenie.

W skład jednostki mikrokrążenia wchodzą:

1. tętniczki (arteriolae)

1. tętniczki końcowe (metarteriolae)

1. zwieracze przedwłosowate

1. kapilary krwionośne

1. żyłki (venulae)

1. anastomozy tętniczo-żylne

Arteriolae, metarteriolae i zwieracze przedwłosowate pełnią rolę naczyń oporowych, ich zadaniem jest redukcja ciśnienia.

Kapilary krwionośne, określane też jako „naczynia wymiany”, mają długość 400 - 700 μm, średnica 4 - 6 μm, ciśnienie hydrostatyczne przy końcu tętniczym wynosi 35 mm Hg, a przy końcu żylnym 15 - 20 mm Hg. Ściana kapilar krwionośnych jest zbudowana z 1 warstwy śródbłonka i błony podstawowej.

Anastomozy tętniczo-żylne są określane mianem naczyń przeciekowych, gdyż umożliwiają przepływ krwi z tętniczek do żyłek, z pominięciem sieci kapilarnej. Żyłki pełnią rolę naczyń pojemnościowych.

Funkcje naczyń mikrokrążenia:

1. wymiana gazów i substancji odżywczych

1. magazyn krwi

1. wchłanianie produktów metabolizmu

1. produkcja chłonki

1. termoregulacja

1. filtracja i resorpcja wody i elektrolitów

Serce (cor)

Serce jest centralnym narządem układu krwionośnego. Leży w jamie klatki piersiowej, w śródpiersiu dolnym środkowym, objęte workiem osierdziowym.

Worek osierdziowy jest zbudowany z dwóch blaszek błony surowiczej - zewnętrznej, zwanej osierdziem i wewnętrznej czyli nasierdzia. Nasierdzie jest jednocześnie najbardziej zewnętrzną warstwą ściany serca; pokrywa też naczynia, które są objęte workiem osierdziowym, czyli aortę wstępującą (całą), pień płucny (cały) i dolną połowę żyły głównej górnej. Worek osierdziowy jest umocowany głównie poprzez przyczep do tych naczyń oraz przez zrost z przeponą, wzmocniony dodatkowo pasmami łącznotkankowymi (więzadła przeponowo-osierdziowe). Osierdzie jest dwuwarstwowe - warstwa zewnętrzna to osierdzie włókniste, a wewnętrzna nosi nazwę osierdzia surowiczego. Pomiędzy osierdziem surowiczym a nasierdziem leży szczelinowata przestrzeń zwana jamą osierdzia. Osierdzie surowicze przyczepia się do w/w dużych naczyń i w tym miejscu przechodzi w nasierdzie. W tym samym miejscu osierdzie włókniste przechodzi w przydankę, pokrywającą dalsze części tych naczyń.

Budowa serca

Anatomicznie serce jest zbudowane z dwóch przedsionków (atria) i dwóch komór (ventriculi). Pomiędzy prawym a lewym przedsionkiem leży przegroda międzyprzedsionkowa (septum interatriale), natomiast komory są od siebie oddzielone przegrodą międzykomorową (septum interventriculare). Przegroda międzyprzedsionkowa jest błoniasta, a przegroda międzykomorowa ma niewielką część błoniastą (górna część tej przegrody) i znacznie większą część mięśniową. Od zewnątrz przegrodzie międzykomorowej odpowiadają bruzdy międzykomorowe - przednia i tylna, które łączą się ze sobą po prawej stronie koniuszka serca tak zwanym wcięciem koniuszka serca (koniuszek serca należy do lewej komory).

Pomiędzy przedsionkami a komorami wewnątrz serca leżą ujścia przedsionkowo-komorowe (prawe i lewe), natomiast na zewnątrz granicą jest bruzda wieńcowa.

Do przedsionków uchodzą naczynia żylne.

Do prawego przedsionka uchodzą: żyły główne - górna i dolna, zatoka wieńcowa, żyły sercowe przednie i żyły sercowe najmniejsze.

Do lewego przedsionka uchodzą 4 żyły płucne (po 2 z każdego płuca, w nich płynie krew utlenowana) i żyły sercowe najmniejsze.

Z komór wychodzą naczynia tętnicze - z prawej komory pień płucny, a z lewej aorta (tętnica główna). Do obu komór również uchodzą żyły sercowe najmniejsze. Ponieważ uchodzą nie tylko do prawej ale i do lewej części serca, więc krew, która nimi wpływa do lewego przedsionka i lewej komory stanowi fizjologiczną domieszkę krwi żylnej (odtlenowanej) do tętniczej (utlenowanej).

Od wewnątrz ściana przedsionków jest gładka, wyjątkiem są tylko tzw. uszka serca, które są uchyłkami przedsionków, odchodzącymi od nich ku przodowi. W uszkach występują fałdy wywołane przez tzw. mięśnie grzebieniaste. Wyraźna granica między główną częścią przedsionka a uszkiem jest widoczna w ścianie prawego przedsionka, jest nią tzw. grzebień graniczny, któremu na powierzchni zewnętrznej odpowiada bruzda graniczna.
W przedsionku wyróżnia się 6 ścian. Oglądając ściany prawego przedsionka od wewnątrz, można zobaczyć: w ścianie górnej - ujście żyły głównej górnej; w ścianie tylnej - kolejno: guzek międzyżylny, ujście żyły głównej dolnej ze szczątkową zastawką oraz ujście zatoki wieńcowej z zastawką. Ściana przyśrodkowa, czyli przegroda międzyprzedsionkowa od strony prawego przedsionka zawiera dół owalny (pozostałość płodowego otworu owalnego) obrzeżony rąbkiem. W ścianie bocznej leży grzebień graniczny, ujścia żył sercowych przednich i żył sercowych najmniejszych. Ściana dolna to ujście przedsionkowo-komorowe z zastawką trójdzielną, a ściana przednia jest uwypuklona w uszko prawe.

Wewnętrzna powierzchnia ścian komór zawiera pofałdowania wywołane przez tzw. beleczki mięsne. Ponadto od ściany komór do ich światła wyrastają mięśnie brodawkowate (w lewej komorze 2, a w prawej 3). Od szczytów mięśni brodawkowatych odchodzą struny ścięgniste (chordae tendineae), dochodzące do płatków zastawek przedsionkowo-komorowych. Ich zadaniem jest zapobieganie odchyleniu płatków tych zastawek do przedsionków przy wzroście ciśnienia w komorach (podczas skurczu komór).

Jedyną częścią komory o gładkiej wewnętrznej powierzchni ściany jest stożek tętniczy, czyli część komory, z której bezpośrednio wychodzi aorta (w lewej komorze) bądź pień płucny (w prawej komorze). Ponieważ stożek tętniczy jest drogą odpływu krwi z komory, więc gładkość ściany warunkuje laminarny przepływ krwi w aorcie i pniu płucnym.

Ściana serca jest zasadniczo trójwarstwowa - od zewnątrz buduje ją nasierdzie, warstwą środkową jest śródsierdzie, a wewnątrz - jamy serca są wyścielone wsierdziem.

W skład śródsierdzia wchodzi głównie mięśniówka robocza przedsionków i komór, ale ponadto szkielet serca i układ przewodzący. Mięśniówka przedsionków jest stosunkowo cienka, dwuwarstwowa - warstwa wewnętrzna ma przebieg podłużny, a zewnętrzna jest okrężna.

Mięśniówka komór ma 3 warstwy - zewnętrzna o przebiegu skośnym, środkowa ma układ okrężny i wewnętrzna o układzie podłużnym włókien mięsnych. Na koniuszku serca leży tzw. wir serca (vortex cordis), czyli bezpośrednie przejście mięśniówki skośnej w podłużną.

Część mięśniowa przegrody międzykomorowej jest zbudowana z warstwy podłużnej i okrężnej, gdyż skośna otacza obie komory wspólnie. Mięśniówka komory lewej ma przeciętną grubość 15 mm, a komory prawej 5 mm.

Szkielet serca jest zbudowany pod względem histologicznym z tkanki łącznej włóknistej. Anatomicznie w jego skład wchodzą:

- 2 pierścienie włókniste przedsionkowo-komorowe - prawy i lewy,

- pierścień włóknisty aorty,

- pierścień włóknisty pnia płucnego,

- ścięgno stożka (łączy pierścień pnia płucnego z pierścieniem aorty)

- 2 trójkąty włókniste - prawy i lewy oraz

- część błoniasta przegrody międzykomorowej

Szkielet serca jest miejscem przyczepu płatków zastawek, do niego również przyczepia się mięśniówka przedsionków i komór (oddzielnie, mięśniówka przedsionków nie łączy się z mięśniówką komór).

Układ przewodzący serca zajmuje się wytwarzaniem i przewodzeniem impulsów elektrycznych, stymulujących mięśniówkę serca do skurczu. Ze względu na jego hierarchiczną strukturę warunkuje również synchroniczność skurczów przedsionków i komór. Pod względem histologicznym jest zbudowany z embrionalnej mięśniówki sercowej. Nadrzędną strukturą układu przewodzącego jest węzeł zatokowo-przedsionkowy (w skrócie - węzeł SA, od miana łacińskiego nodus sinuatrialis). Leży on powierzchownie, pod nasierdziem, w ścianie prawego przedsionka, między ujściem żyły głównej górnej a bruzdą graniczną. Oddaje 2 odnogi, które drążą w głąb mięśniówki prawego przedsionka.

Strukturą mu podległą jest drugi węzeł - przedsionkowo-komorowy (w skrócie węzeł AV - od: nodus atrioventricularis). Leży on w dolno-tylnej części przegrody międzyprzedsionkowej pod wsierdziem od strony prawego przedsionka, pomiędzy ujściem zatoki wieńcowej a płatkiem przyśrodkowym zastawki trójdzielnej. Między obydwoma węzłami nie ma połączeń tkanką układu przewodzącego! Impuls może przepłynąć z węzła SA do węzła AV jedynie drogą roboczej mięśniówki przedsionka.

Z węzła AV wychodzi pęczek przedsionkowo-komorowy (fasciculus atrioventricularis - pęczek AV), który przechodzi z prawego przedsionka przez otwór w prawym trójkącie włóknistym do prawej komory, biegnie po prawej stronie części błoniastej przegrody międzykomorowej i nad częścią mięśniową dzieli się na odnogę prawą i lewą. Biegną one po obu stronach części mięśniowej przegrody międzykomorowej. Prawa odnoga w okolicy wierzchołka prawej komory dzieli się na włókna Purkinjego, dochodzące do mięśniówki komory. Lewa odnoga dzieli się na gałęzie - przednią, tylną i niestałą środkową, które ostatecznie dzielą się na włókna Purkinjego, dochodzące do mięśniówki lewej komory.

Zastawki serca

W ujściach serca leżą dwie pary zastawek: przedsionkowo-komorowe oraz ujść tętniczych (aorty i pnia płucnego). Każda zastawka jest zbudowana z płatków, a te pod względem histologicznym składają się z dwóch warstw wsierdzia, oddzielonych warstwą tkanki łącznej wiotkiej.

Zastawki przedsionkowo-komorowe leżą w ujściach przedsionkowo-komorowych. W prawym ujściu leży zastawka trójdzielna a w lewym dwudzielna (inaczej mitralna). Nazwy te wynikają z liczby płatków zastawki. Każdy płatek ma 2 powierzchnie - przedsionkową i komorową oraz 2 brzegi: wolny i umocowany do pierścienia włóknistego. Brzeg wolny i powierzchnia komorowa płatka zastawki przedsionkowo-komorowej są miejscami przyczepów strun ścięgnistych (biegnących od mięśni brodawkowatych). Dlatego powierzchnia komorowa jest nierówna, w przeciwieństwie do przedsionkowej, która jest gładka. Zastawka mitralna ma płatek przedni i tylny, a trójdzielna ma płatek przedni, tylny i przyśrodkowy. Oprócz tych głównych płatków mogą występować drobne płatki pośrednie.

Zastawki ujść tętniczych, zwane też półksiężycowatymi mają po 3 płatki, każdy o kształcie gniazda jaskółczego. Zastawki te nie mają nic wspólnego ze strunami ścięgnistymi! Każdy płatek zastawki ujścia tętniczego ma 2 powierzchnie - komorową (wypukłą) i zwróconą do tętnicy (wklęsłą) oraz 2 brzegi: wolny i umocowany do pierścienia włóknistego. Pośrodku brzegu wolnego leży zgrubienie - tzw. guzek Arancjusza (albo grudka płatka półksiężycowatego - nodulus valvulae semilunaris). Pozostałe części brzegu wolnego są scieńczałe (z powodu braku warstwy łącznotkankowej) i noszą nazwę obłączków (lunula valvulae semilunaris). Obłączki i grudki uszczelniają zastawki, zapobiegając ich niedomykalności. Zastawka aorty ma płatek półksiężycowaty prawy, lewy i tylny, a zastawka pnia płucnego - płatek półksiężycowaty prawy, lewy i przedni.

Rzuty zastawek serca na przednią ścianę klatki piersiowej

TRÓJDZIELNA	za mostkiem	na poziomie mostkowego przyczepu chrząstki V żebra
DWUDZIELNA	za przyczepem	mostkowym chrząstki IV lewego żebra
AORTY	za mostkiem	na poziomie III przestrzeni międzyżebrowej
PNIA PŁUCNEGO	za przyczepem	mostkowym chrząstki III lewego żebra

Punkty osłuchiwania zastawek serca

DWUDZIELNA	w V lewej przestrzeni międzyżebrowej, w środku pomiędzy linią przymostkową a środkowo-obojczykową
TRÓJDZIELNA	w V prawej przestrzeni międzyżebrowej przy brzegu mostka
AORTY	w II prawej przestrzeni międzyżebrowej przy brzegu mostka
PNIA PŁUCNEGO	w II lewej przestrzeni międzyżebrowej przy brzegu mostka

Ułożenie serca

Anatomiczna oś serca biegnie skośnie - od góry, tyłu i strony prawej, ku dołowi, do przodu i w lewo.

Najbardziej do przodu położoną częścią serca jest prawa komora, najbardziej do tyłu - lewy przedsionek.

Wyróżnia się trzy powierzchnie serca:

Powierzchnia mostkowo-żebrowa jest utworzona głównie przez prawą komorę, poza tym przez niewielką część lewej komory, prawy przedsionek z prawym uszkiem i lewe uszko. Na tej powierzchni widoczna jest część bruzdy wieńcowej z prawą tętnicą wieńcową i żyłą sercową małą. Widać też bruzdę międzykomorową przednią z gałęzią międzykomorową przednią lewej tętnicy wieńcowej i żyłą sercową wielką.

Powierzchnia tylna serca jest utworzona głównie przez część lewej komory, ponadto przez lewy przedsionek i część prawego przedsionka. Widoczna jest tu bruzda wieńcowa, w niej gałąź okalająca lewej tętnicy wieńcowej i żyła sercowa wielka przechodząca w zatokę wieńcową. Na tylnej powierzchni lewego przedsionka leży żyła skośna lewego przedsionka oraz znajdują się ujścia żył płucnych. Na tylnej powierzchni lewej komory biegnie żyła tylna lewej komory.

Powierzchnię przeponową serca tworzą obie komory (głównie lewa) i prawy przedsionek. Na tej powierzchni leży część bruzdy wieńcowej z prawą tętnicą wieńcową, żyłą sercową małą i zatoką wieńcową. Widoczna jest również bruzda międzykomorowa tylna zawierająca gałąź międzykomorową tylną prawej tętnicy wieńcowej i żyłę sercową średnią. Ponadto na tej powierzchni znajduje się ujście żyły głównej dolnej do prawego przedsionka.

Rzut serca na przednią ścianę klatki piersiowej

Rzutuje się 4 punkty:

1. Punkt dolny lewy (rzut koniuszka serca) leży w V lewej przestrzeni międzyżebrowej, w połowie odległości między linią środkowo-obojczykową a linią przymostkową.

1. Punkt górny lewy (rzut lewego uszka) leży w II lewej przestrzeni międzyżebrowej, 2 cm w lewo od lewego brzegu mostka.

1. Punkt górny prawy (rzut ujścia żyły głównej górnej do prawego przedsionka) leży na poziomie chrząstki III prawego żebra, 1-1,5 cm w prawo od prawego brzegu mostka.

1. Punkt dolny prawy (rzut ujścia żyły głównej dolnej do prawego przedsionka) leży na poziomie chrząstki VI prawego żebra, 1-1,5 cm w prawo od prawego brzegu mostka.

Unaczynienie serca

Serce jest unaczynione przez tętnice wieńcowe - prawą i lewą. Obie odchodzą od zatok aorty wstępującej.

Prawa tętnica wieńcowa odchodzi od prawej zatoki aorty i od razu wchodzi do bruzdy wieńcowej, gdzie biegnie najpierw na powierzchni mostkowo-żebrowej między prawym uszkiem a stożkiem tętniczym prawej komory, następnie między prawym przedsionkiem a prawą komorą. Na powierzchni przeponowej zakręca i wchodzi do bruzdy międzykomorowej tylnej, zmieniając nazwę na gałąź międzykomorową tylną.

Prawa tętnica wieńcowa unaczynia: ściany prawego przedsionka, ściany prawej komory bez części przedniej, tylną część ściany lewej komory, 1/3 tylną przegrody międzykomorowej i układ przewodzący serca oprócz przedniej gałęzi lewej odnogi pęczka przedsionkowo-komorowego.

Lewa tętnica wieńcowa odchodzi od lewej zatoki aorty, biegnie ku dołowi i w lewo między lewym uszkiem a pniem płucnym, po krótkim przebiegu dzieli się na gałąź okalającą (biegnącą następnie w bruździe wieńcowej między lewym przedsionkiem a lewą komorą) i gałąź międzykomorową przednią (biegnie w bruździe międzykomorowej przedniej).

Lewa tętnica wieńcowa unaczynia: ściany lewego przedsionka, ściany lewej komory bez części tylnej, przednią część ściany prawej komory, 2/3 przednie przegrody międzykomorowej i przednią gałąź lewej odnogi pęczka przedsionkowo-komorowego.

Krew żylna ze ścian serca jest odprowadzana w 60% do zatoki wieńcowej (sinus coronarius), która leży w bruździe wieńcowej między lewym przedsionkiem a lewą komorą, na powierzchni przeponowej serca; uchodzi do prawego przedsionka, jej ujście jest wyposażone w zastawkę.

Do zatoki wieńcowej uchodzą żyły sercowe: wielka, średnia i mała (vena cardiaca magna, media et parva), a ponadto żyła skośna lewego przedsionka (vena obliqua atrii sinistri) i żyła tylna lewej komory (vena posterior ventriculi sinistri).

Pozostałe 40% krwi żylnej odprowadzają żyły sercowe najmniejsze (venae cardiacae minimae uchodzące do obu przedsionków i obu komór) oraz żyły sercowe przednie (venae cardiacae anteriores uchodzące do prawego przedsionka).

Unerwienie serca

Ma znaczenie dla częstości i siły skurczów serca. Unerwienie pochodzi od splotu sercowego, do którego dochodzą nerwy sercowe i gałęzie sercowe. Nerwy sercowe odchodzą od zwojów pni współczulnych; prowadzą włókna współczulne i czuciowe. Gałęzie sercowe są odgałęzieniami nerwów błędnych i zawierają włókna przywspółczulne i czuciowe. Włókna nerwowe ze splotu sercowego rozchodzą się do mięśniówki serca w splotach wieńcowych, które oplatają tętnice wieńcowe i ich rozgałęzienia. Pobudzenie włókien współczulnych przyspiesza, a przywspółczulnych zwalnia częstość pracy serca.

Sylwetka serca, widoczna w obrazie rentgenowskim klatki piersiowej, składa się z trzech obrysów: lewego, prawego i dolnego.

Lewy obrys serca tworzą (od góry): łuk aorty, pień płucny (lub lewa tętnica płucna), lewe uszko i lewa komora. Obrys ten kończy się koniuszkiem serca.

Dolny obrys jest utworzony przez prawą komorę.

Prawy obrys tworzą (od góry): żyła główna górna i prawy przedsionek.

Krążenie duże (duży krwiobieg)

Zaczyna się od lewej komory, z której wychodzi aorta. Aortę dzielimy na 3 części: wstępująca, łuk aorty i zstępująca. Od aorty wstępującej odchodzą tylko tętnice wieńcowe. Biegnie ona w worku osierdziowym od dołu, tyłu i strony lewej ku górze, do przodu i w prawo. Granicą między aortą wstępującą a łukiem jest przyczep worka osierdziowego. Łuk aorty jest uwypuklony ku górze i biegnie od przodu i strony prawej ku tyłowi i w lewo. Przebiega nad podziałem pnia płucnego i korzeniem lewego płuca, krzyżuje tchawicę i przełyk i przechodzi w aortę zstępującą po lewej stronie kręgosłupa na poziomie krążka międzykręgowego między IV a V kręgiem piersiowym. Od wypukłej strony łuku odchodzą 3 duże tętnice - kolejno: pień ramienno-głowowy (truncus brachiocephalicus), lewa tętnica szyjna wspólna (arteria carotis communis sinistra) i lewa tętnica podobojczykowa (arteria subclavia sinistra). Pień ramienno-głowowy po krótkim przebiegu (3 - 4,5 cm) dzieli się na prawą tętnicę podobojczykową (arteria subclavia dextra) i prawą tętnicę szyjną wspólną (arteria carotis communis dextra). Tętnica podobojczykowa oddaje gałęzie do głowy, szyi i ścian klatki piersiowej, a następnie przechodzi w tętnicę pachową (arteria axillaris), która się przedłuża w tętnicę ramienną. Tętnica ramienna (arteria brachialis) dzieli się na tętnicę łokciową (arteria ulnaris) i promieniową (a. radialis), unaczyniające przedramię i rękę. Tętnica szyjna wspólna w szyi dzieli się na tętnicę szyjną zewnętrzną i wewnętrzną. Tętnica szyjna zewnętrzna (a. carotis externa) zaopatruje szyję i znaczną część głowy, natomiast tętnica szyjna wewnętrzna (a. carotis interna) oddaje gałęzie głównie do mózgu.

Aorta zstępująca ma 2 części - piersiową i brzuszną.

Aorta piersiowa biegnie w śródpiersiu tylnym ku dołowi i nieco w prawo, początkowo po lewej stronie kręgosłupa, a od poziomu VIII kręgu piersiowego po jego przedniej powierzchni. Oddaje gałęzie ścienne i trzewne. Do gałęzi ściennych zaliczamy: 9 par tętnic międzyżebrowych tylnych, 1 parę tętnic podżebrowych i 1 parę tętnic przeponowych górnych. Wśród gałęzi trzewnych należy wymienić tętnice oskrzelowe lewe, gałęzie przełykowe, osierdziowe i śródpiersiowe. Aorta piersiowa opuszcza klatkę piersiową przez rozwór w przeponie na wysokości XII kręgu piersiowego, przechodząc w aortę brzuszną. Biegnie ona w przestrzeni zaotrzewnowej jamy brzusznej ku dołowi wzdłuż kręgosłupa, przesunięta nieco w lewo od płaszczyzny pośrodkowej. Oddaje gałęzie, które dzieli się na ścienne i trzewne.
Gałęzie ścienne to 1 para tętnic przeponowych dolnych i 4 pary tętnic lędźwiowych.
Wśród odgałęzień trzewnych rozróżnia się parzyste i nieparzyste. Do gałęzi trzewnych parzystych zalicza się tętnice nadnerczowe środkowe (arteriae suprarenales mediae), tętnice nerkowe (aa. renales) i tętnice jądrowe (aa. testiculares) lub jajnikowe (aa. ovaricae).
Gałęzie trzewne nieparzyste aorty brzusznej to: pień trzewny (truncus celiacus), tętnica krezkowa górna (a. mesenterica superior) i tętnica krezkowa dolna (a. mesenterica inferior).
Na poziomie IV kręgu lędźwiowego aorta brzuszna dzieli się na 2 tętnice biodrowe wspólne: lewą i prawą (arteriae iliacae communes sinistra et dextra), każda z nich następnie dzieli się na tętnicę biodrową zewnętrzną i wewnętrzną. Tętnica biodrowa zewnętrzna (a. iliaca externa) oddaje gałęzie do ścian brzucha i przechodzi w tętnicę udową (a. femoralis), która przedłuża się w tętnicę podkolanową. Tętnica podkolanowa dzieli się na 2 tętnice piszczelowe: przednią i tylną, które unaczyniają podudzie i stopę.

Tętnica biodrowa wewnętrzna (a. iliaca interna) swymi gałęziami unaczynia narządy i ściany miednicy mniejszej, część odbytnicy i częściowo kończynę dolną z okolicą pośladkową.

Krew po przepłynięciu przez najdrobniejsze rozgałęzienia tętnic i naczynia mikrokrążenia wpływa do żył, które w miarę swego przebiegu w kierunku serca łączą się stopniowo w coraz większe żyły. Z głowy i szyi krew jest odprowadzana głównie przez żyły szyjne wewnętrzne - lewą i prawą. Z kończyny górnej odpływa żyłą podobojczykową. Obustronnie do tyłu od stawu mostkowo-obojczykowego następuje połączenie żyły szyjnej wewnętrznej (vena jugularis interna) i podobojczykowej (vena subclavia) w żyłę ramienno-głowową (vena brachiocephalica). Połączenie to nazywamy kątem żylnym (angulus venosus). Jest to jednocześnie miejsce ujścia głównych przewodów chłonnych. Do lewego kąta żylnego uchodzi przewód piersiowy (ductus thoracicus), a do prawego - prawy przewód chłonny (ductus lymphaticus dexter). Żyły ramienno-głowowe lewa i prawa są niesymetryczne. Prawa biegnie niemal pionowo w dół, a lewa skośnie w dół i w prawo. Lewa jest trzykrotnie dłuższa (6 cm) od prawej (2 cm). Obie żyły ramienno-głowowe łączą się w żyłę główną górną (vena cava superior), która uchodzi do prawego przedsionka serca.
Z kończyn dolnych krew spływa głównie żyłami biodrowymi zewnętrznymi, a z miednicy mniejszej żyłami biodrowymi wewnętrznymi. Po każdej stronie, z połączenia żyły biodrowej zewnętrznej i wewnętrznej powstaje żyła biodrowa wspólna (vena iliaca communis). Obie żyły biodrowe wspólne łączą się w żyłę główną dolną (vena cava inferior), która przechodzi przez otwór w przeponie na wysokości VIII kręgu piersiowego i uchodzi do prawego przedsionka serca.

Krążenie małe

Z prawej komory serca wychodzi pień płucny (truncus pulmonalis), który następnie dzieli się na 2 tętnice płucne - lewą i prawą. Tymi tętnicami płynie krew odtlenowana do płuc. Po wejściu do płuca tętnica płucna dzieli się zgodnie z podziałami oskrzeli, tj. na gałęzie płatowe, które dzielą się na gałęzie segmentowe, te na gałęzie podsegmentowe, a te na gałęzie zrazikowe. Z podziałów tych ostatnich powstają sieci kapilar krwionośnych, które oplatają pęcherzyki płucne. W tych kapilarach krew oddaje do powietrza pęcherzykowego dwutlenek węgla, a pobiera tlen. Krew utlenowana płynie następnie naczyniami żylnymi, które stopniowo łączą się w coraz większe żyły, biegnące kolejno między zrazikami, między podsegmentami i między segmentami. Z każdego płuca wychodzą 2 żyły płucne, które uchodzą do lewego przedsionka serca.

Układ chłonny

Układ chłonny obejmuje zespół naczyń prowadzących limfę z przestrzeni śródtkankowych do układu żylnego, ponadto w skład tego układu wchodzą narządy limfatyczne centralne i obwodowe. Narządy obwodowe to: grudki chłonne, węzły chłonne, migdałki i śledziona.

Narządami centralnymi są: grasica i szpik kostny.

Węzły chłonne i inne obwodowe narządy limfatyczne decydują o zawartości w chłonce składników morfotycznych oraz stanowią ośrodki reakcji immunologicznych, które należą do głównych zadań układu chłonnego.

Układ chłonny rozpoczyna się sieciami lub pętlami włosowatych naczyń chłonnych, zaczynającymi się ślepo i zanurzonymi w płynie tkankowym. Kapilary chłonne są zbudowane z pojedynczej warstwy śródbłonka i bardzo cienkiej błony podstawowej. Nie posiadają zastawek. Z reguły mają średnicę większą od kapilar krwionośnych.

Chłonka powstaje w przestrzeni śródtkankowej z tej części płynu tkankowego, która nie jest resorbowana przez kapilary krwionośne ze względu na zawartość białka, obumarłych części komórek i innych dużych cząstek. Może zawierać drobnoustroje i komórki nowotworowe.

Z przestrzeni śródtkankowych chłonka dostaje się do kapilar chłonnych. Kapilary chłonne łączą się w zbiorcze naczynia chłonne, którymi chłonka płynie do węzłów chłonnych. Zbiorcze naczynia chłonne nie rozgałęziają się ani nie przyjmują dopływów. Wyróżniamy wśród nich naczynia powierzchowne, biegnące z żyłami powierzchownymi i naczynia głębokie, towarzyszące żyłom głębokim.

Ściana zbiorczych naczyń chłonnych jest trójwarstwowa: tunica intima, tunica media et tunica adventitia. W świetle posiadają bardzo liczne zastawki (co ok. 1cm). Zbiorcze naczynia chłonne tworzą ze sobą bardzo liczne zespolenia, ale na swym przebiegu nie zmieniają swojej średnicy. Dochodzą one do węzłów chłonnych jako ich naczynia doprowadzające. Przechodzą przez torebkę węzła i uchodzą do zatoki brzeżnej (oddziela korę od torebki węzła). Stąd chłonka wpływa do zatok pośrednich (=promienistych), przechodzących przez korę i rdzeń węzła, z nich do zatok rdzennych, które uchodzą do zatoki końcowej, skąd wychodzą naczynia odprowadzające, lecz w mniejszej liczbie. Naczynia odprowadzające dochodzą do następnych węzłów, dla których są naczyniami doprowadzającymi. Chłonka zazwyczaj przepływa przez kilka kolejnych stacji węzłów chłonnych, w ten sposób liczba naczyń ulega stopniowej redukcji i dzięki temu powstają większe pnie chłonne. Łączą się one w główne przewody chłonne (ductus thoracicus et ductus lymphaticus dexter), które uchodzą do kątów żylnych (ductus thoracicus do lewego, a ductus lymphaticus dexter do prawego kąta żylnego).

Przewód piersiowy, największe naczynie limfatyczne organizmu, zaczyna się w jamie brzusznej od tzw. zbiornika mleczu. Przechodzi do klatki piersiowej przez rozwór aortowy w przeponie i następnie biegnie wzdłuż kręgosłupa w śródpiersiu tylnym, wchodzi do szyi i kończy się ujściem do lewego kąta żylnego. Zbiera chłonkę z obu kończyn dolnych, jamy miednicy, jamy brzusznej, lewej połowy klatki piersiowej, lewej kończyny górnej, lewej połowy szyi i lewej połowy głowy.

Prawy przewód chłonny uzupełnia zakres spływu chłonki, czyli zbiera ją z prawej połowy klatki piersiowej, prawej kończyny górnej, prawej połowy szyi i prawej połowy głowy. Powstaje on z połączenia 3 pni chłonnych: podobojczykowego prawego, szyjnego prawego i oskrzelowo-śródpiersiowego prawego.

Grasica (thymus) leży głównie w śródpiersiu, bezpośrednio do tyłu od mostka. Zbudowana jest z 2 płatów, połączonych jedynie tkanką łączną. Centralną część płata nazywamy rdzeniem, obwodowo leżą zraziki, które mają część korową i rdzenną. Części rdzenne zrazików są odgałęzieniami rdzenia całego płata. Istota rdzenna zawiera głównie komórki nabłonkowe, choć oprócz nich leżą tam dojrzałe tymocyty, które przechodzą do krwi jako limfocyty T. Istotę korową budują głównie młode, niedojrzałe tymocyty (na różnych etapach procesu dojrzewania), ale także są tam i inne komórki, szczególnie nabłonkowe. Komórki nabłonkowe grasicy wytwarzają hormony (tymozyna, tymostymulina, tymopoetyna, grasiczy czynnik surowiczy i in.), które oddziałują zarówno na tymocyty, jak i na obwodowe limfocyty T, a nawet na struktury wewnątrzwydzielnicze podwzgórza. Czynność hormonalna grasicy może być modyfikowana zwłaszcza przez takie hormony jak GH (hormon wzrostu) i PRL (prolaktyna). Po urodzeniu grasica rośnie do okresu dojrzewania płciowego, kiedy osiąga maksymalną masę (średnio ok. 40 g), a następnie zaczyna się, pod wpływem hormonów płciowych, jej systematyczny, stopniowy zanik, zwany inwolucją. Zarówno tkanka limfatyczna, jak i nabłonkowa są zastępowane tkanką tłuszczową. U osób starszych grasica osiąga masę, którą miała przy urodzeniu. Istnieje pewien stopień współzależności między masą grasicy a sprawnością układu odpornościowego. Wykazano, że po kilku ciążach inwolucja grasicy opóźnia się i dłużej utrzymuje się jej sprawność, a co za tym idzie, sprawność układu immunologicznego. Nie wykluczone, że wynika to z oddziaływania prolaktyny, wytwarzanej w okresie laktacji.

Śledziona (splen, lien) jest największym z obwodowych narządów limfatycznych. W śledzionie wytwarzane są obydwa typy limfocytów - B i T. Oprócz tych funkcji immunologicznych śledziona jest miejscem rozpadu zużytych erytrocytów, uwolniona z nich hemoglobina jest przekształcana do bilirubiny, która następnie drogą żyły wrotnej dostaje się do wątroby i tam jest wiązana chemicznie. W śledzionie rozpadają się również stare krwinki białe i płytki krwi. W życiu płodowym śledziona pełni rolę krwiotwórczą.

Śledziona leży w górnym piętrze jamy brzusznej wewnątrzotrzewnowo, głęboko w lewej okolicy podżebrowej, na poziomie IX - XI żebra. Sąsiaduje z przeponą, żołądkiem, ogonem trzustki (który dochodzi do jej wnęki), lewą nerką, lewym zgięciem okrężnicy i nie zawsze z lewym nadnerczem.

Śledziona jest delikatnym, niezwykle kruchym narządem, bardzo wrażliwym na urazy. Dlatego w przypadku jej urazowego pęknięcia najczęściej usuwa się cały narząd (splenectomia).

Grudki chłonne są najprostszymi z obwodowych narządów limfatycznych. W największej liczbie występują w jelitach, zarówno jako pojedyncze (tzw. grudki samotne), jak i w skupieniach. Grudki chłonne skupione występują w jelicie krętym i w wyrostku robaczkowym. Dawniej uważano grudki chłonne jelit za centralny narząd limfatyczny.

Węzły chłonne są narządami chłonnymi leżącymi w niektórych okolicach ciała.

Dochodzą do nich zbiorcze naczynia chłonne, a wychodzą z nich albo zbiorcze naczynia chłonne większego kalibru, albo większe pnie chłonne.

Węzły przyjmują kształty od kulistych, poprzez owalne do fasolowatych. Wielkość ich waha się od rozmiarów mikroskopowych do ok. 3 cm.

Funkcje węzłów chłonnych:

1. filtracja chłonki i wzbogacanie jej w limfocyty

1. namnażanie limfocytów (B i T)

1. miejsce transformacji blastycznej limfocytów

1. produkcja przeciwciał przez komórki plazmatyczne

1. zdolność kurczenia się i czynnego przetłaczania chłonki

1. redukcja liczby naczyń chłonnych i zwiększanie ich kalibru

Z reguły chłonka w swojej drodze od przestrzeni międzykomórkowych do kątów żylnych przepływa przez kilka stacji węzłów chłonnych, jest więc filtrowana kilkakrotnie.

Migdałki są strukturami leżącymi w ścianach gardła i częściowo jamy ustnej. W tych narządach limfocyty pozostają w ścisłej łączności z nabłonkiem, częściowo go naciekają, a częściowo skupiają się w grudki chłonne. Pomiędzy tymi grudkami nabłonek wpukla się, tworząc krypty. Zespół migdałków tworzy tzw. pierścień chłonny Waldeyera, w skład którego wchodzą: migdałek językowy, migdałek gardłowy, migdałki podniebienne i migdałki trąbkowe, a także grudki chłonne leżące w ścianach gardła.

UKŁAD ODDECHOWY

Drogi oddechowe

Drogi oddechowe zazwyczaj dzieli się na górne i dolne. Określa się ścisłą anatomiczną granicę między jednymi a drugimi, leży ona w obrębie krtani i jest wyznaczona przez tzw. głośnię (glottis). Górne drogi oddechowe rozpoczynają się nozdrzami przednimi (nares), które prowadzą do przedsionka nosa a on do jamy nosowej (cavum nasi). Jama nosowa ku tyłowi łączy się nozdrzami tylnymi (choanae) z jamą gardła. Do górnych dróg oddechowych zalicza się wszystkie trzy piętra jamy gardła, tzn. część nosową, ustną i krtaniową. Część krtaniowa gardła ku przodowi łączy się z jamą krtani przez wejście do krtani. Prowadzi ono do przedsionka krtani, który z kolei przechodzi w jamę pośrednią krtani. Jest ona odgraniczona od niżej leżących pięter układu oddechowego przez głośnię.

Jama nosowa ma ściany kostne i chrzęstne pokryte błoną śluzową. Ściany kostne są utworzone zarówno przez kości twarzoczaszki, jak i czaszki mózgowej. Wśród kości budujących ściany jamy nosowej należy wymienić - spośród kości twarzoczaszki: szczęki (lewą i prawą), kości podniebienne, małżowiny nosowe dolne, kości łzowe, kości nosowe i lemiesz; a z kości mózgoczaszki: kość klinową, sitową i czołową.

Jama nosowa jest przedzielona leżącą pośrodkowo przegrodą jamy nosowej na część lewą i prawą. Dolna ściana, oddzielająca ją od jamy ustnej, nosi nazwę podniebienia twardego. W obrębie bocznej ściany jamy nosowej znajdują się 3 lub 4 wyrostki kostne zwane małżowinami nosowymi (dolna, środkowa, górna oraz niestała najwyższa). Wyrastają one z bocznej ściany i zwisają ku dołowi, pokryte błoną śluzową. Przestrzenie leżące pomiędzy nimi określa się mianem przewodów nosowych. Przewód nosowy dolny jest zawarty pomiędzy małżowiną nosową dolną a podniebieniem twardym, środkowy między małżowiną środkową a dolną, górny między małżowiną górną a środkową. Między górną ścianą jamy nosowej a małżowiną nosową górną leży tzw. zachyłek klinowo-sitowy, natomiast między małżowinami a przegrodą jamy nosowej - przewód nosowy wspólny.

W przewodach nosowych leżą miejsca połączeń jamy nosowej z zatokami przynosowymi (obocznymi nosa).

Zatoki przynosowe (sinus paranasales) są przestrzeniami powietrznymi, wyścielonymi błoną śluzową, leżącymi w kościach otaczających jamę nosową. Ich zadaniem jest ogrzewanie i nawilżanie wdychanego powietrza, stanowią również rezonatory głosu.

Największą jest parzysta zatoka szczękowa (sinus maxillaris Highmori), o pojemności 24cm³, leżąca w trzonie szczęki. Uchodzi ona do przewodu nosowego środkowego.

Druga co do wielkości (do 20cm³) to również parzysta zatoka czołowa (sinus frontalis), leżąca w łusce kości czołowej. Również jej ujście leży w przewodzie nosowym środkowym.

Najmniejszą (3cm³)jest zatoka klinowa (sinus sphenoidalis), niekiedy nieparzysta (6cm³), leżąca w trzonie kości klinowej. Uchodzi ona do zachyłka klinowo-sitowego.

Błędnik sitowy, leżący w kości sitowej, zawiera drobne jamki zwane komórkami sitowymi, również zaliczane do zatok przynosowych. Dzieli się je na przednie i tylne; przednie uchodzą do przewodu nosowego środkowego a tylne do przewodu nosowego górnego. Łączna pojemność komórek sitowych jednego błędnika sitowego wynosi ok. 10cm³.

Reasumując przestrzenie uchodzące do jamy nosowej:

Do zachyłka klinowo-sitowego uchodzi zatoka klinowa.

Do przewodu nosowego górnego uchodzą komórki sitowe tylne.

Do przewodu nosowego środkowego - zatoka szczękowa, czołowa i komórki sitowe przednie.

Natomiast do przewodu nosowego dolnego uchodzi przewód nosowo-łzowy, oczywiście nie będący zatoką przynosową.

Okolica węchowa, czyli obszar błony śluzowej wrażliwy na bodźce zapachowe leży w górnej części jamy nosowej, pokrywa małżowinę nosową górną i częściowo środkową oraz górną część przegrody jamy nosowej.

Gardło (pharynx)

Gardło leży częściowo w obrębie głowy a częściowo w szyi, do tyłu od jamy nosowej, jamy ustnej i krtani. Sięga od podstawy czaszki do poziomu trzonu VI kręgu szyjnego (C₆), ku dołowi przedłuża się w przełyk. Do tyłu od gardła leży przestrzeń zagardłowa a po bokach przestrzenie przygardłowe. Ściana gardła ma budowę warstwową, tworzą ją od wewnątrz: błona śluzowa, błona włóknista (zamiast błony podśluzowej), błona mięśniowa i łącznotkankowa przydanka czyli błona zewnętrzna. Błona mięśniowa jest zbudowana z 3 par mięśni zwieraczy i 3 par mięśni dźwigaczy gardła. Mięśnie zwieracze określane jako górny, środkowy i dolny mają też nazwy pochodzące od ich przyczepów: zwieracz górny to mięsień głowowo-gardłowy (musculus cephalopharyngeus), środkowy to m. gnykowo-gardłowy (m. hyopharyngeus), a dolny to m. krtaniowo-gardłowy (m. laryngopharyngeus). Wszystkie zwieracze dochodzą do tzw. szwu gardła, który leży pośrodkowo w tylnej ścianie gardła. Dźwigacze noszą również nazwy wynikające z przyczepów. Są to: m. rylcowo-gardłowy (m. stylopharyngeus), m. trąbkowo-gardłowy (m. salpingopharyngeus) i m. podniebienno-gardłowy (m. palatopharyngeus). Dźwigacze dochodzą do błony włóknistej gardła oraz do chrząstki tarczowatej krtani, kurcząc się powodują nie tylko skrócenie długości gardła, ale również uniesienie krtani.

Jamę gardła dzieli się na 3 piętra: część nosową, ustną i krtaniową. Część nosowa ku przodowi łączy się z jamą nosową przez nozdrza tylne (choanae). Na bocznych ścianach leżą ujścia gardłowe trąbek słuchowych. Ujście jest charakterystycznie obrzeżone od góry i od tyłu przez tzw. wał trąbkowy (torus tubarius). Ograniczenie przednie ujścia stanowi warga przednia, a dolne - wał dźwigacza (torus levatorius). W części nosowej gardła leżą 3 migdałki: nieparzysty migdałek gardłowy (tonsilla pharyngea) - leży w miejscu przejścia ściany górnej gardła w tylną, parzysty migdałek trąbkowy (tonsilla tubaria) - leży na wale trąbkowym. W bocznej ścianie części nosowej, do tyłu od wału trąbkowego leży zagłębienie zwane zachyłkiem gardłowym Rosenm*llera (recessus pharyngeus). W tylnej ścianie leżą pojedyncze grudki chłonne.

W części ustnej - w ścianach bocznych i w ścianie tylnej leżą pojedyncze grudki chłonne, natomiast w ścianie przedniej znajduje się tzw. cieśń gardzieli (isthmus faucium). Jest to przestrzeń łącząca część ustną gardła z jamą ustną. Jest ona ograniczona od góry przez podniebienie miękkie, od dołu przez nasadę języka i po bokach przez łuki podniebienno-językowe i podniebienno-gardłowe.

W części krtaniowej gardła, w przedniej ścianie leży tzw. wejście do krtani (aditus laryngis). Jest ono ograniczone od góry przez nagłośnię (epiglottis - chrząstka nagłośniowa krtani pokryta z przodu i z tyłu błoną śluzową), od dołu przez fałd międzynalewkowy i po bokach przez fałdy nalewkowo-nagłośniowe. Po bokach od wejścia do krtani leżą zachyłki gruszkowate (lewy i prawy).

Krtań (larynx)

Krtań leży w szyi, do przodu od części krtaniowej gardła, poniżej języka i kości gnykowej, powyżej tchawicy. Po bokach sąsiaduje z płatami bocznymi tarczycy. Rzut na kręgosłup sięga od górnego brzegu IV do dolnego brzegu VI kręgu szyjnego.

Krtań jest zbudowana z chrząstek, które dzieli się na nieparzyste i parzyste. Nieparzyste to: chrząstka tarczowata (cartilago thyroidea), pierścieniowata (cartilago cricoidea) i nagłośniowa (cartilago epiglottica). Parzyste: chrząstki nalewkowate (cartilagines arytenoideae), rożkowate (cartilagines corniculatae), klinowate (cartilagines cuneiformes) i trzeszczkowate . Chrząstki są między sobą połączone stawowo i więzadłowo. W obrębie krtani występują 2 pary stawów: stawy pierścienno-tarczowe i pierścienno-nalewkowe. Ruchy w stawach pierścienno-tarczowych powodują napinanie i rozluźnianie fałdów głosowych, natomiast skutkiem ruchów w stawach pierścienno-nalewkowych jest odwodzenie i przywodzenie fałdów głosowych, czego efektem jest otwieranie i zamykanie szpary głośni. Szczególnym rodzajem połączenia chrząstek jest błona włóknisto-sprężysta krtani (membrana fibroelastica laryngis), zbudowana z części górnej zwanej błoną czworokątną i dolnej zwanej stożkiem sprężystym. Stożek sprężysty (conus elasticus) przyczepia się dolnym brzegiem do chrząstki pierścieniowatej, natomiast jego górne brzegi, zwane więzadłami głosowymi, są rozpięte między wyrostkami głosowymi chrząstek nalewkowatych a wewnętrzną powierzchnią kąta chrząstki tarczowatej. Więzadła głosowe są podłożem fałdów głosowych.

Błona czworokątna (membrana quadrangularis) leży powyżej stożka sprężystego i nie zrasta się z nim. Jej górne brzegi noszą nazwę więzadeł nalewkowo-nagłośniowych, a brzegi dolne to więzadła przedsionkowe. Jedne i drugie więzadła są podłożem fałdów o tych samych nazwach. Więzadła nalewkowo-nagłośniowe są rozpięte między wierzchołkami chrząstek nalewkowatych a brzegami bocznymi chrząstki nagłośniowej. Więzadła przedsionkowe przebiegają od chrząstek nalewkowatych do wewnętrznej powierzchni kąta chrząstki tarczowatej.

Wewnątrz krtani leżą również mięśnie, których głównym zadaniem jest oddziaływanie na narząd głosu. Narządem tym jest głośnia (glottis), składająca się z:

1. wyrostków głosowych chrząstek nalewkowatych,

1. fałdów głosowych (albo strun głosowych) i

3. szpary głośni (rima glottidis)

Fałd głosowy (plica vocalis) jest brzegiem wargi głosowej (labium vocale). Warga ta jest zbudowana z więzadła głosowego, mięśnia głosowego oraz błony śluzowej, która je pokrywa. Szparę głośni dzielimy na część przednią czyli międzybłoniastą (leżącą między fałdami głosowymi) i część tylną albo międzychrząstkową (zawartą między wyrostkami głosowymi chrząstek nalewkowatych).

Jama krtani jest dzielona na 3 piętra: przedsionek krtani, jama pośrednia i jama podgłośniowa. Przedsionek sięga od wejścia do krtani do fałdów przedsionkowych. Fałdy te są zbudowane z więzadeł przedsionkowych pokrytych błoną śluzową, pomiędzy fałdami leży szpara przedsionka (rima vestibuli).

Jama pośrednia krtani (cavum laryngis intermedium) sięga od fałdów przedsionkowych do głośni. Z bocznej ściany jamy pośredniej odchodzi obustronnie kieszonka krtaniowa (ventriculus laryngis), jest to uchyłek błony śluzowej skierowany do boku i góry. Jama podgłośniowa (cavum infraglotticum) leży poniżej głośni i przedłuża się w jamę tchawicy.

Tchawica (trachea)

zaczyna się poniżej krtani, na poziomie dolnego brzegu VI kręgu szyjnego, kieruje się ku dołowi i tyłowi i na poziomie IV kręgu piersiowego dzieli się na 2 oskrzela główne - lewe i prawe. Podział tchawicy określa się mianem rozdwojenia (bifurcatio tracheae). Ściana tchawicy ma budowę warstwową: wewnątrz jest wyścielona błoną śluzową z nabłonkiem migawkowym, pod nią leży błona podśluzowa, dalej błona włóknista i od zewnątrz tchawica jest pokryta przydanką łącznotkankową. Błona włóknista tchawicy jest zbudowana z 2 blaszek - zewnętrznej i wewnętrznej, pomiędzy nimi leży kilkanaście (16-20) chrząstek tchawiczych o charakterystycznym kształcie podkowiastym. Są one ułożone jedna nad drugą i wszystkie zwrócone otwartą stroną ku tyłowi. Pomiędzy kolejnymi chrząstkami blaszki błony włóknistej zrastają się, tworząc więzadła obrączkowe. Tylna ściana jest błoniasta i zamiast chrząstek zawiera mięsień tchawiczy.

Drzewo oskrzelowe

Rozpoczyna się oskrzelami głównymi (bronchi principales), powstałymi z podziału tchawicy. Oskrzela te są asymetryczne - prawe jest szersze, krótsze i odchodzi pod mniejszym kątem (czyli jest ułożone bardziej pionowo) niż lewe, dlatego u człowieka w pozycji stojącej ewentualne ciało obce łatwiej wpada do prawego oskrzela niż do lewego. Oskrzela główne, mające budowę analogiczną do tchawicy, wchodzą do płuc i tam dzielą się na oskrzela płatowe (bronchi lobares). Przed podziałem prawe oskrzele główne oddaje 1 oskrzele płatowe (górne). Każde z oskrzeli głównych dzieli się następnie na 2 oskrzela płatowe. Stąd po stronie lewej są dwa, a po prawej trzy oskrzela płatowe. One w miąższu płuca dzielą się na oskrzela segmentowe (bronchi segmentales), które z kolei dzielą się na oskrzela podsegmentowe (bronchi subsegmentales), te dzielą się na oskrzeliki (bronchioli), a te na oskrzeliki końcowe (bronchioli terminales).

Ściana poszczególnych składowych drzewa oskrzelowego (prócz oskrzeli głównych i płatowych dolnych) zawiera chrząstki o kształcie nieregularnych płytek oraz błonę mięśniową gładką, leżącą do wewnątrz od chrząstek. Całe drzewo oskrzelowe jest wyścielone błoną śluzową z nabłonkiem migawkowym.

Drzewo oddechowe (arbor respiratorius)

Z drzewa oskrzelowego powietrze dostaje się do oskrzelików oddechowych (bronchioli respiratorii), które pochodzą z podziałów oskrzelików końcowych. Oskrzeliki oddechowe są pierwszym etapem drzewa oddechowego. Dzielą się trzykrotnie, dając kolejne 4 pokolenia oskrzelików oddechowych, nieco różniące się budową. W miarę podziałów zarówno chrząstki, jak i błona mięśniowa stają się stopniowo coraz cieńsze (aż do zupełnego zaniku), a nabłonek migawkowy przechodzi w oddechowy (pęcherzykowy), czyli stopniowo następuje przystosowanie budowy ściany do wymiany gazowej. Oskrzeliki oddechowe dzielą się na przewodziki pęcherzykowe (ductuli alveolares), które dochodzą do woreczków pęcherzykowych, zbudowanych z pęcherzyków płucnych (alveoli pulmonales).

Płuco (pulmo)

jest zbudowane z płatów. W prawym płucu wyróżnia się płat górny, środkowy i dolny, a w lewym płat górny i dolny. Płaty płuc dzielimy na segmenty, w każdym płucu jest ich po 10. Przegród między segmentami nie widać wyraźnie, podział ten wynika z rozgałęzień oskrzeli i tętnicy płucnej. Segmenty dzielimy na podsegmenty, a te na zraziki. Na zewnętrznej powierzchni płuca można zobaczyć przegrody międzyzrazikowe. Zraziki dzielimy na grona. Grono jest częścią miąższu płuca, która jest zaopatrywana w powietrze przez oskrzelik końcowy (czyli w skład grona wchodzą tylko elementy drzewa oddechowego).

W budowie zewnętrznej płuca wyodrębnia się 3 powierzchnie: przeponową (albo podstawę płuca), żebrową i śródpiersiową, oddzielone od siebie brzegami - przednim, tylnym i dolnym. U góry płuco jest zakończone szczytem. Na powierzchni płuca widoczne są granice między płatami, czyli tzw. szczeliny międzypłatowe. W płucu lewym jest tylko jedna szczelina międzypłatowa, zwana skośną. Oddziela ona płat dolny od górnego. Ponieważ płuco prawe ma 3 płaty, więc występują w nim 2 szczeliny: pozioma oddzielająca płat środkowy od górnego i skośna, która oddziela płat dolny od środkowego i górnego. W lewym płucu odpowiednikiem płata środkowego jest języczek płuca (lingula pulmonis), należący do płata górnego. Języczek jest najniższą częścią górnego płata lewego płuca.

Na powierzchni śródpiersiowej płuca, w połowie wysokości, leży wnęka płuca (hilum pulmonis). Definiujemy ją jako obszar na powierzchni śródpiersiowej, nie pokryty opłucną płucną, obrzeżony przez opłucną krezkową, zawierający tzw. korzeń płuca (radix pulmonis). Mianem korzenia płuca określa się zespół tworów wchodzących do płuca i wychodzących z niego.

Do płuca wchodzą:

• 1 oskrzele główne

• 1 tętnica płucna

• tętnice oskrzelowe

• sploty płucne - przedni i tylny

Ponadto do prawego płuca wchodzi oskrzele płatowe górne (albo nadtętnicze) i gałąź płatowa górna prawej tętnicy płucnej.

Z płuca wychodzą:

• 2 żyły płucne

• żyły oskrzelowe

• naczynia chłonne

Układ tworów we wnęce płuca różni się nieco po stronie lewej i prawej. We wnęce płuca lewego centralnie leży oskrzele główne, powyżej niego tętnica płucna, do przodu od oskrzela głównego jedna żyła płucna, a poniżej oskrzela druga żyła płucna. W sąsiedztwie oskrzela głównego leżą węzły chłonne wnękowe.

We wnęce płuca prawego również centralnie leży oskrzele główne, powyżej i nieco do przodu od niego tętnica płucna; do tyłu i powyżej od niej znajduje się oskrzele nadtętnicze (czyli płatowe górne prawe). Powyżej i do przodu od oskrzela nadtętniczego leży gałąź płatowa górna prawej tętnicy płucnej. Żyły płucne ułożone są podobnie jak we wnęce lewego płuca: jedna do przodu a druga poniżej od oskrzela głównego. W sąsiedztwie oskrzeli leżą węzły chłonne wnękowe.

Opłucna (pleura)

Do zewnętrznej powierzchni płuca ściśle przylega błona surowicza, zwana opłucną trzewną albo płucną. Wyściela ona nawet szczeliny międzypłatowe, nie pokrywa tylko wnęki płuca.

Przechodzi ona za pośrednictwem opłucnej krezkowej w opłucną ścienną. Opłucna krezkowa jest więc połączeniem między obu pozostałymi rodzajami opłucnej. Znajduje się wokół wnęki płuca oraz tworzy tzw. więzadło płucne (ligamentum pulmonale), które biegnie od dolnego brzegu wnęki płuca w płaszczyźnie czołowej do przepony. Opłucna ścienna przylega do ścian klatki piersiowej. Ze względu na sąsiedztwo dzielimy ją na opłucną ścienną żebrową, przeponową, śródpiersiową oraz osklepek. Osklepek oznacza część opłucnej ściennej, pokrywającą szczyt płuca.

Jama opłucnej (cavum pleurae) jest szczelinowatą przestrzenią, ograniczoną przez opłucną ścienną, płucną i krezkową. Zawiera jedynie niewielką ilość płynu surowiczego. Leżą w niej nieco większe przestrzenie zwane zachyłkami. Zachyłki opłucnowe definiujemy jako części jamy opłucnej leżące przy przejściu jednej części opłucnej ściennej w drugą część opłucnej ściennej (np. żebrowej w przeponową, czy przeponowej w śródpiersiową). Stanowią przestrzenie rezerwowe, do których mogą się wsuwać brzegi płuca podczas głębokiego wdechu. Wyróżnia się 4 zachyłki (w kolejności od najgłębszego do najmniejszego):

1. żebrowo-przeponowy

2. przeponowo-śródpiersiowy

1. żebrowo-śródpiersiowy przedni

1. żebrowo-śródpiersiowy tylny

Unaczynienie czynnościowe płuc czyli krążenie małe

Z prawej komory serca wychodzi pień płucny, który następnie dzieli się na 2 tętnice płucne - lewą i prawą. Tymi tętnicami płynie krew odtlenowana do płuc. Po wejściu do płuca tętnica płucna dzieli się zgodnie z podziałami oskrzeli, tj. na gałęzie płatowe, które dzielą się na gałęzie segmentowe, te na gałęzie podsegmentowe, a te na gałęzie zrazikowe. Z podziałów tych ostatnich powstają sieci kapilar krwionośnych, które oplatają pęcherzyki płucne. Krew utlenowana płynie następnie naczyniami żylnymi, które stopniowo łączą się w coraz większe żyły, biegnące kolejno między zrazikami, między podsegmentami i między segmentami. Z każdego płuca wychodzą 2 żyły płucne, które uchodzą do lewego przedsionka serca.

Krążenie małe można też określić unaczynieniem czynnościowym płuc, w odróżnieniu od unaczynienia odżywczego, zapewnianego przez tętnice oskrzelowe.

Unerwienie płuc

pochodzi od splotów płucnych (przedniego i tylnego). Są to sploty autonomiczne, utworzone przez: 1) gałęzie do splotów płucnych, odchodzące od zwojów pnia współczulnego (włókna współczulne i czuciowe) oraz 2) gałęzie oskrzelowe od nerwu błędnego (włókna przywspółczulne i czuciowe). Sploty płucne unerwiają mięśniówkę naczyń krwionośnych i oskrzeli oraz gruczoły błony śluzowej oskrzeli, a także opłucną płucną.

Płuca nie są unerwione bólowo. Unerwienie czuciowe ma za zadanie przekazywanie informacji o stopniu rozprężenia płuc i stopniu ewentualnego obkurczenia oskrzeli.

UKŁAD POKARMOWY

W skład tego układu wchodzi przewód pokarmowy i duże gruczoły, które do niego uchodzą. Przewód pokarmowy rozpoczyna się szparą ustną, prowadzącą do przedsionka jamy ustnej. Przedsionek prowadzi do jamy ustnej właściwej, która przez cieśń gardzieli łączy się z częścią ustną gardła. Z części ustnej pokarm dostaje się przez część krtaniową gardła do przełyku. Przełyk uchodzi do wpustu żołądka. Żołądek przechodzi w jelito cienkie, które uchodzi do jelita grubego. Do dużych gruczołów układu pokarmowego zalicza się wątrobę i trzustkę.

Przedsionek jamy ustnej (vestibulum oris) jest ograniczony od przodu przez wargi (górną i dolną), od boków przez policzki, przyśrodkowo i od tyłu przez zęby (jeśli się je posiada) oraz dziąsła pokrywające wyrostki zębodołowe szczęk i część zębodołową żuchwy. Od góry i dołu przedsionek ogranicza górne i dolne sklepienie przedsionka jamy ustnej. Do przedsionka uchodzą przewody ślinianek przyusznych (na wysokości II górnych zębów trzonowych) oraz gruczoły wargowe, policzkowe i trzonowe. Ślinianka przyuszna jest największą ślinianką, leży do przodu od małżowiny usznej - częściowo na mięśniu żwaczu, a częściowo w dole zażuchwowym.

Jama ustna właściwa (cavum oris proprium) jest ograniczona od przodu i boków przez zęby oraz dziąsła pokrywające wyrostki zębodołowe szczęk i część zębodołową żuchwy; od góry przez podniebienie twarde i częściowo miękkie, od dołu przez tzw. przeponę jamy ustnej. Ku tyłowi łączy się przez cieśń gardzieli z częścią ustną gardła. Cieśń gardzieli (isthmus faucium) jest ograniczona od góry przez podniebienie miękkie, od dołu przez nasadę języka i od boków przez łuki podniebienno-językowe i podniebienno-gardłowe.

Podniebienie twarde tworzą wyrostki podniebienne obu szczęk i blaszki poziome obu kości podniebiennych, pokryte błoną śluzową. W podniebieniu leżą liczne gruczoły podniebienne. Podniebienie miękkie tworzą mięśnie (poprzecznie prążkowane) pokryte błoną śluzową. Pośrodku z tylnego brzegu podniebienia miękkiego zwisa języczek (uvula). Rolę szkieletu w podniebieniu miękkim spełnia rozcięgno podniebienne. Przeponę jamy ustnej tworzą mięśnie żuchwowo-gnykowe lewy i prawy (również poprzecznie prążkowane), połączone szwem jamy ustnej. Od góry pokrywa je błona śluzowa. W dnie jamy ustnej leżą ślinianki podjęzykowe, wywołujące na błonie śluzowej fałdy podjęzykowe. Fałdy te kończą się tzw. mięskami podjęzykowymi, leżącymi do tyłu od dolnych przyśrodkowych siekaczy. Na mięsku podjęzykowym leży ujście ślinianki podjęzykowej większej i ślinianki podżuchwowej. Wzdłuż fałdu podjęzykowego uchodzą drobne przewody ślinianek podjęzykowych mniejszych, które występują w zmiennej liczbie 5-20. Pośrodku od dna jamy ustnej do dolnej powierzchni języka biegnie wędzidełko języka.

Język (lingua) jest złożony z nasady i trzonu, zakończonego szczytem. Pomiędzy nasadą a trzonem leży bruzda graniczna w kształcie litery V. Na nasadzie leży migdałek językowy (nieparzysty), gruczoły językowe tylne (produkujące wydzielinę śluzową, której zadaniem jest ułatwianie połykania kęsa) i rozsiane, pojedyncze kubki smakowe. Ku tyłowi błona śluzowa przechodzi z nasady języka na przednią powierzchnię chrząstki nagłośniowej krtani, tworząc 3 fałdy językowo-nagłośniowe: 2 boczne i 1 pośrodkowy. Pomiędzy tymi fałdami leżą zagłębienia zwane dolinkami nagłośniowymi (valleculae epiglotticae). Na trzonie języka, bezpośrednio przy bruździe granicznej, równolegle do niej leżą brodawki okolone zawierające receptory smaku (kubki smakowe) oraz dotyku. Ponadto na trzonie leżą brodawki grzybowate (na powierzchni grzbietowej trzonu) i liściaste (na bocznym brzegu trzonu, w pobliżu nasady) mające kubki smakowe, a także brodawki nitkowate i stożkowate mające tylko receptory dotyku, bólu, ciepła i zimna oraz pełniące funkcję mechaniczną. Wewnątrz, pod błoną śluzową leży rozcięgno grzbietowe języka i mięśnie, które dzieli się na wewnętrzne i dochodzące z otoczenia. Mięśnie wewnętrzne to: m. podłużny górny, 2 mm. podłużne dolne (lewy i prawy), m. poprzeczny języka i 2 mm. pionowe języka (lewy i prawy). Mięśnie dochodzące: mm. rylcowo-językowe, gnykowo-językowe, chrząstkowo-językowe i bródkowo-językowe (wszystkie parzyste). Mięśnie wewnętrzne wpływają na zmiany kształtu języka, a dochodzące na jego położenie. W przedniej części języka znajdują się też gruczoły językowe przednie, należące do gruczołów ślinowych. Uchodzą na dolnej powierzchni trzonu, po bokach od wędzidełka. Gruczoły surowicze, których wydzielina opłukuje receptory smaku, noszą nazwę gruczołów językowych bocznych.
Wszystkie mięśnie języka są unerwione przez nerw podjęzykowy (XII nerw czaszkowy).

Błonę śluzową trzonu języka unerwia czuciowo (dotyk, ból, ciepło, zimno) nerw językowy od n. żuchwowego (V₃), a smakowo struna bębenkowa od n. pośredniego (część nerwu twarzowego, VII). Błonę śluzową tylnej części nasady unerwia gałąź wewnętrzna nerwu krtaniowego górnego od n. błędnego (X), a pozostałego obszaru nasady gałęzie n. językowo-gardłowego (IX).

Unerwienie czuciowe języka

	Czucie dotyku, bólu, ciepła, zimna	Czucie smaku
Tylna część nasady (przy dolinkach nagłośniowych)	Gałąź wewnętrzna nerwu krtaniowego górnego (od n. X)
Pozostały obszar nasady	Nerw językowo-gardłowy (IX)
Trzon	Nerw językowy od n. V3	Struna bębenkowa

Przełyk (esophagus) zaczyna się w przedłużeniu gardła, na poziomie VI kręgu szyjnego i biegnie ku dołowi i tyłowi przez otwór górny klatki piersiowej, następnie przez śródpiersie tylne, leżąc do przodu od kręgosłupa, do tyłu od tchawicy. Na wysokości IV kręgu piersiowego krzyżuje go od strony lewej łuk aorty i od przodu lewe oskrzele główne. Poniżej tego poziomu sąsiaduje przez worek osierdziowy z lewym przedsionkiem serca. Przechodzi przez rozwór przełykowy w przeponie (na wysokości X kręgu piersiowego), w jamie brzusznej odgina się silnie w lewo i uchodzi do wpustu żołądka na poziomie XI kręgu piersiowego, po lewej stronie kręgosłupa. W przebiegu przełyku są 3 miejsca zwężone: zwężenie górne leży w miejscu przejścia gardła w przełyk, środkowe jest wynikiem ucisku przez krzyżujący go łuk aorty, dolne znajduje się przy przejściu przez przeponę. Ściana przełyku jest wewnątrz wyścielona błoną śluzową, bardziej zewnętrznie leży błona podśluzowa, następnie dwuwarstwowa błona mięśniowa (warstwa wewnętrzna ma układ okrężny a zewnętrzna podłużny) i przydanka łącznotkankowa. Błona mięśniowa jest w górnej 1/4 zbudowana z mięśniówki poprzecznie prążkowanej, w następnej 1/4 z mięśniówki mieszanej - poprzecznie prążkowanej i gładkiej, a w dolnej 1/2 wyłącznie z tkanki mięsnej gładkiej. Mięśniówka okrężna na całej długości przełyku nie wykazuje zgrubień, nie ma więc żadnych zwieraczy w obrębie przełyku, podobnie jak w ujściu przełyku do wpustu żołądka. W błonie podśluzowej przełyku leżą sploty żylne, mające połączenie z żyłą wrotną wątroby. Jest to istotne klinicznie, ponieważ przy wzroście ciśnienia w żyle wrotnej (np. w marskości wątroby) może dojść do ich żylakowatego poszerzenia i następnie krwotoków z żylaków przełyku.

Żołądek (ventriculus, gaster) leży w jamie brzusznej wewnątrzotrzewnowo, pod przeponą, w większej części po stronie lewej (w lewej okolicy podżebrowej i części nabrzusza właściwego). Składa się z kilku części: wpust (cardia), część wpustowa (pars cardiaca), dno (fundus), trzon (corpus), część odźwiernikowa (pars pylorica) i odźwiernik (pylorus). Między przednią a tylną powierzchnią żołądka leżą krzywizny - większa i mniejsza (curvatura major et minor). Ściana żołądka ma budowę podobną do ściany przełyku - od wewnątrz leży błona śluzowa, następnie błona podśluzowa, błona mięśniowa, tkanka podsurowicza i otrzewna trzewna. Mięśniówka żołądka (zbudowana z tkanki mięsnej gładkiej) ma 3 warstwy: najgłębiej leży warstwa skośna (tylko w ścianie przedniej i tylnej dna i trzonu żołądka), następnie warstwa okrężna i najbardziej zewnętrznie podłużna. Warstwa podłużna jest obecna tylko wzdłuż krzywizn żołądka. Jedynie warstwa okrężna jest rozłożona równomiernie, a nawet tworzy zgrubienie w odźwierniku, zwane mięśniem zwieraczem odźwiernika (musculus sphincter pylori). Na błonie śluzowej żołądka widoczne są liczne fałdy, bruzdy i zagłębienia. Wzdłuż krzywizny mniejszej leży tzw. bruzda ślinowa (sulcus salivalis), zawarta między fałdami ułożonymi podłużnie. Tą bruzdą przepływają pokarmy płynne do dwunastnicy.

Wpust leży po lewej stronie kręgosłupa, na poziomie XI kręgu piersiowego, dno sięga ku górze do V lewej przestrzeni międzyżebrowej. Odźwiernik jest jedyną częścią żołądka, leżącą po prawej stronie kręgosłupa (na wysokości I kręgu lędźwiowego), on przechodzi w dwunastnicę - pierwszą część jelita cienkiego.

Jelito cienkie (intestinum tenue)

dzieli się na bezkrezkowe i krezkowe. Mianem jelita cienkiego bezkrezkowego określa się dwunastnicę. Jelito cienkie krezkowe ma dwie części - jelito czcze (intestinum jejunum) i kręte (intestinum ileum).

Ściana jelita cienkiego ma budowę podobną do ściany przełyku i żołądka. Od wewnątrz leży błona śluzowa, następnie podśluzowa, dalej błona mięśniowa (dwie warstwy - wewnętrzna okrężna, zewnętrzna o przebiegu podłużnym), tkanka podsurowicza i otrzewna bądź przydanka łącznotkankowa. Błona śluzowa wraz z podśluzową tworzy fałdy okrężne, które najwyższe i najgęstsze w dwunastnicy, stopniowo maleją w kierunku jelita grubego. Błona śluzowa zawiera też grudki chłonne - w całym jelicie leżą grudki chłonne samotne, wielkości 1-2 mm, natomiast w jelicie krętym oprócz nich dodatkowo występują grudki chłonne skupione w liczbie 30-40, ułożone osią długą wzdłuż jelita. Grudki te, zwane też kępkami Peyera, występują naprzeciw przyczepu krezki.

Dwunastnica (duodenum) leży na tylnej ścianie brzucha, wtórnie zaotrzewnowo oprócz części górnej, która leży wewnątrzotrzewnowo. Ma kształt pętli albo litery C, wyróżnia się w niej część górną, zstępującą, poziomą i wstępującą. Do części zstępującej uchodzi przewód żółciowy wspólny oraz przewód trzustkowy główny. Oba przewody uchodzą na tzw. brodawce dwunastniczej większej (Vatera). Może też uchodzić przewód trzustkowy dodatkowy jeśli istnieje (niestała) brodawka dwunastnicza mniejsza. Błona śluzowa dwunastnicy jest obficie pofałdowana - występują liczne, gęsto ułożone i wysokie fałdy okrężne (prócz części górnej, gdzie błona śluzowa jest gładka). Powyżej brodawki dwunastniczej większej, na tylno-przyśrodkowej ścianie części zstępującej biegnie fałd podłużny dwunastnicy, wywołany przebiegiem przewodu żółciowego wspólnego. Dwunastnica przechodzi w jelito krezkowe zgięciem dwunastniczo-czczym.

Jelito czcze jest drugą częścią jelita cienkiego, zajmuje 2/5 jelita krezkowego, leży w lewej górnej części piętra jelitowego jamy brzusznej. Jelito kręte jest dłuższe (3/5 jelita cienkiego krezkowego), leży w dolnej prawej części piętra jelitowego. Fałdy okrężne w jelicie krętym są nieliczne i stosunkowo niskie.

Jelito kręte uchodzi do jelita grubego na granicy jelita ślepego (kątnicy) i okrężnicy. W ujściu tym leży tzw. zastawka krętniczo-kątnicza Bauhina. Jest ona zbudowana z 2 warg - górnej i dolnej. Wargę buduje błona śluzowa, podśluzowa i mięśniówka okrężna. Nie jest to więc typowa zastawka, podobna do występujących w naczyniach czy w sercu, bardziej przypomina zwieracze czyli zgrubienia mięśniówki okrężnej. Rolą jej jest okresowe przepuszczanie treści do jelita grubego i zapobieganie cofaniu się jej do jelita cienkiego. Warga górna zastawki Bauhina należy do okrężnicy wstępującej a dolna do kątnicy.

Jelito grube (intestinum crassum) ma 4 główne części: wyrostek robaczkowy, jelito ślepe, okrężnicę i odbytnicę. Okrężnica (colon) jest złożona z kolejnych 4 części: okrężnica wstępująca (colon ascendens), okrężnica poprzeczna (colon transversum), okrężnica zstępująca (colon descendens) i okrężnica esowata (colon sigmoideum).

Ściana jelita grubego ma cechy podobne do jelita cienkiego, ale wykazuje też różnice. Zasadniczy schemat budowy jest taki sam: błona śluzowa, podśluzowa, mięśniowa, tkanka podsurowicza i otrzewna lub przydanka łącznotkankowa.

Główne różnice między jelitem grubym a cienkim:

1. Brak fałdów okrężnych w jelicie grubym

1. Warstwa podłużna mięśniówki w jelicie ślepym i okrężnicy jest zgrupowana w 3 taśmach: wolnej, sieciowej i krezkowej. Oprócz tych taśm mięśniówka podłużna w okrężnicy i jelicie ślepym nie występuje, natomiast w wyrostku robaczkowym i odbytnicy mięśniówka podłużna jest rozłożona równomiernie. Taśmy zaczynają się w miejscu odejścia od kątnicy wyrostka robaczkowego, a kończą na granicy między okrężnicą esowatą a odbytnicą.

1. Taśmy są o 1/6 krótsze od sumy długości okrężnicy i jelita ślepego (czyli tych części jelita, w których występują), wskutek czego na zewnątrz jelita występują wypuklenia (haustra), oddzielone wcięciami półksiężycowatymi. Wcięcia te odpowiadają wpuklonym do wewnątrz jelita fałdom półksiężycowatym. Zarówno wypuklenia, jak i fałdy półksiężycowate są zbudowane ze wszystkich warstw tworzących ścianę jelita, czyli z błony śluzowej, podśluzowej, mięśniówki (tylko okrężnej!), tkanki podsurowiczej i otrzewnej.

1. Na zewnątrz jelita ślepego i okrężnicy, wzdłuż taśmy wolnej leżą tzw. przyczepki sieciowe. Są to uwypuklenia otrzewnej wypełnione tkanką tłuszczową.

W błonie śluzowej całego jelita grubego leżą grudki chłonne samotne. W wyrostku robaczkowym występuje szczególnie dużo grudek chłonnych, stąd ta część jelita bywa określana „migdałkiem brzusznym”.

Wyrostek robaczkowy (appendix vermiformis) odchodzi od kątnicy i zwisa do miednicy mniejszej. Leży wewnątrzotrzewnowo, ma krezeczkę, która odchodzi od krezki jelita cienkiego.

Jelito ślepe albo kątnica (intestinum cecum) leży wewnątrzotrzewnowo, najczęściej bez krezki, w prawym dole biodrowym, poniżej zastawki Bauhina.

Okrężnica wstępująca (colon ascendens) leży wtórnie zaotrzewnowo, na tylnej ścianie brzucha po stronie prawej, biegnie ku górze w kierunku wątroby i kończy się zgięciem prawym albo wątrobowym okrężnicy.

Okrężnica poprzeczna (colon transversum) biegnie wewnątrzotrzewnowo, zawieszona na krezce, od zgięcia wątrobowego do śledzionowego (lewego). Zgięcie śledzionowe okrężnicy leży wyżej niż wątrobowe.

Okrężnica zstępująca (colon descendens) leży wtórnie zaotrzewnowo, na tylnej ścianie brzucha po stronie lewej i dochodzi do lewej kości biodrowej, gdzie przedłuża się w okrężnicę esowatą.

Okrężnica esowata (colon sigmoideum) leży wewnątrzotrzewnowo, zawieszona na krezce. Tworzy 2 pętle: górna leży w lewym dole biodrowym a dolna w miednicy mniejszej. Kończy się na granicy między II a III kręgiem kości krzyżowej, przechodząc w odbytnicę.

Odbytnica albo prostnica (rectum) leży podotrzewnowo w miednicy mniejszej, do przodu od kości krzyżowej i guzicznej, kończy się odbytem (anus). Odbytnica jest zbudowana z 2 części: większa nosi nazwę części miednicznej albo bańki odbytnicy (ampulla recti), a mniejsza, końcowa część to część odbytowa albo kanał odbytowy (canalis analis). W błonie śluzowej bańki widoczne są liczne niewielkie fałdy o nieregularnym przebiegu i pojedyncze grudki chłonne samotne. Ponadto w bańce odbytnicy występują zwykle 3 fałdy poprzeczne; największym z nich jest środkowy, zwany fałdem Kohlrauscha. Leży on 6-8 cm powyżej odbytu - do niego dochodzi palec podczas badania przez odbytnicę (per rectum).

Kanał odbytowy jest otoczony przez mięsień zwieracz zewnętrzny odbytu (mięsień poprzecznie prążkowany), a ponadto w jego ścianie mięśniówka okrężna tworzy mięsień zwieracz wewnętrzny odbytu (mięsień gładki). W błonie śluzowej kanału można wyodrębnić 3 strefy o odmiennym ukształtowaniu. Najwyżej leży tzw. pas słupów odbytowych (zona columnaris), zawierający 5-10 podłużnych fałdów zwanych słupami odbytowymi (columnae anales). Dolne końce słupów łączą się z sąsiednimi tworząc zastawki odbytowe, ograniczające zatoki odbytowe. Druga, niżej leżąca strefa to pas splotu odbytniczego (zona haemorrhoidalis). W tej części leżący w błonie podśluzowej splot żylny tworzy poszerzenia zwane kłębkami żylnymi. Najniższą strefą jest pas skórny (przejście błony śluzowej w skórę).

Jelito grube od wyrostka robaczkowego do 2/3 prawych okrężnicy poprzecznej włącznie jest unaczynione przez tętnicę krezkową górną, natomiast od 1/3 lewej okrężnicy poprzecznej do górnej części odbytnicy włącznie - przez tętnicę krezkową dolną.

Szczególnie istotnym jest unaczynienie odbytnicy. Do ścian odbytnicy dochodzi 5 tętnic: 1 tętnica odbytnicza górna (od t. krezkowej dolnej), 2 tt. odbytnicze środkowe (od tt. biodrowych wewnętrznych) i 2 tt. odbytnicze dolne (od tt. sromowych wewnętrznych). Odpływ krwi żylnej zaczyna się 2 splotami żylnymi odbytniczymi: wewnętrznym i zewnętrznym. Wewnętrzny leży w błonie podśluzowej (on tworzy kłębki żylne w kanale odbytowym) a zewnętrzny w przydance łącznotkankowej. Krew ze splotu odbytniczego wewnętrznego płynie do zewnętrznego, a z niego odpływa 5 żyłami odbytniczymi: 1 górną, która uchodzi do żyły krezkowej dolnej (ta przez żyłę śledzionową do ż. wrotnej), 2 środkowymi, uchodzącymi do żż. biodrowych wewnętrznych (te poprzez żż. biodrowe wspólne do ż. głównej dolnej) i 2 żż. odbytniczymi dolnymi, które uchodzą do żż. sromowych wewnętrznych (te do żż. biodrowych wewnętrznych i dalej jw.). Istota problemu polega na tym, że jedynie z górnej części odbytnicy krew odpływa - jak z jelita cienkiego i grubego - żyłą wrotną do wątroby, natomiast z 2/3 dolnych krew płynie, omijając wątrobę, żyłą główną dolną do prawego przedsionka serca. Dzięki temu, aby uniknąć np. unieczynnienia podawanego leku w wątrobie, można - zamiast doustnie - podać go w czopku.

Zestawienie położenia poszczególnych części jelita grubego

	Położenie względem otrzewnej	Położenie w jamie brzusznej
Wyrostek robaczkowy	wewnątrzotrzewnowo, ma krezeczkę	odchodzi od jelita ślepego, zwisa do miednicy mniejszej
Jelito ślepe	wewnątrzotrzewnowo, zwykle nie ma krezki	w prawym dole biodrowym
Okrężnica wstępująca	wtórnie zaotrzewnowo (krezki nie ma)	na tylnej ścianie brzucha po stronie prawej, sięga do zgięcia wątrobowego
Okrężnica poprzeczna	wewnątrzotrzewnowo, ma krezkę	na granicy piętra górnego i dolnego, od zgięcia wątrobowego do śledzionowego
Okrężnica zstępująca	wtórnie zaotrzewnowo (krezki nie ma)	na tylnej ścianie brzucha po stronie lewej
Okrężnica esowata	wewnątrzotrzewnowo, ma krezkę	górna pętla w lewym dole biodrowym, dolna w miednicy mniejszej
Odbytnica	podotrzewnowo (krezki nie ma)	w miednicy mniejszej, najbardziej z tyłu ze wszystkich narządów

Wątroba (hepar, iecur) jest największym gruczołem układu pokarmowego. Leży wewnątrzotrzewnowo w górnym (gruczołowym) piętrze jamy brzusznej; wypełnia prawą okolicę podżebrową, ale leży też w nabrzuszu właściwym i części lewego podżebrza, gdzie sięga aż po lewą linię środkowo-obojczykową. Wątroba ma 2 powierzchnie: przeponową i trzewną oraz 2 brzegi: przedni i tylny. Brzeg przedni jest ostry, a tylny szeroki, zaokrąglony. Na brzegu tylnym leży tzw. pole nagie (area nuda) - miejsce zrostu z przeponą. Pole to nie jest pokryte otrzewną trzewną. Jest ono otoczone przez zbudowane z otrzewnej więzadło wieńcowe wątroby. Blaszki tego więzadła przechodzą z wątroby na otoczenie, tworząc: więzadło wątrobowo-przeponowe, więzadło wątrobowo-nerkowe i 2 więzadła trójkątne - lewe i prawe. Na powierzchni przeponowej widoczne jest miejsce odejścia więzadła sierpowatego wątroby, co wydaje się wyznaczać granicę między lewym a prawym płatem wątroby. Jednakże na powierzchni trzewnej można zobaczyć, że wątroba jest zbudowana z 4 płatów: lewego, czworobocznego, ogoniastego i prawego. Dlatego raczej należy określić, że więzadło sierpowate wątroby znajduje się na granicy między lewym a pozostałymi płatami. Na powierzchni trzewnej poszczególne płaty są oddzielone od siebie dwiema bruzdami strzałkowymi - lewą i prawą oraz bruzdą poprzeczną, utworzoną przez wrota wątroby. Lewa bruzda strzałkowa oddziela płat lewy od czworobocznego i ogoniastego. Jej część przednia zawiera więzadło obłe wątroby (pozostałość płodowej żyły pępkowej), a w części tylnej leży więzadło żylne. Prawa bruzda strzałkowa oddziela płat prawy od czworobocznego i ogoniastego. Jej część przednia nosi nazwę dołu pęcherzyka żółciowego (zawiera pęcherzyk żółciowy) a część tylna to bruzda żyły głównej (biegnie w niej żyła główna dolna). Do tyłu od płata czworobocznego i do przodu od płata ogoniastego leżą wrota wątroby (porta hepatis). We wrotach najbardziej z tyłu leży żyła wrotna, dzieląca się tu na gałąź lewą i prawą; do przodu od żyły i po stronie lewej leży tętnica wątrobowa właściwa i jej podział na gałąź lewą i prawą; na prawo od tętnicy z połączenia lewego i prawego przewodu wątrobowego powstaje przewód wątrobowy wspólny (ductus hepaticus communis). Ponadto przez wrota przechodzą naczynia chłonne i autonomiczny splot wątrobowy. Od powierzchni trzewnej wątroby odchodzą 3 więzadła otrzewnowe: wątrobowo-przełykowe, wątrobowo-żołądkowe i wątrobowo-dwunastnicze, noszące wspólnie nazwę sieci mniejszej (omentum minus).

Budowa wewnętrzna wątroby jest zrazikowa. Zraziki mają charakterystyczny kształt graniastosłupów o podstawie sześciokątnej. Wewnątrz zrazika, pośrodkowo, wzdłuż jego długiej osi biegnie żyła śródzrazikowa. Od obwodu do tej żyły dochodzą promieniście zatoki wątrobowe (specjalny rodzaj naczyń włosowatych). Pomiędzy zatokami leżą komórki wątrobowe (hepatocyty), które przylegają do siebie swymi biegunami żółciowymi, dzięki czemu ich błony komórkowe ograniczają kanaliki żółciowe. Wzdłuż naroży zrazika biegną naczynia - tętnica i żyła międzyzrazikowa, naczynie chłonne i przewodzik międzyzrazikowy.

Unaczynienie wątroby jest podwójne - odżywcze i czynnościowe. Krew odżywczą doprowadza tętnica wątrobowa właściwa a czynnościową żyła wrotna.

Krążenie wrotne ogólnie oznacza układ dwóch sieci kapilarnych połączonych dużym naczyniem. W omawianym przypadku tym naczyniem jest żyła wrotna. Pierwsza sieć kapilar leży w narządach, z których krew jest odprowadzana do tej żyły, a druga sieć znajduje się w wątrobie.

Krew do żyły wrotnej spływa ze śledziony, trzustki, pęcherzyka żółciowego, sieci większej i mniejszej oraz brzusznej części cewy pokarmowej prócz środkowej i dolnej części odbytnicy (czyli z brzusznej części przełyku, żołądka, jelita cienkiego i jelita grubego bez 2/3 dolnych odbytnicy).

Żyła wrotna (v. portae) powstaje za głową trzustki z połączenia ż. krezkowej górnej z ż. śledzionową (do której uchodzi ż. krezkowa dolna). Biegnie ku górze i po wyjściu zza głowy trzustki krzyżuje od tyłu część górną dwunastnicy, dalej przebiega w więzadle wątrobowo-dwunastniczym i dochodzi do wrót wątroby; tam dzieli się na gałąź lewą i prawą, one wchodzą do odpowiednich płatów i w nich dzielą się na 2 grupy gałęzi: przednie i tylne, które dalej dzielą się na następne 2 grupy: gałęzie górne i dolne. Te gałęzie dzielą się na żyły międzyzrazikowe, a one na żyły okołozrazikowe, z których krew wpływa do zatok zrazików wątrobowych. Zatoki te są naczyniami kapilarnymi, w nich kończy się krążenie wrotne.

Następuje tam mieszanie krwi z żyły wrotnej z krwią tętniczą unaczynienia odżywczego.

Z zatok zrazika krew odpływa do żyły śródzrazikowej, która uchodzi do ż. podzrazikowej. Żyły podzrazikowe łączą się w 2-4 żył wątrobowych, uchodzących do ż. głównej dolnej w trakcie jej przebiegu przez bruzdę na wątrobie.

Drogi żółciowe wewnątrzwątrobowe

zaczynają się kanalikami żółciowymi, leżącymi między 2 rzędami komórek wątrobowych. Z tych kanalików żółć płynie do przewodzików międzyzrazikowych, które łączą się w przewodziki żółciowe, a te następnie w przewody wątrobowe.

Drogi żółciowe zewnątrzwątrobowe

We wrotach wątroby przewody wątrobowe lewy i prawy (ductus hepaticus sinister et dexter) łączą się w przewód wątrobowy wspólny (ductus hepaticus communis). Łączy się on następnie z przewodem pęcherzykowym w przewód żółciowy wspólny (ductus choledochus).

Pęcherzyk żółciowy (vesica fellea) leży wewnątrzotrzewnowo, w swoim dole (w przedniej części prawej bruzdy strzałkowej) na powierzchni trzewnej wątroby. Składa się z dna, trzonu i szyjki, z której wychodzi przewód pęcherzykowy (ductus cysticus). Przewód ten jest wyposażony w spiralnie biegnący fałd błony śluzowej, utrudniający zbyt szybki wypływ żółci.

Przewód żółciowy wspólny biegnie w więzadle wątrobowo-dwunastniczym, przechodzi za częścią górną dwunastnicy, następnie między głową trzustki a częścią zstępującą dwunastnicy i uchodzi do części zstępującej dwunastnicy na brodawce dwunastniczej większej Vatera, wraz z przewodem trzustkowym głównym.

Trzustka (pancreas)

jest gruczołem wewnątrz- i zewnątrzwydzielniczym. Leży wtórnie zaotrzewnowo na tylnej ścianie brzucha w górnym piętrze jamy brzusznej. Jest zbudowana z głowy, trzonu i ogona. Głowa leży po prawej stronie kręgosłupa (pierwszych dwóch kręgów lędźwiowych), objęta przez dwunastnicę, trzon przechodzi na stronę lewą (krzyżując I kręg lędźwiowy) i przedłuża się w ogon, który biegnąc w lewo i ku górze dochodzi do wnęki śledziony (na wysokości XI kręgu piersiowego). Część wewnątrzwydzielnicza mieści się w tzw. wyspach Langerhansa, które najliczniej występują w ogonie trzustki. Wytwarzają one hormony: insulinę, glukagon, somatostatynę i polipeptyd trzustkowy. Część zewnątrzwydzielniczą tworzą zraziki trzustkowe, zbudowane z pęcherzyków, których komórki produkują enzymy trawienne. Wydzielina ze zrazików jest odprowadzana przewodem trzustkowym głównym i niekiedy również dodatkowym do dwunastnicy. Przewód trzustkowy główny (Wirsunga) zaczyna się w ogonie trzustki, biegnie wężowato przez trzon w kierunku głowy, przyjmując na całym przebiegu przewody odprowadzające zrazików trzustkowych. Przewód trzustkowy dodatkowy przebiega tylko w obrębie głowy trzustki. Może uchodzić do dwunastnicy na brodawce dwunastniczej mniejszej (Santoriniego) lub może być tylko dopływem przewodu głównego.

UKŁAD MOCZOWO-PŁCIOWY

Układ moczowy (systema urinaria)

W skład tego układu wchodzą nerki, moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa.

Czynnościowo można podzielić układ moczowy na część wydzielniczą, czyli wytwarzającą mocz i część wydalniczą albo odprowadzającą mocz (czyli drogi moczowe).

Do części wydzielniczej zalicza się wszystkie części nefronów.

Drogi moczowe rozpoczynają się w nerkach od cewek zbiorczych, które następnie łączą się w przewody brodawkowe, uchodzące do kielichów nerkowych mniejszych. Te łączą się w kielichy nerkowe większe, a te w miedniczkę nerkową (1 w każdej nerce). Z miedniczek wychodzą moczowody, uchodzące do pęcherza moczowego. Z pęcherza wychodzi cewka moczowa, która odprowadza mocz na zewnątrz.

Nerka (ren, nephros)

leży w przestrzeni zaotrzewnowej jamy brzusznej, na mięśniach tylnej ściany brzucha, objęta torebkami: włóknistą i tłuszczową oraz powięzią nerkową (Geroty). Na kręgosłup rzutuje się prawą nerkę od XII kręgu piersiowego do III lędźwiowego, a lewą od XI kręgu piersiowego do II lędźwiowego. W tych granicach nerki są ruchome zarówno w zależności od pozycji ciała, jak i od faz oddychania. Ruchomość ta wynosi 1-3 cm. Wśród struktur mocujących nerkę główną rolę odgrywa torebka tłuszczowa (otaczająca nerkę wraz z nadnerczem), mniejsze znaczenie mają naczynia nerkowe.

Lewa nerka sąsiaduje z żołądkiem, trzonem i ogonem trzustki, śledzioną, lewym nadnerczem, lewym zgięciem okrężnicy i pętlami jelita cienkiego (dolny biegun).

Prawa nerka sąsiaduje z prawym płatem wątroby, częścią zstępującą dwunastnicy, prawym zgięciem okrężnicy, prawym nadnerczem i dolny biegun z pętlami jelita cienkiego.

Część wydzielnicza nerki jest zbudowana z nefronów. Każdy nefron ma kilka części:

1) ciałko nerkowe, składające się z kłębka naczyniowego i torebki kłębka (Bowmana)

2) kanalik proksymalny

3) pętla nefronu (Henlego) złożona z ramienia zstępującego i wstępującego

4) kanalik dystalny

Spośród części nefronu tylko pętla Henlego jest odcinkiem prostym, kanaliki natomiast są poskręcane. Kanaliki dystalne uchodzą do cewek zbiorczych, które inicjują drogi moczowe.

W budowie wewnętrznej nerki można wyodrębnić miąższ nerki i zatokę nerkową.

W zatoce nerkowej leży miedniczka nerkowa, kielichy nerkowe większe i mniejsze, rozgałęzienia naczyń nerkowych oraz tkanka tłuszczowa. Do zatoki z miąższu wystają brodawki nerkowe, które są objęte kielichami nerkowymi mniejszymi.

Miąższ nerki ma część rdzenną i korową. Część rdzenna jest utworzona przez piramidy nerkowe, które są podstawami skierowane w stronę obwodu (do kory) nerki, a szczytami do zatoki nerkowej. Szczyt piramidy nosi nazwę brodawki nerkowej. Piramidy są zbudowane z prostych części nefronów (czyli z pętli Henlego) oraz z cewek zbiorczych i, leżących w brodawkach, przewodów brodawkowych. Istota korowa leży obwodowo od podstaw piramid oraz pomiędzy piramidami. Część kory, leżącą między piramidami określa się mianem słupów nerkowych. Istotę korową budują kręte części nefronów, czyli ciałka nerkowe oraz kanaliki proksymalne i dystalne.

Zatoka nerkowa otwiera się na zewnątrz wnęką, która leży na przyśrodkowym brzegu nerki. Przez wnękę przechodzą (kolejno od przodu ku tyłowi): 1) żyła nerkowa, 2) naczynia chłonne, 3) tętnica nerkowa opleciona autonomicznym splotem nerkowym i 4) moczowód.

Moczowody (ureteres) są przewodami odprowadzającymi mocz do pęcherza moczowego. Biegną zbieżnie (ku dołowi i przyśrodkowo) po tylnej ścianie brzucha zaotrzewnowo i następnie w przestrzeni podotrzewnowej miednicy mniejszej. Przebijają skośnie ścianę dna pęcherza moczowego i uchodzą w kątach podstawy trójkąta pęcherzowego. Dzięki temu skośnemu przebiegowi mocz nie może się cofać z pęcherza do moczowodów. W trakcie przebiegu krzyżują liczne naczynia i nerwy, w tym m.in. nerw płciowo-udowy. Stąd przy podrażnieniu moczowodu występuje charakterystyczny objaw promieniowania bólu do narządów płciowych zewnętrznych i przyśrodkowej powierzchni uda.

Pęcherz moczowy (vesica urinaria) leży w miednicy mniejszej, podotrzewnowo, całkowicie schowany za kośćmi łonowymi i spojeniem łonowym. U płci żeńskiej leży na mięśniach dna miednicy; do tyłu od pęcherza znajduje się pochwa i część nadpochwowa szyjki macicy, a powyżej pęcherza - trzon macicy. U płci męskiej pęcherz spoczywa na gruczole krokowym; tylna ściana sąsiaduje z bańką odbytnicy, bańkami nasieniowodów, pęcherzykami nasiennymi i przewodami wytryskowymi. Nad pęcherzem leżą pętle jelita cienkiego.

Anatomicznie w pęcherzu moczowym wyróżnia się dno, trzon i szczyt. Oś długa biegnie skośnie, dno jest skierowane do tyłu i dołu, a szczyt do góry i przodu.

Ściana pęcherza ma budowę warstwową - od wewnątrz występuje błona śluzowa, błona podśluzowa, mięśniówka i przydanka, a na górnej powierzchni zamiast przydanki - otrzewna ścienna. Błona śluzowa pęcherza jest pofałdowana. Stopień pofałdowania zależy od wypełnienia pęcherza. Wyjątkiem jest tylko trójkątny obszar w dnie pęcherza, zwany trójkątem pęcherzowym. Trójkąt jest wyznaczony przez ujścia pęcherzowe moczowodów i ujście wewnętrzne cewki moczowej. Jego błona śluzowa jest gładka z powodu braku błony podśluzowej w tym miejscu. Błona śluzowa trójkąta wpukla się do ujścia wewnętrznego cewki moczowej, tworząc tzw. języczek pęcherza (uvula vesicae).Błona mięśniowa pęcherza jest trójwarstwowa: dwie warstwy o podłużnym układzie włókien, a między nimi warstwa okrężna. Mięśniówka pęcherza bywa nazywana mięśniem wypieraczem moczu (m. detrusor urinae).

Wokół części śródściennej cewki moczowej mięśniówka tworzy okrężne zgrubienie, zwane u płci żeńskiej mięśniem zwieraczem cewki moczowej, a u płci męskiej m. zwieraczem wewnętrznym cewki moczowej.

Cewka moczowa (urethra)

u płci żeńskiej po wyjściu z dna pęcherza biegnie ku przodowi i dołowi, przechodzi przez dno miednicy (tam jest objęta wspólnie z pochwą mięśniem zwieraczem cewki moczowej i pochwy) i uchodzi do przedsionka pochwy.

U płci męskiej ma bardziej skomplikowany przebieg. Wychodzi z dna pęcherza moczowego (część śródścienna), następnie przechodzi przez gruczoł krokowy (część sterczowa) oraz dno miednicy (część błoniasta), wygina się i dalej biegnie w ciele gąbczastym prącia (część gąbczasta). Kończy się na szczycie żołędzi prącia ujściem zewnętrznym cewki moczowej. W trakcie przebiegu ma 2 krzywizny: tylna skierowana ku dołowi i tyłowi znajduje się w części błoniastej, a przednia, zwrócona ku przodowi i górze leży w części gąbczastej i jej kształt jest zależny od stanu prącia i jego położenia. W części sterczowej cewki, na jej tylnej ścianie biegnie grzebień cewki moczowej (crista urethrae), który jest przedłużeniem języczka pęcherza. W obrębie tego grzebienia znajduje się wzniesienie zwane wzgórkiem nasiennym (colliculus seminalis). Na wzgórku nasiennym pośrodkowo leży otwór prowadzący do łagiewki sterczowej (utriculus prostaticus), która jest rozwojowym odpowiednikiem pochwy. Po bokach od otworu łagiewki, na wzgórku nasiennym, leżą ujścia przewodów wytryskowych. W tylnej ścianie części sterczowej cewki moczowej, po bokach od wzgórka nasiennego leżą zagłębienia zwane zatokami sterczowymi, ponieważ uchodzą w nich przewodziki gruczołu krokowego (ductuli prostatici). Od wzgórka nasiennego aż do ujścia zewnętrznego cewka moczowa męska jest wspólną częścią układu moczowego i płciowego. Dlatego odpowiednikiem cewki moczowej żeńskiej jest odcinek cewki męskiej od ujścia wewnętrznego do wzgórka nasiennego.

Układ płciowy

U obu płci wyróżnia się narządy płciowe wewnętrzne i zewnętrzne.

Narządy płciowe męskie wewnętrzne: jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne, przewody wytryskowe, gruczoł krokowy (stercz), gruczoły opuszkowo-cewkowe i cewka moczowa (od wzgórka nasiennego do ujścia zewnętrznego).

Narządy płciowe męskie zewnętrzne: moszna i prącie.

Narządy płciowe żeńskie wewnętrzne: jajniki, jajowody, macica i pochwa.

Narządy płciowe żeńskie zewnętrzne: wzgórek łonowy, wargi sromowe większe i mniejsze, przedsionek pochwy, opuszki przedsionka, gruczoły przedsionkowe większe i mniejsze, gruczoły przycewkowe, łechtaczka z napletkiem i wędzidełkiem łechtaczki, ujście pochwy, błona dziewicza, sutki.

Jądro (testis) i najądrze (epididymis)

Jądro leży w mosznie, objęte osłonką pochwową, spełniającą rolę otrzewnej. Jest ułożone skośnie: oś długa biegnie od góry i przodu do dołu i tyłu. Lewe jądro leży nieco niżej i jest nieco większe niż prawe. W budowie wewnętrznej - jądro zawiera ok. 200 zrazików, w każdym leży 1-4 cewek nasiennych krętych, w których wytwarzane są gamety męskie czyli plemniki. Z każdego zrazika wychodzi 1 cewka nasienna prosta, którą plemniki opuszczają zrazik. Cewki nasienne proste wszystkich zrazików dochodzą do śródjądrza, które leży przy tylnym brzegu jądra, w pobliżu górnego bieguna. W śródjądrzu cewki te tworzą sieć jądra. Z sieci wychodzą przewodziki odprowadzające jądra, które dochodzą do głowy najądrza, gdzie rozszerzają się w zraziki najądrza. Ze zrazików (tworzących głowę najądrza) wychodzi przewód najądrza (ductus epididymidis), który, silnie poskręcany, tworzy trzon i ogon najądrza. Wychodząc z ogona najądrza, przewód przechodzi w nasieniowód.

Najądrze leży w mosznie - głowa na górnym biegunie jądra, a trzon i ogon wzdłuż tylnego brzegu jądra.

Nasieniowód (ductus deferens)

Jest parzystym przewodem odprowadzającym nasienie z najądrza. Jego przebieg dzieli się na 4 części: jądrową, powrózkową, pachwinową i miedniczną. Część jądrowa i powrózkowa znajdują się w mosznie, część pachwinowa biegnie przez kanał pachwinowy, leżący w dolnej części przedniej ściany brzucha. Część miedniczna przebiega po ścianach miednicy mniejszej i stamtąd przechodzi na pęcherz moczowy. Na tylnej ścianie pęcherza tworzy poszerzenie zwane bańką nasieniowodu. Bańka ta łączy się następnie z przewodem wyprowadzającym pęcherzyka nasiennego i z ich połączenia powstaje przewód wytryskowy (ductus ejaculatorius). Oba przewody wytryskowe uchodzą do części sterczowej cewki moczowej na wzgórku nasiennym.

Gruczoł krokowy (stercz - prostata)

Jest niewielkim gruczołem, leżącym w miednicy mniejszej męskiej podotrzewnowo, pod pęcherzem moczowym, na dnie miednicy, do przodu od odbytnicy. Jest przebity przez cewkę moczową i przewody wytryskowe.

Prącie (penis)

Jest zbudowane z dwóch ciał jamistych leżących grzbietowo i ciała gąbczastego, leżącego brzusznie od nich. Ciało gąbczaste zakończone jest z tyłu opuszką prącia, a z przodu żołędzią. Wewnątrz zawiera cewkę moczową. Wszystkie 3 ciała prącia są objęte powięzią i pokryte skórą, tworzącą fałd zwany napletkiem, który przysłania żołądź. W trakcie wzwodu ciała jamiste twardnieją, wypełniając się krwią, natomiast ciało gąbczaste dostosowuje się do nich wielkością, ale nie twardnieje.

Moszna (scrotum)

Jest workiem skórno-powięziowym, odpowiadającym budową warstwom ściany brzucha. Na zewnątrz jest silnie pigmentowana, pomarszczona i pokryta rzadkimi włosami. Wewnątrz zawiera przegrodę, wskutek czego jądra są od siebie całkowicie oddzielone.

Narządy płciowe żeńskie

Macica (uterus, hystera, metra)

Jest zbudowana z trzonu, zakończonego dnem i szyjki, zwróconej do pochwy. Szyjka jest częściowo objęta przez sklepienie pochwy, dlatego dzielimy ją na część pochwową i nadpochwową. Wewnątrz trzonu leży jama macicy, na przekroju czołowym kształtu trójkątnego, a na przekroju strzałkowym szczelinowata; w szyjce biegnie kanał szyjki; pomiędzy nimi leży cieśń macicy. Ściana macicy ma budowę warstwową: od wewnątrz jest wyścielona błoną śluzową (endometrium), następną warstwą jest mięśniówka (myometrium) i zewnętrznie leży otrzewna ścienna, zwana omaciczem (perimetrium). Otrzewna pokrywa dno, trzon i tylną powierzchnię części nadpochwowej szyjki macicy. Przednia powierzchnia części nadpochwowej szyjki jest pokryta przydanką łącznotkankową, a część pochwową pokrywa błona śluzowa charakterystyczna dla pochwy, z nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, złuszczającym się.
Macica leży w miednicy mniejszej żeńskiej centralnie, w przestrzeni podotrzewnowej, charakterystycznie ułożona w przodozgięciu i przodopochyleniu. Zgięcie macicy jest to kąt między trzonem a szyjką macicy. Jeżeli ten kąt jest otwarty ku przodowi, to mówimy o przodozgięciu (anteflexio uteri). Pochylenie to kąt między szyjką macicy a pochwą. Przodopochylenie (anteversio uteri) występuje wówczas, gdy kąt ten jest otwarty ku przodowi.

Od dna macicy odchodzą jajowody. Ich części śródścienne przebiegają przez tzw. rogi macicy, między trzonem a dnem macicy.

W związku z częstością występowania nowotworów macicy należy pamiętać o kierunkach odpływu chłonki z tego narządu. Z części pochwowej szyjki chłonka płynie do węzłów chłonnych biodrowych zewnętrznych i wewnętrznych oraz lędźwiowych, z trzonu i części nadpochwowej szyjki do węzłów przymacicza, a stąd do węzłów biodrowych wewnętrznych, z rogów macicy do węzłów pachwinowych, a z dna do węzłów lędźwiowych.

Jajowód (oviductus, tuba uterina)

Jest przewodem łączącym jamę macicy z jamą otrzewnej. Leży wewnątrzotrzewnowo w miednicy mniejszej żeńskiej. Biegnie od rogu macicy do jajnika.

Zaczyna się ujściem macicznym i ma 4 części: śródścienną, cieśń, bańkę i lejek. Lejek jest zbudowany z kilkunastu strzępków, które otaczając ujście brzuszne ułatwiają dostanie się komórki jajowej do bańki jajowodu.

Jajnik (ovarium)

Gonada żeńska - niewielka, kształtu migdałowatego leży w jamie otrzewnowej, na boczno-tylnej ścianie miednicy mniejszej żeńskiej w tzw. dole jajnikowym. Jest umocowany przy pomocy krezki i więzadeł do macicy, jajowodu i ściany miednicy. Jajnik ma część korową i rdzenną. W części korowej znajdują się pęcherzyki jajnikowe o różnym stopniu rozwoju, a część rdzenna zawiera głównie naczynia i nerwy. Jajnik jest objęty bańką i strzępkami jajowodu.

Pochwa (vagina)

Jest narządem rurkowatym, spłaszczonym w kierunku przednio-tylnym. Jej górne zakończenie, zwane sklepieniem, obejmuje część pochwową szyjki macicy. Biegnie ku dołowi i przodowi, leżąc do tyłu od cewki moczowej i uchodzi do przedsionka pochwy. U dzieci jest oddzielona od niego błoną dziewiczą. Na przedniej i tylnej ścianie pochwy występują charakterystyczne zmarszczki pochwowe, układające się w tzw. słupy zmarszczek.

Narządy płciowe żeńskie zewnętrzne

Łechtaczka (clitoris) jest odpowiednikiem ciał jamistych prącia. Pokryta jest napletkiem utworzonym przez wargi sromowe mniejsze, które odpowiadają skórze prącia. Odpowiednikiem ciała gąbczastego są u płci żeńskiej opuszki przedsionka.

Wargi sromowe większe (labia pudendi majores), leżące na zewnątrz od warg mniejszych odpowiadają mosznie.

Przedsionek pochwy (vestibulum vaginae), leżący między wargami sromowymi mniejszymi, jest ograniczony od przodu przez wędzidełko łechtaczki, a od tyłu przez wędzidełko warg sromowych. Uchodzą do niego: pochwa, cewka moczowa, gruczoły przedsionkowe większe i mniejsze oraz gruczoły przycewkowe.

Sutek (mamma)

jest zbudowany z gruczołu sutkowego, ciała tłuszczowego i skóry z brodawką sutkową i otoczką brodawki. Gruczoł sutkowy ma budowę płatową. Z płatów (15 - 20) wychodzą przewody mleczne, uchodzące oddzielnie na brodawce. Przed ujściem każdy przewód poszerza się w tzw. zatokę mleczną. Sutek leży na przedniej ścianie klatki piersiowej żeńskiej, na poziomie od III do VII żebra, między linią mostkową a pachową przednią. Szczególnie istotny jest odpływ chłonki z sutka ze względu na częstość występowania nowotworów złośliwych i ich przerzutowanie drogą chłonną. Chłonka odpływa z sutka częściowo do węzłów chłonnych leżących wewnątrz klatki piersiowej, ale głównie do węzłów pachowych. Dlatego w przypadku raka, usuwając sutek, usuwa się też węzły chłonne pachowe.

UKŁAD WEWNĄTRZWYDZIELNICZY

Układ wewnątrzwydzielniczy dawniej zwany dokrewnym tworzą gruczoły, wytwarzające substancje określane mianem hormonów. Są to związki aktywne biologicznie, produkowane przez wyspecjalizowane komórki, wydzielane przez nie do płynów ustrojowych, mające wpływ na metabolizm i nie podlegające zużyciu jako źródło energii.

Duża grupa gruczołów wydzielania wewnętrznego tworzy zespół sterowany przez podwzgórze i przysadkę mózgową.

Przysadka mózgowa (hypophysis cerebri) leży w obrębie siodła tureckiego, w środkowej części dołu środkowego czaszki. Jest zawieszona na lejku, odchodzącym od podzwgórza. W budowie przysadki wyodrębnia się płat przedni, tylny i część pośrednią. Płat tylny zawiera zakończenia neurytów komórek jąder podwzgórzowych - przykomorowego i nadwzrokowego, którymi spływają 2 hormony: ADH (hormon antydiuretyczny) i oksytocyna. Hormony te są uwalniane z tylnego płata przysadki do krwi.

Właściwym nadrzędnym gruczołem jest płat przedni, wytwarzający hormony tropowe:

ACTH - hormon adrenokortykotropowy, oddziałujący stymulująco na korę nadnerczy,

GH - hormon wzrostu,

TSH - hormon tyrotropowy, pobudzający gruczoł tarczowy,

FSH i LH - hormony gonadotropowe - folikulostymulina i hormon luteinizujący,

LTH lub PRL - prolaktyna - pobudzająca wzrost gruczołów mlecznych i wydzielanie mleka,

MSH - melanotropina - wydzielana głównie w części pośredniej

Podwzgórze (hypothalamus) jest częścią międzymózgowia. Leży powyżej przysadki, w dole środkowym czaszki, tworzy dno komory III mózgu. Zawiera jądra neurosekrecyjne - oprócz wspomnianych hormonów (ADH i oksytocyny) wytwarzają one hormony uwalniające i hamujące, które oddziałują drogą krążenia wrotnego przysadki na komórki przedniego płata przysadki mózgowej. Wydzielanie hormonów uwalniających i hamujących jest regulowane na drodze sprzężeń zwrotnych zarówno przez poziom hormonów tropowych, jak i hormonów gruczołów obwodowych.

Szyszynka (corpus pineale) jest częścią nadwzgórza, należy więc również do międzymózgowia. Leży w tylnej ścianie komory III mózgu, powyżej śródmózgowia. Szyszynka jest czynna wydzielniczo do okresu dojrzewania, wytwarza melatoninę - hormon hamujący produkcję gonadotropin przez przedni płat przysadki.

Tarczyca czyli gruczoł tarczowy (glandula thyroidea) leży w szyi, zbudowana z 2 płatów bocznych połączonych węziną i niestałego płata piramidowego. Węzina leży do przodu od tchawicy, na poziomie 2-4 chrząstki tchawiczej, płaty boczne leżą po bokach od krtani, tchawicy i przełyku, sięgają ku górze do 1/3 dolnej lub połowy wysokości chrząstki tarczowatej krtani, ku dołowi do 5. lub 6. chrząstki tchawiczej. Tarczyca wytwarza tyroksynę, trójjodotyroninę i kalcytoninę. Wydzielanie kalcytoniny jest niezależne od przysadki.

Nadnercza (glandulae suprarenales) w liczbie dwóch, leżą w przestrzeni zaotrzewnowej, na tylnej ścianie brzucha, na górnych końcach nerek. Każde jest zbudowane z istoty korowej i rdzennej. Istota korowa wytwarza hormony sterydowe należące do glikokortykosterydów, mineralokortykosterydów oraz androgenów. Rdzeń nadnercza produkuje adrenalinę i noradrenalinę. Wytwarzanie i uwalnianie hormonów rdzenia nadnerczy nie podlega regulacji przysadki.

Jajniki wytwarzają hormony należące do estrogenów (produkowane przez pęcherzyk Graafa), po owulacji ciałko żółte wydziela progesteron (należący do gestagenów). Istnieją też w jajniku komórki wytwarzające androgeny.

Jądra produkują androgeny (testosteron), choć niektóre komórki mają zdolność produkcji estrogenów.

Wyspy Langerhansa (wyspy trzustkowe) znajdują się we wszystkich częściach trzustki, jednakże najliczniejsze są w ogonie, a najmniej ich w głowie. Wytwarzają insulinę, glukagon, somatostatynę i polipeptyd trzustkowy.

Gruczoły przytarczyczne (glandulae parathyroideae) w liczbie 4, leżą na tylnej powierzchni płatów bocznych tarczycy, pomiędzy torebką a powięzią gruczołu tarczowego; para górna leży w połowie wysokości płatów a dolna przy dolnych biegunach. Wytwarzają parathormon, oddziałujący na gospodarkę wapniową ustroju.

Grasica (thymus) leży głównie w śródpiersiu, bezpośrednio do tyłu od mostka. Zbudowana jest z 2 płatów, połączonych jedynie tkanką łączną. Centralną część płata nazywamy rdzeniem, obwodowo leżą zraziki, które mają część korową i rdzenną. Części rdzenne zrazików są odgałęzieniami rdzenia całego płata. Istota rdzenna zawiera głównie komórki nabłonkowe, choć oprócz nich leżą tam dojrzałe tymocyty, które przechodzą do krwi jako limfocyty T. Istotę korową budują głównie młode, niedojrzałe tymocyty (na różnych etapach procesu dojrzewania), ale także są tam i inne komórki, szczególnie nabłonkowe. Komórki nabłonkowe grasicy wytwarzają hormony (tymozyna, tymostymulina, tymopoetyna, grasiczy czynnik surowiczy i in.), które oddziałują zarówno na tymocyty, jak i na obwodowe limfocyty T, a nawet na struktury wewnątrzwydzielnicze podwzgórza. Czynność hormonalna grasicy może być modyfikowana zwłaszcza przez takie hormony jak GH i PRL. Od urodzenia do okresu dojrzewania płciowego grasica powiększa swoją masę, czemu towarzyszy zwiększenie liczby tymocytów. Od tego okresu rozpoczyna się inwolucja, czyli stopniowo postępujący fizjologiczny zanik grasicy. Zarówno tkanka limfoidalna, jak i nabłonkowa są zastępowane tkanką tłuszczową. W wieku starczym grasica osiąga masę w przybliżeniu równą tej, którą miała przy urodzeniu, nie zanika więc całkowicie i funkcjonuje do końca życia.

UKŁAD NERWOWY

Pojęcia podstawowe

Komórka nerwowa (neuron) jest zbudowana z ciała komórki i wypustek, wśród których wyróżnia się wypustki dośrodkowe (aferentne), zwane dendrytami (tymi wypustkami impuls dopływa do ciała komórki) i wypustkę odśrodkową (eferentną), zwaną neurytem (= akson, włókno osiowe), przez którą impuls przepływa od ciała komórki nerwowej do innej komórki.

Wszystkie wypustki określa się ogólnie mianem włókien nerwowych.

Połączenie komórki nerwowej z inną komórką nazywamy synapsą. W skład synapsy wchodzi błona presynaptyczna (w zakończeniu neurytu komórki nerwowej), szczelina synaptyczna i błona postsynaptyczna (należy do drugiej komórki, zwanej postsynaptyczną). Przez błonę presynaptyczną substancja chemiczna zwana neuroprzekaźnikiem (neuromediator) przepływa z zakończenia neurytu komórki nerwowej do szczeliny synaptycznej, by połączyć się ze swoistymi receptorami w błonie postsynaptycznej. W ten sposób dokonuje się pobudzenie komórki postsynaptycznej. Wyróżnia się 3 rodzaje synaps:

- nerwowo-nerwowe,

- nerwowo-mięśniowe i

- nerwowo-gruczołowe.

W układzie nerwowym wyodrębnia się 2 części o odmiennym zakresie unerwienia i odmiennych strukturach anatomicznych. Jest to układ somatyczny i autonomiczny (wegetatywny). Obie części mają struktury ośrodkowe i obwodowe, stąd inny podział układu nerwowego na ośrodkowy i obwodowy. Zadaniem układu somatycznego jest unerwienie mięśni działających zależnie od woli (poprzecznie prążkowanych) i doprowadzenie bodźców czuciowych, szczególnie z eksteroreceptorów i proprioreceptorów. Układ autonomiczny zajmuje się unerwieniem mięśni niezależnych od woli (mięśnie gładkie i mięsień sercowy) i gruczołów. W układzie autonomicznym wyróżnia się 2 części o przeciwstawnym działaniu: część współczulna (= sympatyczna - układ nerwowy współczulny) i przywspółczulna (= parasympatyczna - układ przywspółczulny). Dzięki ich przeciwstawnemu działaniu struktury przez nie unerwiane są utrzymywane w równowadze czynnościowej.

Zarówno układ somatyczny, jak i obie części układu autonomicznego funkcjonują na zasadach łuków odruchowych, dlatego przebiegowi włókien odśrodkowych zawsze towarzyszą włókna dośrodkowe (czuciowe). W zależności od rodzaju przewodzonego czucia dzielimy je ogólnie na włókna czucia somatycznego (somatosensoryczne) i trzewnego (viscerosensoryczne). Włókna odśrodkowe układu somatycznego, czyli ruchowe, biegnące do mięśni poprzecznie prążkowanych, nazywamy somatomotorycznymi, a włókna odśrodkowe układu autonomicznego (zarówno współczulnego jak i przywspółczulnego) określa się jako visceromotoryczne, niezależnie od tego czy biegną do mięśni gładkich, czy do gruczołów.

Zasadnicza różnica anatomiczna między układem somatycznym a autonomicznym polega na tym, że:

w układzie somatycznym neuryt komórki motorycznej leżącej w ośrodkowym układzie nerwowym (CSN) biegnie bezpośrednio do efektora (efektorem tym jest włókno mięśniowe poprzecznie prążkowane), a w układzie autonomicznym - najpierw neuryt komórki leżącej w CSN (neuryt ten jest zwany włóknem przedzwojowym) biegnie do komórki zwojowej, kończy się, tworząc z nią synapsę i dopiero neuryt komórki zwojowej (zwany włóknem pozazwojowym) dochodzi do efektora. Zasadniczą różnicą między częściami układu autonomicznego jest długość włókien: w układzie współczulnym - włókna przedzwojowe są znacznie krótsze od pozazwojowych; w układzie przywspółczulnym sytuacja jest odwrotna - włókna pozazwojowe są bardzo krótkie, a przedzwojowe znacznie dłuższe. Konsekwencją tego faktu jest konieczność istnienia komórek zwojowych współczulnych w bliskim sąsiedztwie CSN (tzw. zwoje przykręgowe), natomiast komórki zwojowe przywspółczulne leżą w sąsiedztwie efektorów (najczęściej w ścianach narządów).

W skład ośrodkowego układu nerwowego (CSN) wchodzi mózgowie i rdzeń kręgowy.

W skład obwodowego układu nerwowego wchodzą: nerwy rdzeniowe wraz z ich korzeniami i gałęziami, sploty nerwów rdzeniowych, nerwy obwodowe, nerwy czaszkowe oraz zwoje związane z tymi nerwami.

Zwój nerwowy (ganglion) jest to skupisko (grupa) ciał komórek nerwowych, leżące poza obrębem CSN (czyli leżące w obwodowym układzie nerwowym).

Jądro nerwowe (nucleus) jest to grupa ciał komórek nerwowych na terenie CSN. Ze względu na czynność wyodrębnia się jądra czuciowe, ruchowe (somatyczne), współczulne i przywspółczulne.

Zasadniczą różnicą między jądrami czuciowymi a pozostałymi jest to, że do jąder ruchowych (somatycznych) i autonomicznych dochodzą w CSN tzw. drogi nerwowe, a wychodzące z komórek tych jąder neuryty opuszczają CSN i biegną przez struktury obwodowego układu nerwowego do efektorów, natomiast do jąder czuciowych dochodzą neuryty komórek zwojów czuciowych, a neuryty wychodzące z komórek jąder czuciowych tworzą drogi czuciowe (wstępujące), biegnące w obrębie CSN.

Bodźce czuciowe w układzie nerwowym płyną od receptora przez dendryt komórki czuciowej, leżącej w zwoju czuciowym, do ciała tej komórki, stąd neurytem komórki zwoju czuciowego do jądra czuciowego. Komórki zwojów czuciowych ze względu na kształt i ułożenie wypustek nazywamy pseudojednobiegunowymi. Do zwojów czuciowych należą zwoje międzykręgowe (= rdzeniowe) i zwoje czuciowe nerwów czaszkowych.

KOMÓRKA PSEUDOJEDNOBIEGUNOWA JEST PIERWSZĄ KOMÓRKĄ NERWOWĄ NA DRODZE IMPULSU CZUCIOWEGO płynącego od receptora (receptory najczęściej nie są komórkami nerwowymi). Pierwsza synapsa na drodze impulsu czuciowego leży w ośrodkowym układzie nerwowym, jest to styk neurytu komórki pseudojednobiegunowej z dendrytem komórki jądra czuciowego.

Nerw (nervus) jest to pęczek włókien nerwowych wraz ze wszystkimi osłonkami (śródnerwie, onerwie, nanerwie).

Nerw rdzeniowy (nervus spinalis) jest nerwem utworzonym przez połączenie korzenia przedniego i tylnego, mających związek z jedną stroną tego samego segmentu rdzenia kręgowego. Nerw rdzeniowy leży w otworze międzykręgowym. Każdy nerw rdzeniowy dzieli się na gałęzie:

- przednią (ramus anterior),

- tylną (ramus posterior) i

- oponową (ramus meningeus).

Dodatkowo nerwy rdzeniowe C₈-L₂ dzielą się na gałąź łączącą białą (ramus communicans albus).

Do każdego nerwu rdzeniowego dochodzi gałąź łącząca szara (ramus communicans griseus).

Korzeń tylny (radix posterior) jest to pęczek neurytów komórek pseudojednobiegunowych zwoju międzykręgowego, biegnący do rogu (słupa) tylnego i sznura tylnego rdzenia kręgowego.

Korzeń przedni (radix anterior) jest to pęczek neurytów komórek leżących w rogu przednim rdzenia kręgowego (ruchowych), biegnący do nerwu rdzeniowego. Korzenie przednie nerwów rdzeniowych C₈ - L₂ zawierają ponadto neuryty komórek jądra pośrednio-bocznego, a korzenie przednie nerwów rdzeniowych S₂ - S₄ - neuryty komórek jądra pośrednio-przyśrodkowego.

Jądro pośrednio-boczne (nucleus intermediolateralis) jest ośrodkiem układu współczulnego, leży w segmentach C₈ - L₂ rdzenia kręgowego.

Jądro pośrednio-przyśrodkowe (nucleus intermediomedialis) jest rdzeniowym ośrodkiem układu przywspółczulnego, leży w segmentach S₂ - S₄ rdzenia kręgowego.

Obydwa te jądra są położone w istocie pośredniej bocznej rdzenia kręgowego, ale jądro pośrednio-boczne uwypukla istotę szarą rdzenia do boku, tworząc róg (słup) boczny, a jądro pośrednio-przyśrodkowe nie tworzy takiej struktury.

Oprócz jądra pośrednio-przyśrodkowego układ przywspółczulny posiada jeszcze ośrodki w pniu mózgu, związane z nerwami czaszkowymi.

Gałąź tylna nerwu rdzeniowego (ramus posterior nervi spinalis) unerwia skórę powstałą z dermatomów grzbietowych (wąski pas skóry grzbietu) wraz z gruczołami skórnymi i mięśniami prostującymi włosy, mięśnie powstałe z miotomów grzbietowych i mięśniówkę naczyń krwionośnych. Zawiera włókna czuciowe, ruchowe (somatyczne) i współczulne (visceromotoryczne) pozazwojowe.

Gałąź przednia nerwu rdzeniowego (ramus anterior nervi spinalis) unerwia skórę powstałą z dermatomów brzusznych wraz z gruczołami skórnymi i mięśniami prostującymi włosy, mięśnie powstałe z miotomów brzusznych i mięśniówkę naczyń krwionośnych. Zawiera włókna czuciowe, ruchowe (somatyczne) i współczulne (visceromotoryczne) pozazwojowe. Wyjątkowo - gałęzie przednie nerwów rdzeniowych S₂, S₃ i S₄ zawierają również włókna przywspółczulne przedzwojowe.

Gałęzie przednie nerwów rdzeniowych tworzą sploty nerwów rdzeniowych. Wyjątek stanowią gałęzie przednie nerwów rdzeniowych piersiowych, które noszą nazwę nerwów międzyżebrowych (nervi intercostales).

Gałąź oponowa nerwu rdzeniowego (ramus meningeus nervi spinalis) biegnie do kanału kręgowego, gdzie unerwia oponę twardą rdzenia kręgowego. Zawiera włókna czuciowe i współczulne (visceromotoryczne) pozazwojowe.

Splotem nerwowym nazywa się każde wymieszanie włókien nerwowych.

Splot nerwów rdzeniowych (plexus nervorum spinalium) jest splotem nerwowym, utworzonym przez wymieszanie gałęzi przednich kilku kolejnych nerwów rdzeniowych po jednej stronie. Ze splotu nerwów rdzeniowych wychodzą nerwy obwodowe.

Nerwy obwodowe dzielimy na skórne, mięśniowe i mieszane.

Nerwy skórne unerwiają skórę wraz z gruczołami skórnymi i mięśniami prostującymi włosy i mięśniówkę naczyń krwionośnych. Nerwy te są zbudowane z włókien czuciowych czyli dendrytów komórek zwojów międzykręgowych (= rdzeniowych) i włókien współczulnych pozazwojowych, które są neurytami komórek zwojów przykręgowych (= kręgowych).

Nerwy mięśniowe unerwiają mięśnie szkieletowe. Są zbudowane z włókien ruchowych, które są neurytami komórek rogów przednich rdzenia kręgowego, którym towarzyszą włókna czuciowe - dendryty komórek zwojów międzykręgowych. Często dla uproszczenia (nieściśle) nerwy te nazywa się ruchowymi.

Nerwy mieszane unerwiają mięśnie szkieletowe i skórę, a niektóre też blaszki ścienne błon surowiczych (np. nerw przeponowy). Komórki macierzyste tych nerwów leżą w rogach przednich rdzenia kręgowego (włókna ruchowe), zwojach międzykręgowych (włókna czuciowe) i zwojach przykręgowych (włókna współczulne pozazwojowe).

Gałąź łącząca biała (ramus communicans albus) jest to gałąź nerwu rdzeniowego, biegnąca do najbliższego zwoju przykręgowego. Jest zbudowana z neurytów komórek jądra pośrednio-bocznego rogu bocznego rdzenia kręgowego (włókna współczulne przedzwojowe), którym towarzyszą dendryty komórek zwoju międzykręgowego (czuciowe). W zwoju przykręgowym część włókien współczulnych tej gałęzi kończy się synapsami z komórkami zwojowymi, a pozostałe przechodzą przez zwój tranzytem i biegną:

1. jako włókna międzyzwojowe (fibrae interganglionares) do następnego zwoju przykręgowego, leżącego wyżej lub niżej.

1. jako nerw trzewny (nervus splanchnicus) do zwoju przedkręgowego (ganglion prevertebrale).

W tych zwojach włókna te (współczulne przedzwojowe) kończą się synapsami z komórkami zwojowymi.

Z komórek zwojowych wychodzą neuryty, które nazywamy włóknami pozazwojowymi (fibrae postganglionares). Dzieli się je na długie i krótkie. Włókna pozazwojowe długie dzieli się na naczyniowe (tworzące sploty współczulne w błonie zewnętrznej naczyń) i narządowe (fibrae viscerales), biegnące do narządów wewnętrznych. Włókna pozazwojowe krótkie tworzą gałęzie łączące szare.

Gałąź łącząca szara (ramus communicans griseus) są to włókna pozazwojowe, biegnące od zwoju przykręgowego do nerwu rdzeniowego. Włókna te biegną następnie (do efektorów) w gałęzi przedniej, tylnej i oponowej nerwu rdzeniowego.

Zespół zwojów przykręgowych wraz z łączącymi je włóknami międzyzwojowymi nazywamy pniem współczulnym (truncus sympathicus). Jest to struktura parzysta, leży bocznie od trzonów kręgów, sięga od podstawy czaszki do kości guzicznej.

Zwoje przedkręgowe leżą niezależnie od pnia współczulnego, w splotach uzwojonych układu współczulnego.

Obie części układu autonomicznego, tzn. zarówno układ współczulny, jak przywspółczulny można podzielić na część ośrodkową (czyli leżącą w CSN) i obwodową.

Część ośrodkową układu autonomicznego stanowią jądra współczulne i przywspółczulne.

Część obwodową układu autonomicznego tworzą włókna przedzwojowe, zwoje autonomiczne (współczulne przykręgowe i przedkręgowe oraz przywspółczulne) i włókna pozazwojowe.

Włókna przedzwojowe (fibrae preganglionares) są to neuryty komórek leżących w jądrach układu autonomicznego.

Włókna pozazwojowe (fibrae postganglionares) są to neuryty komórek leżących w zwojach układu autonomicznego.

Segment rdzenia kręgowego (neuromer) jest to odcinek rdzenia kręgowego, sięgający od górnego brzegu pola korzeniowego do górnego brzegu kolejnego, niżej leżącego pola korzeniowego. Z jednego segmentu rdzenia kręgowego wychodzą korzenie przednie dwóch nerwów rdzeniowych (prawego i lewego) i wchodzą do niego korzenie tylne tych nerwów rdzeniowych.

Pole korzeniowe (area radicularis) jest to obszar na powierzchni rdzenia kręgowego, przez który przechodzą włókna korzenia przedniego.

Ośrodkowy układ nerwowy

Ośrodkowy układ nerwowy jest złożony z mózgowia i rdzenia kręgowego. W całym ośrodkowym układzie nerwowym występuje hierarchiczny układ jego struktur, tzn. każde „piętro” tego układu jest podporządkowane wszystkim wyższym. Częściowo z tej hierarchii „wyłamuje się” móżdżek, który ze względu na swoją funkcję zajmuje pozycję równoległą do najwyższych pięter. Z tego względu mózgowie jest dzielone na mózg i móżdżek.

W skład mózgu wchodzi pień mózgu i kresomózgowie.

Pień mózgu złożony jest z kolejnych struktur: rdzeń przedłużony, most, śródmózgowie i międzymózgowie (przynależność międzymózgowia do pnia mózgu jest kontrowersyjna).

W budowie wewnętrznej każdej z części ośrodkowego układu nerwowego można wyodrębnić istotę szarą (zbudowaną głównie z ciał komórek nerwowych i komórek glejowych) i białą (utworzoną głównie przez drogi nerwowe, czyli wypustki komórek nerwowych objęte osłonkami).

Rdzeń kręgowy (medulla spinalis)

W rdzeniu kręgowym istota biała (substantia alba) jest położona obwodowo, a istota szara (substantia grisea) centralnie.

Istotę białą dzieli się na sznury: 2 przednie, 2 boczne i 2 tylne (funiculi anteriores, laterales et posteriores) oraz spoidło białe (commissura alba), które łączy oba sznury przednie. Sznury tylne są od siebie oddzielone przegrodą pośrodkową tylną. Pomiędzy sznurem tylnym a bocznym leży róg tylny, natomiast granicę między sznurem bocznym a przednim stanowi róg przedni i włókna korzenia przedniego. Sznur tylny w segmentach od Th₄ w górę jest podzielony na 2 pęczki: przyśrodkowo leży pęczek smukły, a bocznie od niego pęczek klinowaty.

Istota szara jest dzielona na słupy, których przekroje poprzeczne noszą nazwę rogów. Wyróżnia się 2 rogi (słupy) przednie i 2 tylne [cornua (columnae) anteriores et posteriores]. Pomiędzy nimi leży istota szara pośrednia (substantia grisea intermedia), która ma część środkową - istota pośrednia środkowa (substantia intermedia centralis) i 2 części boczne - istoty pośrednie boczne (substantiae intermediae laterales). Istota pośrednia boczna w segmentach C₈ - L₂ uwypukla istotę szarą i wywołuje róg (słup) boczny [cornu laterale vel columna lateralis]. Rogi (słupy) przednie zawierają komórki ruchowe (somatyczne). Neuryty komórek tych rogów biegną w korzeniach przednich nerwów rdzeniowych. W rogach (słupach) tylnych leżą komórki czuciowe, do których dochodzą w korzeniach tylnych neuryty komórek pseudojednobiegunowych zwojów międzykręgowych.

W istocie pośredniej bocznej leżą rdzeniowe ośrodki układu autonomicznego. Jest to ośrodek współczulny zwany jądrem pośrednio-bocznym, leżący w segmentach C₈ - L₂ oraz ośrodek przywspółczulny zwany jądrem pośrednio-przyśrodkowym, leżący w segmentach S₂-S₄.

Jądro pośrednio-boczne jest jedynym ośrodkiem układu współczulnego w ośrodkowym układzie nerwowym (mózgowie nie zawiera ośrodków współczulnych), natomiast układ przywspółczulny oprócz ośrodka rdzeniowego (jądro pośrednio-przyśrodkowe) ma jeszcze ośrodki zlokalizowane w pniu mózgu.

Twór siatkowaty (formatio reticularis)

Jest utworzony przez zespół jąder własnych, połączonych i pooddzielanych od siebie istotą białą.

Znajduje się w rdzeniu kręgowym (w istocie pośredniej środkowej) i w części grzbietowej pnia mózgu.

Przez twór siatkowaty przechodzą wszystkie drogi przebiegające przez część grzbietową pnia mózgu, wskutek czego ma on możliwość oddziaływania na te drogi przez modyfikowanie impulsów przepływających przez nie - jedne impulsy (oceniane jako ważne dla kory mózgu) zostają wzmocnione, inne (uznane za nieistotne) są hamowane, stąd podział czynnościowy tworu siatkowatego ze względu na rodzaj oddziaływania - na część hamującą i pobudzającą. Inny podział czynnościowy uwzględnia rodzaj dróg, na ˙które twór siatkowaty oddziałuje. Jest to podział na część wstępującą i zstępującą.

Na terenie tworu siatkowatego leżą wszystkie jądra nerwów czaszkowych i są one połączone z jądrami tego tworu. Dzięki tym połączeniom zachodzi przekazywanie impulsów z jednego jądra nerwu czaszkowego do innego jądra, np. z jądra rdzeniowego n.V do jądra ruchowego n.VII, co ma miejsce przy odruchu rogówkowym.

Połączenia te umożliwiają tworzenie łuków odruchowych obejmujących nerwy czaszkowe.

Podział tworu siatkowatego na część zstępującą i wstępującą ma jeszcze uzasadnienie w następnej jego funkcji. Ma on połączenia z korą mózgu i z rogami przednimi rdzenia kręgowego. Oddziaływanie na te struktury ma charakter pobudzenia nieswoistego, tzn. nie jest odbierane jako impuls przekazujący konkretną informację czy polecenie, ale ma znaczenie aktywujące, wprowadzające te struktury w stan czuwania, co umożliwia szybkie odbieranie impulsów swoistych (dla kory mózgu - konkretnych informacji, a dla rogów przednich rdzenia kręgowego - konkretnych poleceń).

Fizjolodzy określają twór siatkowaty mianem układu siatkowatego.

Uwzględniając anatomiczny i czynnościowy podział możemy w części wstępującej tworu siatkowatego wyodrębnić:

1) hamujący układ wzgórza

2) aktywujący układ śródmózgowia

3) hamujący układ mostu

Część zstępującą tworu siatkowatego dzielimy na

1) część hamującą, leżącą w rdzeniu przedłużonym i

2) część pobudzającą, leżącą w całym pniu mózgu.

Pień mózgu (truncus cerebri)

Rdzeń przedłużony (medulla oblongata)

Rdzeń przedłużony zazwyczaj jest dzielony na część podstawną i grzbietową. W obydwu częściach przebiegają drogi nerwowe. W części podstawnej są to głównie drogi korowo-rdzeniowe, którymi (jak wskazuje ich nazwa) przepływają impulsy z kory mózgowej (czyli z najwyższego piętra ośrodkowego układu nerwowego) do rdzenia kręgowego. Impulsy te zawiadują ruchami dowolnymi, czyli zamierzonymi, w pełni świadomymi. Drogi korowo-rdzeniowe wytwarzają na powierzchni podstawnej rdzenia przedłużonego tzw. piramidy. W dolnej części rdzenia przedłużonego leży skrzyżowanie piramid. W tym miejscu 80-85% włókien dróg korowo-rdzeniowych krzyżuje się, czyli przechodzi z lewej strony na prawą i odwrotnie. Drogi te z rdzenia przedłużonego przechodzą do rdzenia kręgowego.

Drogi biegnące w części grzbietowej rdzenia przedłużonego można podzielić na wstępujące (czyli czuciowe, przewodzące impulsy w kierunku wyższych pięter) i zstępujące (przewodzące impulsy w kierunku niższych pięter).

Istota szara rdzenia przedłużonego zawiera dwie grupy jąder: jądra własne oraz jądra nerwów czaszkowych. Nazwy ich zestawiono w tabeli:

	Jądra nerwów czaszkowych		Jądra własne
		R-jądro dwuznaczne
	IX	C-jądro samotne
		P-jądro ślinowe dolne	jądra tworu siatkowatego
Część		R-jądro dwuznaczne	jądra smukłe
	X	C-jądro samotne	jądra klinowate
grzbietowa		P-jądro grzbietowe nerwu błędnego
	XI	R-jądro początkowe
	XII	R-jądro początkowe
	V	C-jądro rdzeniowe nerwu trójdzielnego
			jądra oliwki dolnej:
Część	brak		-główne
podstawna			-dodatkowe grzbietowe
			-dodatkowe brzuszne

R-jądro ruchowe, C-jądro czuciowe, P-jądro przywspółczulne

Most (pons)

W części podstawnej przebiegają wyłącznie drogi zstępujące, wśród których można wyodrębnić drogi piramidowe (korowo-rdzeniowe i korowo-jądrowe) oraz drogi korowo-mostowo-móżdżkowe. Istota szara w części podstawnej jest ograniczona do jąder własnych części podstawnej mostu (tak brzmi ich nazwa własna).

W części grzbietowej mostu biegną zarówno drogi wstępujące, jak i zstępujące, natomiast istota szara jest reprezentowana przez jądra nerwów czaszkowych i jądra własne.

Jądra własne części grzbietowej mostu:

- jądra tworu siatkowatego

- jądra oliwki górnej

- jądra ciała czworobocznego

Jądra nerwów czaszkowych w części grzbietowej mostu:

V - C - jądro główne

R - jądro żwaczowe

VI - R - jądro początkowe

VII - R - jądro początkowe

C - jądro samotne

P - jądro ślinowe górne

VIII - Z^* - jądra przedsionkowe: górne, dolne, przyśrodkowe i boczne

Z - jądra ślimakowe: grzbietowe i brzuszne

^*Z - jądro zmysłowe

Śródmózgowie (mesencephalon)

Śródmózgowie dzielimy na 2 lub 3 części. Przebiegający przez śródmózgowie wodociąg mózgu (aquaeductus cerebri) wyznacza granicę między leżącą najwyżej pokrywą (tectum) czyli blaszką czworaczą (lamina quadrigemina) a konarami mózgu (pedunculi cerebri). Istota czarna (substantia nigra) po prawej i lewej stronie dzieli konary mózgu na nakrywkę śródmózgowia (tegmentum mesencephali) i odnogi mózgu (crura cerebri).

Blaszka czworacza zawdzięcza swoją nazwę obecności czterech wzniesień zwanych wzgórkami: 2 wzgórki górne i 2 wzgórki dolne. Zawierają one jądra tych wzgórków (należące do jąder własnych śródmózgowia). Jądra wzgórków górnych są ośrodkami odruchu wzrokowego, a jądra wzgórków dolnych to ośrodki odruchu słuchowego. Wzgórki blaszki czworaczej są połączone z zawzgórzami (części międzymózgowia) przy pomocy ramion wzgórków górnych i dolnych.

Przez nakrywkę śródmózgowia biegną drogi wstępujące i zstępujące. Istota szara nakrywki to jądra własne i jądra nerwów czaszkowych.

Jądra własne nakrywki śródmózgowia:

- jądra tworu siatkowatego

- jądra czerwienne

- istoty czarne

- jądra międzykonarowe

Jądra nerwów czaszkowych w nakrywce śródmózgowia:

III - R - jądra główne

P - jądra dodatkowe Westphala i Edingera

IV - R - jądra początkowe

V - C - jądra śródmózgowiowe nerwu trójdzielnego

Odnogi mózgu zawierają wyłącznie istotę białą, na którą składają się drogi piramidowe (korowo-rdzeniowa i korowo-jądrowa) oraz drogi korowo-mostowo-móżdżkowe. Drogi piramidowe zajmują 3/5 środkowe odnogi mózgu, przy czym droga korowo-jądrowa leży bardziej przyśrodkowo od drogi korowo-rdzeniowej.

Międzymózgowie (diencephalon)

Międzymózgowie dzieli się na wzgórzomózgowie (thalamencephalon) i podwzgórze (hypothalamus).

W skład wzgórzomózgowia wchodzą:

1. Wzgórze lewe i prawe (thalamus)

2. Nadwzgórze (epithalamus)

3. Zawzgórze lewe i prawe (metathalamus)

Nadwzgórze składa się z kilku części:

a) prążki rdzenne wzgórz

b) trójkąty uzdeczek

c) spoidło uzdeczek

d) szyszynka (corpus pineale)

e) spoidło tylne mózgu

W skład zawzgórza wchodzą 2 ciała kolankowate: boczne i przyśrodkowe.

Ciało kolankowate boczne jest podkorowym ośrodkiem wzroku, łączy się ramieniem wzgórka górnego ze wzgórkiem górnym blaszki czworaczej. Ciało kolankowate przyśrodkowe to podkorowy ośrodek słuchu, jest ono połączone ramieniem wzgórka dolnego ze wzgórkiem dolnym blaszki czworaczej.

Szyszynka jest gruczołem dokrewnym. Wytwarza melatoninę - hormon, którego zadaniem jest hamowanie produkcji gonadotropin przez przedni płat przysadki mózgowej. Szyszynka jest czynna wydzielniczo do okresu pokwitania, a w późniejszym okresie gromadzi się w niej tzw. piasek mózgu.

Wzgórze jest podkorowym ośrodkiem czucia. Tu następuje rozdział impulsów nerwowych na te, które są przesyłane do ośrodków czuciowych kory mózgu i te, które przekazywane do niższych pięter układu pozapiramidowego wyzwalają odruchy. Rozdział ten jest możliwy ponieważ w jądrach wzgórza leżą trzecie neurony głównych dróg czuciowych.

Podwzgórze złożone jest z części:

- skrzyżowanie wzrokowe i 2 pasma wzrokowe (lewe i prawe)

- guz popielaty

- lejek

- 2 ciała suteczkowate (lewe i prawe)

Podwzgórze pełni głównie rolę nadrzędnego gruczołu dokrewnego. Zawiera cały szereg jąder neurosekrecyjnych, wśród których wyróżnia się jądro przykomorowe i jądro nadwzrokowe. Neuryty komórek tych jąder budują lejek i kończą się w tylnym płacie przysadki mózgowej, gdzie są uwalniane do krwi hormony: ADH (hormon antydiuretyczny) i oksytocyna. Pozostałe jądra neurosekrecyjne wydzielają hormony hamujące i uwalniające, które są uwalniane do krwi i przez krążenie wrotne przysadki docierają do przedniego płata przysadki mózgowej, gdzie regulują wydzielanie hormonów przysadkowych.

Oprócz funkcji dokrewnej podwzgórze pełni jeszcze inne:

- jest nadrzędnym centrum sterującym układem autonomicznym

- zawiera ośrodek termoregulacyjny

- zawiera ośrodki: głodu, pragnienia i sytości, czynności płciowych oraz agresji

- jest w ścisłym związku z układem limbicznym

Móżdżek (cerebellum)

Móżdżek jest zbudowany z dwóch półkul (lewej i prawej) oraz części środkowej zwanej robakiem. Każdą z tych części dzieli się na 4 płaty: przedni, środkowy, tylny i grudkowo-kłaczkowy. Płaty są dzielone na płaciki, każda z części móżdżku ma po 9 płacików.

Od zewnątrz móżdżek jest pokryty korą, która jest uformowana w liczne bardzo drobne zakręty. Pod korą leży istota biała oraz jądra móżdżku. Istotę białą móżdżku dzielimy na drogi domóżdżkowe, odmóżdżkowe i własne, czyli wewnątrzmóżdżkowe. Drogi wewnątrzmóżdżkowe dzielimy na spoidłowe i kojarzeniowe. Drogi kojarzeniowe dzielimy na

• łączące poszczególne odcinki kory między sobą,

• łączące korę móżdżku z jądrami móżdżku i

• łączące poszczególne jądra móżdżku między sobą

Jądra móżdżku występują w liczbie 4 par. Najbardziej przyśrodkowo, w obrębie robaka, leży owalnego kształtu jądro wierzchu. Bocznie od niego, już w półkuli, 3-4 kuliste grupy komórek, zwane łącznie jądrem kulkowatym. Bardziej bocznie leży jądro czopowate o charakterystycznym kształcie przecinka. Najbardziej bocznie ze wszystkich jąder móżdżku leży jądro zębate. Jest ono największym jądrem móżdżku, ma kształt pomarszczonego woreczka, otwartego w kierunku przyśrodkowym. Wszystkie, prócz jądra wierzchu, leżą w półkuli móżdżku.

Według podziału filogenetycznego móżdżek dzieli się na:

1. Część najstarszą (archicerebellum), składającą się z płata grudkowo-kłaczkowego oraz jądra wierzchu. Część ta pełni funkcję ośrodka równowagi.

1. Część starą (paleocerebellum), w skład której wchodzi płat przedni i tylny oraz jądro kulkowate i czopowate. Część ta odpowiada za regulację napięcia mięśniowego.

1. Część młodą (móżdżek nowy, neocerebellum), złożoną z płata środkowego i jądra zębatego. Część młoda pełni rolę banku pamięciowego, przechowuje wzorce wszystkich możliwych ruchów i udostępnia te informacje korze mózgowej w przypadku planowania czynności ruchowej.

Móżdżek ma połączenia z pniem mózgu:

• z nakrywką śródmózgowia łączy się konarami górnymi móżdżku oraz zasłoną rdzeniową górną

• z częścią podstawną mostu łączy się przy pomocy konarów środkowych móżdżku

• z częścią grzbietową rdzenia przedłużonego łączą go konary dolne móżdżku

Kresomózgowie (telencephalon)

Kresomózgowie złożone jest z 2 półkul (lewej i prawej) oraz łączących je spoideł: wielkiego, przedniego i spoidła sklepienia.

Spoidło przednie jest filogenetycznie najstarszym spoidłem mózgu. Łączy ze sobą płaty skroniowe oraz węchomózgowia.

Spoidło wielkie łączy odpowiadające sobie struktury płatów czołowych, ciemieniowych i potylicznych. Między półkulami leży jego część środkowa - ciało modzelowate (corpus callosum), zwane tak ze względu na swoją zbitą budowę. W półkulach wachlarzowato rozchodzą się włókna spoidła wielkiego, tworząc promienistości ciała modzelowatego.

Każda z półkul składa się z 5 płatów: czołowego, ciemieniowego, potylicznego, skroniowego i wyspy. Niektórzy wyróżniają jeszcze płat węchowy (węchomózgowie). Wyspa (insula) jest ukryta w głębi szczeliny bocznej mózgu, przysłaniają ją części płatów czołowego, ciemieniowego i skroniowego, zwane wieczkami. W półkuli mózgu istota szara tworzy zewnętrzną warstwę, zwaną korą mózgu, a także leżące głębiej jądra podkorowe (czyli jądra kresomózgowia albo jądra podstawy). Pod korą wyspy położone są dwa z nich oraz oddzielające je pasma istoty białej, zwane torebkami. Tuż pod korą wyspy leży torebka ostatnia (capsula extrema), przyśrodkowo od niej przedmurze (claustrum), następnie torebka zewnętrzna (capsula externa) i dalej - jądro soczewkowate (nucleus lentiformis), zbudowane z części bocznej zwanej skorupą (putamen) i przyśrodkowej czyli gałki bladej (globus pallidus). Jądro soczewkowate jest oddzielone przez torebkę wewnętrzną od głowy jądra ogoniastego i od wzgórza. Jądro ogoniaste (nucleus caudatus) jest największym z jąder podkorowych. Składa się z głowy, leżącej w płacie czołowym, trzonu, leżącego w płacie ciemieniowym i ogona, znajdującego się w płacie skroniowym. W przedłużeniu ogona jądra ogoniastego, w płacie skroniowym leży czwarte jądro podkorowe -ciało migdałowate (corpus amygdaloideum).

Istotę białą półkuli dzieli się na drogi projekcyjne (rzutowe), spoidłowe i kojarzeniowe. Drogi projekcyjne dzielimy na wstępujące i zstępujące. Drogi kojarzeniowe łączą blisko położone ośrodki po jednej stronie.

Kora mózgu zawiera liczne uwypuklenia zwane zakrętami (gyri). Pomiędzy zakrętami leżą bruzdy i szczeliny.

W korze rozmieszczone są ośrodki korowe, np.

1. korowy ośrodek ruchu - w obrębie płata czołowego, w zakręcie przedśrodkowym i przedniej części płacika okołośrodkowego (pole nr 4 wg Brodmanna),

1. korowy ośrodek czucia - w płacie ciemieniowym, w zakręcie zaśrodkowym i tylnej części płacika okołośrodkowego (pola nr 3, 1, 2 wg Brodmanna),

1. korowy ośrodek wzroku - na powierzchni przyśrodkowej płata potylicznego, wokół szczeliny ostrogowej (pole nr 17 wg Brodmanna),

1. korowy ośrodek słuchu - w płacie skroniowym, w zakrętach skroniowych poprzecznych Heschla (pole nr 41 wg Brodmanna),

1. korowy ośrodek węchu - w płacie skroniowym, w haku zakrętu przyhipokampowego (pole nr 34 wg Brodmanna),

1. korowy ośrodek smaku - w płacie ciemieniowym, na dolnej powierzchni zakrętu zaśrodkowego (pole nr 43 wg Brodmanna)

Komory mózgu

W każdej z półkul mózgu leży komora boczna (ventriculus lateralis) o skomplikowanym kształcie, złożona z części środkowej (leżącej w płacie ciemieniowym), rogu przedniego (w płacie czołowym), rogu tylnego (w płacie potylicznym) i rogu dolnego (w płacie skroniowym). Każda z komór bocznych łączy się otworem międzykomorowym Monro z nieparzystą komorą trzecią, która leży w międzymózgowiu. Jej boczne ściany stanowią wzgórza, dolną - podwzgórze, a w ścianie tylnej leży szyszynka. Komora III jest połączona biegnącym przez śródmózgowie wodociągiem mózgu z komorą IV, która leży w obrębie tyłomózgowia. Jej przednią ścianę czyli dno tworzy powierzchnia grzbietowa mostu i część powierzchni grzbietowej rdzenia przedłużonego. Dach komory IV tworzą konary górne móżdżku z zasłoną rdzeniową górną, część istoty białej i grudka móżdżku oraz zasłony rdzeniowe dolne i tkanka naczyniówkowa. W dachu komory IV leżą 3 otwory, które komunikują komorę IV z przestrzenią podpajęczynówkową. W komorach mózgu wytwarzany jest płyn mózgowo-rdzeniowy - częściowo przez sploty naczyniówkowe tych komór jako przesącz osocza, a częściowo jest czynnie wydzielany przez komórki ependymalne (wyściółkowe). Z komory IV płyn przepływa do przestrzeni podpajęczynówkowej, gdzie wypełnia poszczególne części tej przestrzeni zwane zbiornikami. Płyn mózgowo-rdzeniowy jest nieustannie wytwarzany i odpływa kilkoma drogami:

1. jest resorbowany do krwi żylnej przez sploty naczyniówkowe komór mózgu oraz przez żyły opony naczyniowej

1. przepływa przez ziarnistości opony pajęczej do zatoki strzałkowej górnej

1. odpływa przez wypustki opony pajęczej otaczające nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe do szczelin tkankowych leżących w osłonkach tych nerwów, a stąd do naczyń chłonnych

Układ limbiczny (systema limbicum)

zwany inaczej układem rąbka lub układem brzeżnym.

Zawiera struktury anatomiczne zlokalizowane w różnych miejscach przodomózgowia, zajmujące się sterowaniem reakcjami emocjonalnymi, czynnościami popędowymi i zachowaniem motywacyjnym.

Struktury układu limbicznego można podzielić na korowe i podkorowe, a struktury korowe na stare i młodsze.

Do struktur korowych starych zalicza się:

- opuszkę węchową

- pasmo węchowe

- trójkąt węchowy

- istotę dziurkowaną przednią

- prążki węchowe

- przegrodę kresomózgowia

Struktury korowe młodsze to:

- zakręty oczodołowe płata czołowego

- biegun skroniowy

- zakręt sklepieniowy

Struktury korowe młodsze mają związek głównie z reakcjami emocjonalnymi i z nimi związaną aktywacją układu autonomicznego (szczególnie wyraźny wpływ na ciśnienie tętnicze krwi i motorykę przewodu pokarmowego).

Struktury podkorowe kierują pierwotnymi reakcjami popędowymi (pobieranie pokarmu i wody, reakcje agresji i obrony, reakcje seksualne).

Ponadto układ limbiczny analizuje bodźce środowiska zewnętrznego pod kątem ich znaczenia emocjonalnego, kieruje zachowaniem motywacyjnym, uczestniczy w procesach pamięci świeżej i uczenia się, reguluje rytmy biologiczne.

W zakręcie obręczy, hipokampie, przegrodzie przezroczystej, zakręcie przykrańcowym i ciele migdałowatym leżą ośrodki „nagrody". W podwzgórzu, niektórych jądrach wzgórza i nakrywce śródmózgowia leżą ośrodki „kary".

Drogi układu limbicznego można podzielić na:

- drogi wewnętrzne, przebiegające między poszczególnymi częściami tego układu

- drogi zespalające układ brzeżny z międzymózgowiem i jądrami tworu siatkowatego

Wśród dróg wewnętrznych najliczniejsze są połączenia ciała migdałowatego z pozostałymi ośrodkami. Należy tu też krąg Papeza, zaczynający się od hipokampa i biegnący poprzez sklepienie, ciała suteczkowate, pęczek suteczkowo-wzgórzowy, jądra przednie wzgórza, zakręt obręczy, a stąd do hipokampa.

Drogi zespalające dochodzą do jąder wzgórza, uzdeczki i jąder podwzgórza. Mało jest połączeń z korą mózgu.

Unaczynienie mózgowia

Krew do mózgowia jest doprowadzana przez parzyste tętnice kręgowe i szyjne wewnętrzne. Tętnice kręgowe łączą się w jamie czaszki w tętnicę podstawną. Tętnica podstawna oddaje gałęzie do mostu, tętnice błędnikowe (do unaczynienia ucha wewnętrznego), 2 tętnice górne móżdżku i 2 tętnice dolne przednie móżdżku oraz dzieli się na 2 tętnice tylne mózgu.

Tętnica szyjna wewnętrzna oddaje do mózgu tętnicę łączącą tylną, tętnicę naczyniówkową (do splotu naczyniówkowego komory bocznej) oraz tętnicę przednią mózgu i tętnicę środkową mózgu.

Na podstawie mózgu, wokół podwzgórza leży koło tętnicze mózgu Willisa. W jego skład wchodzą:

• tętnica podstawna

• 2 tętnice tylne mózgu

• 2 tętnice łączące tylne

• 2 tętnice szyjne wewnętrzne

• 2 tętnice przednie mózgu

• tętnica łącząca przednia

Móżdżek jest unaczyniony przez 2 tętnice dolne tylne móżdżku od tętnic kręgowych, 2 tętnice dolne przednie móżdżku od t. podstawnej i 2 tętnice górne móżdżku od t. podstawnej.

Głównym naczyniem odprowadzającym krew żylną z mózgowia jest żyła wielka mózgu Galena, uchodząca do zatoki prostej.

Rdzeń kręgowy jest unaczyniony przez 2 tętnice rdzeniowe przednie i 2 tętnice rdzeniowe tylne odchodzące od tętnic kręgowych. Tt. rdzeniowe przednie łączą się w pojedynczą tętnicę rdzeniową przednią, dlatego wzdłuż rdzenia biegną główne 3 naczynia tętnicze. Oprócz nich do rdzenia dochodzą niektóre z tętnic korzeniowych, unaczyniających korzenie nerwów rdzeniowych.

Opony mózgowia i rdzenia kręgowego

Do powierzchni mózgowia i rdzenia kręgowego przylega bezpośrednio opona naczyniowa, wyściela ona bruzdy i szczeliny, a nawet wnika do komór mózgu, gdzie wytwarza tkankę naczyniówkową. Na zewnątrz od opony naczyniowej leży przestrzeń podpajęczynówkowa, wypełniona płynem mózgowo-rdzeniowym. Jest ona od zewnątrz ograniczona oponą pajęczą, która przylega do leżącej bardziej zewnętrznie opony twardej. Jest do niej przyciskana przez ciśnienie płynu mózgowo-rdzeniowego. Między oponą pajęczą a twardą jest jedynie potencjalna przestrzeń podtwardówkowa. Opona twarda jest zbudowana z dwóch blaszek - wewnętrznej i zewnętrznej. W kanale kręgowym blaszki te są oddzielone przestrzenią nadtwardówkową, zawierającą tkankę tłuszczową i sploty żylne kręgowe wewnętrzne, natomiast w jamie czaszki obie blaszki są ze sobą zrośnięte, jedynie w kilku miejscach nie zrastają się. W tych miejscach, pomiędzy blaszkami opony twardej leżą: zatoki żylne opony twardej, przysadka mózgowa i zwoje trójdzielne.

Zatoki żylne są to przestrzenie leżące między blaszkami opony twardej, wyścielone śródbłonkiem naczyniowym i zawierające krew żylną. Różnią się od żył brakiem zastawek i mięśniówki w budowie ich ściany.

Zatoki żylne są ułożone w dwóch systemach: górnym i dolnym.

Centrum układu górnego jest leżący na guzowatości potylicznej wewnętrznej spływ zatok. Do spływu zatok uchodzi zatoka strzałkowa górna i zatoka prosta. Krew odpływa: 1)zatokami poprzecznymi do zatok esowatych, a te uchodzą do żył szyjnych wewnętrznych i 2)zatoką potyliczną do zatok brzeżnych, które uchodzą również do żył szyjnych wewnętrznych.

W systemie dolnym zatok centrum jest parzysta zatoka jamista. Obie zatoki jamiste są ze sobą połączone zatokami międzyjamistymi przebiegającymi w przeponie siodła tureckiego. Swą nazwę zatoka jamista zawdzięcza obecności przegród łącznotkankowych, które dzielą ją na szereg jamek. Krew do zatoki jamistej dopływa przez: 1)zatokę klinowo-ciemieniową, 2)żyłę oczną górną, 3)górną gałąź żyły ocznej dolnej i 4)żyłę środkową powierzchowną mózgu. Odpływ krwi odbywa się poprzez: 1)zatokę skalistą górną do zatoki esowatej, która uchodzi do żyły szyjnej wewnętrznej, 2)zatokę skalistą dolną do żyły szyjnej wewnętrznej, 3)splot żylny skrzydłowy również do żyły szyjnej wewnętrznej.

Blaszka wewnętrzna opony twardej w jamie czaszki tworzy wypustki, które są zbudowane ze zdwojenia tej blaszki. Są to: sierp mózgu,

namiot móżdżku,

sierp móżdżku i

przepona siodła tureckiego.

Sierp mózgu (falx cerebri) biegnie w płaszczyźnie pośrodkowej, między półkulami mózgu. W jego brzegu zewnętrznym biegnie od przodu ku tyłowi zatoka strzałkowa górna, a w brzegu wewnętrznym przebiega zatoka strzałkowa dolna. Ku tyłowi brzeg wewnętrzny sierpa mózgu zrasta się z górnym brzegiem namiotu móżdżku. Wzdłuż ich połączenia biegnie zatoka prosta, powstająca z połączenia zatoki strzałkowej dolnej z żyłą wielką mózgu. Namiot móżdżku oddziela móżdżek od płatów potylicznych mózgu. W jego brzegu zewnętrznym biegną zatoki poprzeczne i skaliste górne.

Sierp móżdżku leży w płaszczyźnie pośrodkowej, poniżej sierpa mózgu i namiotu móżdżku; wchodzi pomiędzy półkule móżdżku. Kończy się powyżej otworu wielkiego kości potylicznej. Wzdłuż zewnętrznego brzegu sierpa móżdżku biegnie zatoka potyliczna, która następnie dzieli się na lewą i prawą zatokę brzeżną, biegnące wzdłuż brzegów otworu wielkiego.

Przepona siodła tureckiego przykrywa dół przysadki mózgowej, zawiera otwór dla przejścia lejka, na którym przysadka jest zawieszona, zawiera też zatoki międzyjamiste - przednią i tylną.

Drogi projekcyjne w ośrodkowym układzie nerwowym łączą z reguły odległe od siebie struktury. Niemal wszystkie drogi projekcyjne są skrzyżowane, tzn. w trakcie swego przebiegu przechodzą ze strony lewej na prawą i odwrotnie.

DROGI PROJEKCYJNE

Drogi zstępujące

Drogi zstępujące czyli ruchowe dzieli się na drogi piramidowe i pozapiramidowe.

Drogi piramidowe przewodzą impulsy dla ruchów dowolnych, czyli celowych, zamierzonych, w pełni świadomych.

Drogi pozapiramidowe przewodzą impulsy dla ruchów zautomatyzowanych, nie w pełni świadomych, mimowolnych.

Drogi piramidowe

Do tej grupy zalicza się dwie drogi: korowo-rdzeniową i korowo-jądrową.

Droga korowo-rdzeniowa (tractus corticospinalis)

Rozpoczyna się w komórkach piramidowych, leżących w przedniej (czołowej) części płacika okołośrodkowego i górnej części zakrętu przedśrodkowego (pole nr 4 Brodmanna). Te komórki stanowią I neurony tej drogi. Ich neuryty tworzą wieniec promienisty torebki wewnętrznej (corona radiata capsulae internae), następnie przechodzą przez torebkę wewnętrzną, gdzie budują 2/3 przednie tylnej odnogi tej torebki.

Z kresomózgowia droga korowo-rdzeniowa wchodzi do śródmózgowia, gdzie wspólnie z drogą korowo-jądrową tworzy 3/5 środkowe odnogi mózgu (włókna drogi korowo-rdzeniowej biegną tu leżąc bocznie od włókien drogi korowo-jądrowej). Następnie droga korowo-rdzeniowa biegnie przez część podstawną mostu. Włókna ulegają tu pewnemu rozproszeniu, ponieważ omijają jądra własne części podstawnej mostu. W rdzeniu przedłużonym droga tworzy piramidy rdzenia przedłużonego. W skrzyżowaniu piramid (decussatio pyramidum) krzyżuje się 80-85% włókien drogi korowo-rdzeniowej. Po skrzyżowaniu włókna biegną ku dołowi w sznurach bocznych rdzenia kręgowego (nazywa się je drogą korowo-rdzeniową boczną). Pozostałe 15-20% włókien (czyli te, które nie skrzyżowały się na granicy rdzenia przedłużonego i kręgowego) biegnie ku dołowi w sznurach przednich rdzenia kręgowego (droga korowo-rdzeniowa przednia). Włókna te krzyżują się w rdzeniu kręgowym (w spoidle białym) i dochodzą do α-motoneuronów rogu przedniego rdzenia kręgowego. Skrzyżowanie to ma miejsce na tej samej wysokości, na której znajdują się te synapsy. Włókna drogi korowo-rdzeniowej przedniej wyczerpują się na wysokości dolnych segmentów szyjnych rdzenia kręgowego. Droga korowo-rdzeniowa boczna kończy się również synapsami z α-motoneuronami rogu (słupa) przedniego rdzenia kręgowego. Te komórki stanowią II neurony drogi korowo-rdzeniowej.

Droga korowo-jądrowa (tractus corticonuclearis)

bywa nazywana także drogą korowo-opuszkową (tr. corticobulbaris), ponieważ jej najdłuższe włókna kończą się w rdzeniu przedłużonym.

Droga rozpoczyna się w komórkach piramidowych leżących w dolnej części zakrętu przedśrodkowego (pole nr 4 Brodmanna). Te komórki stanowią I neurony tej drogi. Ich neuryty tworzą wieniec promienisty torebki wewnętrznej, następnie biegną przez kolano torebki wewnętrznej (genu capsulae internae). Z kresomózgowia włókna przechodzą do śródmózgowia, gdzie wspólnie z drogą korowo-rdzeniową tworzą 3/5 środkowe odnogi mózgu (leżą tu przyśrodkowo od włókien drogi korowo-rdzeniowej).

W śródmózgowiu część włókien odłącza się by dojść do jąder ruchowych nerwów czaszkowych III i IV.

Ze śródmózgowia droga przechodzi do części podstawnej mostu, gdzie kolejna część włókien odłącza się by dojść do jąder ruchowych nerwów czaszkowych V, VI i VII.

Następnie droga przechodzi do rdzenia przedłużonego, gdzie włókna dochodzą do jąder ruchowych nerwów czaszkowych: IX, X, XI i XII.

W jądrach ruchowych nerwów czaszkowych leżą drugie neurony tej drogi. Charakterystyczną cechą drogi korowo-jądrowej jest częściowe skrzyżowanie jej włókien. Przed dojściem do jąder ruchowych nerwów czaszkowych część włókien przechodzi na stronę przeciwną, tzn. do jądra ruchowego nerwu czaszkowego dochodzą włókna skrzyżowane (z przeciwnej strony) i włókna nieskrzyżowane (z tej samej strony).

Wyjątkami od tej zasady są: dolna część jądra ruchowego n.VII oraz jądro ruchowe n.XII. Do nich dochodzą wyłącznie włókna skrzyżowane (z przeciwnej strony).

Jest to bardzo istotne klinicznie, ponieważ w przypadku uszkodzenia całej drogi korowo-jądrowej po jednej stronie (np. w kolanie torebki wewnętrznej), występują u chorego objawy wyłącznie z dolnej części jądra ruchowego n.VII i z jądra n.XII strony przeciwnej. Zjawisko to jest uzasadnione zaopatrywaniem pozostałych jąder ruchowych przez włókna pochodzące z obu stron. Ponadto możliwe jest różnicowanie poraże* nerwu VII. W przypadku porażenia nadjądrowego (występującego przy uszkodzeniu drogi korowo-jądrowej) porażone są mięśnie mimiczne dolnej połowy jednej strony twarzy. W porażeniu podjądrowym (czyli w przypadku uszkodzenia nerwu twarzowego) porażone są mięśnie mimiczne całej jednej strony twarzy.

Układ pozapiramidowy (systema extrapyramidalis)

Wytwarza i przewodzi impulsy dla ruchów zautomatyzowanych, mimowolnych, częściowo świadomych.

Nadrzędne ośrodki układu pozapiramidowego leżą w korze mózgu do przodu od bruzdy przedśrodkowej i do tyłu od bruzdy zaśrodkowej. Z tych ośrodków wychodzą drogi biegnące do niższych pięter układu pozapiramidowego.

Do niższych pięter tego układu należą:

1) w kresomózgowiu: jądro ogoniaste, jądro soczewkowate, przedmurze, ciało migdałowate

2) w międzymózgowiu: jądro niskowzgórzowe (nucl. subthalamicus Luysi),

jądra boczne i jądro przyśrodkowe wzgórza

3) w śródmózgowiu: jądro czerwienne, istota czarna, jądra pokrywy (=wzgórków górnych i dolnych), jądra tworu siatkowatego

4) w moście: jądra przedsionkowe i jądra tworu siatkowatego

5) w rdzeniu przedłużonym: jądra oliwki dolnej i jądra tworu siatkowatego.

W ścisłym związku z układem pozapiramidowym jest móżdżek, który jest połączony z ośrodkami kory mózgu (poprzez drogi korowo-mostowo-móżdżkowe), a także z poszczególnymi jądrami niższych pięter tego układu (np. tr. tectocerebellaris, tr. reticulocerebellaris, tr. olivocerebellaris itp. wraz z drogami biegnącymi w przeciwnym kierunku). Ponadto poszczególne jądra układu pozapiramidowego są ze sobą połączone drogami krótkimi.

Szczególnie istotne jest połączenie jąder wzgórza z jądrami kresomózgowia, gdyż umożliwia przekazanie impulsu z podkorowego ośrodka czucia (leżącego we wzgórzu) na drogi odruchu. Impuls ten następnie płynie z jądra soczewkowatego przez pętlę soczewkowatą (ansa lenticularis) do niższych pięter układu pozapiramidowego.

Z jąder układu pozapiramidowego leżących w pniu mózgu, oprócz dróg krótkich, wychodzą drogi długie:

- droga pokrywowo-rdzeniowa (tr. tectospinalis)

- droga czerwienno-rdzeniowa (tr. rubrospinalis)

- droga siatkowo-rdzeniowa (tr. reticulospinalis)

- droga przedsionkowo-rdzeniowa (tr. vestibulospinalis)

- droga oliwkowo-rdzeniowa (tr. olivospinalis).

Drogi te kończą się synapsami z α- i γ-motoneuronami leżącymi w rogu (słupie) przednim rdzenia kręgowego.

Drogi wstępujące

Drogi wstępujące (czuciowe) można podzielić na drogi czucia powierzchownego i drogi czucia głębokiego. Szczególnym rodzajem dróg wstępujących są drogi zmysłowe.

Drogi czucia powierzchownego przewodzą czucie z eksteroreceptorów, czyli czucie dotyku, ucisku, bólu, ciepła i zimna.

Drogi czucia głębokiego przewodzą czucie z proprioreceptorów, leżących w narządach układu ruchu, czyli w więzadłach, okostnej, torebkach stawowych, mięśniach, ścięgnach i powięziach. Jest to więc czucie położenia, czucie stereognostyczne i czucie wibracji. Drogi czucia głębokiego dzielimy na drogi czucia głębokiego świadomego i nieświadomego.

1. Droga rdzeniowo-opuszkowo-wzgórzowo-korowa (tr. spinobulbothalamocorticalis)

należy do dróg czucia głębokiego (proprioceptywnego) świadomego.

Pierwsze neurony tej drogi leżą w zwojach rdzeniowych (międzykręgowych). Neuryty komórek tych zwojów biegną w korzeniach tylnych do rdzenia kręgowego, gdzie dochodzą do sznura tylnego, w którym biegną ku górze. Włókna tej drogi, dochodzące do rdzenia kręgowego wyżej, układają się w sznurze tylnym bocznie od tych, które doszły niżej. Powyżej segmentu Th₅ (czyli od Th₄ począwszy w górę) sznur tylny jest podzielony przez bruzdę pośrednią tylną na dwa pęczki: przyśrodkowo leży pęczek smukły (fasciculus gracilis Golli), który zawiera włókna ze zwojów rdzeniowych do Th₅, a bocznie leży pęczek klinowaty (fasciculus cuneatus Burdachi), zawierający włókna ze zwojów rdzeniowych powyżej Th₅.

Pęczki te z rdzenia kręgowego przechodzą następnie do części grzbietowej rdzenia przedłużonego. Dochodzą tu do jądra smukłego (nucleus gracilis) i jądra klinowatego (nucleus cuneatus), gdzie włókna kończą się synapsami z komórkami tych jąder. Tak więc w tych jądrach znajdują się drugie neurony tej drogi. Neuryty komórek tych jąder biegną w części grzbietowej rdzenia przedłużonego jako włókna łukowate wewnętrzne (fibrae arcuatae internae) i krzyżują się z drugostronnymi. Skrzyżowanie to nosi nazwę skrzyżowania wstęg (decussatio lemniscorum). W dalszym przebiegu te włókna nazywamy wstęgą przyśrodkową (lemniscus medialis). Biegnie ona przez część grzbietową rdzenia przedłużonego, następnie nakrywkę mostu i nakrywkę śródmózgowia i dochodzi do wzgórza, gdzie włókna kończą się synapsami z komórkami jądra tylno-bocznego (z grupy jąder brzusznych wzgórza). W jądrze tym leżą więc III neurony tej drogi. Jądro to stanowi podkorowy ośrodek czucia. Neuryty komórek jądra brzusznego tylno-bocznego biegną w drodze wzgórzowo-korowej (tr. thalamocorticalis), przechodzącej przez tylną odnogę torebki wewnętrznej do korowego ośrodka czucia, leżącego w tylnej (ciemieniowej) części płacika okołośrodkowego i górnej części zakrętu zaśrodkowego w płacie ciemieniowym (pole nr 3, 1, 2 Brodmanna).

2. Droga rdzeniowo-wzgórzowo-korowa (tr. spinothalamocorticalis)

należy do dróg czucia powierzchownego.

Pierwsze neurony tej drogi leżą w zwojach rdzeniowych (międzykręgowych). Neuryty komórek tych zwojów biegną w korzeniach tylnych do rdzenia kręgowego, gdzie dochodzą do jądra własnego rogu tylnego. Kończą się synapsami z komórkami tego jądra, czyli w tym jądrze leżą II neurony tej drogi. Neuryty komórek tego jądra krzyżują się, czyli przechodzą na stronę przeciwną rdzenia kręgowego przez spoidło białe i rozdzielają się na dwie grupy: część z nich biegnie ku górze w sznurze przednim - nazywamy je drogą rdzeniowo-wzgórzową przednią (przewodzi czucie dotyku i ucisku), a pozostałe biegną ku górze w sznurze bocznym, tworząc drogę rdzeniowo-wzgórzową boczną (przewodzi czucie bólu, ciepła i zimna). Drogi te z rdzenia kręgowego przechodzą do części grzbietowej rdzenia przedłużonego, gdzie tworzą wstęgę rdzeniową (lemniscus spinalis), biegnie ona wraz ze wstęgą przyśrodkową przez nakrywkę mostu i nakrywkę śródmózgowia do jądra tylno-bocznego należącego do grupy jąder brzusznych wzgórza. Tu włókna kończą się synapsami z komórkami tego jądra. W jądrze brzusznym tylno-bocznym wzgórza leżą więc III neurony tej drogi. Neuryty komórek tego jądra biegną w drodze wzgórzowo-korowej (tr. thalamocorticalis), przechodzącej przez tylną odnogę torebki wewnętrznej do korowego ośrodka czucia, który leży w tylnej (ciemieniowej) części płacika okołośrodkowego i górnej części zakrętu zaśrodkowego w płacie ciemieniowym (pole nr 3, 1, 2 Brodmanna).

3. Droga jądrowo-wzgórzowo-korowa (tr. nucleothalamocorticalis)

jest to droga czuciowa nerwów czaszkowych. Należy do dróg czucia powierzchownego i głębokiego. Pierwsze neurony tej drogi leżą w zwojach czuciowych nerwów czaszkowych.

W przypadku nerwu trójdzielnego (V) jest to zwój trójdzielny (Gassera), w przypadku nerwu pośredniego (VII) jest to zwój kolanka (ggl. geniculi), dla n. językowo-gardłowego (IX) - zwój górny (wewnątrzczaszkowy) i dolny (zewnątrzczaszkowy albo skalisty) i dla nerwu błędnego (X) - zwój szyjny i zwój węzłowy.

Neuryty komórek leżących w tych zwojach, biegną odpowiednio w nerwach: trójdzielnym, pośrednim, językowo-gardłowym i błędnym i wchodzą do pnia mózgu (n. V i pośredni do mostu, a n. IX i X do rdzenia przedłużonego). Włókna te kończą się synapsami z komórkami leżącymi w jądrach czuciowych tych nerwów. W przypadku nerwu V są to:

• jądro śródmózgowiowe n.V (tu dochodzą bodźce z obszaru zakresu unerwienia n. żuchwowego - V₃),

• jądro główne (otrzymuje bodźce z części obszaru zakresu unerwienia n. szczękowego - V₂) i

• jądro rdzeniowe n.V (do niego dochodzą bodźce z pozostałej części obszaru zakresu unerwienia n.V₂ i z obszaru zakresu unerwienia n. ocznego - V₁).

W przypadku pozostałych nerwów - jądro samotne.

W tych jądrach leżą więc II neurony tej drogi. Wychodzą z nich neuryty, które po wyjściu przechodzą na stronę przeciwną pnia mózgu i tworzą wstęgę trójdzielną (lemniscus trigeminalis), biegnącą obok wstęgi przyśrodkowej przez nakrywkę mostu i nakrywkę śródmózgowia i dochodzą do wzgórza, gdzie w jądrze tylno-przyśrodkowym, należącym do grupy jąder brzusznych wzgórza, leżą III neurony, czyli włókna te kończą się synapsami z komórkami tego jądra. Neuryty komórek jądra brzusznego tylno-przyśrodkowego wzgórza biegną w drodze wzgórzowo-korowej (tr. thalamocorticalis), przechodzącej przez tylną odnogę torebki wewnętrznej i dochodzą do korowego ośrodka czucia, który leży w dolnej części zakrętu zaśrodkowego w płacie ciemieniowym (pole nr 3, 1, 2 Brodmanna).

Drogi czucia głębokiego (proprioceptywnego) nieświadomego

Do tych dróg zaliczamy drogi rdzeniowo-móżdżkowe, drogę jądrowo-móżdżkową oraz drogi wstępujące układu pozapiramidowego (tr. spinoreticularis et tr. spinotectalis).

Drogi rdzeniowo-móżdżkowe

1. Droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia (tr. spinocerebellaris anterior Goversi)

Pierwsze neurony tej drogi leżą w zwojach rdzeniowych (międzykręgowych). Neuryty komórek tych zwojów biegną w korzeniach tylnych do rdzenia kręgowego i kończą się synapsami z komórkami jądra rogu tylnego (czyli tu leżą II neurony tej drogi). Neuryty komórek tego jądra przechodzą na stronę przeciwną rdzenia kręgowego przez spoidło białe (krzyżują się) i następnie biegną ku górze w sznurze bocznym. Z rdzenia kręgowego wchodzą do rdzenia przedłużonego, biegną przez jego część grzbietową, następnie przez nakrywkę mostu i wchodzą do nakrywki śródmózgowia, odginają się i dochodzą do móżdżku przez konar górny móżdżku i zasłonę rdzeniową górną. Droga kończy się w korze płata przedniego i tylnego móżdżku oraz w jądrze kulkowatym i czopowatym.

2. Droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna (tr. spinocerebellaris posterior Flechsigi)

Pierwsze neurony tej drogi leżą w zwojach rdzeniowych (międzykręgowych). Neuryty komórek tych zwojów biegną przez korzenie tylne do rdzenia kręgowego, gdzie dochodzą do jądra piersiowego Stillinga-Clarke'a, leżącego przy podstawie rogu tylnego w segmentach C₈-L₁. W tym jądrze leżą II neurony drogi, czyli włókna, które tu doszły, kończą się synapsami z komórkami tego jądra. Neuryty komórek jądra piersiowego nie krzyżują się, biegną ku górze w sznurze bocznym tej samej strony. Z rdzenia kręgowego wchodzą do części grzbietowej rdzenia przedłużonego, odginają się i przez konar dolny móżdżku dochodzą do móżdżku, kończą się w korze płata przedniego i tylnego oraz w jądrze kulkowatym i czopowatym.

Drogi zmysłowe

Droga wzrokowa

Pierwszymi neuronami tej drogi są komórki dwubiegunowe siatkówki. Ich dendryty dochodzą do komórek pręcikowych i czopkowych, których wypustki (pręciki i czopki) są receptorami światła (fotoreceptorami). Neuryty komórek dwubiegunowych siatkówki dochodzą do komórek zwojowych siatkówki, które są II neuronami drogi wzrokowej.

Neuryty komórek zwojowych siatkówki tworzą nerw wzrokowy (n. opticus, n.II), który dochodzi do skrzyżowania wzrokowego (chiasma opticum). W skrzyżowaniu wzrokowym następuje częściowe skrzyżowanie włókien:

• całkowicie krzyżują się włókna pochodzące z części przyśrodkowych siatkówek,

• częściowo krzyżują się włókna pochodzące z plamek (dawniej: plamek żółtych) i włókna odruchu wzrokowego, a

• nie krzyżują się włókna pochodzące z części bocznych siatkówek .

Po opuszczeniu skrzyżowania wzrokowego włókna tworzą pasma wzrokowe (tractus optici). Pasmo wzrokowe dochodzi do ciała kolankowatego bocznego (corpus geniculatum laterale). W jądrze ciała kolankowatego bocznego leżą III neurony drogi wzrokowej. Synapsy mają tylko te włókna pasma wzrokowego, które dochodzą do warstw 1-4 tego jądra. Neuryty komórek tego jądra tworzą promienistość wzrokową (radiatio optica), która dochodzi do korowego ośrodka wzroku, leżącego na przyśrodkowej powierzchni płata potylicznego wokół bruzdy ostrogowej (sulcus calcarinus) - pole nr 17 Brodmanna.

Droga słuchowa

Pierwsze neurony tej drogi leżą w zwoju spiralnym ślimaka (ggl. spirale cochleae), znajdującym się w kanale spiralnym wrzecionka. Dendryty tych komórek przechodzą przez kanaliki w blaszce spiralnej kostnej i dochodzą do narządu spiralnego Cortiego, który jest receptorem słuchu. Narząd spiralny leży na błonie podstawnej w przewodzie ślimakowym.

Neuryty komórek zwoju spiralnego ślimaka biegną przez kanały podłużne wrzecionka, przechodzą przez pasmo spiralne dziurkowane i w przewodzie słuchowym wewnętrznym tworzą część ślimakową nerwu przedsionkowo-ślimakowego (VIII). Nerw biegnie do mostu, gdzie włókna dochodzą do jądra ślimakowego grzbietowego i jądra ślimakowego brzusznego i mają tam synapsy, czyli w tych jądrach leżą II neurony drogi słuchowej.

Neuryty komórek jądra ślimakowego grzbietowego biegną poprzecznie w dnie komory IV, wchodzą w głąb i przechodzą na stronę przeciwną mostu. Neuryty komórek jądra ślimakowego brzusznego również przechodzą na stronę przeciwną mostu, ale leżąc głębiej. Krzyżują się one ze wstęgą przyśrodkową, tworząc ciało czworoboczne (corpus trapezoideum), w którym leży jądro ciała czworobocznego (nucleus corporis trapezoidei) i górne jądro oliwki (nucl. olivaris sup.). W tych jądrach leżą neurony wstawkowe drogi słuchowej. Po przejściu na stronę przeciwną mostu, wszystkie włókna drogi słuchowej łączą się, tworząc wstęgę boczną (lemniscus lateralis). Wstęga boczna biegnie przez nakrywkę mostu i nakrywkę śródmózgowia, skąd przez ramię wzgórka dolnego (brachium colliculi inferioris) dochodzi do ciała kolankowatego przyśrodkowego, które jest podkorowym ośrodkiem słuchu. Tu włókna mają synapsy (w jądrze ciała kolankowatego przyśrodkowego leżą III neurony drogi). Neuryty komórek jądra ciała kolankowatego przyśrodkowego tworzą promienistość słuchową (radiatio acustica), która dochodzi do korowego ośrodka słuchu, leżącego w zakrętach skroniowych poprzecznych Heschla (pole nr 41 Brodmanna).

Droga równowagi

Pierwsze neurony tej drogi leżą w zwoju przedsionkowym (ggl. vestibulare), położonym na dnie przewodu słuchowego wewnętrznego. dochodzą do grzebieni bańkowych (w bańkach błoniastych) oraz plamki łagiewki i plamki woreczka. Grzebienie bańkowe i plamki są składowymi narządu przedsionkowego, czyli receptorami równowagi.

Neuryty komórek zwoju przedsionkowego tworzą część przedsionkową nerwu przedsionkowo-ślimakowego (VIII). Dochodzą one do leżących w moście jąder przedsionkowych: górnego, dolnego, przyśrodkowego i bocznego. W tych jądrach leżą II neurony drogi.

Neuryty komórek jąder przedsionkowych przechodzą z nakrywki mostu do części grzbietowej rdzenia przedłużonego, biegną jako droga przedsionkowo-móżdżkowa (tr. vestibulocerebellaris).

Z części grzbietowej rdzenia przedłużonego droga ta wchodzi przez konar dolny móżdżku do móżdżku, gdzie kończy się w korze płata grudkowo-kłaczkowego i w jądrze wierzchu.

Droga smakowa

Pierwsze neurony tej drogi leżą w zwojach czuciowych nerwów czaszkowych: VII, IX i X.

Dendryty komórek zwoju kolanka (zwój czuciowy n.VII) dochodzą do kubków smakowych leżących w 2/3 przednich języka.

Dendryty komórek zwoju dolnego n.IX dochodzą do kubków smakowych leżących na nasadzie języka.

Dendryty komórek zwoju węzłowego n.X dochodzą do kubków smakowych leżących w tylnej części nasady języka, przy dolinkach nagłośniowych. Kubki smakowe są receptorami smaku.

Neuryty komórek zwoju kolanka biegną w n. pośrednim, neuryty komórek zwoju skalistego - w n. językowo-gardłowym, a neuryty komórek zwoju węzłowego - w n. błędnym. Wszystkie dochodzą do jądra samotnego, gdzie mają synapsy (tu leżą II neurony drogi smakowej).

Neuryty komórek tego jądra przechodzą na przeciwną stronę pnia mózgu i dołączają się do wstęgi przyśrodkowej. Biegną z nią przez nakrywkę mostu i nakrywkę śródmózgowia i dochodzą do jądra przyśrodkowego wzgórza. Tu włókna mają synapsy (w tym jądrze leżą III neurony tej drogi).

Neuryty komórek jądra przyśrodkowego wzgórza biegną w drodze wzgórzowo-korowej (tr. thalamocorticalis), przechodzącej przez odnogę tylną torebki wewnętrznej i dochodzą do korowego ośrodka smaku, leżącego na dolnej powierzchni zakrętu zaśrodkowego w płacie ciemieniowym (pole nr 43 Brodmanna).

Droga węchowa

Pierwszymi neuronami tej drogi są komórki węchowe, leżące w błonie śluzowej okolicy węchowej jamy nosowej. Od komórek węchowych odchodzą stożki węchowe, które dzielą się na włoski węchowe. Włoski te są receptorami węchu.

Neuryty komórek węchowych noszą nazwę nici węchowych (fila olfactoria). Przechodzą one przez otwory sitowe w blaszce sitowej kości sitowej i dochodzą do opuszki węchowej (bulbus olfactorius), gdzie mają synapsy z komórkami mitralnymi, stanowiącymi II neurony tej drogi. Neuryty komórek mitralnych tworzą pasmo węchowe (tractus olfactorius), które dochodzi do trójkąta węchowego i istoty dziurkowanej przedniej.

Stąd włókna biegną dwoma drogami:

1. przez prążek węchowy boczny (stria olfactoria lateralis), próg wyspy (limen insulae) do haka zakrętu przyhipokampowego, gdzie leży korowy ośrodek węchu (pole nr 34 Brodmanna).

2. Przez prążek węchowy przyśrodkowy (stria olfactoria medialis), zakręt podspoidłowy (gyrus subcallosus), nawleczkę szarą (indusium griseum), tasiemeczkę popielatą (fasciola cinerea) [czyli zakręt tasiemeczkowy (gyrus fasciolaris)], zakręt zębaty (gyrus dentatus), rąbek haka (limbus unci = limbus Giacomini) do haka zakrętu przyhipokampowego (uncus gyri parahippocampalis).

Układ nerwowy obwodowy

Nerwy rdzeniowe, w liczbie 31 par, dzielą się na gałęzie. Każdy nerw rdzeniowy zawiera włókna ruchowe, czuciowe i współczulne pozazwojowe. Zarówno gałęzie przednie, jak i tylne są zbudowane również z takich włókien. Włókna czuciowe są dendrytami komórek zwojów międzykręgowych, ruchowe to neuryty komórek rogu przedniego rdzenia kręgowego, a współczulne pozazwojowe są neurytami komórek zwojów przykręgowych.
Gałęzie przednie nerwów rdzeniowych tworzą sploty: szyjny (C₁-C₄), ramienny (C₅-Th₁), lędźwiowy (L₁-L₄) i krzyżowy (L₄-Co). Z tych splotów wychodzą nerwy obwodowe.

Nerwy splotu szyjnego unerwiają mięśnie szyi, przeponę, opłucną, osierdzie, część otrzewnej. Nerwy splotu ramiennego unerwiają kończynę górną. Splot lędźwiowy unerwia kończynę dolną i mięśnie brzucha. Splot krzyżowy unerwia kończynę dolną i mięśnie dna miednicy. Ze splotu krzyżowego wychodzi m.in. największy z nerwów organizmu ludzkiego - nerw kulszowy (n. ischiadicus).

Gałęzie przednie piersiowych nerwów rdzeniowych nie tworzą splotów, noszą one nazwę nerwów międzyżebrowych (ostatni to nerw podżebrowy) i przebiegają metamerycznie w przestrzeniach międzyżebrowych. Unerwiają skórę klatki piersiowej i brzucha, mięśnie głębokie klatki piersiowej, mięśnie brzucha, opłucną i otrzewną.

Główne nerwy obwodowe

Nazwa splotu	Utworzony przez gałęzie przednie nerwów rdzeniowych	Główne nerwy obwodowe
SZYJNY	C1-C4	n. przeponowy
RAMIENNY	C5-Th1	n. promieniowy, n. pośrodkowy, n. łokciowy
LĘDŹWIOWY	L1-L4	n. udowy, n. zasłonowy
KRZYŻOWY	L4-Co	n. kulszowy

Z mózgu wychodzi bądź wchodzi do niego 12 par nerwów czaszkowych. Tabela przedstawia je w krótkim zarysie:

Krótkie zestawienie nerwów czaszkowych

Nr	Nazwa	Komponenty	Lokalizacja jąder	Przybliżony zakres unerwienia
I	n. węchowy	Z	Kresomózgowie	węch
II	n. wzrokowy	Z	Zawzgórze	wzrok
III	n. okoruchowy	R, P	Śródmózgowie	mięśnie gałki ocznej
IV	n. bloczkowy	R	Śródmózgowie	jeden z mięśni zewnętrznych oka
V	n. trójdzielny	C, R	śródmózgowie, most, rdzeń przedłużony
V1	n. oczny	C	rdzeń przedłużony	skóra czoła, górna powieka, spojówka
V2	n. szczękowy	C	rdzeń przedłużony, most	zęby szczęki, skóra twarzy
V3	n. żuchwowy	C, R	C- śródmózgowie, R- most	R:mięśnie żwaczowe, C: skóra twarzy, policzek, trzon języka, zęby żuchwy, ucho zewnętrzne
VI	n. odwodzący	R	most	jeden z mięśni zewnętrznych oka
VII	n. twarzowy (C, P- n. pośredni)	R, C, P	most	R: mięśnie wyrazowe, C:trzon języka (smak), P: gruczoł łzowy, gruczoły podniebienne, wargowe górne, błona śluzowa jamy nosowej, ślinianki: podżuchwowa i podjęzykowa
VIII	n. przedsionkowo-ślimakowy	Z	most	słuch i równowaga
IX	n. językowo-gardłowy	R, C, P.	rdzeń przedłużony	gardło, mięśnie podniebienia miękkiego, nasada języka, ślinianka przyuszna, gruczoły policzka i wargowe dolne
X	n. błędny	R, C, P	rdzeń przedłużony	R:część mięśni gardła, krtań, C,P: przełyk, tchawica, oskrzela, płuca, serce, żołądek, wątroba, trzustka, jelito cienkie, część jelita grubego, nerki, nadnercza, moczowody, gonady
XI	n. dodatkowy	R	rdzeń przedłużony	część mięśni gardła, przełyk, krtań, 2 mięśnie szyi
XII	n. podjęzykowy	R	rdzeń przedłużony	mięśnie języka

Objaśnienie skrótów: n. - nerw, R- ruchowy, C- czuciowy, P- przywspółczulny, Z- zmysłowy

NARZĄDY ZMYSŁÓW

Zmysł węchu

Receptorami węchu są włoski węchowe odchodzące od stożków węchowych, które są wypustkami komórek węchowych. Komórki te leżą w błonie śluzowej tzw. okolicy węchowej jamy nosowej. Okolica ta obejmuje małżowinę nosową górną, część małżowiny nosowej środkowej i górną część przegrody jamy nosowej. Z komórek węchowych wychodzą neuryty zwane nićmi węchowymi (fila olfactoria). Przechodzą one do przedniego dołu czaszki, gdzie dochodzą do parzystej opuszki węchowej. W opuszce mają synapsy z komórkami mitralnymi. Neuryty tych komórek biegną w pasmach węchowych do tzw. trójkątów węchowych leżących w kresomózgowiu. Stąd pobudzenie biegnie przez prążki węchowe przyśrodkowy i boczny do haka zakrętu hipokampa w płacie skroniowym, gdzie leży korowy ośrodek węchu.

Zmysł smaku

Receptorami smaku są kubki smakowe, leżące w większości na brodawkach smakowych języka. Istnieją też pojedyncze kubki leżące luzem na nasadzie języka i w ścianie gardła. Do brodawek smakowych należą: 1) brodawki okolone w liczbie 7-12, leżące na grzbiecie trzonu języka, do przodu od bruzdy granicznej, 2) brodawki grzybowate, rozrzucone na grzbiecie trzonu języka i 3) brodawki liściaste, leżące w tylnej części bocznego brzegu trzonu języka. Impulsy smakowe płyną z kubków smakowych leżących w przednich 2/3 języka przez strunę bębenkową do zwoju kolanka i dalej - neurytami komórek tego zwoju biegnącymi w nerwie pośrednim do jądra samotnego. Z tylnej części nasady języka impulsy odprowadza nerw błędny do zwoju węzłowego i neuryty komórek tego zwoju dochodzą również do jądra pasma samotnego. Z pozostałej części nasady i z brodawek okolonych impulsy płyną nerwem językowo-gardłowym do zwoju wewnątrz- lub zewnątrzczaszkowego, stąd neurytami komórek tych zwojów do jądra samotnego. Neuryty komórek jądra samotnego przechodzą na przeciwną stronę pnia mózgu i dochodzą do wzgórza, skąd impuls płynie do korowego ośrodka smaku w płacie ciemieniowym.

Zmysł wzroku

Receptorami wzroku są pręciki i czopki. Są one wypustkami komórek pręcikowych i czopkowych leżących w siatkówce - najgłębszej warstwie ściany gałki ocznej. Siatkówka albo warstwa nerwowa ma część wzrokową i ślepą. Część ślepa leży bardziej z przodu, nie zawiera receptorów, zresztą nie docierają do niej promienie świetlne. W części wzrokowej, w pobliżu tylnego bieguna gałki ocznej leży tzw. plamka (dawniej: plamka żółta). W obrębie tej części występuje przewaga liczebna czopków nad pręcikami. W środku plamki leży dołek środkowy, który zawiera wyłącznie czopki. Jest to miejsce najostrzejszego widzenia (obraz, z którego promienie tu padają jest odbierany jako ostry, wyraźny). Im dalej od plamki tym mniej czopków a więcej pręcików. Czopki są przystosowane do widzenia dziennego. Jest to widzenie precyzyjne, wyraźne i kolorowe. Pręciki są odpowiedzialne za widzenie przy słabym natężeniu światła. Jest to widzenie czarno-szare, najlepiej są postrzegane kontury przedmiotów. Pręciki są bardzo wrażliwe na ruch przedmiotu w polu widzenia. W tylnej części siatkówki leży też miejsce pozbawione receptorów zwane tarczą nerwu wzrokowego. Jest to miejsce, gdzie zbierają się przed wyjściem z gałki ocznej włókna nerwowe tworzące nerw wzrokowy. Część pola widzenia, z której promienie padają na tarczę nerwu wzrokowego nie jest widoczna i dlatego nosi nazwę plamki ślepej (czyli plamka ślepa jest częścią pola widzenia a nie gałki ocznej). Zewnętrznie od siatkówki leży warstwa naczyniowa gałki ocznej. Wyróżnia się w niej 3 części: naczyniówkę, ciało rzęskowe i tęczówkę. Naczyniówka jest największą częścią, pokrywa od zewnątrz część wzrokową siatkówki. Do przodu od niej leży ciało rzęskowe o kształcie pierścienia, na przekroju ma kształt trójkątny. W ciele rzęskowym leży mięsień rzęskowy odpowiedzialny za akomodację oka. Najbardziej z przodu w warstwie naczyniowej leży tęczówka - krążek zawierający centralnie położony otwór zwany źrenicą. Tęczówka zawiera 2 mięśnie: zwieracz i rozwieracz źrenicy. Są to mięśnie gładkie, odpowiedzialne za adaptację oka. Zewnętrzną warstwą gałki ocznej jest warstwa włóknista, która ma 2 części: twardówkę i rogówkę. Rogówka leży z przodu gałki ocznej, jest przezroczysta, ma zdolność załamywania światła (załamuje silniej niż soczewka). Rogówka jest silnie unerwiona bólowo. Twardówka pokrywa większą część gałki ocznej, jest nieprzezroczysta, przebita licznymi naczyniami i nerwami, stanowi miejsce przyczepu mięśni poruszających gałką oczną. Od przodu twardówka jest częściowo pokryta spojówką. Wzdłuż granicy twardówki i rogówki biegnie zatoka żylna twardówki zwana dawnej kanałem Schlemma.

Od ciała rzęskowego odchodzą włókienka tzw. obwódki rzęskowej, które dochodzą do soczewki leżącej za tęczówką. Dzięki tym włókienkom soczewka może być spłaszczana gdy patrzy się na przedmiot położony daleko. Są one wtedy naprężane przez kurczące się włókna promieniste (południkowe) mięśnia rzęskowego. Podczas patrzenia na bliski przedmiot soczewka dzięki własnej elastyczności grubieje by odpowiednio załamać światło. Obwódka rzęskowa jest wtedy rozluźniona dzięki skurczowi włókien okrężnych mięśnia rzęskowego.

Do tyłu od soczewki gałka oczna jest wypełniona ciałem szklistym, objętym własną torebką. Do przodu od ciała szklistego, wokół soczewki, między nią a ciałem rzęskowym leży przestrzeń zwana tylną komorą oka. Zawiera ona obwódkę rzęskową a wypełniona jest cieczą wodnistą wytwarzaną przez ciało rzęskowe. Komora tylna jest ograniczona od przodu przez tęczówkę, od tyłu przez torebkę ciała szklistego, od zewnątrz przez ciało rzęskowe, od wewnątrz przez soczewkę.

Do przodu od tęczówki leży komora przednia, ograniczona od przodu przez wewnętrzną powierzchnię rogówki, od tyłu przez przednią powierzchnię tęczówki i część soczewki (tę część, która leży do tyłu od źrenicy) oraz od zewnątrz przez kąt tęczówkowo-rogówkowy, zawierający tzw. więzadło grzebieniaste. Komora przednia jest wypełniona cieczą wodnistą.

Ciecz wodnista jest uwalniana przez ciało rzęskowe do tylnej komory oka, skąd przepływa między soczewką a tęczówką, następnie przez źrenicę do komory przedniej, a z niej przez przestrzenie Fontany (między włóknami więzadła grzebieniastego) i dalej przez otwory w siateczce beleczkowej do zatoki żylnej twardówki. Stamtąd odpływa do żył wodnych, uchodzących do żył spojówkowych i nadtwardówkowych.

Impuls wzrokowy przepływa z receptorów poprzez komórki pręcikowe i czopkowe do komórek dwubiegunowych siatkówki, które przekazują go do komórek zwojowych siatkówki. Neuryty komórek zwojowych tworzą nerw wzrokowy, który po wyjściu z gałki ocznej przebiega przez oczodół i w dole środkowym czaszki krzyżuje się z drugostronnym w tzw. skrzyżowaniu wzrokowym. Całkowicie krzyżują się włókna z części przyśrodkowych siatkówek, częściowo włókna z plamek, natomiast z części skroniowych nie krzyżują się. Ze skrzyżowania wzrokowego wychodzą pasma wzrokowe, biegnące do ciał kolankowatych bocznych. Stamtąd impuls płynie przez promienistości wzrokowe do ośrodków korowych w płatach potylicznych półkul mózgowych.

Zmysł słuchu i równowagi

Receptory obu tych zmysłów mieszczą się w uchu wewnętrznym zwanym też błędnikiem. Jednakże w skład narządu zmysłu słuchu wchodzi również ucho zewnętrzne i środkowe.

Ucho zewnętrzne składa się z małżowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego. Małżowina jest strukturą chrzęstną pokrytą skórą, dzięki jej specyficznemu kształtowi może lepiej wyłapywać fale akustyczne w powietrzu. Przewód słuchowy zewnętrzny ma część chrzęstną i kostną, jest wyścielony skórą. Od ucha środkowego oddziela go błona bębenkowa.

Ucho środkowe złożone jest z jamy bębenkowej, trąbki słuchowej oraz jamy i komórek sutkowych. Wszystkie te części są powietrzne, jedynie trąbka słuchowa, a ściślej jej część chrzęstna ma światło zamknięte i otwierane jedynie okresowo, podczas połykania lub ziewania. Trąbka słuchowa łączy jamę bębenkową z częścią nosową gardła, gdzie uchodzi na ścianie bocznej. Zadaniem trąbki jest wyrównywanie ciśnienia powietrza w jamie bębenkowej z ciśnieniem w otoczeniu.

Jama bębenkowa jest niewielką przestrzenią leżącą w części skalistej kości skroniowej, ma kształt dwuwklęsłej soczewki, ponieważ ściana boczna i przyśrodkowa zbliżają się do siebie.

W jamie bębenkowej leży łańcuch kosteczek słuchowych: młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Młoteczek jest zrośnięty swoją rękojeścią z błoną bębenkową, głowa młoteczka łączy się stawowo z trzonem kowadełka. Odnoga długa kowadełka łączy się stawowo z głową strzemiączka. Podstawa strzemiączka zamyka okienko owalne leżące w przyśrodkowej ścianie jamy bębenkowej. Na przewodzenie drgań akustycznych przez kosteczki mają wpływ dwa mięśnie (poprzecznie prążkowane):

• mięsień napinacz błony bębenkowej zwiększa wrażliwość na drgania i tym samym ostrość słuchu i

• mięsień strzemiączkowy - stabilizuje strzemiączko, utrudniając jego drgania, czyli osłabia ostrość słuchu.

Błędnik kostny składa się ze ślimaka, przedsionka i 3 kanałów półkolistych. Ślimak jest siedzibą narządu słuchu, pozostałe struktury wiążą się ze zmysłem równowagi.

Przedsionek jest środkową częścią błędnika, na jego bocznej ścianie leży okienko owalne (inaczej okienko przedsionka) zamknięte podstawą strzemiączka. Od jego tylnej ściany odchodzą i do niej dochodzą 3 kanały półkoliste (przedni, tylny i boczny), każdy ułożony do każdego pod kątem prostym. Każdy z kanałów zaczyna się bańką kostną, wewnątrz kanałów leżą przewody półkoliste (błoniaste), zaczynające się bańkami błoniastymi. Na przyśrodkowej ścianie przedsionka leży łagiewka i woreczek - kolejne części błędnika błoniastego. Błędnik błoniasty jest wypełniony płynem zwanym śródchłonką, a pomiędzy ścianą błędnika kostnego a błędnikiem błoniastym przepływa przychłonka. Na ścianie łagiewki i woreczka leżą receptory równowagi - plamka łagiewki i plamka woreczka, zbudowane z leżących na błonie podstawowej komórek rzęsatych, których rzęski są wraz z tzw. kamyczkami błędnikowymi zanurzone w galaretowatej substancji. Plamki te są wrażliwe na działanie przyspieszenia liniowego, wówczas kamyczki uciskając rzęski powodują wytworzenie impulsu w komórkach receptorowych.

W bańkach błoniastych leżą inne receptory równowagi - grzebienie bańkowe. Są zbudowane z komórek kształtu walcowatego, które w środku grzebienia są najwyższe i mają najdłuższe rzęski. Rzęski tych komórek również są zanurzone w substancji galaretowatej. Wrażliwe są na ruch śródchłonki w przewodach półkolistych, który odbywa się gdy działa przyspieszenie kątowe.

Ślimak jest zbudowany z centralnie położonego wrzecionka i kanału spiralnego ślimaka, który owija się wokół wrzecionka 2,5 - 2,75 raza. Wierzchołek ślimaka nosi nazwę osklepka. W kanale spiralnym ślimaka leżą 3 przestrzenie: schody przedsionka, schody bębenka i przewód ślimakowy. Zarówno schody przedsionka, jak i bębenka zawierają przychłonkę, natomiast przewód ślimakowy, należący do błędnika błoniastego, jest wypełniony śródchłonką. Jest on oddzielony od schodów przedsionka przez tzw. błonę przedsionkową a od schodów bębenka przez błonę (blaszkę) podstawną. Schody przedsionka od schodów bębenka oddziela blaszka spiralna kostna, odchodząca od ściany wrzecionka. Od wolnego brzegu tej blaszki do ściany kanału spiralnego ślimaka przebiega wspomniana wyżej błona podstawna. Na tej właśnie błonie, wewnątrz przewodu ślimakowego, leży receptor słuchu czyli narząd spiralny Cortiego. Drgania śródchłonki wypełniającej przewód ślimakowy powodują generowanie w tym narządzie impulsu nerwowego, który z receptora płynie dendrytami do komórek zwoju spiralnego ślimaka (leżącego w obrębie wrzecionka), z nich wychodzą neuryty, które tworzą nerw ślimakowy (część słuchowa VIII nerwu czaszkowego).

KA. - str.65

---