PRAWO RZYMSKIE ZAGADNIENIA NA EGZAMIN

1. POŻYCZKA

Nexum

Pierwsza znana w prawie rzymskim pożyczka to nexum. Była to czynność dokonywana przy użyciu spiżu i wagi - per aes et libram, podczas której libripens odważał pożyczoną kwotę przy 5 świadkach. Dłużnik, który nie spłacił pożyczki w terminie, podlegał egzekucji osobistej bez wyroku. Lex Poetelia z 326 r. pne zakazała zabijania i sprzedaży takich dłużników trans Tiberim. Od niej dłużnik znajdował się w sytuacji podobnej do niewoli - addictus.

Mutuum

Mutuum (pożyczka nieformalna) wyparła surową nexum dość wcześnie. Był to kontrakt realny, jednostronnie zobowiązujący (tylko dłużnika), stricti iuris (dłużnik miał obowiązek zwrócić tylko to, co było przedmiotem pożyczki), w którym mutui dans (wierzyciel) poprzez traditio przekazywał mutui accipiens (dłużnik) pewne rzeczy zamienne (res fungibiles). Mutui accipens miał obowiązek zwrócić takie same (a nie te same) rzeczy w tej samej ilości i jakości. Mutuum było zaskarżalne od momentu wręczenia rzeczy a nie od chwili porozumienia. Odsetki musiały być regulowane osobno w dodatkowej stypulacji - stipulatio usurarum. Zwrotu pożyczki mutui dans mógł się domagać poprzez: condictio certae creditae pecuniae lub condictio certae rei. Świadczenia odsetek za pomocą actio ex stipulatu. W ramach walki z lichwą oprocentowanie pożyczki było wciąż prawnie zmniejszane i wynosiło: 100% rocznie w Ustawie XII Tablic, 12% rocznie pod koniec republiki, 6% rocznie za Justyniana. Wysokie odsetki były możliwe tylko przy pożyczce morskiej (do Justyniana 100%, potem 12%).

S.C. Macedonianum uchwalona po zabójstwie ojca przez Macedo, uregulowała problem pożyczki zaciągniętej przez filius familias bez zgody ojca, uznając taką pożyczkę za obligatio naturalis.

Pożyczka morska - foenus nauticum lub pecunia traiecticia

Przedmiot pożyczki przeznaczony był na zakup towaru, który miał być transportowany drogą morską. Dłużnik przewoził towar drogą morską na ryzyko wierzycila, z tego powodu wierzycielowi wolno było wymówić bardzo wysokie odsetki - 100%, a od Justyniana 12% w skali rocznej.

2. PRZEDMIOT ZOBOWIĄZANIA

Zobowiązaniem (obligatio) - nazywamy stosunek prawny między dwiema stronami z których jedna zwana wierzycielem (creditror) ma prawo domagania się pewnego świadczenia od strony drugiej ta zaś zwana dłużnikiem (debitor) ma obowiązek świadczenie to spełnić. Na taki stosunek można patrzeć z dwóch stron. Z jednej mamy prawo wierzyciela do domagania się od dłużnika określonego zachowania - wierzytelność, creditorum. Z drugiej jest to obowiązek dłużnika do określonego zachowania się - dług, debitum. Jest to prawo podmiotowe względne, dla ochrony którego występuje powództwo in personam.

Podmiotami zobowiązania były strony zobowiązania wierzyciel i dłużnik (ew. kilku).

Przedmiotami zobowiązania były rzeczy indywidualnie oznaczone - in specie lub gatunkowo - in genere. Zaginięcie rzeczy określonej jako species powodowało wygaśnięcie zobowiązania ze względu na niemożliwość wykonania zobowiązania impossibilium nulla obligatio. Rzecz oznaczona gatunkowo mogła być zastąpiona inną - genus perire non censetur - gatunek nie może zaginąć.

Treścią każdego zobowiązania jest jakieś świadczenie w przyszłości a jego przedmiot jak to poznaliśmy z definicji zobowiązań Paulusa określali rzymianie jako dare, facere, praestare.

• dare - dłużnik był zobowiazany do przeniesienia na własność wierzyciela jakieś rzeczy

• facere - dłużnik miał coś uczynić dla wierzyciela, lub ciążył na nim obowiązek nie czynienia - non facere

• praestare - wieloznaczny, najczęściej oznaczał obowiazek dłużnika do uiszczenia odszkodowania w wypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania

Świadczenie jako przedmiot zobowiązania - wymogi:

• fizyczna i prawna możliwość do spełnienia (impossibilium nulla obligatio)

• dozwolone prawnie i moralnie

• dostatecznie określone - dłużnik wie, do czego jest zobowiazany, wierzyciel - do czego jest uprawniony, a sędzia - o co toczy się spór

• dla wierzyciela musiało mieć wartość ekonomiczną

Obowiązek świadczenia - dare, facere, praestare - istniał do litis condestatio, później przeobrażał się w obowiązek poddania się zasądzeniu - condemnari oponere. Od chwili zasądzenia w obowiązek wykonania wyroku - iudicatum facere oponere.

Dłużnik mógł być zobowiązany alternatywnie do kilku świadczeń, a spełnienie jednego uwalniało dłużnika od zobowiązania - zobowiązanie przemienne (obligatio alternativa). Należy od niego odróżnić upoważnienie przemienne. Występowało ono gdy dłużnik zobowiązany był do spełnienia określonego świadczenia, ale mógł się od tego obowiązku uchylić przez świadczenie czegoś innego, np. przy odpowiedzialności noksalnej.

Zobowiązanie może być podzielne - świadczenie może być spełnione w częściach, ratach w różnym czasie i bez wpływu na jego istotę lub wartość albo niepodzielne.

3. POSIADANIE - ISTOTA I RODZAJE

Posiadanie - possessio - jest władztwem faktycznym nad rzeczą, z zamiarem zachowania jej dla siebie. W skład possessio wchodzą dwa elementy:

• corpus - element obiektywny - władztwo faktyczne, polegające na możliwości robienia z rzeczą tego, co się władajacemu podoba

• animus rem sibi habendi, animus possissendi - element subiektywny - zamiar zachowania rzeczy dla siebie, z wykluczeniem osób trzecich.

Element subiektywny odróżnia posiadanie od detencji. Detencja - detentio - to takie faktyczne władztwo nad rzeczą, w którym występuje jedynie corpus, a władca nie ma zamiaru zachować rzecz dla siebie, lecz wykonuje władztwo w czyimś imieniu - animus rem alteri habendi. Detencja nie jest posiadaniem, mimo iż źródła określają ją jako possessio naturalis lub possessio corpore.

Geneza posiadania

Geneza posiadania była jedną z najbardziej spornych problemów wśród jurystów rzymskich. Jeśli przyjmiemy, że posiadanie to nie prawo, lecz stan faktyczny - nihil commune habet proprietas cum possessione - własność nie ma nic wspólnego z posiadaniem (Ulpian), to oznacza, że jego byt jest oderwany z jakimkolwiek porządkiem prawnym. Początku posiadania należy się doszukiwać tam, skąd Nerva filius wywodzi genezę własności: Własność rzeczy wywodzi się z naturalnego posiadania. Zatem posiadanie jest tym stanem, który poprzedza ukształtowanie się prawa własności. Tym samym posiadanie jest tak stare jak walka człowieka z rzeczywistością. Przedmiotem posiadania człowieka pierwotnego były zebrane owoce, narzędzia itd. Jeżeli władanie takie było połączone z wolą zachowania tych rzeczy dla siebie, a otoczenie to tolerowało, to było to posiadanie. Ochronie władztwa faktycznego służyły: obrona konieczna i samopomoc. O prawie własności możemy mówić dopiero wtedy, gdy z ochroną przyszło państwo.

Prawo rzymskie oddzieliło posiadanie od własności: separata esse debet possessio a proprietate”. Najdawniejsze prawo rzymskie nie interesowało się posiadaniem i jego ochroną, chyba że prowadziło do nabycia własności w drodze usucapio. Było to usus, czyli używanie. W końcu pretor przyznał ochronę interdyktalną w stosunku do eksploatujących grunty publiczne (ager publicus), które stanowiły własność narodu rzymskiego i dlatego nie mogły być przedmiotem usucapio. Od tego momentu możemy mówić o possessio. Prawdopodobnie najstarszym interdyktem służącym ochronie posiadania był interdictum uti possidetis. W okresie republiki ochronę interdyktalną rozciągnięto na trzech innych dzierżycieli cudzej rzeczy: wierzycieli zastawniczych, prekarzystów i depozytariuszy sekwestrowych. Termin possessio ostatecznie wyparł termin usus, gdy pretor udzielił ochrony dla posiadaczy suo nomine i posiadających właścicieli.

Rodzaje posiadania

Possessio iusta - gdy stan faktyczny odpowiadał prawu, tzn. wówczas gdy właściciel rzeczy był jej posiadaczem

Possessio iniusta - bezprawne posiadanie

Vitiosa possessio - posiadanie wadliwe, któremu pretor odmawiał ochrony: uzyskane siłą (vi), podstępnie (clam), prekaryjne (precario), gdy mimo wezwania do zwrotu prekarium pokarzysta rzeczy nie zwrócił.

Possessio non vitiosa - posiadanie nie wadliwe

Possessio bonae fidei - posiadanie w dobrej wierze, gdy posiadacz uważa, że posiadanie mu przysługuje. Posiadacz w dobrej wierze mógł dokonać zasiedzenia.

Possessio civilis - posiadanie prowadzące do zasiedzenia (possessio ad usucaptionem)

Possessio malae fidei - posiadanie w złej wierze, gdy posiadacz jest świadom, że wykonując władztwo nad rzeczą krzywdzi kogoś. Władanie takich osób nigdy nie prowadzi do zasiedzenia.

Possessio ad interdicta - władztwo faktyczne chronione w drodze interdyktów, chroniło nawet złodzeja, korzystali z niego niektórzy dzerżyciele (zastawnik, prekarzysta, sekwester, później dzierżawca wieczysty i superficjariusz). Władanie tych osób nigdy nie prowadzi do zasiedzenia.

Quasi possessio - posiadanie prawa, z którym połączone było władanie rzeczą, otoczone ochroną interdyktalną

Possessio iuris - posiadanie prawa

Posiadacz miał uprzywilejowaną pozycję - w procesie windykacyjnym nie ciążył na nim, jako na pozwanym, obowiązek przeprowadzenia dowodu. Jeśli wygrał proces nabywał po nim na spornej rzeczy prawo własności. Posiadanie w dobrej wierze, rzeczy znajdujacej się w obrocie gospodarczym i z słusznym tytułem prowadziło do zasiedzenia po określonym prawnie czasie.

4. NOWACJA

.Nowacja polegała na zastąpienie jednego zobowiazania nowym stosunkiem obligacyjnym, który wstępował w miejsce poprzedniego. Dokonywała się przez stypulacje.

Nowację przeprowadzano w celu modyfikacji zobowiazania - novatio inter easdem personas - między tymi samymi osobami. W ten sposób strony mogły zmienić terminświadczenia, charakter stosunku obligacyjnego, dodać warunek lub termin, albo je znieść. Prawo justyniańskie dopuszczało także zmianę przedmiotu świadczenia za zgodą wierzyciela - datio in solutum.

Nowację przeprowadzano także w celu zmiany jej podmiotów - novatio inter novas personas - między nowymi osobami. Mogła to być delegacja czynna (zmiana wierzycieli) lub bierna (zmiana osoby dłużnika). Zmiana wierzycieli następowała poprzez przyrzeczenie dłużnika nowemu wierzycielowi tego, co winien świadczyć wierzycielowi dotychczasowemu. Powodowało to umorzenie dotychczasowego zobowiązania i powołanie do życia nowego stosunku obligacyjnego. Wraz z wygaśnięciem starego zobowiązania wygasały wszystkie prawa akcesoryjne. Akt nowacji nie mógł dojść do skutku bez udziału dłużnika, ale nowy wierzyciel uzyskiwał definitywnie prawa podmiotowe, czyli odwrotnie niż w przypadku wykorzystania zastępstwa procesowego, które mogło się odbyć bez udziału dłużnika z zachowaniem praw akcesoryjnych, ale nowy wierzyciel - procurator lub cognitor nie zyskiwał definitywnie praw podmiotowych aż do litis contestatio. Zmiana dłużnika, która mogła dokonać się tylko przez nowację, nie mogła nastąpić bez zgody wierzyciela, ale mogła dojść do skutku bez zgody dłużnika - expromissio

W prawie jutyniańskim nowacja przeszła gruntowną reformę - konieczny stał się animus novandi - wola stron musiała być uzewnętrzniona, inaczej nowe zobowiązanie występuje kumulatywnie obok starego stosunku.

Za Cycerona wymyślono stipulatio Aquiliana - formułkę dzięki której poprzez jedną stypulację można było objąć wszystkie zobowiązania nowacją i ewentualnie umorzyć poprzez jedną acceptilatio.

5. ZNIEWAGA

Zniewaga (iniuria) - zamierzone i sprzeczne z prawem nieuszanowanie cudzej osobowości za pomocą czynów lub słów.

Zniewaga (iniuria) był to delikt bezprawnego naruszenia osobowości człowieka wolnego. Jej początki sięgają prawa XII tablic (451/450 rok p.n.e.). W Ustawie XII Tablic istniały trzy przypadki zniewagi:

• membrum ruptum - ciężkie okaleczenie (utrata części cała - kara talionu)

• os fractum - złamanie kości (300 asów jeśli poszkodowany był osobą wolną, 150 - jeśli był niewolnikiem)

• czynne naruszenie nietykalności cielesnej - 25 asów

Pretor - poszkodowany sam określa w formułce na czym polega inkryminowany czyn, a sędzia oszacuje szkodę. W przypadku iniuria atrox (ciężki przypadek) pretor sam szacował szkodę i stanowiła ona górną granicę dla sędzich. Sprawy o iniurię rozpatrywało kolegium rekuperatorów.

Rozwój historyczny stworzył później skargę actio iniuriarum aestimatoria dostęną dla poszkodowanego. Była to skarga noksalna, infamujaca, osobista. Odmiennie niż w innych deliktach sędzia mógł orzekać zgodnie z zasadą słuszności (in bonum et aequum) stosownie do winy sprawcy. Prawo poszkodowanego nie przechodziło na dziedziców. Jeśli pozwany został uwolniony, miał prawo na podstawie powództwa wzajemnego żądać 1/10 tego czego żadał powód.

Rodzaje:

• convicium - publiczne znieważenia

• ademptio pudicitia - obraza skromności kobiety i młodocianych

• ne quid infamandi causo fiat - pohańbienie

Lex Cornelia de iniuriis - 81pne - regulowała odpowiedzialność sprawcy za uderzenie (pulsare), pobicie (verberare) i najście (domum introire) i były to przestępstwa publiczne. Justynian pozostawił poszkodowanemy wybór: czy dochodzić szkód w procesie publicznym czy w postępowaniu prywatnym.

6. WŁASNOŚĆ - POJĘCIE I OGRANICZENIA

Własność - dominium, proprietas - wśród pieciu praw rzeczowych jedyne pełne prawo na rzeczy, bezwzględne i skuteczne erga omnes. Prawo rzymskie dawało właścicielowi nad rzeczą władzę wyłączną, absolutną i nieograniczoną. Było to prawo podmiotowe jednolite. Prawo własności zawiera w sobie dwie funkcje: dodatnią, przejawiającą się w możności dowolnego rozporządzania rzeczą i ujemną, dozwalającą na wykluczenie od wpływu na daną rzecz osób trzecich. Prawodpodobnie własność publiczna jest wcześniejsza niż prywatna, a ta ostatnia najpierw ukształtowała się na rzeczach ruchomych, ale Ustawa XII Tablic znała już własność na nieruchomościach. Juryści rzymscy nie wytoworzyli definicji prawa własności. Instytucje Gaiusa podają, że własność to pełne władztwo nad rzeczą (plena in re potestas), Bartolus definiuje własność jako robienie z rzeczą materialną wszystkiego, co nie jest przez prawo zakazne - dominium est ius de re corporali perfecte disponendi, nisi lege prohibeatur. Pierwszy właściciel to erus. Później własność określana była jako mancipium lub mancupium. Pierwszym rodzajem własności prywatnej w Rzymie jest własność kwirytalna, przysługująca jedynie pełnoprawnym obywatelom rzymskim - Quirites. Zwie się ją również własnością cywilną. Później dzięki działalności pretorów wykształciła się własność bonitarna i zaczęło występować zjawisko duplex dominium. Na prowincjach nie mówi się o własności ze względu na nakładane tributum (prowincje cesarskie) i stipendium (prowincje senackie), lecz o władztwie na gruntach prowincjonalnych - possessio et ususfructus. Do 212r. występowała także własność peregrynów.

Do uprawnień właściciela należało:

• ius utendi et fruendi - właściciel może rzeczy używać i pobierać z niej pożytki, może ją nawet zużyć lub zniszczyć - ius abutendi. Pożytki stają się jego własnością w momencie oddzielenia od rzeczy.

• ius possidendi - prawo posiadania rzeczy, a nie faktyczne posiadanie, tzn. że właściciel pozbawiony władztwa - np. okradziony - nie traci swojego prawa własności, a tym samym prawa do posiadania rzeczy

• ius disponendi - możliwość prawnego dysonowania rzeczą.

Właściciel nie tracił swojego prawa, jeśli nie miał możliwości realizowania któregoś z wyżej wymienionych uprawnień. Jego własność może podlegać różnym ograniczeniom, które zawężają zakres jego uprawnień, dopóki nie ustaną. Z chwilą kiedy ustaną prawo powraca do swojej pierwotnej, pełnej postaci wg zasady elastyczności prawa własności.

Do ograniczeń własności na gruntach należały te wprowadzone w interesie stosunków dobrosąsiedzkich lub w interesie publicznym. Niektóre znała już Ustawa XII Tablic:

1. właściciel gruntu nie mógł zakazać sąsiadowi wejścia co 2 dzień na grunt w celu pozbierania tam owoców, jakie opadły z jego drzew

2. właściciel gruntu położonego wyżej nie miał prawa zmieniać naturalnego biegu wody przepływającej przez jego grunt

3. właściciel musiał znościć szkodliwe wpływy ciał lotnych i stałych z sąsiedniego gruntu (immissiones), jeśli nie były kierowane w celu szykany

4. właściciel drzewa rozciągającego się nad budynkiem sąsiada winien wyciąć je na jego żądanie lub zezwolić mu na wycięcie. To samo dotyczyło zwisających poniżej 15 stóp gałęzi nad gruntem sąsiada

5. w razie zagrożenia gruntu przez zawalenie się budowli sąsiada, właściciel gruntu mógł żądać zabezpieczenia (kaucji) na wypadek poniesionych szkód

6. właściciel gruntu, na którym znajdował się grób, musiał zapewnić zainteresowanym dojście do niego (grzebania zmarłych na terenie Rzymu zakazywała Ustawa XII Tablic)

7. ograniczenia wynikajace z prawa budowlanego, dotyczyły wysokości budynków, odległości między budynkiem a gruntem sąsiada itp.

8. na mocy lex Iulia de fundo dotali mąż nie mógł sprzedać gruntów italskich, które otrzymał tytułem posagu

9. przepisy zakazzywały alienacji (pozbywania się) rzeczy osób znajdujących się pod opieką lub kuratelą, rzeczy zapisanych lub spornych

10. ograniczenia na mocy umowy właściciela z osobą nabywającą ograniczone prawa rzeczowe, niektóre mogłu powstać z mocy wyroku sądowego, np. służebność drogi

7. PROCESOWA OCHRONA SPADKU

1. actio familiae erciscundae - powództwo o zniesienie wspólności majątkowej powstałej od spadkobrania

2. hereditatis petitio, w dawnym prawie rzymskim występowała pod nazwami: vindicatio familiae, vendicatio hereditatis. Było to powództwo uniwersalne, przez które dziedzic dochodził wydania spadku jako całości, na podstawie ustalenia swego cywilnego prawa do spadku. Ponieważ była to skarga in rem, to była skuteczna wobec każdego, kto wobec powoda kwestionował jego przymiot dziedzica i zwiazane z tym prawa. Zmiarzało ono do uznania po stronie powoda tytułu do spadku i w zwiazku z tym wydania mu przedmiotów należących do spadku i zaspokojenia jego wierzytelności. Legitymacje czynną posiadał spadkobierca cywilny (heres), a w prawie justyniańskim ogólnie spadkobierca. Pozwany musiał być posiadaczem spadku. Legitymowany biernie był pierwotnie jedynie possessor pro herede, czyli posiadacz twierdzący, że jest heres (także w złej wierze), czyli że sam ma prawo do spadku. Od prawa klasyczego także possessor pro possessore, twierdzący tylko, że posiadał. Kwestionował on w całości albo w części prawo powoda do spadku. Przeciw temu kto powoływał sę na inny tytuł przysługiwały skargi szczegółowe. Possessor pro herede pozwany przez dziedzica za pomocą powództwa syngularnego mógł zmusić go do wniesienia hereditatis petitio i rozstrzygniecia sporu o spadek jako całość. Zakres odpowiedzialności pozwanego z tytułu hereditatis petitio urgulowało S.C. Juventianum (129 r.), uzależniając ją od dobrej i złej wiary. W prawie poklasycznym pozywani mogli być także posiadacze fikcyjni (ten, kto twierdził, że posiada, by chronic prawdziwego posiadacza i ten, kto w złym zamiarze porzucił posiadanie). Przedmiotem żądania było to, co pozwany miał w rękach ze spadku. Musiał on także wydać to, co uzyskał za przedmioty spadkowe, które od niego wyszły.

3. Interdictum quorum bonorum - interdykt pretora służący ochronie bonorum possessora wprowadzonego przez pretora w posiadanie spadku. Później przyznano mu possessoria hereditatis petitio, skuteczną tak samo jak hereditatis petitio.

4. powództwa szczegółowe (syngularne) wnosił dziedzic przeciwko tym osobom, które nie kwestionowały jego prawa do spadku, lecz wiodły spór o pojedynczy stosunek prawny.

5. Beneficium seperationis - gdy długi dziedzica zagrażały wierzycielom zmarłego, wsytępowali oni o odłączenie majątku osobistego dziedzica od spadku

6. beneficium inventarii - dobrodziejstwo inwentarza wprowadzone w 526 r. przez Justyniana, by chronić dziedzica przed szkodą wynikającą z zadłużenia spadku, dziedzic mógł w określonym terminie zrobić przy świadakch spis spadku i wtedy odpowiadał za długi spadkowe tylko tymi przedmiotami, które znalazły się w spisie

7. beneficium abstinendi - pretor wprowadził ją dla ochrony dziedziców koniecznych (oprócz niewolnika) przy spadkach, w których długi przewyższały aktywa. Była to możliwość wstrzymania się od spadku przez niemieszania się do jego spraw.

8. WYMOGI ŚWIADCZENIA

Świadczenie musi być:

• Obiektywnie - fizycznie i prawnie - możliwe do spełnienia. Skoro świadczenie jest niemożliwe dla każdego człowieka (obiektywna niemożliwość), to zobowiązanie jest nieważne, gdyż impossibilium nulla est obligatio. Natomiast, gdy świadczenie jest subiektywnie niemożliwe, zobowiazanie jest ważne.

• dozwolone, nie może wiec sprzeciwiać się prawu i dobrym obyczajom, nie mogło być też oparte na niegodziwej przyczynie

• dostatecznie określone - dłużnik wie, do czego jest zobowiazany, wierzyciel - do czego jest uprawniony, a sędzia - o co toczy się spór

• oznaczone - przedmiot świadczenia może być oznaczony indywidualnie (certa res) przy zobowiazaniach opiewajacych na dare lub polegać na pewnym działaniu (facere) i wówczas opiewa na incertum

• dla wierzyciela musiało mieć wartość ekonomiczną

• musiało mieć wartość pieniężną (majątkową), jest to konsekwencją zasady, że przedmiot świadczenia musi być oszacowany przez sędziego na sumę pieniężną.

• przyrzeczone wierzycielowi a nie osobie trzeciej. Odzwierciedla to przy stypulacji zwrot: nemo alteri stipulari potest.

Wierzycielem zgodnie z prawem rzymskim mógł być obywatel rzymski mający zdolność majątkową, wraz z rozwojem kontaktów z cudzoziemcami także cudzoziemiec. Nie mógł być nim niewolnik. Dłużnikiem mógł być właściwie każdy, w tym także niewolnik.

9. PRZECHOWANIE - DEPOZYT

Przechowanie - depositum to kontrakt realny, bonae fidei, dwustronnie zobowiazujacy niepełny, polegający na oddaniu przez deponenta przechowawcy, czyli depozytariuszowi, rzeczy ruchomej w bezpłatne przechowywanie z obowiązkiem jej zwrotu na każde żądanie deponenta. Deponent odpowiadał za omnis culpa. Depozytariusz posiadał jedynie detencję rzeczy z zakazem jej używania, jeżli złamał ten zakaz dokonywał kradzieży używania - furtum usus. Depozytariusz odpowiadał za dolus i culpa lata. Przechowawca miał prawo żądać zwrotu kosztów jakie poniósł w zwiazku z przechowaniem oraz pokrycia szkód. Miał prawo retencji. Do ochrony depozytu służyła pierwotnie pretorska actio in factum. Gdy depozyt wszedł do systemu kontraktowego deponentowi przyznano actio depositi, a depozytariuszowi - actio depositi contraria

Depozyt nieprawidłowy

Jednym z rodzajów depozytu był depozyt nieprawidłowy - depositum irregulare. Występował on wówczas gdy rzecz była określona gatunkowo - in genere. Depozytariusz nabywał wówczas własność rzeczy i oddawał takie same rzeczy, w takiej samej ilości i jakości. Depositum irregulare różnił się od mutuum tym, że był dwustronnie zobowiazujący, a korzyści płynęły dla obu stron: deponent zyskiwał bezpłatne przechowanie, a depozytariusz bezpłatne korzystanie z rzeczy tytułem własności. Dlatego obydwaj odpowiadali za omnis culpa. Dopuszczał pactum o świadczenie odsetek.

Depozyt konieczny

Innym rodzajem był depozyt konieczny - depositum necessarium. Występował wówczas, gdy deponent znajdował się w sytuacji przymusowej. Nieuczciwy depozytariusz odpowiadał na duplum - podwójną wartość rzeczy.

Depozyt sakwestrowy

Prawo rzymskie znało także depozyt sakwestrowy - depositum saquestrum. Polegał on na tym, że przedmiot sporu oddawano osobie trzeciej z obowiązkiem wydania go osobie wygrywającej proces. Depozytariusz w tym wypadku był chroniony interdyktalnie.

10. RZECZY - POJĘCIE I PODZIAŁY

Rzecz - res - w prawie rzymskim jakiekolwiek dobro, nawet niedostępne dla zmysłów

Podziały rzeczy:

1. res corporales - res incorporales.

Res corporales - rzeczy materialne to przedmioty dostępne dla ludzkich zmysłów - takie których można dotknąć - quae tangi possunt

Res incorporales - rzeczy niematerialne to twory abstrakcyjne, instniejące z mocy obowiązującego prawa - ea quae in iure consistunt. Należały do nich uprawnienia o charakterze majątkowym, np. spadek.

2. res in commercio - res extra commercium

Res in commercio - res in patrimonio - rzeczy dopuszczone do obrotu gospodarczego

Res extra commercium - res extra patrimonium - rzeczy wyłączone z obrotu gospodarczego. To wyłączenie mogło nastąpić albo na podstawie prawa boskiego, albo z mocy prawa ludzkiego:

• res extra commercium divini iuris - rzeczy wyłączone z obrotu gospodarczego na podstawie prawa boskiego:

• res sacrae - rzeczy sakralne, poświęcone bogom, np. świątynie

• res sancte - rzeczy święte, np. znaki graniczne, mury i bramy miasta

• res religiosae - rzeczy religijne, poświęcone kultowi zmarłych, np. groby

• res extra commercium humani iuris - rzeczy wyłącznone z obrotu gospodarczego na podstawie prawa ludzkiego:

• res publicae - rzeczy publiczne, np. drogi, place, łaźnie, teatry

• res omnium communes - rzeczy wspólne, np powietrze, woda morska

• Res mancipi - res nec mancipi - podział ten wywodzi się z prawa zwyczajowego, został zniesiony przez Justyniana

Do res mancipi należały:

• grunty italskie

• niewolnicy

• czworonożne zwierzęta juczne i pociągowe: woły, osły, konie, muły (bez słoni i wielbłądów, bo je uznawano za dzikie)

• najstarsze służebności gruntów wiejskich (servitus itinieris, servitus actus, servitus viae, servitus aquaeductus)

Przenoszenie własności res mancipi wymagało formy uznanej przez ius civile, czyli mancipatio lub in iure cessio.

Wszystkie inne rzeczy należały do res nec mancipi.

4. rzeczy ruchome i nieruchomości - podział znany Ustawie XII Tablic

Nieruchomości to rzeczy, których nie można przenosić z jednego miejsca na drugie. Zaliczano tu grunty i wszystko, co w sposób trwały jest z nim związane.

Wszystkie inne rzeczy zaliczane były do nieruchomości.

5. Res fungibiles - res species - podział ze względu na przynależność do gatunku

Res fungibiles - rzeczy zamienne - to rzeczy, które można policzyć, zważyć i zmierzyć - res quae nummero, pondere, mensura cosisunt.

Res species - rzeczy niezamienne - to rzeczy, które można określić ze względu na jej cechy specyficzne

6. rzeczy zużywalne i niezużywalne

Byt fizyczny rzeczy zużywalnych ulega unicestwieniu w wyniku jednorazowego użycia, np. pieniądze, artykuły spożywcze.

Byt fizyczny rzeczy niezużywalnych nie jest zależny od jednorazowego użycia, są wielokrotnego użytku.

7. rzeczy podzielne i niepodzielne

Rzeczy podzielne można podzielić na więcej części bez uszczerbku na ich wartości i przeznaczenia społeczno-gospodarczego. Inne to rzeczy niepodzielne, np. koń.

8. Universitas rerum distantium - universitas rerum coherentium

Universitas rerum distantium to rzeczy zbiorowe, składające się z wielu rzeczy pojedynczych, które w swej całości służą temu samemu celowi gospodarczo-społecznemu. Rzeczy takie były traktowane jako jedna całość, np. biblioteka, trzoda.

Universitas rerum coherentium to rzeczy złożone, na które składało się kilka pojedynczych elementów połączonych ze sobą trwale w ten sposób, że tworzyły jedna rzecz, np. wóz

9. Res nullius

Res nullius - rzeczy niczyje, nie należące do niczyjego majątku prywatnego, choć istniała taka możliwość. Były to np. dzikie zwierzęta lub oswojone jednak uciekły bez skłonności do powrotu; mienie cudzoziemców z których państwami Rzym nie prowadził stosunków umownych. Szczególnym rodzajem rzeczy niczyich były res derelictae - rzeczy porzucone przez dotychczasowego właściciela z zamiarem pozbycia się. Innym rodzajem rzeczy niczyjej był skarb - thesaurus - wartościowy przedmiot ukryty od tak dawna, że w chwili znalezienia nie można ustalić osoby właściciela,

10. Fructus - pożytki, owoce - przychód uzyskiwany okresowo z rzeczy, w wyniku gospodarczego oddziaływania na rzecz (fructus naturales) lub stosunku prawnego (fructus civiles).

Fructus naturales:

• fructus pendentes - pożytki nieodłączone od rzeczy macierzystej, nie stanowiły odrębnego podmiotu prawa, aż do ich odłączenia (separate)

• fructus seperati - owoce odłączone od rzeczy macierzystej albo w sposób naturalny albo przy współudziale człowieka, stanowiły odrębny przedmiot prawa

• fructus percepti - owoce pobrane przez człowieka

• fructus extantes - owoce, które znajduja się jeszcze u tego, kto je zebrał

• fructus neglecti, fructus percipiendi - owoce, które można było uzyskać przy prawidłowej gospodarce, ale w skutek niedbalstwa nie zebrano ich

11. ZMIANA PODMIOTÓW ZOBOWIĄZANIA

W starożytnym Rzymie, ze względu na dalece osobisty charakter zobowiązań, zmiana wierzyciela lub dłużnika poprzez nieformalną umowę była niemożliwa. Wychodząc jednak naprzeciw potrzebom obrotu gospodarczego w ciągu kilku pierwszych wieków stworzyli Rzymianie w zasadzie tylko surogaty dzisiejszej cesji (przelewu).

Zmiana wierzyciela

Nowacja (novatio) - polegała na tym, że dłużnik mógł za pomocą stypulacji przyrzec nowemu wierzycielowi to, co winien świedczyć wierzycielowi dotychczasowemu. Dotychczasowe zobowiązanie było umarzane wraz ze zwiazanymi z nim prawami akcesoryjnymi i powoływano do życia nowy stosunek obligacyjny zamiast dotychczasowego. Akt nowacji nie mógł dojść do skutku bez udziału dłużnika. Nowy wierzyciel uzyskiwał definitywnie prawo podmiotowe.

Zastępstwo procesowe - było drugą namistką cesji. Wierzyciel mianował drugą osobę swym kognitorem albo prokuratorem i upoważniał go do zatrzymania dla siebie wyegzekwowanego od dłużnika świadczenia. Zastępca procesowy posługiwał się formułką z przestawionymi podmiotami i realizował prawo podmiotowe swego mocodawcy przez (actio utilis alieno nomine.) Prawa akcesoryjne związane z wierzytelnością w tym przypadku nie gasły i nie potrzebna była zgoda dłużnika. Jednak pozycja prawna zastępcy, aż do litis condestatio, była niepewna. Wierzyciel (cedant) nie tracąc wierzytelności mógł sam ją wyegzekwować od dłużnika, albo cofnąć pełnomocnictwo. Ponadto wygasało ono przy śmierci cedenta lub cesjonariusza.

W II w. Antoninus Pius przyznaje cesjonariuszowi actio utilis suo nomine. Służyła ona do realizacji wierzytelności, które cesjonariusz nabył przez kupno spadku, w którym się one znajdowały. Wnosząc przeciw dłużnikom spadkowym był on realizatorem własnego prawa podmiotowego. Wygaśnięcie albo cofnięcie pełnomocnictwa było tu niemożliwe, ponieważ cesjonariusz działał tu bez umocowania cedenta. Cedent nie mógł też domagać się od dłużnika spełnienia świadczenia, ponieważ uznawane to było za dolus i powództwo cedenta paraliżowane było exceptio doli.Cedent tylko wtedy przyjmował świadczenie od dłużnika ze skudkiem uwalniajacym go od zobowiazania wobec cesjonariusza, kiedy ten ostatni działał w nieświadomości dokonanego przelewu. W okresie polkasycznym przyznawano actio utilis suo nomine cesjonariuszowi nabywającemu wierzytelność także z innych tytułów prawnych niż kupno spadku, np. posag, zapis, kupno poszczególnych wierzytelności. Prawo justyniańskie przyznaje obdarowanemu wierzytelnością actio utilis suo nomine i w ten sposób zamyka proces kształtowania się sukcesji syngularnej w wierzytelność.

Zmiana dłużnika

Zmiana dłużnika mogła się odbyć tylko za pomocą nowacji. Nowy dłużnik przyrzekał w drodze stypulacji wierzycielowi świadczyć to, co winien był dłużnik dotychczasowy. W ten sposób gasło jedno zobowiazanie a w jego miejsce powstawało nowe. Była to zmiana dłużnika, a nie przejęcie długu. Nowacja dłużnika nie mogła nastąpić bez zgody wierzyciela. Mogła natomiast nastąpić bez zgody starego dłużnika i w takim przypadku nazywano ją expromissio.

12. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA WADY RZECZY SPRZEDANEJ

Odpowiedzialność sprzedawcy za wady rzeczy sprzedanej kształtowała się inaczej w przypadku wad prawnych i fzycznych.

Wady prawne

Odpowiedzialność za wady prawne miała miejsce wówczas, gdy sprzedawca nie był włacicielem sprzedanej rzeczy (i rzecz została odebrana kupującemu - evictio) lub sprzedał rzecz obciążoną zastawem lub innym prawem na rzeczy cudzej. W sprzedaży mancypacyjnej odpowiedzialność za wady prawne (evictio) wynikała z mocy samego prawa. Opierała się ona na obowiązku sprzedawcy zapewnienia pomocy (auctoritas) w ewentualnym procesie wydobywczym, wytoczonym nabywcy przez osobę trzecią. W przypadku nieudzielenia pomocy lub przegrania procesu przez nabywcę, mógł on domagać się od sprzedawcy rzeczy zapłaty podwójnej wartości rzeczy. Przy sprzedaży konsensualnej sprzedawca początkowo nie ponosił odpowiedzialności z mocy samego prawa. Strony mogły jednak przy zawieraniu kontraktu zastrzec taką odpowiedzialność za pomocą odrębnej stypulacji, opiewającej na zapłatę podwójnej wartości rzeczy (stipulatio duplae) w przypadku, gdy kupujący utraci rzecz w wyniku ewentualnego procesu windykacyjnego wytoczonego mu przez właściciela (evictio). Z biegiem czasu odpowiedzialność sprzedawcy za wady prawne miała miejsce nawet bez zastrzeżenia przez stipulatio duplae, wchodząc w skład naturaliae negotii kontraktu kupna - sprzedaży.

Wady fizyczne

Odpowiedzialność za wady fizyczne rzeczy sprzedanej (indywidualnie oznaczonej) zależała od rodzaju wad i świadomości sprzedawcy. Sprzedawca nie był odpowiedzialny za wady jawne rzeczy (zgodnie z zasadą, że kupujący powinien obejrzeć kupowaną rzecz). W przypadku wad ukrytych początkowo sprzedawca odpowiadał tylko, jeżeli o nich wiedział i podstępnie je zataił lub zapewniał o nieistniejacej właściwości rzeczy. Wynikało to z traktowania emptio-venditio jako kontraktu bonae fidei - zatajenie wady było sprzeczne z zasadami dobrej wiary. Odpowiedzialność sprzedawcy za ukryte wady fizyczne, niezależnie od jego świadomości, została wprowadzona dopiero w edykcie edylów kurulnych. Sprzedawca odpowiadał jednak tylko za wady wyraźnie wymienione w edykcie, które dotyczyły niewolników i zwierząt pociagowych lub jucznych przy kontraktach zawartych tylko na targowisku. Przeciwko sprzedawcy rzeczy obciażonej wadą fizyczną edyle kurulni udzielali:

• actio redhibitoria - skarga o odstąpieniu od umowy. Ulegała przedawnieniu po 6 miesiącach od ujawnienia wady, opiewała na podwójną wartość towaru lub jego zwrot za zwrotem ceny

• actio quanti minoris - skarga o obniżenie ceny. Ulegała przedawnieniu po 12 miesiącach od ujawnienia wady, kupujący za jej pomocą domagał się obniżenia ceny do rzeczywistej warości.

Poszkodowany mógł także skorzytać z actio empti o wynagrodzenie powstałej szkody. Justynian rozciągnął powództwa edylów kurulnych na wszystkie towary.

Przy wadach fizycznych res fungibiles uznawano, że sprzedawca nie wykonał zobowiazania.

Ryzyko przypadkowej utraty (bez winy sprzedawcy) lub pogorszenia towaru przy kupnie res species ponosi kupujący, któremu przypadały także pożytki z tej rzeczy.

13. OCHRONA PRAWA WŁASNOŚCI

Powództwa służące do ochrony własności miały charakter rzeczowy - actiones in rem i należały do środków petytoryjnych, jeśli właściciel był zarazem posiadaczem rzeczy mógł skorzystać także ze środków posesoryjnych:

Podstawowe środki służące właścicielom do ochrony swojej własności to:

1. powództwo windykacyjne - rei vindicatio - powództwo nieposiadajacego właściciela, przeciwko posiadającemu właścicielowi o wydanie rzeczy. Czynnie legitymowany - właściciel kwirytalny pozbawiony posiadania. Legitymacja bierna:

• w procesie legisakcyjnym: pozwany musiał twierdzić, że przysługuje mu prawo własności (contravindicatio), wówczas strony ustanawiały sacramentum. W przeciwnym razie powód wchodził w posiadanie rzeczy bez procesu.

• Uproszczeniem tego było agere per sponsionem, czyli dochodzenie roszczeń rzeczowych przy zastosowaniu kontraktu werbalnego (sponsio). Powód zamiast sacramentum żądał od pozwanego przyrzeczenia, że zapłaci mu pewną kwotę na wypadek, gyby rzecz okazała się jego wg prawa Kwirytów. Taka sponsio dawała pozwanemu możliwość wytoczenia skargi in personam, która miała charakter prejudycjalny.

• Po wprowadzeniu formuły arbitralnej: jakikolwiek posiadacz rzeczy

• W prawie klasycznym: każdy kto mógł rzecz wydać

• W prawie justyniańskim: także posiadacz fikcyjny (fictus possessor) - w momencie procesu rzeczy już nie posiadał, gdyż uprzednio podstępnie się jej wyzbył albo fałszywie podawał się za posiadacza, by w toku procesu wykazać, że nim nie był osłaniajac prawdziwego posiadacza.

W procesie formułkowym było to powództwo arbitralne - w razie wygranej powoda sędzia wzywał przegranego do dobrowolnej restytucji rzeczy, w wypadku odmowy - zasądzał go na kwotę pieniężną (oszacowaną przez powoda), pozwany winien zwrócić także pobrane pożytki. Posiadacz w dobrej wierze - fructus zebrane po litis condestatio, w złej - wszystkie łącznie z fructus neglecti. Powód z kolei musiał zwrócić nakłady lub zezwolić na ius tollendi (zabranie ich). Posiadaczowi bonae fidei - impensae necessariae i utiles natomiast przy impensae voluptuariae miał ius tollendi. Posiadaczowi malae fidei tylko impensae necessariae poznostałe mógł tylko zabrać. Pozwany miał prawo zatrzymac rzecz (ius retentionis) aż do zwrotu nakładów - stosował wówczas exceptio doli.

2. powództwo negatoryjne - actio negatoria - przysługiwała właścicielowi, który nie został pozbawiony posiadania rzeczy, ale prawo jego uległo naruszeniu w inny sposób, najczęściej poprzez bezprawne wykonywanie jakiejś służebności. Służyło ono do położenia kresu dalszym naruszeniom. Powód musiał udowodnić tylko swoje prawo własności na rzeczy i fakt naruszenia tego prawa. Ponieważ przyjmowano domniemanie, że własność jest wolna od obciążeń, na pozwanym ciążyło udowodnienie, że przysługuje mu prawo, którego treść wykonywał. Nieudowodnienie tego powodowało zasądzenie pozwanego na odszkodowanie i na ustanowienie kaucji poręczającej, że w przyszłości nie będzie naruszał tego prawa (cautio de non amplius turbando)

Do ochrony własności bonitarnej służyło powództwo publicjańskie - actio Publiciana. Przysługiwało ono posiadaczowi, który nie nabył jeszcze własności kwirytalnej, ale znajdował się w stanie zmierzajacym do jej nabycia (possessio ad usucapionem). Była to actio utilis (wzorowana na rei vindicatio), a jej formułka zawierała fikcję, że w odniesieniu do powoda minął już czas potrzebny do nabycia własności przez zasiedzenie rzeczy. Biernie legitymowany: posiadacz rzeczy.

Wobec właściciela kwirytalnego actio publiciana była nieskuteczna, chyba że na zarzut exceptio iusti domini (że jest właściciele, kwirytalnym rzeczy), powód podniósł i udowodnił replikację - replicatio rei venditae et traditae (zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej).

Wobec innego posiadacza ad usucapionem decydowały dwie okoliczności:

• jeśli obie strony nabyły rzecz od tego samego zbywcy: prior tempore, potior iure - kto pierwszy co do kupna, ten lepszy co do prawa

• jeśli strony kupiły rzecz od różnych zbywców powód przegrywał proces - in pari causa possessor potior haberi debet - w niepewnej sytuacji, lepsze stanowisko posiadacza

Inne środki ochrony w stosunkach sąsiedzkich:

1. Actio aquae pluviae arcendae - skarga z powodu zmiany naturalnego bigu wody, znana już Ustawie XII Tablic. Miała na celu zmuszenie sąsiada do rozebrania sztucznie zbudowanych konstrukcji (np. tamy). Skarga osobowa z kategorii ius arbitrariae.

2. cautio damni infecti - gwarancje chroniące właściciela gruntu przed szkodą zagrażającą mu z gruntu sąsiedniego. Zobowiązany do udzielenia kaucji przyrzekał przez stypulację pokryć sąsiadowi ewentualne szkody. Odmowa była podstawą do missio ex promo decreto. Jeśli to również nie dawało rezultatów pretor zmianiał posiadanie czasowe na bezterminowe (missio ex secundo decreto) zmierzające do zasiedzenia. Z czasem dla superficjariusza, emfiteuty i użytkownika

3. operis novi nuntiotio - sprzeciw wnoszony przez właściciela gruntu (ew. superficjariusza i emtiteutę) przeciw wznoszeniu na sąsiednim gruncie nowych konstrukcji naruszających swobodne korzystanie z prawa własności. Sąsiad musiał budowlę rozebrać albo dać odpowiednie gwarancje pokrycia szkód, albo zwrócić się do pretora o uchylenie zakazu (remissio nuntiationes) (wówczas właściciel musiał udowodnić swoje podstawy do zakazywania). W przeciwnym razie zagrożony mógł wnieść interdykt.

4. Actio finium regundorum - skarga służąca do rozstrzygania sporów graniczynych. W dawnym prawie rzymskim miedza wynosiła 5 stóp szerokości i należała po połowie do właścicieli sąsiadujących gruntów. W adiudicatio pretor przyznawał rekuperatorom prawo przysądzenia części gruntu jednego sąsiada na rzecz drugiego.

14. RZYMSKIE DEFINICJE ZOBOWIĄZAŃ

W źródłach prawa rzymskiego brak jest pełnej definicji obligatio. Można jednak odnaleźć próby określenia istoty zobowiązań w wielu rzymskich przekazach:

Instytucje Gaiusa: „Actio in personam występuje wtedy, gdy prowadzimy proces przeciwko komuś, kto wobec nas zobowiązany jest z kontraktu lub deliktu, to znaczy kiedy występujemy z twierdzeniem, że powinien nam coś dać, uczynić albo świadczyć”

„…każde zobowiązanie rodzi się z kontraktu lub z deliktu.”

Paulus: Obligationum substantia non in eo consistit, ut aliquod corpus nostrum aut servitutem nostram faciat sed ut alium nobis obstringat ad dandum aliquid vel faciendum vel praestrandum (Istota zobowiązania nie polega na tym, ażeby jakąś rzecz lub służebność uczynić naszą, ale na tym, ażeby zmusić kogoś innego do dania nam czegoś lub do czynienia lub do świadczenia.)

Instytucje justyniańskie: Obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstringimur alicuius solvendae rei secundum nostrae civitatis iura (Zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia komuś pewnej rzeczy według praw naszego państwa)

Próbowano rozumieć to stwierdzenie dosłownie odnosząc się do egzekucji osobistej i skrępowania dłużnika w więzieniu wierzyciela. Jednak miało to miejsce nie w chwili powstania zobowiązania jako węzła abstrakcyjnego, lecz dopiero wówczas, gdy dłużnik nie był w stanie spełnić świadczenia. Należy zatem vinculum rozumieć jako węceł prawny a całą definicję - abstrakcyjnie.

15. ZOBOWIĄZANIA QUASI EX DELICTO

Grupę tych stanów faktycznych wyodrębnili kompilatorzy justyńańscy zaliczając do niej zdarzenia, które Gaius umieszczał wśród obligationes ex variis causarum figuris. Były to stany podobne do deliktów, które jednak przestępstwami nie były. Do obligationes quasi ex delicto zaliczano:

1. iudex qui litem suam fecit - odpowiedzialność sędziego, który przy rozstrzyganiu sporu naruszył swoje obowiązki, narażajac jedną ze stron na szkodę majątkową, czynił niejako spór swoim własnym. Powództwo przysługiwało którejkolwiek ze stron i miało na celu wynagrodzenie szkody. Sędzia odpowiadał za dolus a nawet brak rozstropności (imprudentia). Powództwo nie dotyczyło sędziego skorumpowanego, dla którego już Ustawa XII Tablic przewidywała karę śmierci, (potwierdziły to: lex Cornelia de sicariis i konstytucje Karakalli i Konstantyna)

2. effusum vel deiectum - szkoda wyrządzona wylaniem lub wyrzuceniem czegoś z okna przeciwko osobie zajmującej mieszkanie (habitator), w którym sprawca przebywał. Dla szkód materialnych - odszkodowanie na duplum, przy zranieniu człowieka wolnego - wg uznania sędziego, zabicie człowieka wolnego - 50 000 sesterców. Była to actio popularis, tzn że kwoty tej mógł domagać się każdy, kto miał zdolność procesową i wniósł powództwo w ciągu roku.

3. positum aut suspensum - spowodowanie zagrożenia na drogach publicznych przez wystawienie lub zawieszenie czegoś na budynku pociągało odpowiedzialność sprawcy w kwocie 10 000 sesterców. Pretor przyznawał actio de posito vel susopenso każdemu (actio popularis).

4. odpowiedzialność właścicieli statków, oberży i stajen za przypadkową utratę rzeczy na podstawie pretorskiej actio in factum z tytułu uszkodzenia lub kradzieży rzeczy klienta dokonaniej przez własnych pracowników w wysokości podwójnej wartości rzeczy skradzionej lub celowo uszkodzonej.

16. HIPOTEKA

Hipoteka -zastaw umowny - wykształciła się pod koniec republiki, ponieważ pignus jako zastaw ręczny wymagał wydania przedmiotu wierzycielowi, stąd w pewnych okolicznościach nie odpowiadał potrzebom gospodarczym. Hipoteka pozwalała drobnym dzierżawacom na zastawienie inwentarza i rzeczy drobnych (invecta et illata) nie pozbawiajac ich zdolności produkcyjnej. Dłużnik - zastawca - nie wręczał tu zastawnikowi przedmiotu zastawu. Nadal był jego właścicielem i posiadaczem, a tylko umawiał się, że dopiero w przypadku niespłacenia zaciagniętego długu wierzyciel zaspokoi swą pretensję przez sprzedaż przedmiotu obciążonego hipoteką. Aby móc swe prawo zrealizować wierzyciel musiał uprzednio wejść w posiadanie przedmiotu zastawu, co uzyskiwał za pomocą trzech stopniowo mu przyznawanych przez pretora środków prawnych:

• interdyku salwiańskiego - skuteczny wyłącznie przeciw dłużnikowi, w zakresie invecta et illata

• Serviana in rem actio - skuteczna erga omnes, w zakresie invecta et illiata

• actio quasi Serviana - actio hypothecaria - skuteczna erga omnes, w zakresie każdego przedmiotu, a nawet nieruchomości

17. ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ

Pierwotnie wyodrębnili Rzymianie tylko dwa źródła zobowiązań: kontrakty i delikty. Kontraktami nazywali oni umowy, które ze względu na ich podstawę (causa) były zaskarżalne. Deliktami natomiast były przestępstwa rodzące odpowiedzialność majątkową sprawcy z mocy norm prawa prywatnego. Dla takich stanów, których nie można było zaliczyczyć ani do kontraktów ani do deliktów, Gaius stworzył trzecią kategorię źródeł zobowiązań - obligationes ex variis causarum figuris. W prawie justyniańskim kategorię tę rozbito na: obligationes quasi ex contractu (zobowiązania jak gdyby z kontraktów), które obejmowały stany faktyczne zbliżone do kontraktów, ale nie były kontraktami oraz obligationes quasi ex delictu (zobowiazania jak gdyby z deliktów), do których zaliczano stany faktyczne zbliżone do deliktów, ale nie będące deliktami.

Obligationes ex contractu:

• realne - dochodziły do skutku w wyniku porozumienia miedzy stronami, któremu towarzyszyć musiało wręczenie rzeczy (res). Należąły do nich:

• pożyczna (mutuum),

• użyczenie (commodatum),

• przechowanie (depositum),

• zastaw ręczny (pignus)

• umowa powiernicza (fiducia)

• werbalne - zawiązywały się przez porozumienie między stronami wyrażone przy użyciu ściśle określonych słów (verba). Należały do nich:

• stypulacja (stipulatio),

• przyrzeczenie posagu (dotis dictio)

• iusiurandum liberti.

• Literalne - było porozumienie między stronami, ugruntowane za pomoca pisma (litteae). Należały do nich:

• chirographa

• syngraphae

• Konsensualne - takie, które zawierano przez samo porozumienie stron (consensus), wyrażone w jakiejkolwiek formie. Należały do nich:

• kupno-sprzedaż (emptio-venditio),

• najem (locatio-conductio),

• zlecenie (mandatum)

• spółka (societas)

Z biegiem czasu, w prawie poklasycznym, okazało się, że rzymski system kontraktów ma pewne luki. Wychodząc naprzeciw potrzebom życia codziennego zaczęto rozwijać system kontraktów przez stopniowe uznawanie zaskarżalności nowych umów, których nie można było podciągnąć pod żaden ze znanych typów - kontrakty nienazwane (contractus innominati). Należały do nich:

• kontrakt estymatoryjny,

• zamiana (permutatio),

• ugoda (transactio)

• prekarium (precario).

Wszystkie inne umowy, które nie były kontraktami, prawo rzymskie określa jako niezaskarżalne pacta. Niektóre pacta z biegiem czasu stały się zaskarżalne albo na podstawie kontraktu, do którego zostały dołaczone (pacta adiecta), albo na podstawie prawa pretorskiego (pacta praetoria), albo na podstawie konstytucji cesarskich (pacta legitima)

Obligationes quasi ex kontractu:

• prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio)

• bezpodstawne wzbogacenie (condictio)

• przypadkowa wspólność majatkowa (communio incidens)

• opieka (tutela)

• zapis testamentowy (legatum per damnationem)

Obligationes ex delicto:

• dochodzone na podstawie prawa cywilnego:

• kradzież (furtum)

• rabunek (rapina)

• bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy (damnunum iniuria datum)

• zniewaga (iniuria)

• dochodzone na podstawie prawa pretorskiego:

• podstęp (dolus)

• groźba (metus)

• działanie na szkodę wierzycieli (fraus creditorum)

• gorszenie cudzego niewolnika (servi corruptio)

Obligationes quasi ex delicto:

• odpowiedzialność sędziego (iudex qui litem suam fecit)

• wylanie lub wyrzucenie czegoś z budynku (effusum vel deiecutum)

• zagrożenie bezpieczeństwa ruchu na ulicach (positum aut supensum)

• odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajen za szkody wyrządzone przez personel tam zatrudniony

W prawie rzymskim w dwóch przypadkach uznawało skuteczność przyrzeczeń jednostronnych. Były to jednostronne obietnice dokonania pewnych przysporzeń na rzecz bóstwa (votum) albo na rzecz gminy (pollicitatio).

18. BEZPODSTAWNE WZBOGACENIE

Już w republice juryści głosili, że można domagać się od kogoś zwrotu tego, co znalazło się u niego z niesłusznej przyczyny. Condictio - nazwa powództwa stricti iuris do realizacji tego roszczenia z jak gdyby kontraktu - wywodzi się z legis actio per condictionem. Condictio opiewało na dare oponere. Idea zwrotu wzbogacenia toruje sobie drogę stopniowo. Początkowo musiało dotyczyć bezpodstawnego nabycia własności, z czasem również innego prawa. Wyróżniamy condictiones:

1. condictio indebiti - gdy ktoś spełnił świadczenie w błędnym przekonaniu o istnieniu długu. Wymogi skuteczności tego powództwa:

1. cel świadczenia polegajacego na dare: zaspokojenie wyimaginowanego długu

2. spełniający świadczenie działać musiał pod wpływem błędu, co do istnienia zobowiązania. W przeciwnym razie była to darowizna.

3. przyjmujący świadczenie musiał być w dobrej wierze, co do tego, że ono mu przysługuje. Świadome przyjęcie nienależnego świadczenia to furtum (kradzież)

2. condictio causa data causa non secunda - gdy ktoś przeniósł na drugą osobę własność jakieś rzeczy w oczekiwaniu wzajemnego świadczenia, które jednak nie nastąpiło. Powództwo stosowane było przy konstraktach nienazwanych, przy dotis datio, gdy małżeństwo nie nastąpiło

3. condictio ob turpem causam - cel: był zwrot przysporzenia dokonanego, by powstrzymać kogoś od działania zakazanego przez prawo albo by skłonienić kogoś do wykonania jego obowiązku. Nie miało zastosowania, jeśli udzielający uczestniczył w niemoralnym akcie

4. condictio ob iniustam causam - przeciw osobie, która uzyskała przysporzenie majątkowe przez czynność przez prawo zakazanej, mimo to w pełni skutecznej, np. przy wymuszonej stypulacji

5. condictio sine causa - gdy zachodziły jakieś inne bezpodstawne wzbogacenia, a brak było podstawy do żądania ich restytucji, np. gdy chodziło o osiągnięcie celu, który przestał istnieć

19. DZIERŻAWA WIECZYSTA

Emiteuza - ograniczone prawo rzeczowe, ograniczające maksymalnie prawo własności na gruncie. Ukształtowało się w okresie poklasycznym. Polegało na dziedzicznym i zbywalnym uprawnieniu emfiteuty do eksploatacji cudzego gruntu z obowiązkiem płacenia rocznego czynszu.

Od dawna tereny leżące odłogiem należące do państwa lub świątyń oddawano w celu zagospodarowania w dzierżawę wieczystą lub na kilkadziesiąt lat za uiszczeniem daniny (vectigal). Od pocz. okresu poklasycznego wykształciły się dwa sposoby wydzierżawiania gruntów: ius perpetuum - o charakterze wieczystym dla gruntów należących do skarbu państwa, emfiteuza - ograniczone w czasie dla prywatnych nieruchomości cesarza.. W V w. oba zlewają się w ius emphyteuticum.

Emfiteuta - dzierżawca wieczysty - miał stanowisko prawne zbliżone do właściciela: użytkował grunt, nabywał wszelkie pożytki na własność prze separatio, mógł ulepszać i zmieniać przeznaczenie gruntu, ustanowić na nim służebności, obciążyć go zastawem, oddać w poddzierżawę. W celu ochrony praw korzystał z powództw przyznanych właścicielowi skutecznych erga omnes przyznawanych mu jako actio utiles, korzystał z ochrony interdyktalnej. Swoje prawo mógł przekazać osobom trzecim w drodze czynności inter vivos i mortis causa.

Właściciel miał prawo do pobierania czynszu dzierżawnego (vectigal, canon). Zaleganie z nim przez okres 3 lat, pogarszanie gruntu, niezapłacenie danin publicznych przez emfiteutę dawało podstawę do odwołania emfiteuzy. Miał prawo pierwokupu (ius protimeseos). Gdyby z niego nie skorzystał przysługiwało mu 2% od ceny kupna.

20. WYKONANIE ZOBOWIAZAŃ

Wykonanie zobowiązania solutio (solvere-rozwiązywać, uwalniać) dłużnik winien spełnić do rąk wierzyciela w miejscu umówionym lub do rąk osoby przez wierzyciela upoważnionej (solutionis causa adiectus). Osobą upoważnioną do przyjęcia i domagania się spełnienia świadczenia był adstypulator. Dłużnik za pomocą stypulacji zobowiazywał się spełnić świadczenie wierzycielowi a obok niego przyrzekał to samo świadczenie spełnić na rzecz adstypularota. Adstypulator mógł przyjąć świadczenie ze skutkiem umarzającym a nadto zwolnić dłużnika z długu przez acceptilatio. Jeśli zrobił to ze szkodą dla wierzyciela odpowiadał na podstawie lex Aquilia, a później na podstawie stosunku zlecenia - actio mandati directa. Za zgodą wierzyciela mógł dłużnik także świadczyć coś innego, niż przedmiot długu - datio in solutum.

W okresie archaicznym solutio przy zobowiązaniach stricti iuris nie zwolniało dłużnika. Zwolnienie następowało wskutek formalnego aktu odwrotnego do tego, na podstawie którego zobowiązanie powstało - contrarius actus.

Zobowiązania zaciągnięte per aes et libram umarzano w ten sposób, że dłuznik po odważeniu odpowiedniej ilości kruszcu przez libripensa w obecności 5 świadków ogłaszał zwolnienie z długu - solutio per aes et libram. Od wprowadzenia pieniądza faktyczne zaspokojenie świadczenia odbywało się poza aktem formalnym, a pod wpływem ius gentium nieformalne zaspokojenie zyskało moc umarzającą - solutio per aes et libram stało się symboliczne i miało służyć za zgodą wierzyciela zwolniemu dłużnika z długu, nawet bez spełnienia świadczenia.

Dla sponsio contratius actus to acceptilatio. Polegała na wymianie pytań i odpowiedzi. Mogła nastąpić niezależnie od spełnienia świadczenia (imaginaria solutio). Poprzez acceptilatio można umorzyć każdy rodzaj zobowiązania, tylko przedtem należały przez nowację zmienić jego charakter na stypulacyjne. Od I w.pne - stipulatio Aquiliana - poprzez jedną sytpulację przeprowadziano nowację wszelkich zobowiązań między dwoma podmiotami a następnie przez jedną acceptilatio wszystkie umorzyno.

Być może zobowiązania litteralne umarzano za pomoca acceptilatio litteris przez dokonanie odpowiednich wpisów w ksiegach domowych.

Dla kontraktów konsensualnych służył contrarius consensus. Dopóki jedna strona nie spełniła świadczenia, zobowiazanie to mogło być umorzone przez porozumienie stron (mutuo dissensu)

Pod wpływem ius gentium samo solutio rodziło z czasem zwolnienie z zobowiązania.

21. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA ZOBOWIĄZANIA KONTRAKTOWE NIEWOLNIKA

Zobowiązania zaciągnięte przez niewolników uchodziły za naturalne (obligationes naturales), czyli nie były zaskarżalne, jednak wszystko, co niewolnik nabył od osób trzecich z mocy prawa stawało się własnością właściciela niewolnika. Za długi niewolnik odpowiadał osobiście. Jedynie za szkody wyrządzone przez niewolnika osobom trzecim (delikty) odpowiadał właściciel - odpowiedzialność noksalna - ale mógł się od niej uchylić przez wydanie niewolnika poszkodowanemu (noxae diditio). Za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika w wyniku czynności zgodnych z prawem odpowiadał właściciel wyjątkowo. Istniały do tego specjalne powództwa z przestawionymi podmiotami (intentio - dłużnik, condemnatio - właściciel), w średniowieczu określone jako actiones adiectisiae qualitatis:

1. actio de precario - właściciel, który wydzielił swojemu niewolnikowi pekulium, odpowiadał za długi zaciągnięte na to peculium do wysokości samego peculium z prawem dedukcji, jeśli sam był wierzycielem niewolnika

2. Actio tributoria - gdy peculium obrócono na cele handlowe, właściciel zobowiązany był do podzielenia go z tytułu długów między wierzycieli bez prawa dedukcji

3. actio de in rem verso - za zobowiązania niewolnika w wyniku których nastąpiło przysporzenie w majątku właściciela, właściciel odpowiadał do wysokości tego przysporzenia

4. actio quod issu - właściciel odpowiadał w pełnej wysokości za zobowiazania niewolnika, które ten zaciągnął wobec osoby upoważnionej przez właściciela do zawarcia z nim kontraktu

5. actio exercitoria i institoria- właścicel odpowiadał w pełnej wysokości za zobowiązania niewolnika, które ten zaciągnął pełniąc funkcję kapitana statku lub kierownika przedsiebiorstwa handlowego lub przemysłowego

22. ZOBOWIĄZANIA SOLIDARNE

Zobowiązania solidarne to zjawisko pośrednie między zobowiązaniami podzielnymi a kumulatywnymi. Mogło ono wystepować zarówno po stronie dłuzników (solidarność bierna) jak i po stronie wierzycieli (solidarność czynna).

Solidarność czynna występowała wówczas, gdy każdy z wielu wierzycieli miał prawo domagania się od dłużnika spełnienia całego świadczenia, a dłużnik uwalniał się od zobowiązania, gdy spełnił świadcznie na rzecz jednego z wierzycieli.

Solidarność bierna występowała wówczas, gdy każdy z kilku dłużników zobowiązany był spełnić na rzecz wierzyciela całe świadczenie, jednakże spełnienie tego świadczenia przez któregokolwiek z dłużników powodowało umorzenie stosunku obligacyjnego.

Solidarność powstawała ze stypulacji, w której kilku dłużników przyrzekało spełnić to samo świadczenie jedemu wierzycielowi. Mogła powstać także z zapisu damnacyjnego, ze współwłasności, z niektórych rodzajów spółki. Po zaspokojeniu wierzyciela przez jednego z dłuzników, albo po wypełnieniu świadczenia wobec jednego z wierzycieli wyłaniał się problem regresu, czyli roszczenia zwrotnego. Prawo regresu nie wynikało z samego faktu zaistnienia zobowiązania solidarnego, lecz jego podstawę stanowić mógł jedynie stosunek wewnętrzny, jaki łaczył dłużników lub wierzycieli solidarnych.

23. TREŚĆ PRAWA WŁASNOŚCI

Rzymskie prawo własności dawało właścicielowi nad rzeczą władzę absolutną i nieograniczoną. Wśród najważniejszych uprawnień właściciela, składajacych się na treść prawa własności, wymienia się:

• ius utendi et fruendi - właściciel może rzeczy używać i pobierać z niej pożytki, może ją nawet zużyć lub zniszczyc - ius abutendi. Pożytki stają się jego własnością w momencie oddzielenia od rzeczy.

• ius possidendi - prawo posiadania rzeczy, a nie faktyczne posiadanie, tzn. że właściciel pozbawiony władztwa - np. okradziony - nie traci swojego prawa własności, a tym samym prawa do posiadania rzeczy

• ius disponendi - możliwość prawnego dysonowania rzeczą.

Właściciel nie traci swojego prawa, jeśli nie ma możliwości realizować któregokolwiek z powyżej opisanych uprawnień. Jego własność może podlegać różnym ograniczeniom. Ich istnienie zawęża zakres uprawnień właścicielskich ale tylko do momentu ich ustania. Wówczas własność z mocy samego prawa powraca do swojej wyjściowej postaci. Jest to zasada elastyczności prawa własności.

24. WARUNEK I TERMIN

Warunek

Warunek - condicio - zastrzeżenie, w wyniku którego skutek jakiejś czynności uzależnia się od zdarzenia przyszłego i niepewnego. Rodzaje warunków:

• zawieszający - od zdarzenia przyszłego uzależnia się rozpoczęcie skutku czynności

• rozwiazujący - od tego zdarzenia uzależnia się ustanie skutku czynności. Warunek rozwiązujący nie był znany prawu rzymskiemu.

• dodatni - zdarzenie przyszłe polega na zmianie uprzednio istniejącej rzeczywistości

• ujemny - zdarzenie przyszłe ma istniejącą rzeczywistość utrzymać

• potestatywny - gdy zaistnienie tego zdarzenia zależy od woli kontrahenta

• kauzalny - gdy zaistnienie tego zdarzenia zależy wyłącznie od przypadku

• mieszany - gdy zdarzenie przyszłe tylko częściowo zależy od woli kontrahenta, a częściowo jest od niego niezależne

Jeśli kontrahent przeciwdziałał ziszczeniu się warunku, który w normalnych okolicznościach by się spełnił, przyjmowano, że warunek rzeczywiście się spełnił.

Termin

Termin - dies - zastrzeżenie, w wyniku którego skutek jakiejś czynności uzależnia się od jakiegoś zdarzenia przyszłego i pewnego. Rodzaje:

• zawieszający - dies a quo - początkowy - wraz z jego nadejściem skutek ma nastąpić

• rozwiazujący - dies ad quem - końcowy - wraz z jego nadejściem ma ustać skutek danej czynności.

Prawo rzymskie znało czynności, których obwarowanie warunkiem lub terminem pociagało za sobą ich nieważność - actus legitimi: acceptilatio, ustanowienie kognitora, in iure cessio, mancipatio, optio legata (wybór jednego z przedmiotów zapisanych w testamencie), nabycie spadku i ustanowienie opieki.

25. KONTRAKTY NIENAZWANE

Kontrakty nienazwane (ponieważ prawne obowiązki stron nie zostały określone - brak naturalia negotii) dochodziły do skutku w wyniku porozumienia między stronami, którego przedmiotem było przeważnie świadczenie dwustronne, przy czym jedna strona świedczenie swoje już spełniła, oczekując wzajemnego świadczenia od strony przeciwnej. Essentialia negotii: porozumienie (consensus) i wykonanie świadczenia przez jedna stronę. Powstały one, ponieważ kontrakty nie spełniały wszystkich wymagań obrotu gospodarczego w związku z dewaluacją pieniądza. Powoli pretor zaczyna stopniowo chronić te nowe umowy:

1. skarga o zwrot świadczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia się - condictio ob rem dati. Jeśli świadczenie nie polegało na dare, tylko na facere - exceptio doli.

2. actio in factum - dążąca do wyrównania szkody (ochrona negatywnego interesu umownego)

3. actio praescriptis verbis - dążąca do wymuszenia spełnienia świadczenia przyrzeczonego (ochrona pozytywnego interesu umownego).

Za Justyniana sformułowano 4. typowe schematy, pod które podciągano kontrakty nienazwane:

1. do ut des - przenoszę własność w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności (zamiana)

2. do ut facies - przenoszę własność rzeczy w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś

3. facio ut des - czynię coś w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności jakieś rzeczy

4. facio ut facies - czynię coś w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś

Kontrakty znane w okresie prawa klasycznego:

1. kontrakt estymatoryjny (aestimatum) polegał na oddaniu komuś rzeczy w celu jej dalszej odsprzedaży za cenę oszacowaną. Odbiorca musiał zwrócić samą rzecz albo uiścić cenę (komis).

2. zamiana (permutatio) polegała na przeniesieniu przez jedną osobę własności jakiejś rzeczy na drugą osobę w zamian za przyrzeczenie z jej strony przeniesienia własności innej rzeczy. Obie strony odpowiadały z tytułu wad fizycznych i prawnych. Sabinianie utrzymywali, że zamiana to kupno-sprzeadaż. Prokulianie reprezentowali odmienny pogląd uznany przez prawo klasyczne. Za Justyniana - zaskarżalny na podstawie actio praescriptis verbis.

3. ugoda (transactio) - obie strony wzajemnie rezygnowały z dochodzenia spornych lub niepewnyc roszczeń, regulując wątpliwe kwestie albo sporny stosunek. W prawie klasycznym, by chronić taką umowę stosowano stypulację. Za Justyniana nieformalna umowa była zaskarżalna przez actio praescriptis verbis.

4. precarium - jedna osoba na prośbę drugiej oddawała jej w bezpłatne używanie jakąś rzecz lub prawo, z zastrzeżeniem zwrotu na kazde wezwanie. Pożytki prekarzysta miał prawo zatrzymać. Wobec osób trzecich prekarzysta otrzymał ochronę interdyktami posesoryjnymi. Zwrotu rzeczy właściciel domagał się przez interdictum de precario. Chronione przez actio praescriptis verbis

26. ZASTĘPSTWO PROCESOWE JAKO NAMIASTKA PRZELEWU

Przelew - cesja wierzytelności - dziś przeniesienie wierzytelności z dotychczasowego wierzyciela (cedent) na druga osobę (cesjonariusz) mocą zawartej między nimi umowy. Umowa ta wywiera skutek rozporządzający nawet bez wiedzy dłużnika. W dawnym prawie rzymskim zobowiązanie miało charakter tak dalece osobisty, że nie można było zmienić dłużnika lub wierzyciela za pomocą nieformalnej umowy. Ponieważ jednak obrót gospodarczy rodził potrzeby dokonywania zmian podmiotów zobowiązania, Rzymianie stworzyli pewne podstawy cesji. Z jednej strony można było wykorzystać do tego nowację (zmianę dłużnika lub wierzyciela przez stypulację), a z drugiej zastępstwo procesowe. Zastępstwo procesowe polega na tym, że wierzyciel mianował drugą osobę swym kognitorem albo prokuratorem i upoważniał go do zatrzymania dla siebie wyegzekwowanego od dłużnika świadczenia. Zastępca procesowy posługiwał się formułką z przestawionymi podmiotami i realizował prawo podmiotowe swego mocodawcy przez (actio utilis alieno nomine.) Prawa akcesoryjne związane z wierzytelnością w tym przypadku nie gasły i nie potrzebna była zgoda dłużnika. Jednak pozycja prawna zastępcy, aż do litis condestatio, była niepewna. Wierzyciel (cedant) nie tracąc wierzytelności mógł sam ją wyegzekwować od dłużnika, albo cofnąć pełnomocnictwo. Ponadto wygasało ono przy śmierci cedenta lub cesjonariusza.

W II w. Antoninus Pius przyznaje cesjonariuszowi actio utilis suo nomine. Służyła ona do realizacji wierzytelności, które cesjonariusz nabył przez kupno spadku, w którym się one znajdowały. Wnosząc przeciw dłużnikom spadkowym był on realizatorem własnego prawa podmiotowego. Wygaśnięcie albo cofnięcie pełnomocnictwa było tu niemożliwe, ponieważ cesjonariusz działał tu bez umocowania cedenta. Cedent nie mógł też domagać się od dłużnika spełnienia świadczenia, ponieważ uznawane to było za dolus i powództwo cedenta paraliżowane było exceptio doli.Cedent tylko wtedy przyjmował świadczenie od dłużnika ze skudkiem uwalniajacym go od zobowiazania wobec cesjonariusza, kiedy ten ostatni działał w nieświadomości dokonanego przelewu. W okresie polkasycznym przyznawano actio utilis suo nomine cesjonariuszowi nabywającemu wierzytelność także z innych tytułów prawnych niż kupno spadku, np. posag, zapis, kupno poszczególnych wierzytelności. Prawo justyniańskie przyznaje obdarowanemu wierzytelnością actio utilis suo nomine i w ten sposób zamyka proces kształtowania się sukcesji syngularnej w wierzytelność.

27. POWÓDZTWO NEGATORYJNE

Actio negatoria przysugiwała właścicielowi, który wprawdzie nie został pozbawiony posiadania rzeczy, ale prawo jego uległo naruszeniu w inny sposób, np. poprzez złośliwie kierowane przykre wyziewy na grunt właściciela (immissiones). Najczęściej polegało na bezprawynym wykonywaniu jakiejś służebności. Służyło właścicielowi do położenia kresu dalszemu naruszaniu jego prawa do wyłącznego korzystania z rzeczy. Powód musiał udowodnić swoje prawo do rzeczy oraz fakt naruszania go przez pozwanego. Ponieważ przyjmowano domniemanie, że własność jest wolna od obciążeń, pozwany, by wygrać proces, musiał udowodnić, że przysługuje mu prawo do rzeczy, którego treść wykonuje. Nieudowodnienie tego powodowało zasądzenie pozwanego na odszkodowanie za korzystanie z rzeczy i na ustanowienie kaucji poręczającej, że w przyszłości nie będzie naruszał prawa własności powoda (cautio de non amplius turbando)

28. ZASIEDZENIE - WYMOGI

Wymogi zasiedzenia:

1. res habilis - przedmiot na którym można nabyć własność przez zasiedzenie. Wyjęte spod zasiedzenia były: res extra commercium, res furtivae (pochodzące z kradzieży), nabyte gwałtem, należące do fiskusa i Kościoła.

2. titulus - iustus titulus - słuszny tytuł, jakim była czynność leżąca u podstawy wejścia w posiadanie rzeczy, np. umowa kupna - sprzedaży

3. fides - bonae fidei - dobra wiara posiadacza, która musiała istnieć przynajmniej w momencie wejścia w posiadanie (mala fides superveniens non nocet)

4. possessio - tylko posiadanie cywilne prowadzi do zasiedzenia, polega ono na faktycznym władztwie nad rzeczą (corpus) połączonym z wolą zachowania jej dla siebie (animus). Przerwa w posiadaniu powodowała że dotychczasowy bieg zasiedzenia nie wywoływał żadnych skutków prawnych. Zawieszenie biegu terminu zasiedzenia nie wliczało się do okresu, w którym zasiedzenie mogło nastąpić, ale nie stanowiło przeszkody do skutecznego zasiedzenia rzeczy.

5. tempus - odpowiedni czas:

• Ustawa XII Tablic - 1 rok dla rzeczy ruchomych, 2 lata dla nieruchomości

• Od Sewerów na gruntach prowincjonalnych posiadacze nabywali longis temporis praescriptio (zarzut procesowy służący odparciu powództwa o wydobycie) a nie własność po 10 latach inter praesentes, jeśli byli mieszkańcami tej samej prowincji lub 20 lat inter absentes, gdy byli mieszkańcami różnych prowincji

• Justynian - 3 lata dla rzeczy ruchomych. Wobec fuzji własności kwirytalnej i władztwa na gruntach prowincjonalnych przez longis temporis praescriptio rozumiano zasiedzenie własności na gruntach, bez względu na ich położenie. Wymagalny czas posiadania od Sewerów się nie zmienił: 10 lat inter praesentes i 20 lat inter absendes

29. UPOWAŻNIENIE PRZEMIENNE

Upoważnienie przemienne - facultas alternativa - jest to przypadek, gdy w terści zobowiązania istnieje tylko jedno świadczenie, jednakże dłużnik może zwolnić się ze swego obowiązku również przez spełnienie innego świadczenia. Istotę upoważnienia przemiennego wyraża sformuowanie: una res est in obligatione, duae in solutione - w treści zobowiazania istnieje jedno świadczenie, ale wykonania mogą być dwa. Przykładem takiego upoważnienia może być odpowiedzialnośc właściciela niewolnika za delikt przez niego popełniony: właściciel obowiązany był wydać niewolnika poszkodowanemu (noxae datio), ale mógł się zwolnić od odpowiedzialności także przez zapłatę kary prywatnej. Niemożność spełnianie świadczenia podstawowego (bez winy dłużnika) zwalnia dłużnika ze zobowiązania.

Od upoważnienia przemiennego (facultas alternativa) należy odróżnik zobowiązanie przemienne (obligatio alternativa). Zobowiązanie przemienne jest to przypadek, gdy z treści zobowiazania wynika możliwość spełnienia więcej niż jednego świadczenia. Spełnienie któregokolwiek z nich zwalnia dłużnika ze zobowiązania. Wybór świadczenia należał do dłużnika (chyba że strony ustaliły inaczej). Istotę obligatio alternativa określa sformułowanie: duae res sunt in obligatione, una in solutione - w treści zobowiązania istnieją dwa świadczenia, ale wykonanie może być tylko jedno. Niemożność spełnienia jednego ze świadczeń nie zwalnia dłużnika ze zobowiazania, powoduje jedynie wygaśnięcie prawa wyboru.

30. ZLECENIE

Zlecenie - mandatum - kontrakt konsensualny, dwustronnie zobowiązujący niepełny, na którego podstawie zleceniobiorca (mandatariusz) zobowiązywał się wobec zleceniodawcy (mandant) do bezpłatnego wykonania określonych czynności w interesie zleceniodawcy lub osoby trzeciej. Essentialia negotii:

1. porozumienie stron

2. działania mandatariusza

3. interes mandata lub osoby trzeciej

Przedmiotem mandatu mogła być czynność faktyczna lub prawna, raczej o charakterze pracy umysłowej, wymagajacej pewnych kwalifikacji (operae liberales). Żądanie zapłaty było sprzeczne z dobrymi obyczajami. Nie obrażało jednak obyczajów przyjęcie dobrowolnie zaproponowanego przez mandata wynagrodzenia. Często mandat odwdzięczał się mandatariuszowi czyniąc na jego rzecz zapis w testamencie - legat. Za pryncypatu mandatariusze przyjmują zapłate - honorarium. Zlecana czynność mogła być w interesie dajacego zlecenie (mandatum mea gratia) lub osoby trzeciej (mandatum aliena gratia). Czynność, która leżała w wyłacznym interesie mandatariusza (mandatum tua gratia) nie rodziła skutków prawnych i była traktowana jako dobra rada. Po wykonianiu zlecenia zleceniobiorca zobowiązany był do rozliczenia się ze swej działalności - musiał przelać na mandata wszystko to, co uzyskał w wyniku wykonywania mandatu, ale sam nie powinien ponieść strat majątkowych (mandat powinien zwrócić mu nakładay i pokryć szkody). Obie strony odpowiadają przy mandacie za omnis culpa.

Zlecenie wygasało: przez śmierć jednej ze stron, przez cofnięcie zlecenia rzez mandanta i zrzeczenie się go przez mandatariusza, jeśli to nie prowadziło do szkody zleceniobiorcy

W przypadku, gdy zleceniobiorca miał występować wobec osób trzecich mandatum zawierało w sobie umocowanie do występowania w imieniu mandata przy takich czynnościach, które do swej pełnej skuteczności wymagały zatwierdzenia ze ztrony mocodawcy - ratihabitio.

Kontrakt zlecenia w postaci mandatum qualificatum mógł być wykorzystany jako forma poręczenia: mandat zlecał mandatariuszowi, aby udzielił pożyczki lub otworzył kredyt dla osoby trzeciej. Przeciwko pożyczkobiorcy przysługiwało mandatariuszowi powództwo o zwrot pobranej sumy condictio certae creditorae pecuniae. Z tytułu zlecenia przysługiwało mu także actio mandati contraria przeciw mandatowi o wyrównanie szkody. Mandatowi przysługiwała infamujaca actio mandati directa.

31. UMOCNIENIE ZOBOWIĄZAŃ

Z wyjątkiem zobowiązań naturalnych, wykonanie zobowiązania gwarantuje rygor egzekucji. Czasem to nie wystarcza. Prawo rzymskie znało cały szereg dodatkowych środków, służących zabezpieczeniu wierzytelności. Służyły do tego:

• dodatkowe zobowiązanie osób trzecich, gwarantujących wykonanie zobowiązania, gdyby dłużnik tego nie uczynił. (mandatum pecuniea credendae, constitutum debiti alieni i receptum argentarii). Przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług - intercessio:

• intercesja kumulatywna (dłużnik odpowiadał obok intercedenta) - poręczenie

• uwalniająca (dłużnik został przez intercedenta zwolniony od odpowiedzialności). Jej odmianą była intercessio tacita (intercedent na zewnątrz występował jako dłużnik, w rzeczywistości jednak przyjął cudze zobowiązanie.

• S.C. Velleianum z 46 r. zakazała intercesji kobietom. Taka intercesja stawała się nieważna i chroniono kobiety za pomocą exceptio S.C. Velleiani. Przeciw intercesji uwalniajacej w takich przypadkach można było wnieść actio restitutoria przeciw dłużnikowi, a przy intercessio tacita actio institutoria przeciw temu, kto z intercesji skorzystał

• środki mające na celu wywarcie presji na samego dłużnika, by dodatkowo zmuszać go do wykonania świadczenia - zadatek, kara umowna i constitutum debiti proprii

32. PRZETWORZENIE

Przetworzenie - specificatio - sposób nabycia własności w wyniku gruntownego przetworzenia cudzej rzeczy i wytworzenia w ten sposób nowego przedmiotu - nova species. Warunkiem było, żeby wytórca nie wiedział, że rzecz nie należy do niego (dobra wiara). Według Sabinianów własność nowej rzeczy powinna należeć do właściciela materiału. Według Prokulianów - do wytwórcy. Gaius i Paulus zajęli stanowisko pośrednie (media sententia), które uzależniało nabycie prawa własności od tego, czy nowo wytworzony przedmiot można było przywrócić do porzedniego stanu, czy nie. Jeśli było można - rzecz należała się właścicielowi materiału za odszkodowaniem dla wytwórcy. Jeśli było to niemożliwe - rzecz należała się wytórcy za odszkodowaniem dla właściciela materiału. To stanowisko zaakceptowało prawo justyniańskie.

33. PROWADZENIE CUDZYCH SPRAW BEZ ZLECENIA

Negotiorum gestio - prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia - należało do grupy quasi kontraktów i zachodziło wtedy, gdy pewna osoba bez żadnego obowiązku podejmowała się z własnej inicjatywy prowadzenia jednej albo więcej spraw w interesie innej osoby. Podejmujący działanie to negotiorum gestor, a dominus negotii to ten, w którego interesie działanie podjęto. Wymogi negotiorum gestio:

1. działanie gestora musi być skierowane na prowadzenie cudzych spraw. Cel tego działania może być fizyczny lub prawny. Mogła to być czynność pojedyncza albo zespół czynności

2. gestor musiał mieć zamiar prowadzenia cudzych spraw (animus negotia aliena gerendi)

3. gestor winien zmierzać do osiągniecia pozytywnego celu

4. brak consensusu (porozumienia) między stronami. W przeciwnym razie był to mandat.

Gestor miał obowiązek prowadzić sprawę do końca, wg interesu domini negotii oraz zdać rachunek i przenieść na dominii negotii wszelkie korzyści. Domini negotii musiał zwrócić wydatki, nawet gdy działanie gestora nie dało pozytywnego rezultatu i uwolnić go od przyjętego na siebie obowiązku. Obie stroony odpowiadały za omnis culpa. Pretor początkowo chronił obie strony przez actio in factum. Później przyznawał powództwa cywilne bonae fidei, zwane w prawie justyniańskim: actio negatorium gestorum directa (dla dominus negotii) i actio negatorium gestorum contraria (dla gestora)

34. SIŁA WYŻSZA A PRZYPADEK ZWYKŁY

Siła wyższa (vis maior) - zdarzenie, któremu człowiek nie jest w stanie się przeciwstawić (cui resisti non potest), np. powódź, trzęsienie ziemi. Dłużnik, którego możliwość świadczenia została unicestwieona przez siłę wyższą był wolny od świadczenia.

Przypadek zwykły (causus fortuitus) różnił się od vis maior tym, że przy maksymalnej staranności, przynajmniej teoretycznie człowiek był w stanie skutkom zdarzenia zapobiec. W wyjątkowych sytuacjach: kiedy dłużnik był z mocy prawa lub umowy zobowiązany do cusodii (strzeżenie rzeczy), można było pociągnąć do odpowiedzialności dłużnika, któremu spełnienie świadczenia zostało uniemożliwione przez causus fortuitus (wbrew zasadzie: causus nocet domino - przypadek szkodzi właścicielowi). Jego odpowiedzialność nie opierała się na winie przedmiotowej, lecz na ryzyku.

35. ZMIANA WIERZYCIELA (patrz 11)

36. PACTA

Pacta (wg Ulpiana pactio - rozjem, pax - pokój) były umowami, nie nie należały ani do typowych kontraktów, ani do kontraktów nienazwanych. Dochowdziły one do skutku w wyniku samego porozumienia stron (consensus, conventio). Znane były już Ustawie XII Tablic (np. ugoda sądowa, układ ze sprawcą szkody na ciele i układ ze złodziejem). Exeptio pacti, które przysługiwało pozwanemu z tytułu wcześniej zawartej ugody, prowadziło do umorzenia postępowania. Wyróżniemy pacta zmierzające do zwiększenie odpowiedzialności dłużnika lub jej zminiejszenia. Duże znaczenie miał moment zawarcia pactum: pacta in contienti facta - bezpośrednio przed lub w trakcie zawierania kontraktu głównego i pacta ex intervallo - po zawarciu kontraktu, nie mogł rozszerzać odpowiedzialności dłużnika. (favor debitoris)

Pacta adiecta - dodane do kontraktu bonae fidei, z uwagi na to zaskarżalne na podstawie skargi kontraktu głównego.

Pretor chronił niektóre umowy niezaskarżalne z uwagi na zasady słuszności i dobrze pojęty interes społeczno-gospodarczy. Takie pacta nazwano w średniowieczu pacta praetoria. Należały do nich:

1. constitutum debiti - nieformalne przyrzeczenie wykonania w ściśle określonym terminie zobowiązania istniejącego. Mógł tego dokonac dłużnik - constitutum debiti proprii lub osoba trzecia - constitutum debiti alieni. Dłużnik zawierał pactum, by odroczyc termin świadczenia, a wierzyciel by wzmocnić wierzytelność. Wierzyciel miał skargę actio de pecunia constituta

2. receptum argentarii - przyrzeczenie bankiera wobec osób trzecich, że pokryje cudzy dług istniejący albo mający powstać w przyszłości. Pretor przyznawał actio recepticia

3. receptum nautarum, cauponum, stabulariorum - przyjęcie przez właścicieli statków, zajazdów i stajen zwięszkonej odpowiedzialności za rzeczy umieszczone u nich przez klientów. W republice także za vis maior. W pryncypacie tylko za causus fortuitus.

Umowy, które uzyskały ochronę dopiero w dominacie na podstawie konstytucji cesarskich to pacta legitima. Środek procesowy to condictio ex lege. Najbardziej typowe pacta legitima to:

1. pactum dotale - nieformalna umowa o ustanowieniu posagu.

2. kompromis - compromissum - strony powierzały rozstrzygnięcie istniejącego między nimi sporu prywatnemu sędziemu. Nawet za Justyniana do pełna zaskarżalność wymagała przysięgi stron i arbitra. W republice zaskarżalny tylko dzięki stypulacjom karnych.

3. darowizna - donatio - nieformalna umowa, na której podstawie osoba (darczyńca) zobowiązywała się za zgodą drugiej strony (obdarowany) kosztem swego majątku dokonać na jej rzecz przysporzenia pewnej korzyści majątkowej. Justynian wprowadził możliwość odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego. Darowizna była pozbawiona podłoża ekonomicznego, dlatego podlegała licznym ograniczeniom:

1. 204 r. pne - lex Cincia - zabraniała darowizn ponad pewną wysokość na rzecz obcych osób. Była to lex imperfecta - brak kary i unieważnienia. Pretor przyznał darczyńcy exceptio (gdy nie wyklonał darowizny) /replicatio (gdy jej już dokonał) legis Cinciae

2. zakaz darowizn między małżonkami

3. w dominacie - insynuacje - ujawnienie darowizny w specjalnym rejestrze, w przeciwnym razie - nieważność. Za Justyniana, gdy darowizna przekraczała 500 solidów.

37. SKUTKI PRAWNE ZASIEDZENIA

Usucapio była nabyciem własności w wyniku posiadania rzeczy, przy spełnieniu warunków wymaganych przez prawo. Wymogi te w starożytnym Rzymie to: res habilis, iustus titulus, bonae fidei, possessio i wymagany tempus.

Instytucja zasiedzenia została wprowadzona, by „prawa własności rzeczy nie pozostawały za długo w niepewności” (Gaius). Zatem usucapio prowadziło do pewności prawnej zabezpieczającej obrót. Usuwało także rozbieżności między własnością a posiadaniem powstałe wskutek:

• alienacji res mancipi przez traditio, przy której usucapio usuwała braki formalne, dając własność kwirytalną

• zbycie res mancipi przez cudzoziemca drogą traditio na rzecz obywatela rzymskiego

• nabycie od niewłaściciela non a domino przy czym usucapio usuwało braki materialne; pozwalało na nabycie własności bez zgody dotychczasowego właściciela

Zasiedzenie rodziło własność kwirytalną, wraz z nią ochronę prawną. Zasiedzenie pełniło także funkcję dowodową: pozwalało w trakcie procesu uniknąć przeprowadzania dowodu diabelskiego, zamiast tego wystarczyło wskazać na nabycie własności przez zasiedzenie.

38. CZYNNOŚĆ PRAWNA POJĘCIE I RODZAJE

Czynność prawna to oświadczenie woli, zmierzajace do powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego.

Rodzaje czynności prawnych:

1. jednostronne - jeśli do wywołania skutku prawnego wystarcza oświadczenie woli jednej osoby (np. sporządzenie testamentu) i dwustronne, wymagajace zgodnego oświadczenia (umowy) dwóch stron (np. umowa przechowania)

2. formalne - gdy ważność czynności zależna jest od zachowania wymaganej formy (np. mancypacja) i nieformalne - gdy pod względem formy prawo nie stawia żadnych wymogów

3. między żyjącymi (inter vivos) - gdy reguluje stosunki za zycia podmiotu działającego i na wypadek śmierci (mortis causa) - gdy skutek czynności ma nastąpić po śmierci podmiotu

4. zobowiazujące i rozporządzajace, w zależności od tego, czy czynność powoduje jedynie powstanie zobowiazania czy też bezpośrednią zmianę stanu prawnego podmiotu działającego

5. obciążające - nakładają na obie strony obowiązek i pod tytułem darmym - gdy czynność rodzi obowiązek określonego zachowania się tylko po jednej stronie, a druga strona odnosi korzyści

6. kausalne (przyczynowe) - gdy porządek prawny uzależnia skuteczność oświadczenia woli od istnienia dla niej celu społeczno-gospodarczego (causa) i abstrakcyjne - cel pozostaje prawnie obojętny, a skutek prawny wyraża się w fakcie złożenia określonego oświadczenia woli.

39. ZOBOWIĄZANIA JEDNOSTRONNIE I DWUSTRONNIE ZOBOWIĄZUJĄCE

Ze względu na naturę stosunku obligacyjnego zobowiązanie może być jednostronne albo dwustronne. Temu podziałowi odpowiada rozróznienie na kontrakty jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące.

Jednostronne to zobowiązanie, w którym jedna strona jest wyłącznie zobowiązana a druga - wyłącznie uprawniona, np. pożyczka, stypulacja, delikt

Dwustronnie zobowiązujące:

• zupełne (bilateralis aequalis) - już w momencie powstania zobowiązania obie strony występowały w podwójnej roli: dłużnika i wierzyciela. Istniały tu dwa węzły obligacyjne, a wynikajace z nich świadczenia były ekwiwalentne, np. kupno-sprzedaż, najem, societas,

• niezupełne (bilateralis inaequalis) - w momencie powstania istniał tylko jeden węzeł obligacyjny, ale stosunek był tak ukształtowany, że w pewnych okolicznościach mogło powstać drugie zobowiązanie, w którym role stron się odwracały: dłużnik stawał się wierzycielem a wierzyciel dłużnikiem. Były one dwustronnie zobowiązujące niezupełne już w chwili powstania zobowiązania, niezależnie od tego, czy okoliczności owe wystąpiły czy nie, np. commodatum, depositum, fiducia, zastaw, mandatum

40. ISTOTA ZOBOWIĄZANIA W ODRÓŻNIENIU OD PRAW RZECZOWYCH

	Zobowiązania (obligatio)	Prawa rzeczowe
Powództwo:	in personam	in rem
Charakter:	Prawa podmiotowe względne. Skuteczne tylko wobec określonego dłużnika	Prawa podmiotowe bezwzględne. Skuteczne erga omnes
Obowiązek drugiej osoby:	najczęsciej polega na zachowaniu pozytywnym	najczęściej polega na zachowaniu negatywnym

Różnicę miedzy istotą zobowiązań a prawami rzeczowymi określa Paulus: Obligationum substantia non is eo consistit, ut aliquod corpus nostrum aut servitutem nostram faciat, sed ut alium nobis obstringat ad dandum aliquid vel faciendum vel praestandum. (Istota zobowiązania nie na tym polega, ażeby naszą uczynić jakąś rzecz, albo służebność, ale na tym ażeby kogoś innego zmusić do dania nam czegoś, albo do czynienia, albo do świadczenia)

41. SPÓŁKA

Instytucja spółki (societas) wywodzi się z ius gentium - powstała przez działalność cudzoziemców, którzy nie byli dopuszczeni do tworów ius civile. Wzorowali się oni na rzymskiej wspólności majątkowej (consortium) powstałej w wyniku spadkobrania, znoszonej przez actio familiae erciscundae. Spółka stała się zaskarżalna w procesie formułowym.

Spółka (societas) - kontrakt konsensualny, na którego podstawie dwie lub więcej osób, zwanych wspólnikami (socii), zobowiązywało się do wzajemnych świadczeń, w zamiarze osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. Essentialia negotii: consensus, wspólne świdczenia wnoszone do spólki (rzecz lub praca), wspólny cel gospodarczy. Rodzaje spółki wg wnoszonych wkładów:

• societas omnium bonorum - najszersze wspólnioctwo, strony wnoszą do spółki cały swój majątek aktualny a nawet przyszły

• societas unius negotiationis - bardziej ograniczona spółka, miała na celu przeprowadzenie jednej lub wielu operacji gospodarczych przy użyciu wspólnych wkładów rzeczowych i wspólnej pracy. Wkłady nie musiały być równe (mogło to być tylko osobiste świadczenie pracy)

Wspólnicy uczestniczyli w zyskach i stratach w częściach równych, chyba że ustalili inaczej, niedopuszczalna była jadnak „lwia spółka”, w której jeden uczestniczył tylko w zyskach, a drugi tylko w stratach. Sprawy spółki mógł prowadzić każdy ze wspólników, albo można było je powierzyć jednemu z nich lub osobie trzeciej (kontrakt zlecenia). Spółka nie miała osobowości prawnej - każdy ze wspólników nabywał prawa dla siebie i na podstawie do spółki miał obowiązek przenieść je na pozostałych wspólników. Wspólnicy odpowiadali z culpa levis in concreto. Rozwiazanie spółki następowało przez porozumienie odwrotne - mutuo dissensu wszystkich wspólników, także przez śmierć jednego z nich lub jego capitis deminutio, albo przez wystąpienie ze spółki. Spółki terminowe rozwiązywały się z upływem terminu, inne wraz z realizacją celu, lub gdy jego osiągnięcie stawało się niemożliwe. Po rozwiązaniu wspólnicy znosili współwłasność, a w braku zgodności mogli docodzić wzajemknych pretensji w sądzie za pomocą actio pro socio, która była infamujace.

42. ZOBOWIĄZANIA NATURALNE

Zobowiązania ze względu na sankcje dzielą się na cywilne i naturalne. Przy cywilnych strony mogły dochodzić wzajmnych roszczeń na drodze sądowej. Zobowiązania naturalne (obligationes naturales) były niezaskarżalne. Należały do nich zobowiązania zaciagnięte przez:

• niewoników

• ojca wobec podległych jego władzy i odwrotnie

• między osobami podległymi tej samej patria potestas

• pupila i niewiastę zawierajcych kontrakty bez zgody opiekuna

Ich znaczenie prawne polegało na tym, że dłużnikowi, który dobrowolnie zaspokoił pretensję wierzyciela, nie przysługiwało powództwo o zwrot świadczenia jako nienalżenego (condictio). Wierzyciel miał prawo zatrzymać to świadczenie (soluti retentio), nie mógł jednak domagać się jego zpełnienia na drodze sądowej. Ponadto zobowiązanie naturalne mogło być zabezpieczone zastawem lub poręką i nadawało się do potrącenia.

Ulpian: Zobowiązanń naturalnych nie ocenia się tylko według tego, czy z ich tytułu przysługuje jakieś powództwo, lecz także według tego, że jeśli pieniądze zapłacono, nie można domagać się ich zwrotu.

43. BEZPRAWNE USZKODZENIE CUDZEJ RZECZY

Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy - damnum iniuria datum - delikt, polegajacy na bezprawnym uszkodzeniu bądź zniszczeniu cudzej rzeczy. Niektóre przypdaki regulowała już Ustawa XII Tablic, np. złamanie kości cudzego niewolnika. Kompleksowo przestępstwo uregulowano w 286 r. pne w lex Aquilia. Poświęciła ona damnum iniuria datum rozdziały: pierwszy i trzeci. Drugi mówił o bezpodstawnym umorzeniu długu przez adstypulatora, przepis ten szybko wyszedł z użycia, zastąpiony kontraktem konsensualnym, na podstawie którego wierzyciel dochodził szkody z actio mandati directa.

Rozdział I: o bezprawnym zabiciu cudzego niewolnika albo czworonożnego zwierzęcia domowego - pecus; sprawca szkody odpowiadał za najwyższą wartość zabitego, jaką miał on w ciągu roku poprzedzajacego zabicie.

Rozdział III: o bezprawnym zranieniu cudzego niewolnika i zwierząt pecus oraz o zabiciu lub zranieniu innych zwierząt oraz uszkodzeniu lub znieszczeniu cudzych rzeczy; sprawca szkody odpowiadał za najwyższą wartość rzeczy uszkodzonej, jaką miała ona w ciągu 30 dni przed wyrządzeniem szkody.

Kara w obu przypadkach podlegała podwojeniu (duplum), gdy sprawca bronił się przez negację. Powód realizował roszczenie przez actio legis Aquiliae albo damnum iniuriae actio. Wymogi zastosowania lex Aquilia:

• rzeczywiste uszkodzenie rzeczy. Sprawca nie odpowiadał jeśli rzecz nie została uszkodzona ale de facto wyszła spod władzy właściciela (np. przez wypuszczenie ptaka z klatki)

• szkoda musiała powstać z działania (damnum datum) a nie z zaniechania.

• szkoda musiała być wyrządzona bezprawnie - damnum iniuria datum

Odpowiedzialność opierała się na przesłankach obiektywnych (bezprawność działania) a nie na subiektywnej winie. Pierwotnie odszkodowania przysługiwało tylko właścicielom kwirytalnym, a wartość szkody oceniano wg wartości rzeczy bez uwględnienia interesu właściciela jaki miał w tym, by rzeczy nie utracić. Z biegiem czasu uwzględniono także interes właściciela, a także pośrednie oddziaływanie na rzecz. Sprawca, który tylko pośrednio przyczynił się do uszkodzenia rzeczy odpowiadał z actio utilis ex lege Aquilia. Jeśli szkoda nie powstała z działania, ale z zaniechania lub de facto właściciel utracił rzecz, zaczęto przyznawać mu actio in factum ad exemplum legis Aquiliae. Szybko odstąpiono od koncepcji winy obiektywnej (oparta na przesłankach natury przedmiotowej) na rzecz winy subiektywnej (przesłanki natury podmiotowej). Wyróżniono winę pozakontraktową - winę akwiliańską, polegającą na nieprzejawnieniu choćby najmniejszej staranności przez osobę uszkadzajacą rzecz cudzą. Obowiązek staranności nie wynikał tu z kontraktu lecz z obowiązującego porządku prawnego. Kompilatorzy justyniańscy przyznają także actio legis Aquiliae jako actio directa przy umniejszeniu wartości wskutek uszkodzenia rzeczy albo zmiany jej substancji.

44. POJĘCIE I PODZIAŁ PRAW RZECZOWYCH

Prawa rzeczowe (ius in re) mogą istnieć tylko na rzeczy i należą do praw podmiotowych bezwzględych. Do ochrony praw rzeczowych w Rzymie służyły actiones in rem, które mogły być wnoszone przeciw komukolwiek (prawo rzeczowe jest skuteczne erga omnes - wobec wszystkich), kto naruszał cudze prawa rzeczowe. Rodzaje praw rzeczowych w prawie rzymskim:

• prawo własności (jedyne pełne prawo rzeczowe)

• iura in re aliena - ograniczone prawa rzeczowe, przysługujące jakiemuś podmiotowi na rzeczy cudzej. Należały do nich: służebności (servitutes), zastaw (pignus, hypotheca) a później także dzierżawa wieczysta (emphyteusis) i prawo powierzchni (superficies)

45. DELIKTY PRAWA PRYWATNEGO

Delicta privata obejmowały czyny, które wg ówczesnych wyobrażeń rzymskich nie godziły w interes publiczny, lecz naruszały dobro jednostki, lub grupy. Z początku były ścigane wyłącznie z inicjatywy tych, których dobro byłonaruszone lub zagrożone. Przez dawne ius civilie uznawane były: furtum (kradzież), rapina (rabunek), iniuria (zniewaga) i damnum iniuria datum (bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy).

1. furtum - kradzież - była już uregulowana w Ustawie XII Tablic:

• furtum manifestum - dla złodzieja złapanego na gorącym uczynku - in flagranti; złodzieja można było przy świadkach zabić na miejscu, chyba że można go było obezwładnić - wówczas kara chłosty i niewolna u okradzionego dla wolnych, a dla niewolników i złodziei, u których znaleziono rzecz podczas rewizji lance et lico (pozwany tylko w opasce na biorach) - chłosta i strącenie ze Skały Tarpejskiej; później kary zamieniono na grzywnę w poczwórnej wartości rzeczy (quadruplum), co utrzymał Justynian. Okradziony miał actio furti manifesti

• furtum nec manifestum - pozostałe przypadki, złodzieja karano grzywną w podwójnej wysokości rzeczy skradzionej (duplum). Okradziony miał actio furti nec manifesti.

Oba powództwa były infamujące i należały do actiones poenales (tylko ukaranie sprawcy). Złodziej musiał ponadto wydać rzecz właścicielowi na podstwie środków petytoryjnych lub condictio furtiva

Furtum pochodzi od ferre - nieść, przenieść - wiąże się to z tym, że pierwotnie wymogiem odpowiedzialności złodzieja było przemieszczenie rzeczy cudzej z zamiarem jej przywłaszczenia. Z biegiem czasu furtum obejmuje jakiekolwiek zachowanie się sprawcy, mające na celu pozbawienie właściciela możliwości władania rzecza ruchomą. Z koncem republiki wymagane były dwa elementy: obiektywny - zetknięcie z rzeczą i subiektywny - chęć zystku. W końcu dodano jeszcze jeden element, co odzwierciedla definicja Paulusa: Kradzież jest to umyślny zabór rzeczy w celu osiągnięcia korzyści, i to albo samej rzeczy, albo jej używania, albo jej posiadania. Wymogami furtum stały się wówczas:

• obiektywny: zabór rzeczy (furtum rei) albo jej używania (furtum usus) popełniał ją np. depozytariusz używajac rzeczy oddanej mu w przechowanie albo jej posiadania (furtum possessionis), polegała na bezprawnym zagarnieciu rzeczy przez właściciela, który oddał ją w cudze władanie

• subiektywny - zły zamiar - fraus, który towarzyszył aktowi zaboru - animus furandi

• pobudka - chęć zysku - lucri faciendi gratia

3. rapina - rabunek - kwalifikowana kradzież, polegajaca na zagarnieciu rzeczy, najczęściej przez zorganizowaną grupę, przy użyciu gwałtu. Pierwotnie kwalifikowano ją jako furtum manifestum, od 76 r. pne przyjęto powództwo actio vi bonorum raptorum opewajace na quadruplum w ciągu roku, a po roku na simplum. Justynian ostatecznie zdecydował, że jest to powództwo mieszane (uwzględniające zarówno wartość rzeczy - simplum i karę - potrójna wartość)

4. Iniuria - zniewaga - dosł. działanie zniezgodne z prawem, godziło w nietykalność osobistą, ludzką i swobodę pewnych działań. Iniuria wywodzi się z Ustawy XII Tablic:

• membrum ruptum - ciężkie okaleczenie połączone z utratą części ciała - kara talionu

• os fractum - złamanie kości - 300 asów: poszkodowany to wolny, 150 asów dla niewolników

• czynne naruszenie nietykalności cielesnej - 25 asów

Wg Paulusa istniały dwie skargi: jedna operajaca się na Ustawie XII Tablic i druga oparta o ius honorarium dla czynów bezprawnych godzących w dobre obyczaje rzymskie (contra bonos mores). Wg pretora iniuria to zamierzone i sprzeczne z prawem nieuszanowanie cudzej osobowości za pomocą czynów lub słów. Wraz z dewaluacją pieniądza kary przewidziane w Ustawie XII Tablic stały się nieadekwatne. Poszkodowany w formułce okreśał sam, na czym polega inkryminowany czyn, a szkodę szacuje sąd rekuperatorów. W przypadkach ciężkich (iniuria atrox) szkodę szacował pretor i stanowiła ona górną granicę dla sądu kolegialnego. Sprawca odpowiadał z actio iniuriarum aestimatoria wprowadzoną przez edictum generale. Ściganie bezprawnych czynów przewidywały też specjalne edykty, dotyczyło to: convisium - publiczne znieważenie, ademptata pudicitia - obraza skromności kobiecej lub młodocianych i edykt ne quid infamandi causa fiat - pohańbienie innej osoby.

81 r pne - lex Cornelia de iniuriis - regulowała odpowiedzialność sprawcy za: pulsare - uderzenie, verberare - pobicie i domum introire - forsowne najście cudzego domu. Justynian pozostawił poszkodowanemu wybór jednego z dwóch trybów postępowania - mógł dochodzić odszkodowania w procesie cywilnym lub żądać ukarania w publicznej extraordinaria cognito.

Actio iniuriarum miała charakter noksalny - jeśli sprawcą był niewolnik lub osoba alieni iuris to odpowiadał dzierżyciel władzy, który jednak mógł uchylić się od odpowiedzialności poprzez wydanie sprawcy poszkodowanemu (noxae deditio) Uniewinnienie pozwanego dawało mu prawo do domagania się na drodze powództwa wzajemnego (iudicium contrarium) 1/10 tego, czego żądał powód. Była to skarga osobista (nie była skuteczna wobec dziedziców sprawcy, ani nie przysługiwała dziedzicowi poszkodowanego, chyba że przed śmiercią tego ostatniego doszło do litis condestatio) i infamująca

4. Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy - damnum iniuria datum - polegało na bezprawnym uszkodzeniu bądź znieszczeniu cudzej rzeczy. Niektóre przypadki regulowała Ustawa XII Tablic, całościowo uregulowane dopiero w 286 r. pne w lex Aquilia, która poświęciła damnum iniuria datum I i III rozdział. W pierwszym uregulowano bezprawne zabicie cudzego niewolnika lub zwierzęcia pecus. Odpowiedzialność sprawcy opiewała tu na najwyższą wartość rzeczy w ciagu roku. Drugi rozdział dotyczył bezprawnego zranienia niewolnika lub zwierzęcia pecus, zabicia lub zranienia innego zwierzęcia oraz uszkodzenia lub zniszenia cudzej rzeczy. Sprawca odpowiadał najwyższą wartość rzeczy w ciągu 30 dni. Kara wzrastała do duplum, gdy sprawca bronił się przez negację. Poszkodowany dochodził swych roszczeń na podstawie actio legis Aquiliae lub damnum iniuriae actio. Wymogi zastosowania powództw: bezpośrednie oddziaływanie na rzecz, rzeczywiste uszkodzenie, powstanie szkody z działania i wyrządzenie szkody bezprawnie. Początkowo mógł się nią posłużyć jedynie właściciel kwirytalny a wysokośc szkody określano wyłącznie wg wartości rzeczy bez uwzględnienia interesu. Później wymogi i reguły złagodzono, uwzględniając interes właściciela, dopuszczając oddziaływanie pośrednie (actio utilis ex lege Aquilia) a także zaniechanie (actio in factum ad exemplum legis Aquiliae) i przede wszystkim uwzględniając winę sprawcy jako podstawę jego odpowiedzialności.

46. WŁASNOŚĆ - POJĘCIE I RODZAJE

Własność - dominium, proprietas - wśród pieciu praw rzeczowych jedyne pełne prawo na rzeczy, bezwzględne i skuteczne erga omnes. Prawo rzymskie dawało właścicielowi nad rzeczą władzę wyłączną, absolutną i nieograniczoną. Prawo własności zawiera w sobie dwie funkcje: dodatnią, przejawiającą się w możności dowolnego rozporządzania rzeczą i ujemną, dozwalającą na wykluczenie od wpływu na daną rzecz osób trzecich. Prawodpodobnie własność publiczna jest wcześniejsza niż prywatna, a ta ostatnia najpierw ukształtowała się na rzeczach ruchomych, ale Ustawa XII Tablic znała już własność na nieruchomościach. Juryści rzymscy nie wytoworzyli definicji prawa własności. Instytucje Gaiusa podają, że własność to pełne władztwo nad rzeczą (plena in re potestas), Bartolus definiuje własność jako robienie z rzeczą materialną wszystkiego, co nie jest przez prawo zakazne - dominium est ius de re corporali perfecte disponendi, nisi lege prohibeatur. Pierwszy właściciel to erus. Później własność określana była jako mancipium lub mancupium. Właściciel miał ius utendi et fruandi, ius possidendi i ius disponendi.

Rodzaje własności:

1. własność kwirytalna (cywilna) - dominium ex iure Quiritium - chroniło ją rzymskie ius civile, była jednorodna i miała charakter formalistyczny. Do nabycia własności kwirytalnej res mancipi wymagano mancipatio lub in iure cessio, dla res mancipi wystarczyło traditio. Właścicielem kwirytalnym mógł być tylko pełnoprawny obywatel rzymski i tylko w Italii (fundus italicus)

2. własność bonitarna - pretorska - gdy res mancipi została nabyta przez traditio i znajdowała się w majątku uprawnionego (in bonis esse, in bonis habere). Było to posiadanie zmierzające do zasiedzenia (possessio ad usucapionem) Jej właścicielom przysługiwała actio Publiciana, która zawierała fikcję, że czas potrzebny do zasiedzenia rzeczy minął. Przed skargą właściciela pretor chronił posiadacza exceptio rei venditae et traditae (zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej). Właściciel bonitarny mógł stać się właścicielem kwirytalnym przez zasiedzenie

Tę duplex dominium zniósł Justynian poprzez zniesienie mancypacji i in iure cessio jako sposobu przenoszenia praw własności.

3. possessio et ususfructus - własność na grutnach prowincjonalnych. Była to własność narodu rzymskiego lub cesarza, której użytkownicy mieli uprawnienia równe właścicielom gruntów italskich (mogli użytkować, pobierać pożytki, przekazywać w spadku, zbyć), ale musieli uiszczać daniny publiczne: stipendium (dla prowincji senackich) i tributum (dla prowincji cesarskich). Przez daniny publiczne była to własność z natury swej ograniczona - contradictio in adiecto.

Róznicę między własnością italską i possessio et ususfructus zniosło opodatkowanie gruntów italskich przez Dioklecjana w 292r. Ostatecznie Justynian stwierdził, że nullam esse differentiam między tymi własnościami.

4. własność peregrynów - chroniona przez ius peregrinorum, w konfliktach z obywatelami rzymskimi namiestnicy prowincji lub pretorzy mogli umieścić w formułce procesowej fikcję, że peregryn jest obywatelem rzymskim (ac si civis Romanus esset).

W 212 roku Karakalla nadaje wszystkim mieszkańcom imperium obywatelstwo rzymskie, znosząc ten rodzaj własności.

47. ZWŁOKA WIERZYCIELA I DŁUŻNIKA

Zwłoka (mora) powoduje modyfikację stosunku obligacyjnego. Mogła zachodzić po stronie: dłużnika i wierzyciela.

Zwłoka dłużnika (mora debitoris) - gdy dłużnik z własnej winy nie wykonywał zobowiazania, którego termin świadczenia już upłynął.

• Przy długach terminowych, dłużnik popadał w zwłokę z mocy prawa, w chwili gdy termin świadczenia minął - dies interpellat pro homine - termin wzywa zamiast osoby.

• Przy długach bezterminowych potrzebne było wezwanie wierzyciela (interpellatio), by dłużnik spełnił świadczenie.

Nie dotyczyło to odpowiedzialności dłużnika z przestępstwa - fur semper est in mora - złodziej zawsze pozostaje w zwłoce.

Odpowiedzialność dłużnika, który pozostał w zwłoce, ulegała obostrzeniu: musiał wynagrodzić szkody powstałe w wyniku zwłoki, odpowiadał za niższe stopnie winy i za przypadkową utratę rzeczy. Skutki zwłoki mijały po spełnieniu świadczenia (purgatio morae) lub odroczenia terminu przez wierzyciela (moratorium)

Zwłoka wierzyciela (mora creditoris) - gdy odmawiał on przyjęcia świadczenia zgodnego z treścią zobowiązania. Następowało wówczas osłabienie odpowiedzialności dłużnika do dolus i culpa lata. Wierzyciel musiał zwrócić koszty spowodowane zwłoką. Dłużnik mógł przedmiot świadczenia lub jego równowartość złożyć do depozytu, a w skrajnych przypadkach rzecz porzucić.

48. DAROWIZNA

Darowizna (donatio) - nieformalna umowa, na której podstawie jedna osoba (darczyńca) zobowiązywała się za zgodą drugiej strony (obdarowanego) kosztem swego majątku dokonać na jej rzecz przysporzenia pewnej korzyści majątkowej. Jako pactum nudum była niezaskarżalna aż do Justyniana. Przyznał on jej w 531 r ochronę procesową. W prawie klasycznym była zaskarżalna tylko jeśli została udzielona w formie stypulacji. Darowizna jest czynnością bez podłoża ekonomicznego, dlatego Rzymianie ograniczali ja:

• 204 r pne - lex Cincia de donis et muneribus - zabraniała darowizn ponad pewną wysokość na rzecz osób obcych. Była to lex imperfecta - brak sankcji i brak unieważnienia czynności. Pretor chronił jednak darczyńcę przyznając mu:

• exceptio legis Cinciae - dla darczyńcy, który jeszcze nie dokonał darowizny, a został pozwany o jej wypełnienie, mógł skorzystać z tego zarzutu

• replikacio legis Cinciae - dla darczyńcy, który już ja wykonał (donatio perfecta), jeżeli jej przedmiotem były rzeczy ruchome mógł domagać sie jej zwrotu

• zakazane były darowizny między małżonkami, można było takie darowizny czynić przed zawarciem małżeństwa - donatio ante nuptias. Niezamożna kobieta mogła otrzymać od męża darowizne i zwrócić mu ją tytułem posagu. Justynian zezwolił na dokonywanie jej podczas trwania małżeństwa - donatio proper nuptias i wprowadził reżim posagu, tzn że mąż musiał darowiznę zwrócić w wypadku ustania małżeństwa, ale żona nie mogła domagać się jej zwrotu, gdy małżeństwo ustało z jej winy.

• od dominatu obowiązek insynuacji - czyli ujawnienia aktu darowizny w specjalnym rejestrze, czego zaniedbanie rodziło nieważność darowizny. Justynian zachował ten obowiązek dla darowizn powyżej 500 solidów.

Justynian wprowadził możliwość odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego.

49. OCHRONA POSIADANIA

Ochrona posiadania to ochrona posesoryjna także przeciw właścicielowi. Pretor chronił posiadanie zaróno rzeczy rucomych jak i nieruchomości udzielając środków pozaprocesowych - interdyktów. Wyrózniamy interdykty zmierzające do:

• położenia kresu przeszkodom w spokojnym korzystaniu z rzeczy - interdictum retinendae possessionis:

• interdictum uti possidetis - zakazywał zmian w posiadaniu nieruchomości. Uprawniony do wniesienia był posiadacz, któremu nie dało się zarzucić posiadania wadliwego (exceptio vitiosae possessionis). Był to interdictum duplicium tzn zasądzony mógł być zarówno powód jak i pozwany

• interdictum utrubi - służył do ochrony posiadania rzeczy ruchomej. Korzystać z niego mógł ten, kto był niepokojony w swoim posiadaniu, jak i ten kto utracił posiadanie ruchomości. Przeciwstawić mu można było exceptio vitiosae possessionis, a w posiadaniu spornej rzeczy utrzymywał się ten, kto w ciągu roku poprzedzającego wniesienie interdyktu posiadał rzecz przez dłuższy czas. Był to interdictum duplicium

• przywrócenia posiadania utraconego - interdictum recuperandae possessionis:

• interdictum de vi - nakazywał przywrócenie posiadania, z którego ktoś był przemocą wyzuty. Powinien być wniesiony w ciągu roku od wyzucia.

• Interdictum de vi armata - przeciw temu, kto wyzucia dopuścił się z bronią w ręku, nie przedawniał się w ciągu roku, przysługiwał wadliwemu posiadaczowi - possessio iniusta

• interdictum utrubi - dla odzyskania (recuperatio) rzeczy ruchomej

• uzyskania posiadania rzeczy, która dotychczas znajdowała się w cudzym władaniu (charakter petytoryjny) - interdictum adipiscendae possessionis:

• interdictum Salvianum - skuteczny wyłącznie dłużnikowi, który nie spłacił hipoteki. Służył do nabycia posiadania przez wierzyciela na invcta et illata (inwentarz i drobne przedmioty)

• interdictum quorum bonorum - za jego pomocą bonorum possessor wprowadzany przez pretora w posiadanie spadku, mógł domagać się oddania mu posiadania spadku

• KOMPENSACJA W IUDICIA STRICTI IURIS

Kompensacja - potrącenie (compensatio) - umorzenie wierzytelności w wyniku przeciwstawienia roszczeniu wierzyciela wzajemnej wierzytelności ze strony dłużnika. O takiej kompensacji można mówić w prawie justyniańskim. Zanim do tego doszło potrącenie przeszło kilka faz rozwojowych. Jedną z nich, po potrąceniu w iudicium bonae fidei, jest kompensacja w iudicia stricti iuris.

W iudicia strici iuris kompensacja dotycząca zawsze roszczeń z różnych tytułów prawnych (ex dispari causa) była pierwotnie dopuszczalna tylko w dwóch przypadkach:

• bankier (argentarius) pozywajac swego klienta o należne świadczenie musiał uwzględnić swoje zadłużenie wobec klienta i wnosić powództwo tylko o saldo (agere cum compensatione). Minimalne przekroczenie salda - przegranie procesu przez plus petitio (nadmierne żądanie)

• nabywca masy upadłego dłużnika (bonorum emptor) domagający się sądownie świadczenia od dłużników bankruta - wzajemne pretensje dłużników uwzględniał sędzia, zasądzając ich na kwotę wynikajacą z końcowego rozliczenia ich wzajemnych roszczeń (agere cum deductione)

Przełomowy był reskrypt Marka Aureliusza poświecony kompensaci roszczeń stricti iuris w procesie formułkowym. Pretor z jego mocy udzielał pozwanemu, który miał wzajemną pretensję do powoda exceptio doli. Zarzut ten chronił przed żądaniem powoda nieuwzględniającym wzajemnej pretensji - gdy wnosił o całe roszczenie bez potrącenia. Sędzia uwzględniając kompensację wydawał wyrok uwalniajacy pozwanego. Sędzia nie mógł dokonanić rozliczenia wzajemnych pretensji i przysądzeić kwotę końcową - stała temu na przeszkodzie budowa formułki procesowej. Obawa przed utratą całego roszczenia spowodowała, że powód postępował tak jak bankier: sam redukował swe żądanie o wysokość zadłużenia wobec pozwanego i wnosił powództwo tylko o saldo. Od reskryptu M. A. prawdopodobnie i iudicium bonae fidei sędziowie zaczęli uwzględniać w wyroku rozliczenia wzajemnych pretencji z różnych tytułów prawnych (ex dispari causa)

51. WIELOŚĆ PODMIOTÓW ZOBOWIĄZAŃ

W każdym zobowiązaniu musi wystąpić co najmniej jeden dłużnik i jeden wierzyciel. Jednak po każdej ze stron może wystąpić więcej osób i wówczas możemy mówić o:

• zobowiązaniu podzielnym - powstaje tyle samo stosunków obligacyjnych, ile osób wystąpuje po stronie dłużników lub wierzycieli (dług ulega podziałowi), np. A i B zobowiązani się świadczyć 100 na rzecz C. Ozn to że istnieją 2 zobowiązania, w których każde opiewa na 50

• zobowiązaniu kumulatywnym - każdy z kilku wierzycieli może domagać się od dłużnika całego świadczenia albo każdy z dłużników zobowiązany jest do spełnienia całego świadczenia. Spełnienie nie uwalnia pozostałych od zobowiązania. Taki charakter miało zobowiązanie do zapłaty kary z tytułu wspólnie popełnionego przestępstwa, np. A i B skradli C 100, każdy z nich był zobowiązany (przy res nec mancipi) oddać C po 200.

• Zobowiązania solidarne:

• Bierne - każdy z kilku dłużników zobowiazany był spełnić na rzecz wierzyciela całe świadczenie, jednakże spełnienie tego świadczenia przez któregokolwiek z dłużników powodowało umorzenie stosunku obligacyjnego

• Czynne - każdy z kilku wierzycieli miał prawo domagania się od dłużnika spełnienia całego świadczenia, a dłużnik uwalniał się od zobowiazania, gdy spełnił świadczenie na rzecz jednego z wierzycieli.

Prawo regresu (roszczenia zwrotnego) nie wynikało z faktu istnienia zobowiazania solidarnego, lecz jego podstawą mógł być jedynie stosunek wewnętrzny, jaki łączył wierzycieli lub dłużników solidarnych.

52. PRAWO ZASTAWU - ROZWÓJ HISTORYCZNY

Zastaw to prawo rzeczowe, przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy ruchomej dla zaspokojenia jego wierzytelności. Jest to prawo akcesoryjne, zabezpieczające wierzytelność. W zastawie występują: dłużnik - zastawca, wierzyciel - zastawnik i przedmiot zastawu.W rozwoju historycznym prawa rzymskiego zastaw przeszedł ewolucję, której wyrazam są trzy posiacie: fiducia, pignus i hypotheca.

Fiducia - dłużnik, by zabezpieczyćwierzytelności przenosił na wierzyciela przez mancipatio lub in iure cessio przedmiot na własność z zastrzeżeniem - pactum finduciae - że po spełnieniu zobowiazania wierzyciel własność tę przeniesie z powrotem na dłużnika. Dłużnik tracił prawo rzeczowe na rzeczy. Wierzyciel jako właściciel mógł zrobić z rzeczą co chciał, nawet sprzedać, wtedy dłużnik nie mógł domagać się rzeczy od nabywcy, a jedynie odszkodowania od wierzyciela za niedotrzymanie umowy.

Pignus - zastaw ręczny - ukształtował się w okresie przedklasycznym. Zastawca przekazywał zastawnikowi przedmiot zastawu, ale nie na własność, lecz w posiadanie. Po spełnieniu świadczenia przez dłużnika, zastawnik zobowiązany był zwrócić mu przedmiot. Do tego czasu miał tylko detencję rzeczy, co chronił pretor interdyktem posesoryjnym. Pierwotnie mimo niewypłacalności dłużnika zastawk nie mógł ani przedmiotu używać ani sprzedać. Takie uprawnienia mogły wynikać z umów dodatkowych wzmacniających pozycję prawną zastawnika:

• pactum de vendendo - prawo sprzedać przedmiotu przez zastawnika, by zaspokoić roszczenie, gdyby dłużnik nie spłacił długu, później weszło w skład naturalia negotii.

• Pactum antichreticum - zastawnik pobierał pożytki z przedmiotu zastawu i zaliczał je na spłatę odsetek od udzielonego kredytu, a w dalszej kolejności na spłatę samego kredytu

• Lex commissoria - zastawnik stawał się właścicielem przedmiotu zastawu, gdy dłużnik nie zaspokoił w terminie jego pretensji (zakazana przez Konstantyna Wielkiego, bo godziła w interes dłużnika)

Pignus jako zastaw ręczny wymagał wydania przedmiotu wierzycielowi, dlatego w pewnych okolicznościach nie odpowiadał potrzebom gospodarczym. Chodziło głównie o stosunki rolne, w których wielcy właściciele ziemscy udzielali kredytu drobnym dzierżawcom ich gruntów. Jedynym bogactwem dzierżawców był inwentarz i drobne przedmioty (invecta et illata). Oddanie ich pozbawiłoby ich zdolności produkcyjnej. Dlatego pod koniec republiki pojawiła się hipoteka.

Hypothecka - zastaw umowny - dłużnik nie wręczał zastawnikowi przedmiotu zastawu, nadal pozostajac jego właścicielem i posiadaczem, a tylko umawiał się, że w przypdaku niespłacenia długu wierzyciel zaspokoi swą pretensję przez sprzedaż przedmiotu zastawu. Aby móc to prawo zrealizować wierzyciel musiał najpierw wejść w posiadanie przedmiotu. Do tego celu służyły stopniowo przysnawane przez pretora środki prawne:

• interdykt salwiański - skuteczny tylko przeciw dłużnikowi i tylko w zakresie invecta et illata

• Serviana in rem actio - skuteczna erga omnes, ale tylko w zakresie invecta et illata

• Actio hypothecatia - actio quasi-Serviana - skuteczna erga omnes, dotyczyło nie tylko invecta et illata, ale także jakiegokolwiek innego przedmiotu, w tym także nieruchomości

Ponieważ przy hipotece dłużnik nie wydawał zastawnikowi przedmiotu zastawu, mógł go zastawić wielokrotnie, obowiązywała wówczas zasada: prior tempore, potrior iure - kto pierwszy co do czasu ten lepszy co do prawa. Prawo sprzedaży przysługiwało tylko pierwszemu wierzycielowi. Zastawnik, który później uzyskał swoje prawo, mógł wejść w uprawnienia swoich porzedników, pod warunkiem zaspokojenia ich pretencji zabezpieczonych hipoteką (ius offerendi et succedendi). Przy sprzedaży zastawnik był zobowiązany do maksymalnej staranności (omnis diligentia) a po zaspokojeniu się z uzyskanej ceny, nadwyżkę oddawał dłuznikowi.

Zastaw powstawał: z umowy między zastawcą a zastawnikiem, z mocy ustawy (np. zastaw na rzecz fiskusa na całym majątku dłużnika z tytułu długu). Prawo zastawu gasło wraz z umorzeniem wierzytelności, którą zabezpieczało lub wskutek zniszczenia przedmiotu zastawu. Wierzyciel mógł zatrzymać przedmiot zastawu, nawet po wypełnieniu świadczenia przez dłużnika, gdy miał wobec tego samego dłużnika inne wierzytelności, jeszcze nie zrealizowane (pignus Gordianum)

53. POWÓDZTWO WINDYKACYJNE patrz 13

54. WADY OŚWIADCZENIA WOLI - BŁĄD

Błąd - error - polega na tym, że składający oświadczenie woli jest w błędzie, co do jego treści (pomyłka) albo co do wyobrażenia o istniejacej rzeczywistości (błąd sensu stricto). Rodzaje błędów:

• error iuris - pozytywny stan błędnego wyobrażenia o rzeczywistości

• ignorantia iuris - negatywny stan, czyli brak wyobrażenia - składający oświadczenie woli nie zna normy prawnej, która ma mieć zastosowanie do określonej sytuacji albo do określonego faktu. Ignorantia iuris nocet - nie można było powoływać się na nieznajomość prawa jako okoliczność łagodzącą lub wyłączającą odpowiedzialmość prawną

• ignorantia facti - brak świadomości co do istnienia pewnego faktu - ignotantia facti non nocet

• error in negatio - w czynnościach dwustronnych, jeśli każda ze stron swym oświadczeniem woli chce wywołać inne skutki prawne. Brak skutków prawnych

• error in persona - gdy ktoś składa oświadczenie woli wobec osoby, którą błędnie wziął za kogoś innego. Ważność oświadczenia woli obarczonego tym błędem oceniano kazuistycznie

• error in corpore - gdy strony różniły się wyobrażeniem o samym przedmiocie czynności prawnej

• error in substantia - mylne wyobrażenie co do właściwości fizycznych przedmiotu czynności prawnej. Wady jawne rzeczy nie pociągały nieważności czynności prawnej. Przy mancypacji gruntu sprzedawca składający fałszywe oświadczenie co do wielkości odpowiadał na duplum za obszar brakujący. Sprzedawca odpowiadał za podstępne zatajenie wady. Edylowie kurulni ogłosili edykt, zawierający typowe wady niewolników i bydła. Sprzedawca targowy odpowiadał za te wady niezależnie od swojej wiedzy o nich. Kupujący mógł w ciągu 6 miesięcy domagać się unieważnienia czynności - zwrot rzeczy sprzedawcy za zwrotem ceny albo zapłacenia podwójnej wartości rzeczy, w ciągu 12 miesięcy - obniżenia ceny do rzeczywistej wartości a później- wyrównania szkody.

• error in qualitate - mylne wyobrażenie o jakości przedmiotu czynności prawnej

W różnych okresach prawo rzymskie różnie oceniało wpływ błędu na ważność czynności prawnej. Prawo najdawniejsze przywiązywało wagę jedynie do oświadczenia woli - strony były związane tym, co oświadczyły, nawet jeśli tkwiły w błędzie. Pod wpływem działalności pretora i jurysprudencji stopniowo kształtuje się teoria woli - w ocenie skutków czynności prawnej przywiązuje się większą wagę do tego, co strony zamierzały oświadczyć, anieżeli do tego co oświadczyły.

55. PACTUM DE NON PETENDO

Pactum de non petando była nieformalną umową, w której wierzyciel przyrzekał dłużnikowi, że albo w ogóle, albo przez pewien czas nie bedzie pozywał go do sądu o należne świadczenie. Takie pactum w świetle ius civile nie niweczyło zobowiązania, ale gdyby wierzyciel sprzeniewierzył się swemu przyrzeczeniu, pretor udzielał dłużnikowi exceptio pacti de non petando. Powód, który przyrzekał, że w ogóle nie będzie pozywał dłużnika o spełnienie zobowiazania, przegrywał wówczas proces, a roszczenie swe konsumował wskutek litis condestatio. Jeżeli powód przyrzekał w pactum, że nie pozwie dłużnika przez pewien czas, to w wypadku exceptio pacti de non petando wycofywał swoje powództwo przed litis condestatio i wnosił je ponownie po upływie terminu określonego w pactum. Pactum de non petando mogło być później uchylone przez pactum de petando. Po zawarciu takiego pactum zobowiązanie mogło być bez przeszkód dochodzone na drodze sądowej.

56. SPRZEDAŻ - OBOWIAZKI STRON (to jest z innej ksiażki - porównaj)

Kupno-sprzedaż - emptio - venditio - był to kontrakt konsensualny, na którego podstawie jedna strona, zwana sprzedawcą (venditor), zobowiązywała się do przeniesienia i zapewnienia spokojnego posiadania jakiejś rzeczy (merx) na drugą stronę, zwaną kupjącym (emptor), ta zaś zobowiązywała się wzajemnie do przeniesienia na własność sprzedawcy pewnej kwoty pieniężnej tytułem ceny (pretium).

Do obowiązków sprzedawcy należało:

• strzeżenie rzeczy (cusodia) celem zachowania jej dla kupującego. Do chwili oddania rzeczy kupującemu sprzedawca odpowiadał za omnis culpa. Gdy rzecz po zawarciu kontraktu, lecz przed jej wydaniem kupującemu ulegnie przypadkowemu zaginięciu lub zniszczeniu to przy certa res (rzecz indywidualnie oznaczona) sprzedawca jest wolny od zobowiazania. Przy res fungibiles sprzedawca powinien w takim przypadku świadczyć inną rzecz tego samego gatunku. Przy kupnie bezwarunkowym kupujący mimo zniszczenia res certa winien uiścić cenę. Przy kupnie warunkowym, gdy:

• dołączono warunek zawieszający, ryzyko ponisił sprzedawca, a od chwili spełnienia warunku - kupujący

• dołączono warunek rozwiązujący ryzyko ponosił kupujący, a od chwili spełnienia warunku - sprzedający

• wydanie rzeczy kupującemu i zapewnienie mu jej spokojnego posiadania (rem praestare - vacuam possessionem tradere). Nie odpowiadał sprzedawca za przeniesienie własności rzeczy (dare)

• kupujący nie mógł żądać niczego więcej niż przeniesienie posiadania rzeczy. To wystarczało, bo przy spokojnym posiadaniu nabywał on własność na podstawie zasiedzenia

• gdyby sprzedawca wręczył kupującemu cudzą rzecz o czym kupujący by nie wiedział, wówczas kupujący miał prawo żądania od sprzedawcy obrony w przypadku, gdyby prawy właściciel wystąpił przeciw niemu z żądaniem zwrotu rzeczy

• przy pozbywaniu res mancipi sprzedawca był zobowiązany przenieśc na kupującego własność rzeczy

• rękojma z tytułu ewikcji, która zachodziła wówczas, gdy kupujący utracił rzecz kupioną na podstawie wyroku sądowego stwierdzające własność osoby trzeciej - windykującej. Sprzedawca oddając rzecz kupującemu i zapewniając mu jej spokojne posiadanie i używanie, bierze pełną odpowiedzialność, że nikt trzeci nie odbierze rzeczy kupującemu na drodze sądowej. Fazy:

• kupno gotówkowe - odpowiedzialność sprzedawcy z tytułu ewicji opierała się na zobowiązaniu do zwrotu podówjnej centy tytułem kary i ceny na podstawie powództwa actio auctoritatis. Charakter powództwa był deliktowy, bo sprzedawca był zobowiazany przenieść na kupującego własność w drodze mancypacji.

• Kupno kredytore przez dwie stypulacje - obok stypulacji głównej zawierano dodatkową, w której przyrzekał zapłacic podwójną ceną w razie zaistnienia ewikcji - stipulatio duplae sosowana do przedmiotów wysokiej wartości. Dochodzono na podstawie actio certae creditae pecuniae. Do przedmiotów codziennego użytku stosowano stipulatio rem habere licere rodzącą powództwo actio ex stipulatu o pojedyncza wartość. Służyła zapewnieniu spokojnego posiadania rzeczy.

• Kupno-sprzedaż konsensualne - rodził actio bonae fidei - gdyby nie zawarto stipulatio doplae, kupujacy mógł za pomocą actio empti żądać zawarcia tej stypulacji lub dochodzić odszkodowania za ewkicję. Gdyby sprzedawca nabył własność rzeczy po zawarciu kontraktu i domagał się zwrotu rzeczy, kupujący mógł się bronić exceptio rei venditiae ac traditae

• odpowiedzialność z powodu wad fizycznych przedmiotu sprzedaży:

• kupno gotówkowe sprzedawca nie odpowiadał za wady i braki fizyczne, chyba że uczynił zapewnienie, które okazało się nieprawdziwe. Gdy przy mancypacji gruntu fałszywie podał obszar, odpowiadał z actio de modo agri na duplum brakującego obszaru.

• Kupno kredytowe - kupujący mógł przez dodatkową stypulację zobowiazać sprzedawcę do odpowiedzialności za wady fizyczne

• Działalność edylów kurulnych, którzy nakazują w edyktach, by sprzedawca podawał do wiadomości kupującego wady przedmiotu. Dotyczyło to jednak tylko niewolników i bydła i tylko transakcji zawartych na targowiskach. Kupującemu przyznano actio redhabitoria, za pomocą której mógł kontrakt rozwiazać i domagać się zwrotu uiszczonej ceny, przedawniało się z upływem 6 miesiecy. Albo na podstawie actio aestimatoria żądać obniżenia ceny do rzeczywistej wartości, przedawniała się po roku. Były to powództwa konkurujące. W prawie justyńańskim zastosowano przepisy edylów kurulnych do wszystkich umów. Sprzedawca odpowiadał za umyślne przemilczenie znanych mu wad, za wady ukryte (vitia occulta) i za brak przyrzeczonych przez niego przymiotów (directa et promissa). Za pomocą actio empti kupujący mógł domagać się też wyrównania szkody.

Obowiązki kupującego:

• uiszczenie umówionej ceny kupna (przeniesienie jej własności - dare pretium), ale kupujący mógł odmówić uiszczenia ceny, jeśli:

• sprzedawca żądał jej przed terminem

• sprzedawca odmawia wydania rzeczy - kupujący może odmówić uiszczenia ceny zasłaniając się zarzutem: exceptio non adimpleti contractus

• gdy kupujący dowiedział się że właścicielem rzecz jest osoba trzecia, mógł przeciw roszczeniu sprzedawcy o zapłatę ceny kupna zasłonić się exceptio evictionis imminentis

Sprzedawca mógł zabezpieczyć się przed skutkami niewypłacalności kupującego przez:

• prawo zatrzymania rzeczy - ius retentionis, mimo zapadłego terminu jej wydania

• prawo odstąpienia od umowy - lex commissoria - jeśli kupujący nie uiścił ceny

• prawo zastrzerzenia sobie własności lub zastawu na rzeczy sprzedanej do czasu uiszczenia ceny - pactum reservati lub pactum hypothecae

• odebranie przedmiotu kupna

• wynagrodzenie wszelkich strat i szkód oraz zwrot nakładów powstałych przez przechowanie rzeczy przez sprzedawcę od chwili zawarcia umowy do wręczenia rzeczy kupujacemu

57. ZASTĘPSTWO POŚREDNIE I BEZPOŚREDNIE

Zastępstwo występuje wówczas, gdy osoba zainteresowana nie mogąc skutecznie złożyć oświadczenia woli z powodów przeszkód natury prawnej lub faktycznej, powołuje zastępcę.

Zastępstwo bezpośrednie - gdy oświadczenie woli zastępcy może bezpośednio wywołać skutki prawne w sferze stosunków zastępowanego. Właściwie nieznane prawu rzymskiemu, ponieważ niewolnicy i synowie cokolwiek nabywali, z mocy prawa nabywali dla zwierzchnika. Chcąc zatem z działań osób trzecich wywołać skutki dla siebie obywatel rzymski nakazywał „zastąpić” się przez zdolnego do czynności prawnych syna lub niewolnika.

Zastępstwo pośrednie - gdy oświadczenie woli zastępcy powoduje skutki wyłącznie wobec zastępcy, który w drodze dodatkowej czynności przenosi nabyte prawa i obowiązki na zastępowanego.

Zastępcą w procesie był procurator lub cognitor. Prokurator mógł wystepować także poza procesem. Można było go powołać do załatwienia jednej sprawy (procurator unis rei) lub do prowadzenia całokształtu spraw majątkowych w roli administratora majątku (procurator omnium rurum bonorum), mógł on niektórych czynności dokonywać ze skutkiem bezpośrednim dla swojego mocodawcy (np. nabyć posiadanie) albo przyjąć świadczenie od dłużnika ze skutkiem uwalniajacym. Wzajemne stosunki między procuratorem a mocodawcą regulowano przez kontrakt zlecenia lub skargę nagotiorum gestio (gdy porcurator podejmował działanie bez umocowania mocodawcy). Poza zastępstwem dobrowolnym (cognitor, procurator) istniało też obligatoryjne: opiekun i kurator. Opiece (tutela) podlegały osoby niedojrzałe (tutela impuberum) i kobiety (tutela mulierum), kurateli (cura) - marnotrawcy (cura prodigi) lub chorzy umysłowo (cura furiosi). Powołanie opieki następowało albo z mocy testamentu, albo z mocy ustawy, albo przez wyznaczenie przez prokuratora. Opiekunem mógł być mężczyzna zdolny do czynności prawnych, później nad niedojrzałymi opiekę mogła sprawować także matka lub babka. Kuratela powstawała z mocy ustawy.

Od zastępcy należy odróżnić posłańca (nuntius), który nie składa oświadczenia woli w cudzy imieniu, lecz jedynie dostarcza je osobie, dla które jest ono przeznaczone

58. POTRĄCENIE

Kompensacja - potrącenie (compensatio) - umorzenie wierzytelności w wyniku przeciwstawienia roszczeniu wierzyciela wzajemnej wierzytelności ze strony dłużnika. O takiej kompensacji można mówić w prawie justyniańskim. Zanim do tego doszło potrącenie przeszło kilka faz rozwojowych:

W iudicium bonae fidei żądanie powoda nie uwzględniające wzajemnej pretensji pozwanego, powstałej z tego samego stosunku prawnego (ex pari causa), uznano dość wcześnie za sprzeczne z bonae fidei. Upoważniono wiec sędziego do brania pod uwagę wzajemnej wierzytelności pozwanego w wyroku końcowym, który mógł opiewać na saldo wynikajace z rozliczenia obu wierzytelności.

W iudicia strici iuris kompensacja dotycząca zawsze roszczeń z różnych tytułów prawnych (ex dispari causa) była pierwotnie dopuszczalna tylko w dwóch przypadkach:

• bankier (argentarius) pozywajac swego klienta o należne świadczenie musiał uwzględnić swoje zadłużenie wobec klienta i wnosić powództwo tylko o saldo (agere cum compensatione). Minimalne przekroczenie salda - przegranie procesu przez plus petitio (nadmierne żądanie)

• nabywca masy upadłego dłużnika (bonorum emptor) domagający się sądownie świadczenia od dłużników bankruta - wzajemne pretensje dłużników uwzględniał sędzia, zasądzając ich na kwotę wynikajacą z końcowego rozliczenia ich wzajemnych roszczeń (agere cum deductione)

Przełomowy był reskrypt Marka Aureliusza poświecony kompensaci roszczeń stricti iuris w procesie formułkowym. Pretor z jego mocy udzielał pozwanemu, który miał wzajemną pretensję do powoda exceptio doli. Zarzut ten chronił przed żądaniem powoda nieuwzględniającym wzajemnej pretensji - gdy wnosił o całe roszczenie bez potrącenia. Sędzia uwzględniając kompensację wydawał wyrok uwalniajacy pozwanego. Sędzia nie mógł dokonanić rozliczenia wzajemnych pretensji i przysądzeić kwotę końcową - stała temu na przeszkodzie budowa formułki procesowej. Obawa przed utratą całego roszczenia spowodowała, że powód postępował tak jak bankier: sam redukował swe żądanie o wysokość zadłużenia wobec pozwanego i wnosił powództwo tylko o saldo. Od reskryptu M. A. prawdopodobnie i iudicium bonae fidei sędziowie zaczęli uwzględniać w wyroku rozliczenia wzajemnych pretencji z różnych tytułów prawnych (ex dispari causa).

Rozwój procesu kognicyjnego sprawił, że sędzia mógł uwzględniać kompensację w toku postępowania sądowego, bez specjalnych ograniczeń, jakim podlegał w procesie formułkowym.

Za Justyniana kompensacja była dopuszczalna zarówno przy roszczeniach dochodzonych powództwami osobowymi (actiones in personam) jak i rzeczowymi (actiones in rem). Do potrącenia nadawały się wierzytelności, które były:

• wzajemne

• wymagalne

• jednorodzajowe

• płynne, czyli łatwe do udowodnienia.

W jednej z konstytucji Justynian określił kompensację jako sposób umorzenia ipso iure.

59. SŁUŻEBNOŚCI GRUNTOWE

Służebność jest ograniczonym prawem rzeczowym, które upoważnia uprawnionego do korzystania z rzeczy cudzej w pewien określony sposób. Wyróżniamy dwa rodzaje służebności: gruntowe (servitutes praediorum) i osobiste (servitutes personarum). Te pierwsze dzieliły się na służebności gruntów wiejskich i służebności gruntów miejskich. Służebnościami rządziły pewne zasady ogólne:

1. servitus in faciendo consistere nequit - negatywny obowiazek (nieczynienie, znoszenie)

2. nemini res sua servit - nie można mieć służebności na rzeczy własnej

3. servitus servitutis esse non potest - nie można na służebności ustanowić innej służebności

4. servitutibus civilliter utendum est - z służebności należy korzystać przy maksymalnym poszanowaniu własności

Aby ustanowić służebność gruntową należało ponadto spełnić następujące wymogi:

• grunt służebny musiał być użyteczny - utilis dla gruntu panującego

• wykonywanie powinno być trwałe - perpetua causa

• grunty powinny znajdowac się w sąsiedztwie, by cel gospodarczy mógł być osiągniety

Wśród służebności gruntów wiejskich - servitutes praediorum rusticorum:

• wchodzące w skład prawa drogi - iura itinerum:

• servitus itineris- prawo przechodu (pieszo, na koniu i w lektyce)

• servitus actus - prawo przegonu zwierząt i przejazdu wozem

• servitus vitae - prawo drogi, które łączyło w sobie oba powyższe prawa

• wchodzące w skład praw wodnych - iura aquarum:

• servitus aquaeductus - prawo do przeprowadzenia przez cudzy grunt wody pitnej albo w celach irygacji, albo też w celu odprowadzenia wody

Powyższe cztery służebności jako najstarsze, należaly do kategorii res mancipi.

• servitus aquae haustus - prawo do wchodzenia na cudzy grunt w celu czerpania wody

• servitus pecoris pascendi - prawo wypasania bydła na cudzym gruncie

Wśród służebności na gruntach miejskich - servitutes praediorum urbanorum:

• wchodzące w skład praw światła - iura luminu:

• servitus altius non tollendi - zakaz budowy ponad określoną wysokość

• servitus prospiciendi - zakaz wznoszenia na gruncie służebnym konstrukcji, które zasłaniałyby widok właścicielowi gruntu panujacego

• wchodzące w skład praw budowlanych - iura parietum:

• servitus protegendi vel proiciendi - prawo wejścia konstrukcją budowlaną w słup powietrza nad gruntem sąsiada

• servitus tigni ferendi - prawo do oparcia konstrukcji budynku o budynek wzniesiony na gruncie sąsiada. Ten ostatni miał obowiazek utrzymać swój budynek w takim stanie, aby sąsiad mógł korzystać z przysługującej mu służebności

• wchodzące w skład praw ścieku - iura stillicidiorum: servitus stillicidi - prawo do odprowadzania wody deszczowej na grunt sąsiada

• servitus fumi immittendi - prawo skierowywania dymu i nieprzyjemnych wyziewów na grunt sąsiada

60. SKUTKI NIEWYKONANIA ZOBOWIĄZAŃ

Dłużnik ponosił pełną odpowiedzialność, gdy niewykonanie, lub nienależyte wykonanie zobowiazania było przez dłużnika zawinione. Odpowiadał zawsze za dolus i culpa lata (należało to do ius cogens). Przy odpowiedzialności z tytułu cupla levis kierowano się wymogiem utilitatis - korzyści. Jeśli dłużnik nie miał korzyści z kontraktu jego odpowiedzialnośc kończyła się na dolus i culpa lata, z wyjątkiem prowadzenia spraw cudzych lub interesów (tu odpowiadał za culpa in concerto).

Dłużnik nie odpowiadał za niewykonanie zobowiązania wskutek zdarzeń od siebie niezależnych:

• działania vis maior - siła wyższa - której nie był w stanie się przeciwstawić

• działania przypadku zwykłego - casus fortuitus - któremu teoretycznie przy maksymalnej staranności dłużnik mógł zapobiec. Casus nocet domino - przypadek szkodzi właścicielowi

Za niewykonanie zobowiazania wskutek działania casus fortuitus odpowiadali dłużnicy zobowiązani albo z mocy umowy, albo z mocy prawa (naturalia negotii) do strzeżenia rzeczy (cusodia), np. właściciele stajen, statków, magazynów, dłużnik w zwłoce. Był to wyjątek od zasady casus nocet domino - tu przypadek szkodził dłużnikowi, jego odpowiedzialność opierała się na ryzyku.

Jeśli przedmiot świadczenia to res fungibiles to zniszczenie rzeczy nie zwalniało dłużnika od zobowiązania - genus numquam perit - gatunek nigdy nie ginie. Przy res species - zobowiązanie gasło pod warunkiem, że zniszczenie było niezawinione przez dłużnika.

Na odpowiedzialność dłużnika wpływ miała także zwłoka (mora). Zwłoka dłużnika powodowała obostrzenie odpowiedzialności nawet do przypadkowej utraty rzeczy. Dłuznik w zwłoce musiał także zwrócić wierzycielowi powstałe wskutek zwłoki szkody. Zwłoka wierzyciela prowadziła do osłabienia odpowiedzialności dłużnika do dolus i culpa lata. Wierzyciel musiał zwrócić poniesione przez dłużnika koszty spowodowane zwłoką. (dokładniej patrz 47.)

61. NAJEM RZECZY

Najem rzeczy - locatio - conductio - kontrakt konsensualny dwustronnie zobowiązujący zupełny, na którego podstawie jedna osoba była zobowiazana oddać pewną rzecz w używanie albo świadczyć pewne usługi, bądź też wykonać jakieś dzieło, za co druga osoba była zobowiązana do pieniężnego wynagrodzenia. Essentialia negotii: oddanie rzeczy w używanie albo praca albo rzecz, która ma być poddana określonej obróbce, zapłata, consensus. Korzyść z najmu zawsze miały obie strony, dlatego obe odpowiadały za omnis culpa. Roszczenia locatora realizowano przez actio locati, a konduktora przez actio conducti. Typy condictio - locatio:

1. Najem rzeczy - locatio - vendictio rei - jedna strona - locator - była zobowiązana wydać drugiej stronie - conductor- określoną rzecz w użytkowanie czasowe w zamian za wynagrodzenie pieniężne - merces. Przedmiotem najmu mogły być rzeczy materialne, niezużywalne a także niektóre rzeczy niematerialne. Współczesna dzierżawa (najem rzeczy przynoszącej pożytki) mieściła się w tym kontrakcie.

Wynajmujacy - locator - musiał: przekazać rzecz najemcy w dzerżenie i utrzymać ja w stanie zdatnym do używania, zwrócić najemcy nakłady konieczne i użyteczne. Odpowiadał za wady prawne i fizyczne.

Najemca (conductor) musiał: płacić czynsz w pieniądzu (jedyny wyjątek colonia partiaria przy dzierżawie gruntów - czynsz w naturze, remissio mercedis - prawno obniżenia czynszu w latach klęsk, by wyrównać to podczas urodzaju), używać rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem, naprawiać uszkodzenia i oddać ją po zakończeniu użwyania, mógł oddać w podnajem.

Najem rozwiązywał się z upływem czasu, na jaki został zawarty. Przy nieruchomościach najemca za zgodą wynajmującego korzestał z gruntu mimo upływu terminu - odnowienie kontraktu (reconductio) - na gruntrach miejskich na rok, na wiejskich na czas nieograniczony. Najem rozwiązywał się także z chwilą zniszczenia przedmiotu najmu, lub gdy wypowiedziała go któraś ze stron.

Najem sprzyjał rozwarstwieniu wolnego społeczeństwa rzymskiego, ponieważ właścicielom gruntów wiejskich bardziej opłacało się wynajać ziemię niż korzystać z mało wydajenej pracy niewolników. Na początku cesarstwa drobni dzierżawcy ziemscy byli jeszcze ludźmi wolnymi, jednak z czasem następowało ich uzależnienie od wielkiej własności ziemskiej. Początkowo miało ono charakter jedynie gospodarczy, w IV w. było już uzależnieniem prawnym. Dzierżawcy w sposób trwały zostali przywiazani do ziemi (glebae adscripti), tworząc odrębną grupę społeczną - kolonów. Pozbawieni byli oni prawa do swobodnego opuszacznia gruntu pod groźbą utraty wolnośći. Choć byli wolni osobiście, zostali de facto dziedzicznie przytwierdzeni do ziemi (servi terrae ipsius - niewolnicy samej ziemi)

2. Najem usług - locatio-conductio operarum - jedna strona (locator) była zobowiązana świadczyć pewne usługi (operae) na rzecz drugiej strony (conductor) za wynagrodzeniem pieniężnym (pensio). Przedmiotem najmu była praca prosta nie wymagająca szczególnych kwalifikacji (operae illiberales). Pracownik musiał wykonać pracę osobiście w określonym czasie. Pracodawca musiał uiścić wynagrodzenie po wykonaniu pracy, także za czas, w którym pracownik był gotów do pracy, ale z przyczyn od niego niezależnych nie mógł jej wykonywać. Wynagrodzenie nie przysługiwało, jeśli przerwa w pracy była niezależna od pracodawcy.

3. Najem dzieła - locatio-conductio operis - jedna strona (conductor) była zobowiązana wykonać oznaczone dzieło dla drugiej strony (locator) za wynagrodzeniem pieniężnym. Lokatorem zwał się tu zamawiajacy dzieło, ponieważ „lokował” swój materiał, z którego przedsiębiorca miał dzieło wykonać. Przedsiębiorca nie miał obowiązku wykonywać pracy osobiście (chyba że strony ustaliły inaczej), ale odpowiadał za wyrób innej osoby (culpa in eligendo). Do chwili wydania dzieła wykonawca odpowiadał za przypadkową utratę powierzonego materiału. Najem dzieła jest umową rezultatu, wynagrodzenie przysługuje przedsiębiorcy niezależnie od ilości czasu, jaki przeznaczył na wykonania dzieła. Zamawiajacy musiał dostarczyć materiał (inaczej było to kupno-sprzedaż), odebrać dzieło i uiścić pensio.

4. lex Rhodia de iactu - Ustawa z Rodos o zrzucie - jeśli oddano przewoźnikowi (exercitor navis) pewien towar do przewiezienia, to w razie gdyby w czasie burzy przewozik był zmuszony celem ratowania statku i osób wyrzucić część ładunku do morza, strony były zobowiazane na podstawie umowy do stosunkowego poniesienia szkody. Kontrahent, którego towar wyrzucono, mógł za pomocą actio locati dochodzić swej pretensji u przewoźnika, który z kolei w drodze actio conducti żądał stosunkowego wynagrodzenia szkody od kontrahentów, których towary zostały szczęśliwie przywiezione. Z tego tytułu przysługiwało przewoźnikowi prawo zatrzymania towarów (ius retentionis)

62. SŁUŻEBNOŚCI OSOBISTE

Służebność jest ograniczonym prawem rzeczowym, które upoważnia uprawnionego do korzystania z rzeczy cudzej w pewien określony sposób. Wyróżniamy dwa rodzaje służebności: gruntowe (servitutes praediorum) i osobiste (servitutes personarum). Te ostatnie przysługiwały zawsze tylko jakiejś osobie, co oznaczało, służebność była prawem podmiotowym niezbywalnym i kończyła się z zasady najpóźniej wraz ze śmiercią osoby uprawnionej. Służebnościami rządziły pewne zasady ogólne:

1. servitus in faciendo consistere nequit - negatywny obowiazek (nieczynienie, znoszenie)

2. nemini res sua servit - nie można mieć służebności na rzeczy własnej

3. servitus servitutis esse non potest - nie można na służebności ustanowić innej służebności

4. servitutibus civilliter utendum est - z służebności należy korzystać przy maksymalnym poszanowaniu własności

Najstarsze służebności osobiste wykształcone w ramach ius civile to:

• Użytkowanie - ususfructus - rzeczowe prawo do używania rzeczy i pobierania z niej pożytków, z obowiązkiem zachowania jej substancji. Prawo to było niezbywalne (quod ius), ale można było odstąpić osobie trzeciej mozliwośc korzystania z niego (quod usum). Pożytki użytkownik nabywał w momencie ich pobrania (perceptio), w sposób pierwotny. Użytkowanie mogło istnieć na rzeczach niezużywalnych, a użytkowanik miał obowiązek zachować ich subsubatancję. Obowiązek ten można było zabezpieczyć przez kaucję - cautio ususfructuaria. Na rzeczach zużywalnych mogło istnieć jedynie quasi-ususfructus. Po ustaniu takiego prawa użytkownik zwracał nie te same, ale takie same rzeczy, określone co do gatunku.

• Używanie - usus - prawo używania rzeczy cudzej bez możliwości pobierania z niej pożytków, chyba ze chodziło o owoce służące zaspokajaniu potrzeb osobistych. Nie można było odstąpić go osobie trzeciej.

Nieco później wykształciły się, jako prawa chronione przez pretora:

• habitatio - rzeczowe prawo do zamieszkania w cudzym budynku

• operae servorum vel animalim - rzeczowe prawo do korzystania z usług cudzego niewolnika lub zwierzęcia

63. PRÓBY DEFINICJI WŁASNOŚCI

Własność oznaczały dwa terminy techniczne: dominium - zawierający element władztwa i proprietas - wskazujący na element należenia do podmiotu. Rzymianie pojmowali własność właściwie zupełnie intuicyjnie, nie definiując jej. Jednak można odnaleźć w źródłach pewne sformułowania pozwalajace dość dokładnie odtworzyć pogląd prawników rzymskich na własność.

W Instytucjach justyńańskich proprietas to plena in re potestas - pełne władztwo nad rzeczą. Najsłynniejsza jest definicja Bartolusa: dominium est ius de re corporali perfecte disponendi, nisi lege prohibeatur - własność sprowadza się do robienia z rzeczą materialną wszystkiego, co nie jest przez prawo zakazane.

W średniowieczu pojawiły się próby specyfikacji tzw elementów istotnych prawa własności (prawo dysponowania substancją, alienowania i rewindykacji rzeczy) i elementów dodatkowych (prawo do korzystania, posiadania i pobierania pożytków).

Własność jest zatem rzeczowym i autonomicznym prawem jednostki do władania rzeczą materialną w treści swej nieograniczone, o ile nie narusza obowiązujacego porządku prawnego..

64. STRONY I ICH ZASTĘPSTWO PROCESOWE

W każdym sporze sądowym występują dwie strony:

• zmierzająca do urzeczywistnienia swojego prawa podmiotowego, inicjująca proces - powód - actor (od ago, agere - działać, procesować się)

• ta, od której powód domaga się określonego zachowania się - pozwany - reus.

W fazie in iure stawić się musiały obie strony. Postępowanie zaoczne było tu niemożliwe. W fazie apud iudicem w razie niestawienia się jednej ze stron procesowych do południa, sędzia wydawał wyrok na korzyść strony obecnej.

W procesie legisakcyjnym -obie strony musiały występować osobiście.

W procesie formułkowym w obu fazach postępowania strony mogły posługiwać się zastępcami. Zastępca ustanowiony w sposób uroczysty i w obecności drugiej strony to kognitor - cognitor. Ustanowiony nieformalnie, także pod nieobecność strony przeciwnej to procurator. Osoby podlegajace opiece zastępował opiekun, a osoby prawne - syndicus. Każda strona mogła korzystać z pomocy mówców sądowych: advocati, patroni - nie występowali przed sądem, pełnili tylko rolę rzecznika, doradcy, albo wygłaszający mowy sądowe - oratores. Adwokat nie był obeznany z prawem. W republice adwokat pełnił funkcje bezpłatnie, ale klient mógł dobrowolnie uiścić na jego rzecz ekwiwalent lub uczynić legat.

65. ZASTAW RĘCZNY

Kontrakt zastawniczy - contractus pigneraticus - kontrakt realny, dwustronnie zobowiązujacy niezupełny, prawo akcesoryjne, zabezpieczajace wierzytelność. Z mocy kontraktu zastawu oddajacy rzecz w zastaw (zastawca) swemu wierzycielowi (zastawnik) w dzierżenie, w celu zabezpieczenia wierzytelności, ma prawo domagać się od niego zwrotu rzeczy po wygaśnięciu wierzytelności tym zastawem zabezpieczonej. Utilitas obu stron - odpowiedzialność do culpa levis.

Zastawnik otrzymuje rzecz w faktyczne władanie, bez zamiaru zachowania jej dla siebie (detentio). Należy on do detentorów korzystających z ochrony interdyktalnej (possessio ad interdicta). Jako dłużnik główny ma obowiązek po wygaśnięciu zastawu zwrócić przedmiot zastawu zastawcy. Musiał utrzymywać przedmiot w stanie należytym, nie wolno mu było przedmiotu używać (furtum usus).

Zastawca musi zwrócić ewentualne odszkodowanie z tytułu nakładów za utrzymywanie rzeczy i z tytułu wad prawnych i fizycznych.

Zastawcy przysługiwała: actio pigneraticia, a zastawnikowi o odszkodowanie: actio pigneraticia contraria.

66. EGZEKUCJA MAJĄTKOWA UNIWERSALNA

67. ZAWŁASZCZENIE, NABYCIE PODMIOTÓW

68. KRADZIEŻ

69. WINA POJĘCIE I STOPNIE

70. UMORZENIE ZOBOWIAZAŃ WG PRAWA PRETORSKIEGO

71. UŻYCZENIE

72. SKUTKI PRAWNE POSIADANIA

73. PRZELEW WIERZYTELNOŚCI (patrz 11)

74. ZNACZENIE ZOBOWIĄZAŃ

75. TRADYCJA

76. ZAKOŃCZENIE POSTĘPOWANIA IN IURE

77. DZEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE WG NOWEL JUSTYNIANA

78. OPIEKA NAD NIEDOJRZAŁYMI

79. LEGIS ACTIO PER MANUS INIECTIONEM

80. USTAWA XII TABLIC

81. PECULIUM - POJĘCIE I RODZAJE

82. BUDOWA FORMUŁKI PROCESOWEJ

83. USTAWA O CYTOWANIU

84. EDYKT PRETORSKI

85. INTERDYKTY

86. POJĘCIE SPADKU

87. ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA

Źródło poznania prawa - fontes iuris cognoscendi - wszelkie przekazy, pomniki prawa, które pozwalają zrekonstruować jego stan w poszczególnych epokach

• źródła epigraficzne - napisy o treści prawniczej na tablicach bądź wyryte w kamieniu

• pisma prawnicze

• pisma nieprawnicze - dzieła historyków, poetów

Źródła poznania prawa należy odróżnić od źródeł powstania prawa - fontes iuris oriundi - fakty prawotówrcze, pochodzące od organów wyposażonych we władzę legislacjną.

88. WEJŚCIE ŻONY POD WŁADZĘ MĘŻA

Małżeństwo nie było równoznaczne z wejściem żony pod włądzę męża. Aby żona znalazła się pod manus męża - conventio in manum mariti - musiało zaistnieć jedno ztrzech następujacych zdarzeń prawnych:

• confarreatio - sakralna forma wejścia żony pod włazę męża w obecności 10 świadków, 2 kapłanów, przy złożenie ofiary dla Jowisza. Akt ten dostępny był tylko dla patrycjuszy.

• coemptio - uroczyste „kupno” żony. Wykorzytywano do tego abstrakcyjną mancypację, w której w charakterze nabywcy wsytępował przyszły lub aktualny mąż

• usus - „przez zasiedzenie”, z mocy prawa w wyniku roczniego nieprzerwanego pożycia małżeńskiego. (aby tego uniknąć, żona musiała opuścić dom męża na kolejne 3 noce)

Żona znajdująca się pod władzą męża podlegała mu na prawach córki. W stosunku do swoich dzieci zajmowała pozycję siostry agnacyjnej. Jeśli mąż podlegał włądzy ojca, ona podlegała mu także na prawach wnuczki. Prawo rzymskie zmierzało do równouprawnienia małżonków, dlatego już w okresie republiki mąż na ogół nie miał władzy nad żoną, a w cesarstwie manus wyszło całkowicie z użycia.

89. PRAWNICY RZYMSCY OKRESU KLASYCZNEGO

M.A. Labeo, C.A. Capito, M. Sabinus, C. Cassius Longinus, M.C. Nerva ojciec, Prokulus, C.O. Iavolenus Priscus, Pegasus, Celsus ojciec, L. Neratius Priscus, P. Iuventus Celsus syn, P. Salvius Iulianus, Ulpius Marcellus, Q. Cervidus Scaevola, Florentinus, Sextus Pomponius, Gaius, Aemilis Papinianus, Iulius Paulus, J. Rufinus, Domitius Ulpianus, A. Marcianus, A. Macer, H. Modestinus

90. DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE WG USTAWY XII TABLIC

91. OCHRONA (OBRONA) POZWANEGO W PROCESIE

92. FIDEICOMIS UNIWERSALNY

93. POSTĘPOWANIE APUD IUDICEM

94. PRAWO ZWYCZAJOWE

95. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA DŁUGI SPADKOWE

96. PROCES KOGNICYJNY - ZMIANY W STOSUNKU DO PROCESU FORMUŁKOWEGO

97. PRAWO RZYMSKIE W POLSCE

98. ŚRODKI PRZECIW WYROKOWI NIEPRAWIDŁOWEMU

99. PRAWNICY OKRESU PRZEDKLASYCZNEGO

100. OSOBY PRAWNE

101. TESTAMENT PRAWA PRETORSKIEGO

102. RECEPCJA PRAWA RZEMSKIEGO W NIEMCZECH

103. HISTORYCZNY ROZWÓJ TESTAMENTU

104. OKRES PRAWA KLASYCZNEGO

105. MAŁŻEŃSTWO I WYMOGI JEGO ZAWIERANIA

Małżeństwo zaś lub związek małżeński jest to związek mężczyzny i kobiety, obejmujący niepodzielną wspólnotę życia. - Instytucje Justyniańskie

Małżeństwo jest to uznany przez prawo zwiazek mężczyzny z kobietą zawierany w celu trwałego pożycia. Najczęściej małżeństwo poprzedzane było zaręczynami, czyli przyrzeczeniem dokonania tego aktu w przyszłości. Zaręczyny w Rzymie nigdy nie wiązały stron w sposób bezwzględny. Małżeństwo w Rzymie było związkiem monogamicznym Od zawarcia małżeństwa odróżniali Rzymianie akt właczenia żony do agnacyjnej familii męża - conventio in manum mariti. Następowało ono w wyniku jednego z trzech zdarzeń prawnych: confarreatio - forma sakralna (przy 10 świadkach, 2 kapłanach, podczas której składano ofiarę dla Jowisza, dostępna tylko dla patrycjuszy), coemptio - uroczyste „kupno” żony oraz usus - „przez zasiedzenie” (z mocy prawa w wyniku roczniego nieprzerwanego pożycia małżeńskiego).Żona znajdujaca się pod władzą męża podlegała jego władzy na prawach córki. W stosunku do swoich dzieci była agnacyjną siostrą. Kobieta, która pozostawała jedynie w małżeństwie bez zmiany rodziny agnacyjnej w stosunku do swoich dzieci była osobą obcą. Małżeństwo to instytucja jednolita (stan faktyczny), niezależnie od tego, czy żona była czy nie pod władzą męża. Twórczym elementem małżeństwa był consensus obojga małżonków, czli wola wzajemnego pożycia w związku. Małżeństwo istniało tylko dlatego, że trwało. Nie wymagało także żadnej szczególnej formy zawarcia. Przy zawarciu małżeństwa pewne znaczenie miało wprowadzenie żony do domu męża (deductio in domum mariti), które było zewnętrznym wyrazem zawarcia małżeństwa.

Wymogi małżeństwa:

• consensus (affectio maritalis),

• trwanie,

• brak wymogu formy przy zawarciu, ale wymagał deductio in domum mariti (wprowadzenie do domu męża),

• dojrzałość fizyczna małżonków,

• zgody małżonków (gdy sui iuris) i ich rodziców (gdy alieni iuris)

Przeszkody małżeńskie:

• niedojrzałość fizyczna któregoś z małżonków,

• conubium (nie mogą być spokrewnieni w linii prostej, ani do 3 stopnia w linii bocznej, ani spowinowaceni, ani żyć w innym trwającym małżeństwie)

Rozwiazanie małżeństwa następowało przez śmierć lub capitis deminutio maxima albo media jednego z małżonków (prawo postliminium nie miało zastosowania w wypadku małżeństwa) a także divortium (obupólne porozumienie) albo repudium (odtrącenie przez jednego z małżonków). Jeśli żona znajdowała się manus męża to repudium mógł dokonac tylko on.

Skutki małżeństwa:

• powstanie powinowactwa (jako przeszkody małżeńskiej)

• prawne dzieci

• żona uzyskiwała społeczną pozycję męża, a mąż miał obowiązek utrzymania żony

• ustanowienie posagu (das); das recepticia - w drodze stypulacji zastrzegano zwrot w razie rozwiazania małżeństwa, od III w pne, obowiązek taki stał się z mocy prawa:

• actio ex stipulatu

• actio rei uxoriae

• zakaz darowizn między małżonkami, Justynian cofnął go - donatio propter nuptias- mąż musiał zwrócić po ustaniu małżeństwa, a żona traciła prawa upominania się, jeśli małżeństwo ustało z jej winy

106. DZIEDZICZENIE, POWOŁANIE, TRANSMISJA

107. INSTYTUCJE GAIUSA

108. PRAWO PODMIOTOWE A PRAWO PRZEDMIOTOWE

Prawo w znaczeniu przedmiotowym jest to całokształt norm, regulujących, za pomocą przymusu państwowego, pewien zakres zewnętrznych zachowań ludzkich

Prawo w znaczeniu podmiotowym - jest to przyznana komuś przez prawo przedmiotowe możliwość pewnego zachowania się i domagania się określonego zachowania od innej osoby

109. LITIS CONDESTATIO I JEGO SKUTKI

110. NABYCIE I UTRATA WŁADZY OJCOWSKIEJ

Pod władzę ojcowską (patria potestas), w sposób naturalny, wchodziły przede wszystkim dzieci zrodzone w prawnym małżeństwie. Za dzieci pochodzące z małżeństwa uchodziły te, które urodziły się najwcześniej w 182 dni po jego zawarciu i najpóźniej w 300 dni po jego rozwiązaniu. Macierzyństwo zawsze było pewne (mater semper certa est) za ojca natomiast uchodził mąż matki (pater is est quem nuptiae demonstrant) - dominiemanie ojcostwa.

Pod władzę ojcowska w sposób sztuczny wchodziło się przez:

• Przysposobienie:

• Adopcja - adoptio - osoba alieni iuris (pod władzą innej osoby), za zgodą zwierzchnika familijnego

• Arogacja - arrogatio - osoba sui iuris. Akt ten dokonywany był na zgromadzeniu ludowym. Wraz z przejściem arogowanego pod władzę arogującego ten ostatni wchodził w całokształt stosunków prawnomajątkowych arogowanego (sukcesja uniwersalna) w wyniku jego capitis deminutio minima. Przysposobiony z osoby sui iuris stawał się alieni iuris i nabywał ustawowe prawa do spadku po arogującym i kontynuował kult jego przodków.

• Legitymację - legitymatio - nadanie dziecku zrodzonemu w konkubinacie stanowiska dziecka z prawnego małżeństwa. Następowało ono w wyniku:

• Legitimatio per subsequens matrimonium - przekształcenia konkubinatu w prawne małżeństwo

• Legitimatio per rescriptum princips - przez reskrypt cesarski. Stosowano go najczęściej wówczas, gdy nie było prawnej możliwości przekształcenia konkubinatu w małżeństwo.

• conventio in manum - wejście żony pod władzę męża lub jego zwierzchnika familijnego:

• confarreatio - sakralna forma wejścia żony pod włazę męża w obecności 10 świadków, 2 kapłanów, przy złożenie ofiary dla Jowisza. Akt ten dostępny był tylko dla patrycjuszy.

• coemptio - uroczyste „kupno” żony. Wykorzytywano do tego abstrakcyjną mancypację, w której w charakterze nabywcy wsytępował przyszły lub aktualny mąż

• usus - „przez zasiedzenie”, z mocy prawa w wyniku roczniego nieprzerwanego pożycia małżeńskiego. (aby tego uniknąć, żona musiała opuścić dom męża na kolejne 3 noce)

Utrata patria potestas ustawała zasadniczo przez śmierć ojca. Ale mogła także ustać w wyniku utraty wolności przez ojca lub przez dziecko (capitis deminutio maxima) albo przez utratę przez jednego z nich obywatelstwa rzymskiego (capitis deminutio media). Ojciec tracił też władzę nad córką obejmującą stanowisko westalki i nad synem, który osiągnął wysokie stanowisko kapłańskie, a w czasach poklasycznych godność biskupa lub patrycjusza. Utrata włądzy ojcowskiej łączyła się zawsze z objęciem władzy nad nim przez kogoś innego. Ojciec mógł też osobę znajdującą się pod jego władzą wyzwolić z niej w drodze czynności prawnej - emancypacji - emancipatio. Dochodziła ona do skutku przez trzykrotną pozorną sprzedaż syna (jednokrotną dla córki lub wnuków) osobie zaufanej. Po trzeciej sprzedaży kupujący syna remancypował, przez co stawał się on osobą sui iuris. Emancypowany wychodził z rodziny agnacyjnej ojca, tracił też początkowo ustawowe prawo do spadku, dlatego wraz z emancypacją najczęściej wyposażał syna, przekazując mu na własność zarządzane przez niego peculium.

111. TESTAMENT MANCYPACYJNY

112. SKARGI - PODZIAŁ

113. INSTYTUCJE JUSTYNIANA

Instytucje obok Digestów i Kodeksu wchodziły w skład Corpus Iuris Civilis. Institutiones była częścią do nauki prawa wzorowaną głównie na Instytucjach Gaiusa, a nadto Ulpiana, Marcjana i in., nie podającą jednak źródeł, z których przytacza dany tekst. Wg Justyniana Instytucje zawierały całokształt podstawowej wiedzy o prawie i służyć miały do zdobycia o nim wiedzy elementarnej. Podręcznik ten, opracowany przez Tryboniana i profesorów prawa (Theophilusa z Konstantynopola i Dorotheusa z Berytu), został wprowadzony konstytucją Imperatoriam maiestatem 21 XI 533r. i stał się od końca grudnia również obowiązującym prawem. W odróżnieniu od Instytucji Gaiusa w Instytucjach Justyniańskich księgi zostały podzielone tematycznie na tytuły, a tytuły (w średniowieczu) na paragrafy, przy czym paragraf pierwszy poprzedzony jest principium. Ksiąg jest 4. Cytuje się je obecnie po literze I, podaje się numer księgi, tytułu i paragrafu.

114. ACTIO - POJECIE I ZNACZENIE

---