PRAWO RZYMSKIE ZAGADNIENIA, prawo, Prawo Rzymskie


PRAWO RZYMSKIE ZAGADNIENIA NA EGZAMIN

  1. POŻYCZKA

Nexum

Pierwsza znana w prawie rzymskim pożyczka to nexum. Była to czynność dokonywana przy użyciu spiżu i wagi - per aes et libram, podczas której libripens odważał pożyczoną kwotę przy 5 świadkach. Dłużnik, który nie spłacił pożyczki w terminie, podlegał egzekucji osobistej bez wyroku. Lex Poetelia z 326 r. pne zakazała zabijania i sprzedaży takich dłużników trans Tiberim. Od niej dłużnik znajdował się w sytuacji podobnej do niewoli - addictus.

Mutuum

Mutuum (pożyczka nieformalna) wyparła surową nexum dość wcześnie. Był to kontrakt realny, jednostronnie zobowiązujący (tylko dłużnika), stricti iuris (dłużnik miał obowiązek zwrócić tylko to, co było przedmiotem pożyczki), w którym mutui dans (wierzyciel) poprzez traditio przekazywał mutui accipiens (dłużnik) pewne rzeczy zamienne (res fungibiles). Mutui accipens miał obowiązek zwrócić takie same (a nie te same) rzeczy w tej samej ilości i jakości. Mutuum było zaskarżalne od momentu wręczenia rzeczy a nie od chwili porozumienia. Odsetki musiały być regulowane osobno w dodatkowej stypulacji - stipulatio usurarum. Zwrotu pożyczki mutui dans mógł się domagać poprzez: condictio certae creditae pecuniae lub condictio certae rei. Świadczenia odsetek za pomocą actio ex stipulatu. W ramach walki z lichwą oprocentowanie pożyczki było wciąż prawnie zmniejszane i wynosiło: 100% rocznie w Ustawie XII Tablic, 12% rocznie pod koniec republiki, 6% rocznie za Justyniana. Wysokie odsetki były możliwe tylko przy pożyczce morskiej (do Justyniana 100%, potem 12%).

S.C. Macedonianum uchwalona po zabójstwie ojca przez Macedo, uregulowała problem pożyczki zaciągniętej przez filius familias bez zgody ojca, uznając taką pożyczkę za obligatio naturalis.

Pożyczka morska - foenus nauticum lub pecunia traiecticia

Przedmiot pożyczki przeznaczony był na zakup towaru, który miał być transportowany drogą morską. Dłużnik przewoził towar drogą morską na ryzyko wierzycila, z tego powodu wierzycielowi wolno było wymówić bardzo wysokie odsetki - 100%, a od Justyniana 12% w skali rocznej.

  1. PRZEDMIOT ZOBOWIĄZANIA

Zobowiązaniem (obligatio) - nazywamy stosunek prawny między dwiema stronami z których jedna zwana wierzycielem (creditror) ma prawo domagania się pewnego świadczenia od strony drugiej ta zaś zwana dłużnikiem (debitor) ma obowiązek świadczenie to spełnić. Na taki stosunek można patrzeć z dwóch stron. Z jednej mamy prawo wierzyciela do domagania się od dłużnika określonego zachowania - wierzytelność, creditorum. Z drugiej jest to obowiązek dłużnika do określonego zachowania się - dług, debitum. Jest to prawo podmiotowe względne, dla ochrony którego występuje powództwo in personam.

Podmiotami zobowiązania były strony zobowiązania wierzyciel i dłużnik (ew. kilku).

Przedmiotami zobowiązania były rzeczy indywidualnie oznaczone - in specie lub gatunkowo - in genere. Zaginięcie rzeczy określonej jako species powodowało wygaśnięcie zobowiązania ze względu na niemożliwość wykonania zobowiązania impossibilium nulla obligatio. Rzecz oznaczona gatunkowo mogła być zastąpiona inną - genus perire non censetur - gatunek nie może zaginąć.

Treścią każdego zobowiązania jest jakieś świadczenie w przyszłości a jego przedmiot jak to poznaliśmy z definicji zobowiązań Paulusa określali rzymianie jako dare, facere, praestare.

Świadczenie jako przedmiot zobowiązania - wymogi:

Obowiązek świadczenia - dare, facere, praestare - istniał do litis condestatio, później przeobrażał się w obowiązek poddania się zasądzeniu - condemnari oponere. Od chwili zasądzenia w obowiązek wykonania wyroku - iudicatum facere oponere.

Dłużnik mógł być zobowiązany alternatywnie do kilku świadczeń, a spełnienie jednego uwalniało dłużnika od zobowiązania - zobowiązanie przemienne (obligatio alternativa). Należy od niego odróżnić upoważnienie przemienne. Występowało ono gdy dłużnik zobowiązany był do spełnienia określonego świadczenia, ale mógł się od tego obowiązku uchylić przez świadczenie czegoś innego, np. przy odpowiedzialności noksalnej.

Zobowiązanie może być podzielne - świadczenie może być spełnione w częściach, ratach w różnym czasie i bez wpływu na jego istotę lub wartość albo niepodzielne.

  1. POSIADANIE - ISTOTA I RODZAJE

Posiadanie - possessio - jest władztwem faktycznym nad rzeczą, z zamiarem zachowania jej dla siebie. W skład possessio wchodzą dwa elementy:

Element subiektywny odróżnia posiadanie od detencji. Detencja - detentio - to takie faktyczne władztwo nad rzeczą, w którym występuje jedynie corpus, a władca nie ma zamiaru zachować rzecz dla siebie, lecz wykonuje władztwo w czyimś imieniu - animus rem alteri habendi. Detencja nie jest posiadaniem, mimo iż źródła określają ją jako possessio naturalis lub possessio corpore.

Geneza posiadania

Geneza posiadania była jedną z najbardziej spornych problemów wśród jurystów rzymskich. Jeśli przyjmiemy, że posiadanie to nie prawo, lecz stan faktyczny - nihil commune habet proprietas cum possessione - własność nie ma nic wspólnego z posiadaniem (Ulpian), to oznacza, że jego byt jest oderwany z jakimkolwiek porządkiem prawnym. Początku posiadania należy się doszukiwać tam, skąd Nerva filius wywodzi genezę własności: Własność rzeczy wywodzi się z naturalnego posiadania. Zatem posiadanie jest tym stanem, który poprzedza ukształtowanie się prawa własności. Tym samym posiadanie jest tak stare jak walka człowieka z rzeczywistością. Przedmiotem posiadania człowieka pierwotnego były zebrane owoce, narzędzia itd. Jeżeli władanie takie było połączone z wolą zachowania tych rzeczy dla siebie, a otoczenie to tolerowało, to było to posiadanie. Ochronie władztwa faktycznego służyły: obrona konieczna i samopomoc. O prawie własności możemy mówić dopiero wtedy, gdy z ochroną przyszło państwo.

Prawo rzymskie oddzieliło posiadanie od własności: separata esse debet possessio a proprietate”. Najdawniejsze prawo rzymskie nie interesowało się posiadaniem i jego ochroną, chyba że prowadziło do nabycia własności w drodze usucapio. Było to usus, czyli używanie. W końcu pretor przyznał ochronę interdyktalną w stosunku do eksploatujących grunty publiczne (ager publicus), które stanowiły własność narodu rzymskiego i dlatego nie mogły być przedmiotem usucapio. Od tego momentu możemy mówić o possessio. Prawdopodobnie najstarszym interdyktem służącym ochronie posiadania był interdictum uti possidetis. W okresie republiki ochronę interdyktalną rozciągnięto na trzech innych dzierżycieli cudzej rzeczy: wierzycieli zastawniczych, prekarzystów i depozytariuszy sekwestrowych. Termin possessio ostatecznie wyparł termin usus, gdy pretor udzielił ochrony dla posiadaczy suo nomine i posiadających właścicieli.

Rodzaje posiadania

Possessio iusta - gdy stan faktyczny odpowiadał prawu, tzn. wówczas gdy właściciel rzeczy był jej posiadaczem

Possessio iniusta - bezprawne posiadanie

Vitiosa possessio - posiadanie wadliwe, któremu pretor odmawiał ochrony: uzyskane siłą (vi), podstępnie (clam), prekaryjne (precario), gdy mimo wezwania do zwrotu prekarium pokarzysta rzeczy nie zwrócił.

Possessio non vitiosa - posiadanie nie wadliwe

Possessio bonae fidei - posiadanie w dobrej wierze, gdy posiadacz uważa, że posiadanie mu przysługuje. Posiadacz w dobrej wierze mógł dokonać zasiedzenia.

Possessio civilis - posiadanie prowadzące do zasiedzenia (possessio ad usucaptionem)

Possessio malae fidei - posiadanie w złej wierze, gdy posiadacz jest świadom, że wykonując władztwo nad rzeczą krzywdzi kogoś. Władanie takich osób nigdy nie prowadzi do zasiedzenia.

Possessio ad interdicta - władztwo faktyczne chronione w drodze interdyktów, chroniło nawet złodzeja, korzystali z niego niektórzy dzerżyciele (zastawnik, prekarzysta, sekwester, później dzierżawca wieczysty i superficjariusz). Władanie tych osób nigdy nie prowadzi do zasiedzenia.

Quasi possessio - posiadanie prawa, z którym połączone było władanie rzeczą, otoczone ochroną interdyktalną

Possessio iuris - posiadanie prawa

Posiadacz miał uprzywilejowaną pozycję - w procesie windykacyjnym nie ciążył na nim, jako na pozwanym, obowiązek przeprowadzenia dowodu. Jeśli wygrał proces nabywał po nim na spornej rzeczy prawo własności. Posiadanie w dobrej wierze, rzeczy znajdujacej się w obrocie gospodarczym i z słusznym tytułem prowadziło do zasiedzenia po określonym prawnie czasie.

  1. NOWACJA

.Nowacja polegała na zastąpienie jednego zobowiazania nowym stosunkiem obligacyjnym, który wstępował w miejsce poprzedniego. Dokonywała się przez stypulacje.

Nowację przeprowadzano w celu modyfikacji zobowiazania - novatio inter easdem personas - między tymi samymi osobami. W ten sposób strony mogły zmienić terminświadczenia, charakter stosunku obligacyjnego, dodać warunek lub termin, albo je znieść. Prawo justyniańskie dopuszczało także zmianę przedmiotu świadczenia za zgodą wierzyciela - datio in solutum.

Nowację przeprowadzano także w celu zmiany jej podmiotów - novatio inter novas personas - między nowymi osobami. Mogła to być delegacja czynna (zmiana wierzycieli) lub bierna (zmiana osoby dłużnika). Zmiana wierzycieli następowała poprzez przyrzeczenie dłużnika nowemu wierzycielowi tego, co winien świadczyć wierzycielowi dotychczasowemu. Powodowało to umorzenie dotychczasowego zobowiązania i powołanie do życia nowego stosunku obligacyjnego. Wraz z wygaśnięciem starego zobowiązania wygasały wszystkie prawa akcesoryjne. Akt nowacji nie mógł dojść do skutku bez udziału dłużnika, ale nowy wierzyciel uzyskiwał definitywnie prawa podmiotowe, czyli odwrotnie niż w przypadku wykorzystania zastępstwa procesowego, które mogło się odbyć bez udziału dłużnika z zachowaniem praw akcesoryjnych, ale nowy wierzyciel - procurator lub cognitor nie zyskiwał definitywnie praw podmiotowych aż do litis contestatio. Zmiana dłużnika, która mogła dokonać się tylko przez nowację, nie mogła nastąpić bez zgody wierzyciela, ale mogła dojść do skutku bez zgody dłużnika - expromissio

W prawie jutyniańskim nowacja przeszła gruntowną reformę - konieczny stał się animus novandi - wola stron musiała być uzewnętrzniona, inaczej nowe zobowiązanie występuje kumulatywnie obok starego stosunku.

Za Cycerona wymyślono stipulatio Aquiliana - formułkę dzięki której poprzez jedną stypulację można było objąć wszystkie zobowiązania nowacją i ewentualnie umorzyć poprzez jedną acceptilatio.

  1. ZNIEWAGA

Zniewaga (iniuria) - zamierzone i sprzeczne z prawem nieuszanowanie cudzej osobowości za pomocą czynów lub słów.

Zniewaga (iniuria) był to delikt bezprawnego naruszenia osobowości człowieka wolnego. Jej początki sięgają prawa XII tablic (451/450 rok p.n.e.). W Ustawie XII Tablic istniały trzy przypadki zniewagi:

Pretor - poszkodowany sam określa w formułce na czym polega inkryminowany czyn, a sędzia oszacuje szkodę. W przypadku iniuria atrox (ciężki przypadek) pretor sam szacował szkodę i stanowiła ona górną granicę dla sędzich. Sprawy o iniurię rozpatrywało kolegium rekuperatorów.

Rozwój historyczny stworzył później skargę actio iniuriarum aestimatoria dostęną dla poszkodowanego. Była to skarga noksalna, infamujaca, osobista. Odmiennie niż w innych deliktach sędzia mógł orzekać zgodnie z zasadą słuszności (in bonum et aequum) stosownie do winy sprawcy. Prawo poszkodowanego nie przechodziło na dziedziców. Jeśli pozwany został uwolniony, miał prawo na podstawie powództwa wzajemnego żądać 1/10 tego czego żadał powód.

Rodzaje:

Lex Cornelia de iniuriis - 81pne - regulowała odpowiedzialność sprawcy za uderzenie (pulsare), pobicie (verberare) i najście (domum introire) i były to przestępstwa publiczne. Justynian pozostawił poszkodowanemy wybór: czy dochodzić szkód w procesie publicznym czy w postępowaniu prywatnym.

  1. WŁASNOŚĆ - POJĘCIE I OGRANICZENIA

Własność - dominium, proprietas - wśród pieciu praw rzeczowych jedyne pełne prawo na rzeczy, bezwzględne i skuteczne erga omnes. Prawo rzymskie dawało właścicielowi nad rzeczą władzę wyłączną, absolutną i nieograniczoną. Było to prawo podmiotowe jednolite. Prawo własności zawiera w sobie dwie funkcje: dodatnią, przejawiającą się w możności dowolnego rozporządzania rzeczą i ujemną, dozwalającą na wykluczenie od wpływu na daną rzecz osób trzecich. Prawodpodobnie własność publiczna jest wcześniejsza niż prywatna, a ta ostatnia najpierw ukształtowała się na rzeczach ruchomych, ale Ustawa XII Tablic znała już własność na nieruchomościach. Juryści rzymscy nie wytoworzyli definicji prawa własności. Instytucje Gaiusa podają, że własność to pełne władztwo nad rzeczą (plena in re potestas), Bartolus definiuje własność jako robienie z rzeczą materialną wszystkiego, co nie jest przez prawo zakazne - dominium est ius de re corporali perfecte disponendi, nisi lege prohibeatur. Pierwszy właściciel to erus. Później własność określana była jako mancipium lub mancupium. Pierwszym rodzajem własności prywatnej w Rzymie jest własność kwirytalna, przysługująca jedynie pełnoprawnym obywatelom rzymskim - Quirites. Zwie się ją również własnością cywilną. Później dzięki działalności pretorów wykształciła się własność bonitarna i zaczęło występować zjawisko duplex dominium. Na prowincjach nie mówi się o własności ze względu na nakładane tributum (prowincje cesarskie) i stipendium (prowincje senackie), lecz o władztwie na gruntach prowincjonalnych - possessio et ususfructus. Do 212r. występowała także własność peregrynów.

Do uprawnień właściciela należało:

Właściciel nie tracił swojego prawa, jeśli nie miał możliwości realizowania któregoś z wyżej wymienionych uprawnień. Jego własność może podlegać różnym ograniczeniom, które zawężają zakres jego uprawnień, dopóki nie ustaną. Z chwilą kiedy ustaną prawo powraca do swojej pierwotnej, pełnej postaci wg zasady elastyczności prawa własności.

Do ograniczeń własności na gruntach należały te wprowadzone w interesie stosunków dobrosąsiedzkich lub w interesie publicznym. Niektóre znała już Ustawa XII Tablic:

  1. właściciel gruntu nie mógł zakazać sąsiadowi wejścia co 2 dzień na grunt w celu pozbierania tam owoców, jakie opadły z jego drzew

  2. właściciel gruntu położonego wyżej nie miał prawa zmieniać naturalnego biegu wody przepływającej przez jego grunt

  3. właściciel musiał znościć szkodliwe wpływy ciał lotnych i stałych z sąsiedniego gruntu (immissiones), jeśli nie były kierowane w celu szykany

  4. właściciel drzewa rozciągającego się nad budynkiem sąsiada winien wyciąć je na jego żądanie lub zezwolić mu na wycięcie. To samo dotyczyło zwisających poniżej 15 stóp gałęzi nad gruntem sąsiada

  5. w razie zagrożenia gruntu przez zawalenie się budowli sąsiada, właściciel gruntu mógł żądać zabezpieczenia (kaucji) na wypadek poniesionych szkód

  6. właściciel gruntu, na którym znajdował się grób, musiał zapewnić zainteresowanym dojście do niego (grzebania zmarłych na terenie Rzymu zakazywała Ustawa XII Tablic)

  7. ograniczenia wynikajace z prawa budowlanego, dotyczyły wysokości budynków, odległości między budynkiem a gruntem sąsiada itp.

  8. na mocy lex Iulia de fundo dotali mąż nie mógł sprzedać gruntów italskich, które otrzymał tytułem posagu

  9. przepisy zakazzywały alienacji (pozbywania się) rzeczy osób znajdujących się pod opieką lub kuratelą, rzeczy zapisanych lub spornych

  10. ograniczenia na mocy umowy właściciela z osobą nabywającą ograniczone prawa rzeczowe, niektóre mogłu powstać z mocy wyroku sądowego, np. służebność drogi

  1. PROCESOWA OCHRONA SPADKU

  1. actio familiae erciscundae - powództwo o zniesienie wspólności majątkowej powstałej od spadkobrania

  2. hereditatis petitio, w dawnym prawie rzymskim występowała pod nazwami: vindicatio familiae, vendicatio hereditatis. Było to powództwo uniwersalne, przez które dziedzic dochodził wydania spadku jako całości, na podstawie ustalenia swego cywilnego prawa do spadku. Ponieważ była to skarga in rem, to była skuteczna wobec każdego, kto wobec powoda kwestionował jego przymiot dziedzica i zwiazane z tym prawa. Zmiarzało ono do uznania po stronie powoda tytułu do spadku i w zwiazku z tym wydania mu przedmiotów należących do spadku i zaspokojenia jego wierzytelności. Legitymacje czynną posiadał spadkobierca cywilny (heres), a w prawie justyniańskim ogólnie spadkobierca. Pozwany musiał być posiadaczem spadku. Legitymowany biernie był pierwotnie jedynie possessor pro herede, czyli posiadacz twierdzący, że jest heres (także w złej wierze), czyli że sam ma prawo do spadku. Od prawa klasyczego także possessor pro possessore, twierdzący tylko, że posiadał. Kwestionował on w całości albo w części prawo powoda do spadku. Przeciw temu kto powoływał sę na inny tytuł przysługiwały skargi szczegółowe. Possessor pro herede pozwany przez dziedzica za pomocą powództwa syngularnego mógł zmusić go do wniesienia hereditatis petitio i rozstrzygniecia sporu o spadek jako całość. Zakres odpowiedzialności pozwanego z tytułu hereditatis petitio urgulowało S.C. Juventianum (129 r.), uzależniając ją od dobrej i złej wiary. W prawie poklasycznym pozywani mogli być także posiadacze fikcyjni (ten, kto twierdził, że posiada, by chronic prawdziwego posiadacza i ten, kto w złym zamiarze porzucił posiadanie). Przedmiotem żądania było to, co pozwany miał w rękach ze spadku. Musiał on także wydać to, co uzyskał za przedmioty spadkowe, które od niego wyszły.

  3. Interdictum quorum bonorum - interdykt pretora służący ochronie bonorum possessora wprowadzonego przez pretora w posiadanie spadku. Później przyznano mu possessoria hereditatis petitio, skuteczną tak samo jak hereditatis petitio.

  4. powództwa szczegółowe (syngularne) wnosił dziedzic przeciwko tym osobom, które nie kwestionowały jego prawa do spadku, lecz wiodły spór o pojedynczy stosunek prawny.

  5. Beneficium seperationis - gdy długi dziedzica zagrażały wierzycielom zmarłego, wsytępowali oni o odłączenie majątku osobistego dziedzica od spadku

  6. beneficium inventarii - dobrodziejstwo inwentarza wprowadzone w 526 r. przez Justyniana, by chronić dziedzica przed szkodą wynikającą z zadłużenia spadku, dziedzic mógł w określonym terminie zrobić przy świadakch spis spadku i wtedy odpowiadał za długi spadkowe tylko tymi przedmiotami, które znalazły się w spisie

  7. beneficium abstinendi - pretor wprowadził ją dla ochrony dziedziców koniecznych (oprócz niewolnika) przy spadkach, w których długi przewyższały aktywa. Była to możliwość wstrzymania się od spadku przez niemieszania się do jego spraw.

  1. WYMOGI ŚWIADCZENIA

Świadczenie musi być:

Wierzycielem zgodnie z prawem rzymskim mógł być obywatel rzymski mający zdolność majątkową, wraz z rozwojem kontaktów z cudzoziemcami także cudzoziemiec. Nie mógł być nim niewolnik. Dłużnikiem mógł być właściwie każdy, w tym także niewolnik.

  1. PRZECHOWANIE - DEPOZYT

Przechowanie - depositum to kontrakt realny, bonae fidei, dwustronnie zobowiazujacy niepełny, polegający na oddaniu przez deponenta przechowawcy, czyli depozytariuszowi, rzeczy ruchomej w bezpłatne przechowywanie z obowiązkiem jej zwrotu na każde żądanie deponenta. Deponent odpowiadał za omnis culpa. Depozytariusz posiadał jedynie detencję rzeczy z zakazem jej używania, jeżli złamał ten zakaz dokonywał kradzieży używania - furtum usus. Depozytariusz odpowiadał za dolus i culpa lata. Przechowawca miał prawo żądać zwrotu kosztów jakie poniósł w zwiazku z przechowaniem oraz pokrycia szkód. Miał prawo retencji. Do ochrony depozytu służyła pierwotnie pretorska actio in factum. Gdy depozyt wszedł do systemu kontraktowego deponentowi przyznano actio depositi, a depozytariuszowi - actio depositi contraria

Depozyt nieprawidłowy

Jednym z rodzajów depozytu był depozyt nieprawidłowy - depositum irregulare. Występował on wówczas gdy rzecz była określona gatunkowo - in genere. Depozytariusz nabywał wówczas własność rzeczy i oddawał takie same rzeczy, w takiej samej ilości i jakości. Depositum irregulare różnił się od mutuum tym, że był dwustronnie zobowiazujący, a korzyści płynęły dla obu stron: deponent zyskiwał bezpłatne przechowanie, a depozytariusz bezpłatne korzystanie z rzeczy tytułem własności. Dlatego obydwaj odpowiadali za omnis culpa. Dopuszczał pactum o świadczenie odsetek.

Depozyt konieczny

Innym rodzajem był depozyt konieczny - depositum necessarium. Występował wówczas, gdy deponent znajdował się w sytuacji przymusowej. Nieuczciwy depozytariusz odpowiadał na duplum - podwójną wartość rzeczy.

Depozyt sakwestrowy

Prawo rzymskie znało także depozyt sakwestrowy - depositum saquestrum. Polegał on na tym, że przedmiot sporu oddawano osobie trzeciej z obowiązkiem wydania go osobie wygrywającej proces. Depozytariusz w tym wypadku był chroniony interdyktalnie.

  1. RZECZY - POJĘCIE I PODZIAŁY

Rzecz - res - w prawie rzymskim jakiekolwiek dobro, nawet niedostępne dla zmysłów

Podziały rzeczy:

  1. res corporales - res incorporales.

Res corporales - rzeczy materialne to przedmioty dostępne dla ludzkich zmysłów - takie których można dotknąć - quae tangi possunt

Res incorporales - rzeczy niematerialne to twory abstrakcyjne, instniejące z mocy obowiązującego prawa - ea quae in iure consistunt. Należały do nich uprawnienia o charakterze majątkowym, np. spadek.

  1. res in commercio - res extra commercium

Res in commercio - res in patrimonio - rzeczy dopuszczone do obrotu gospodarczego

Res extra commercium - res extra patrimonium - rzeczy wyłączone z obrotu gospodarczego. To wyłączenie mogło nastąpić albo na podstawie prawa boskiego, albo z mocy prawa ludzkiego: