Biologiczne podstawy funkcjonowania człowieka

WYKŁAD 2

Komórki glejowe: rodzaje i funkcje. Budowa i czynności komórki nerwowej. Powstawanie i przewodzenie potencjału czynnościowego w neuronie. Powstawanie nowych komórek w dojrzałym mózgu.

Komórki glejowe - stanowią obok komórek nerwowych drugi składnik tkanki nerwowej. Nie przekazują impulsów, jak to czynią neurony, ale są do tego niezbędne.

Wyróżnia się:

- makroglej

• astrocyty

• oligodendrocyty

• komórki Schwanna

- mikroglej

ASTROCYTY

są największymi i najliczniejszymi komórkami glejowymi. Wypełniają niemal całą przestrzeń pomiędzy neuronami. Mają gwiaździsty kształt.

1) Dzięki długim wypustkom zakończonym stopkami ssącymi otaczają synapsy, zabezpieczając przed wydostawaniem się neuroprzekaźników poza ich obręb

2) Uczestniczą w metaboliźmie neuroprzekaźników

3) Zapewniają zaopatrzenie neuronów w glukozie

4) Regulują zewnątrzkomórkowe stężenie jonów K+

5) Tworzą barierę krew - mózg

6) Tworzą błonę graniczną wewnętrzną (pokrywa ona powierzchnię rdzenia kręgowego i mózgu)

MIKROGLEJ

to najmniejsze komórki tkanki glejowej nazywane także komórkami odgruzowywania lub neurofagami. Są składnikami układu odpornościowego i wywodzą się z makrofagów. Mają zdolność do fagocytozy (pochłaniania produktów rozpadu tkanki nerwowej), namnażania (w stanach zapalnych) oraz poruszania się.

W zniszczonych rejonach mózgu, jeżeli ubytek tkanek nie jest duży, tworzą tzw. blizny glejowe (ten proces nazywa się: glejoza)

KOMÓRKI SCHWANNA

To komórki glejowe skąpowypustkowe (mają niewiele krótkich wypustek), które występują w układzie obwodowym

Tworzą osłonkę mielinową, która stanowi elektryczny izolator aksonów.

OLIGODENDROCYTY

To komórki glejowe skąpowypustkowe (mają niewiele krótkich wypustek), występujące w ośrodkowym układzie nerwowym

Tworzą osłonkę mielinową, która stanowi elektryczny izolator aksonów.

NEURON

Jest to rodzaj komórek występujących w układzie nerwowym. Neuron składa się z ciała komórki, jądra komórkowego oraz dendrytów i aksonu, za pomocą których jest połączony z innymi neuronami. Polączenie to zwane jest synapsą.

1) Neurony aferentne (czuciowe) odbierają sygnały

2) Neurony eferentne (ruchowe) wysyłają sygnały

3) Neurony kojarzeniowe występują i przekazują sygnały między neuronami czuciowymi i ruchowymi.

AKSON

Neuryt występujący zwykle pojedynczo w neuronie. Stanowi wypustkę wychodzącą ze wzgórka aksonalnego. Może być otoczony osłonką mielinową. Jest zwykle długi, o wyrównanej średnicy, nie rozgałęzia się zbyt gęsto, nie ma kolców. Nie posiada zdolności do syntezy białek.

Przekazuje informacje od ciała komórki do zakończeń aksonalnych (z nich przez synapsę informacja dostaje się do dendrytów następnej komórki)

DENDRYT

Krótki neuryt gęsto rozgałęziony wzdłuż całej długości, zwęża się ku dołowi, czasem tworzy struktury zwane kolcami dendytycznymi. Jest przedłużeniem ciała komórki. Zawiera struktury umożliwiające syntezę białek.

Otrzymuje większość informacji dochodzącej do komórki.

PÓŁPRZEPUSZCZALNA BŁONA KOMÓRKOWA

Rodzaj błony komórkowej (błony oddzielającej wnętrze komórki od środowiska zewnętrznego), która jest w stanie przepuszczać niektóre rodzaje cząsteczek (np. małe cząsteczki rozpuszczalnika), a zatrzymywać inne (np. duże cząsteczki lub jony).

KANAŁY JONOWE

Są to pobudliwe części błony komórkowej. Ich nazwy pochodzą od tego jonu, dla którego wykazują największą przepuszczalność. Mogą występować co najmniej w dwóch przechodzących w siebie stanach: otwartym i zamkniętym w zależności od potencjału błony, w którą są wbudowane (Na+, K+ albo Ca+).

Wytwarzają i przewodzą sygnały w żywych komórkach.

RUCH JONÓW SODU

Gdy kanały sodowe są otwarte (podczas depolaryzacji) jony sodowe wpływają do wnętrza komórki, co powoduje rozpoczęcie fazy depolaryzacyjnej potencjału czynnościowego. Następnie (po ok. 0,5 - 1ms) kanały jonowe zamykają się dla jonów sodu, co powoduje refrakcję bezwzględną. Łączny efekt przepływu jonów Na+ przez kilkaset kanałów sodowych powoduje powstanie wczesnej depolaryzującej fazy potencjału czynnościowego.

RUCH JONÓW POTASU

Gdy kanały potasowe są otwarte, jony potasu wypływają na zewnątrz komórki, co powoduje przywracanie ujemnych wartości potencjału błonowego. Potencjał błonowy obniża się, następuje faza zstępująca iglicy potencjału czynnościowego, hiperpolaryzacja, repolaryzacja). Powoduje to refrakcję względną.

POMPA SODOWO - POTASOWA

Jest to enzym (białko błonowe) uczestniczący w aktywnym transporcie kationów sodu i potasu. Podczas jednego „obrotu” pompy sodowo - potasowej zużyciu ulega jedno wiązanie wysokoenergetyczne cząsteczki ATP, 3 jony Na+ są wypompowywane z cytoplazmy do płynu zewnątrzkomórkowego i 2 jony K+ są wpompowywane do wnętrza komórki.

DEPOLARYZACJA

Stan błony komórkowej charakteryzujący się otwarciem kanałów jonowych i wyrównaniem rozmieszczenia ładunków po obydwu jej stronach. Potencjał błonowy obniża się.

HIPERPOLARYZACJA

Stan błony komórkowej, podczas którego podwyższa się potencjał błonowy ze względu na skierowanie prądu odkomórkowo. Podczas tego stanu błona osiąga najwyższe pobudzenie elektryczne.

REFRAKCJA

Bezwzględna - okres niepobudliwości komórki nerwowej trwający równolegle z okresem trwania potencjału czynnościowego.

Względna - okres, gdy neuron znajduje się w stanie hiperpolaryzacji i może zostać pobudzony jedynie przez bodźce ponadprogowe.

Refrakcja zapobiega sumowaniu potencjału czynnościowego i zapewnia jego przewodzenie w aksonie tylko w jednym kierunku.

POTENCJAŁ SPOCZYNKOWY Vsp

To potencjał elektryczny pomiędzy wnętrzem komórki a środowiskiem zewnętrznym w sytuacji, gdy komórka ta jest w stanie spoczynku - nie przewodzi żadnego bodźca. Wynosi około -70mV.

POTENCJAŁ CZYNNOŚCIOWY (impuls nerwowy)

Lokalna zmiana potencjału elektrycznego (odwrócenie różnicy potencjałów po obu stronach błony) powstająca w komórce nerwowej w czasie jej aktywności, tzn., gdy potencjał przekroczy określony próg. Trwa krócej niż 1ms, osiąga maksymalną wartość +30mV

PRZEWODNICTWO CIĄGŁE

Występuje w aksonach niezmielinizowanych (bezmielinowych).

Przekazywanie impulsu w sposób bierny (od miejsca polaryzacji dodatniej do ujemnej) wzdłuż neuronu. Trwa o wiele wolniej od przewodnictwa skokowego.

PRZEWODNICTWO SKOKOWE

Występuje w aksonach zmielinizowanych.

Przekazywanie impulsu wzdłuż neuronu od jednego przewężenia Ranviera (nieosloniętej osłonką mielinową powierzchni aksonu) do drugiego.

NEUROGENEZA

Jest to proces powstawania nowych neuronów w mózgu z komórek macierzystych.

KOMORKI MACIERZYSTE

Są to komórki zdolne do potencjalnie nieograniczonej liczby podziałów. Mają zdolność do różnicowania się do innych typów komórek. Są nieśmiertelne i samoodnawialne.

WYKŁAD 3

Budowa i działanie synaps. Zaburzenia zachowania wynikające z niewłaściwego działania synaps i wybranych układów transmisji synaptycznej, Farmakologiczne modyfikowanie działania synaps.

SYNAPSA to połączenie między dwoma kolejnymi neuronami lub neuronem i komórką przez niego pobudzaną.

SYNAPSA CHEMICZNA

To rodzaj synapsy, w której impuls nerwowy zostaje przeniesiony z jednej komórki na drugą przy udziale neurohormonu.

W tej synapsie komórki są od siebie oddalone, między nimi powstaje szczelina synaptyczna. Zakończenie neuronu presynaptycznego tworzy kolbkę synaptyczną, w której są wytwarzane neuroprzekaźniki, które łączą się z receptorami, powodując depolaryzację błony postsynatycznej.

Występują tam, gdzie niepotrzebne jest szybkie przekazywanie impulsu, np. w narządach wewnętrznych.

NEURON PRESYNAPTYCZNY

Neuron pobudzający, przewodzący sygnał.

NEURON POSTSYNAPTYCZNY

Neuron pobudzany, odbierający sygnał.

SYNAPSY POBUDZAJĄCE I HAMUJĄCE

Synapsa pobudzająca - rodzaj synapsy wywołujący częściową depolaryzację błony postsynaptycznej. Dopiero sumujące się potencjały powodują powstanie potencjału czynnościowego.

Synapsa hamująca - rodzaj synapsy wywołujący częściową hiperpolaryzację błony postsynaptycznej.

Pobudzanie i hamowanie spełniają ważną funkcję w układzie nerwowym, gdyż umożliwiają eliminację przekazywania impulsów o małym znaczeniu biologicznym, a wzmacniają przewodzenie impulsów powstałych pod wpływem bodźców o dużym znaczeniu biologicznym.

KOLBKA SYNAPTYCZNA

Zaokrąglona struktura mieszcząca się na końcu aksonu, która przekazuje impulsy do następnego w kolejności neuronu. Tu wytwarzane są neuroprzekaźniki, które łączą się z receptorami, powodując depolaryzację błony postsynatycznej.

BŁONA PRESYNAPTYCZNA

Błona neuronu presynaptycznego. Tu działają autoreceptory.

BŁONA POSTSYNAPTYCZNA

Błona neuronu postsynaptycznego. Tu znajdują się receptory postsynaptyczne. Jest pogrubiona i tworzy tzw. Zagęszczenie postsynaptyczne.

SZCZELINA SYNAPTYCZNA

Przestrzeń między błoną presynaptyczną a błoną postsynaptyczną synapsy chemicznej. Zawiera filamenty białka, które rozciągają się od części pre - do postsynaptycznej, co służy utrzymaniu błon blisko siebie.

RECEPTORY

Białka, których budowa umożliwia rozpoznanie i przyłączenie właściwego przekaźnika. Związana cząsteczka może być przetransportowana do wnętrza komórki lub służyć jako sygnał do odpowiedniej reakcji.

AUTORECEPTORY

Receptory czułe na neuroprzekaźnik uwalniany przez neuron, na którym się znajdują (odwrotnie heteroreceptory - czułe na neuroprzekaźniki innych neuronów). Uczestniczą w regulacji uwalniania neuroprzekaźnika, jego syntezy, a także w modulacji częstotliwości generowania potencjałów czynnościowych.

BIAŁKA TRANSPORTOWE WYCHWYTU ZWROTNEGO

Białka znajdujące się na błonie presynaptycznej, do których dołączają się cząsteczki neuroprzekaźnika uwalniane z danej kolbki. Białka te z powrotem w całości dostarczają je (cząsteczki neuroprzekaźnika) do kolbki synaptycznej.

PĘCHERZYKI SYNAPTYCZNE

Zbiorniki gotowego przekaźnika znajdujące się w kolbce synaptycznej, tkwią w okach sieci utworzonej z włókienek białka aktyny. Pod wpływem impulsu nerwowego rozluźnia się związek pęcherzyków z aktyną, pęcherzyki przesuwają się w kierunku synapsy, aż osiągną ścisły kontakt z błoną presynaptyczną. W miejscu kontaktu z błoną powstaje otwór, przez który z pęcherzyków do szczeliny synaptycznej wydostają się przekaźniki. Pusty pęcherzyk odrywa się od błony i zostaje wykorzystany na magazyn nowej porcji przekaźnika.

NEUROPRZEKAŹNIKI (neurotransmitery)

Przekazują informacje między neuronami lub między neuronami a narządami wykonawczymi. Są uwalniane z pęcherzyków synaptycznych w synapsie na zakończeniach synaptycznych neurony „nadawczego” i działają na swoiste dla nich receptory, indukując w innym neuronie („odbiorczym”) procesy czynnościowe pobudzania i hamowania. Mogą działaś również na receptory presynaptyczne i regulować uwalnianie następnych porcji tego samego przekaźnika.

Zmiany w równowadze neuroprzekaźników powodują chorobę Parkinsona, pląsawicę Huntingtona i schizofrenię.

Podstawowy neuroprzekaźnik pobudzający - kwas glutaminowy; hamujący - GABA.

EPSP

Pobudzający potencjał postsynaptyczny rejestrowany z ciała komórki neuronu jako przejściowa depolaryzacja, powstający w wyniku aktywacji kilku synaps.

IPSP

Hamujący potencjał postsynaptyczny powstający pod wpływem GABA na skutek zwiększenia przepuszczalności błony postsynaptycznej dla jonów Cl. Ma bardzo podobne właściwości do EPSP, z tym wyjątkiem, że ma charakter hamujący.

KANAŁY WAPNIOWE

Kanały jonowe, aktywowane przez depolaryzację blony, przez które jony Ca2+ mogą dostawać się ze środowiska zewnątrzkomórkowego do wnętrza neuronu. Obecność jonów wapnia wewnątrz komórki powoduje zmianę struktury oraz rozluźnienie związku pęcherzyków synaptycznych z aktyną.

Odpowiedzialne są za sprzężenie pobudzeniowo - wydzielnicze w neuronach, dendrytyczne potencjały czynnościowe oraz sprzężenie elektromechaniczne w mięśniach.

DZIAŁANIE AGONISTYCZNE I ANTAGONISTYCZNE LEKÓW

Działanie agonistyczne - współdziałanie, stymulacja.

Substancja chemiczna swą budową przypomina neuroprzekaźnik, który łączy się z receptorem, wywołując pobudzenie, np. amfetamina stymuluje wydzielanie dopaminy i noradrenaliny.

Działanie antagonistyczne

Cząsteczka leku łączy się z receptorem i blokuje go, przez co właściwe cząsteczki neuroprzekaźnika nie mają się z czym połączyć. Nie wywołuje to efektów.

WYKŁAD 4

Rozwój ośrodkowego układu nerwowego. Budowa i funkcje ośrodkowego układu nerwowego: rdzeń kręgowy, pień mózgu i międzymózgowie.

PIERWOTNE I WTÓRNE PĘCHERZYKI MÓZGOWE

Pierwotne pęcherzyki mózgowe

Trzy zgrubienia, które powstają w pierwszym miesiącu rozwoju w okresie prenatalnym z cewy moczowej. Są to: przodomózgowie, śródmózgowie i tyłomózgowie.

Wtórne pęcherzyki mózgowe

Pierwotne pęcherzyki mózgowe przekształcają się w drugim miesiącu rozwoju w pięć wtórnych pęcherzyków mózgowych. Z przodomózgowia - kresomózgowie i międzymózgowie, z tyłomózgowia - tyłomózgowie wtórne i rdzeniomózgowie, śródmózgowie.

MÓZGOWIE

Struktura, w której skład wchodzą mózg i móżdżek.

MÓZG

Najważniejsza, centralna część ośrodkowego układu nerwowego.

Składa się z trzech elementów funkcjonalnych:

1) Szlaków lub dróg nerwowych

2) Jąder mózgowych

3) Kory mózgu

Sprawowane funkcje:

- działanie sterujące, nadzorujące

- utrzymanie homeostazy organizmu (m.in. częstość akcji serca, ciśnienie tętnicze krwi, równowaga wodno - elektrolitowa, temperatura ciała)

- wyższe funkcje nerwowe (funkcje poznawcze, popędowe, pamięć i uczenie się)

PRZODOMÓZGOWIE

Część mózgowia, jeden z pęcherzyków pierwotnych. Z przodomózgowia powstaje kresomózgowie i międzymózgowie.

Zajmują się głównie przetwarzaniem informacji otrzymywanych z narządów zmysłów.

KRESOMÓZGOWIE

Pęcherzyk wtórny mózgowia. Ośrodek decyzyjny mózgu. Nadzoruje większość czynności fizycznych i umysłowych.

1) kresomózgowie parzyste

- płaszcz

• kora mózgu

• wyspa

• hipokamp

• węchomózgowie

- jądra podstawne

- istota biała półkul

- komory boczne

2) kresomózgowie nieparzyste

- ciało modzelowate

- spoidło dziobowe

- przegroda przezroczysta

- sklepienie

- blaszka krańcowa

Ze ścian bocznych kresomózgowia powstają półkule mózgu.

MIĘDZYMÓZGOWIE

Część mózgowia kręgowców, która obejmuje wzgórzomózgowie i podwzgórze. Stanowi ośrodek regulacji metabolizmu. Otrzymuje informacje czuciowe ze wszystkich układów czuciowych z wyjątkiem węchowego. Odgrywa bardzo istotną rolę w integracji informacji czuciowych i ruchowych.

Z międzymózgowia wykształca się wzgórze i podwzgórze.

ŚRÓDMÓZGOWIE

Środkowa część mózgu. Łączy się z móżdżkiem, rdzeniem przedłużonym oraz z międzymózgowiem. Jest ośrodkiem wzrokowym.

Elementy mózgu:

- blaszka czworacza (wzgórki czworacze dolne i górne)

- konary mózgu

- wodociąg mózgu

- nakrywka konarów

- istota szara okołowodociągowa

- istota biała

Wraz z tyłomózgowiem śródmózgowie tworzy pień mózgu.

TYŁOMÓZGOWIE WTÓRNE

Część tyłomózgowia, z której rozwija się móżdżek, most oraz zamózgowie, z którego powstaje rdzeń przedłużony.

RDZENIOMÓZGOWIE

Część mózgowia, z której powstaje rdzeń przedłużony i dalej rdzeń kręgowy.

RDZEŃ KRĘGOWY

To część ośrodkowego układu nerwowego przewodząca bodźce między mózgowiem a układem obwodowym. Umieszczony jest w biegnącym wzdłuż kręgosłupa kanale kręgowym. Od rdzenia odchodzą nerwy rdzeniowe.

Tworzą go istota szara i istota biała.

ISTOTA SZARA I BIAŁA

Istota biała

Jeden z dwóch składników ośrodkowego układu nerwowego. Określa się w ten sposób skupiska wypustek nerwowych. Głównym budulcem tych wypustek jest błona komórkowa. Ma kolor biały. Istotę szara tworzą drogi nerwowe zstępujące - ruchowe i wstępujące - czuciowe.

Istota szara

Jeden z dwóch składników ośrodkowego układu nerwowego. Składa się z ciał komórek nerwowych (perikarionów). Ma barwę szarą.

KANAŁ ŚRODKOWY

Przebiega we wnętrzu rdzenia kręgowego. Znajduje się w obrębie spoidła szarego. Jest kontynuacją układu komorowego mózgu i podobnie jak on wypełniony jest płynem mózgowo - rdzeniowym. U ludzi starszych ilość płynu w kanale środkowym zmniejsza się. Podczas rozwoju płodowego pozostaje otwarty, u dorosłych jest zrośnięty.

ROGI PRZEDNIE I ROGI TYLNE RDZENIA

Rdzeń kręgowy składa się zarówno z istoty białej jak i z istoty szarej. Na przekroju poprzecznym istota szara jest w kształcie litery H. Ramiona tej litery to tzw. Rogi rdzenia, które tworzą słupy: z przodu dwa symetryczne rogi przednie, z tyłu - dwa rogi tylne.

Rogi przednie (brzuszne)

Zawierają neurony ruchowe, których długie wypustki (aksony) tworzą korzenia przednie, te zaś - nerwy.

Rogi tylne (grzbietowe)

Zawierają neurony czuciowe (nie są to pierwsze neurony drogi czuciowej, ponieważ jeszcze przed nimi są neurony tworzące zwoje rdzeniowe).

PIEŃ MÓZGU

Struktura ośrodkowego układu nerwowego obejmująca wszystkie twory leżące na podstawie czaszki. Składa się z:

- śródmózgowia

- tyłomózgowia

W pniu mózgu znajdują się liczne pierwotne ośrodki odpowiedzialne za utrzymanie funkcji życiowych. Znajdują się tam: ośrodek oddychania, ośrodek regulujący pracę serca, ośrodek regulujący ciśnienie tętnicze, ośrodek regulujący temperaturę organizmu, ośrodek regulujący metabolizm, przysadka będąca ważnym elementem układu dokrewnego, ośrodki odruchowe wzroku i słuchu, ośrodek integracji bodźców ruchowych i czuciowych i twór siatkowaty pnia mózgu odpowiedzialny za zdolność do czuwania, za stan przytomności i zdolność do wybudzania.

RDZEŃ PRZEDŁUŻONY

Część mózgu (dokładniej tyłomózgowia) o kształcie ściętego stożka. Łączy rdzeń kręgowy z móżdżkiem.

Skupione są w nim ośrodki nerwowe odpowiedzialne za funkcje odruchowe: ośrodek oddechowy, ośrodek ruchowy, ośrodek sercowy, ośrodki ssania, ośrodek żucia, ośrodek połykania, a także ośrodki odpowiedzialne za: wymiotowanie, kichanie, kaszel, ziewanie, wydzielanie potu.

MOST

Część OUN należąca do pnia mózgu. Leży pomiędzy rdzeniem przedłużonym a śródmózgowiem. Wewnątrz znajdują się jądra mostu, twór siatkowaty i niektóre z jąder nerwów czaszkowych.

Reguluje sen i czuwanie.

KONARY MÓZGU

Utworzone są ze zbiegających się dróg wychodzących z półkul.

WODOCIĄG MÓZGU

Część śródmózgowia łącząca III i IV komorę mózgu. Przebiega pośrodkowo (nieco łukowato) pomiędzy pokrywą a konarami, dzieląc śródmózgowie na część grzbietową i brzuszną.

ISTOTA CZARNA

Znajduje się bardzo głęboko w środku mózgowia, w strukturach pnia mózgu. Oddziela odnogę mózgu od nakrywki. Składa się z warstwy zbitej i warstwy siatkowatej.

Syntezuje dopaminę.

Zanik jej komórek powoduje chorobę Parkinsona.

BLASZKA CZWORACZA

Płytka istoty szarej pokrywająca śródmózgowie. Stanowi „podłoże” pod cztery wzgórki.

WZGÓRKI CZWORACZE GÓRNE I DOLNE

Cztery wzgórki znajdujące się na blaszce czworaczej pod zgrubiałym płatem ciała modzelowatego.

Wzgórki czworacze górne (przednie) - element dróg wzrokowych

Wzgorki czworacze dolne (tylne) - element dróg słuchowych

WZGÓRZE

Struktura parzysta w obu półkulach. Między tymi dwiema częściami wzgórza znajduje się tzw. Zrost międzywzgórzowy. Przedzielone jest blaszką rdzenną wewnętrzną. Ma wiele (ponad 100) jąder i jest największym skupiskiem istoty szarej.

- Przesyła informacje drogami czuciowymi do odpowiednich ośrodków w korze mózgowej

- Stymuluje korę mózgową w sposób niespecyficzny (jeśli dużo bodźców biegnie drogami czuciowymi, to powodują one aktywność wielu części kory mózgowej, która dzięki temu jest bardziej pobudzona)

- Kontroluje czynności ruchowe

- Generuje sen wolnofalowy

- dodatkowo funkcje jąder wzgórza, które posiadają drogi łączące je z różnymi częściami kory, a także powodują hamowanie aktywności kory.

Przede wszystkim jest strukturą czuciową.

JĄDRA WZGÓRZA

Są stacjami przekaźnikowymi bodźców płynących z różnych struktur mózgowia. Najważniejsze z nich to jądra asocjacyjne, które czynnościowo są sprzężone z kora mózgową w zakresie integracji pobudzeń czuciowych, płynących z rdzenia kręgowego. Aktywność jąder ma także wpływ na nastrój.

CIAŁA KOLANKOWATE BOCZNE I PRZYŚRODKOWE

Oba są elementami poduszki we wzgórzu.

Ciało kolankowate boczne pełni funkcję podkorowego ośrodka wzroku

Ciało kolankowate przyśrodkowe jest podkorowym ośrodkiem słuchu

PODWZGÓRZE

To część podkorowa mózgowia zaliczana do międzymózgowia, która nadzoruje czynność układu wydzielniczego, termoregulację oraz zachowania celowe takie jak: jedzenie, picie i popęd płciowy. Od podwzgórza zależy homeostaza organizmu. Jest to ośrodek podkorowy autonomicznego układu nerwowego.

Znajduje się między podstawną częścią kresomózgowia i brzuszną częścią mózgowia.

JĄDRA PODWZGÓRZA

W przedniej części podwzgórza znajdują się jądra:

- przedwzrokowe

- przednie

- nadwzrokowo - przykomorowe

- nadskrzyżowaniowe

W części guzowej znajdują się jądra:

- brzuszno - przyśrodkowe

- grzbietowo - boczne

- łukowate

W części bocznej znajduje się jądro:

- boczne

W części sutkowatej znajdują się jądra:

- sutkowate

- nadsutkowate

- tylne

JĄDRO NADSKRZYŻOWANIOWE (jądro skrzyżowania)

- otrzymuje informacje z siatkowki

- kontroluje rytmy biologiczne

JĄDRO PRZEDNIE

- reguluje temperaturę (rozpraszanie ciepła)

- pobudza układ przywspółczulny

Jego zniszczenie powoduje przegrzanie.

JĄDRO TYLNE

- reguluje temperaturę (magazynowanie energii)

Jego zniszczenie powoduje niezdolność do termoregulacji.

- pobudza układ przywspółczulny

CIAŁO SUTECZKOWATE

- otrzymuje impulsy z zespołu hipokampa

- jest miejscem krwawych wylewów z encefalopatii Wernickiego

- związane z pamięcią i uczeniem się.

WYKŁAD 5

Budowa i funkcje ośrodkowego układu nerwowego c.d.: kresomózgowie - jądra podkorowe i kora mózgowa. Asymetria funkcjonalna mózgu.

JĄDRA PODKOROWE

Istota szara leżąca w głębi półkul mózgu.

Na jądra podkorowe w mózgu człowieka składają się:

- ciało prążkowane (jądro ogoniaste i jądro soczewkowate)

- jądro niskowzgórzowe

- jądro czerwienne

Dawniej zwane układem pozapiramidowym.

- koordynacja ruchowa

- kontrola napięcia mięśniowego

- kontrola zakresu ruchów

- kontrola precyzji ruchów dowolnych

- kontrola automatycznej, stereotypowej aktywności ruchowej

- ocena prawidłowości przebiegu ruchu

- rola w rozpoczęciu czynności ruchowej

JĄDRO OGONIASTE

Jedno z jąder podkorowych, wchodzi w skład ciała prążkowanego.

Ma wpływ na automatyzmy myślenia.

JĄDRO SOCZEWKOWATE

Wchodzi w skład ciała prążkowanego jąder podkorowych. Składa się ze skorupy i gałki bladej.

Bierze udział w ruchach mimowolnych.

SKORUPA

Część jądra soczewkowatego. Wraz z jądrem ogoniastym nosi nazwę prążkowia.

GAŁKA BLADA

Część jądra soczewkowatego. Jest centralnymośrodkiem układu pozapiramidowego. Otrzymuje głównie włókna z prążkowia i przekazuje je do jądra brzusznego i przedniego wzgórza (a te do kory przedruchowej i ruchowej).

Funkcjonuje jako struktura pobudzająca układu pozapiramidowego.

CIAŁO MIGDAŁOWATE

Część układu limbicznego (składa się on z części korowo - przyśrodkowej [jądro przyśrodkowe, jądro środkowe i jądro korowe] i części podstawno - bocznej [jądro podstawne i jądro boczne]). Ośrodek mózgowy odpowiedzialny za agresję oraz niektóre rodzaje pamięci.

Usunięcie ciała migdałowatego ma uspokajający wpływ na osobnika.

PRAKORA (kora dawna)

Rodzaj kory mózgu o zwykle prostej budowie warstwowej. Należy do niej głównie kora związana bezpośrednio ze zmysłem powonienia.

OPUSZKA WĘCHOWA

Jest centralnym tworem na powierzchni podstawy mózgu. Tworzy przednią część węchomózgowia. Przez otwory w blaszce sitowej kości sitowej do opuszki wnikają nerwy węchowe. U osób zdrowych istnieje zależność między wielkością opuszki a indywidualną wrażliwością.

STARA KORA

Rodzaj kory mózgu budującej przede wszystkim hipokamp i zakręt zębaty.

Odpowiada za stany emocjonalne i popędy oraz kontrole podwzgórza.

HIPOKAMP

To element układu limbicznego odpowiedzialny głównie za pamięć. Jest drobną strukturą nerwową, umieszczoną w korze mózgowej kresomózgowia. Składa się ze stopy (charakterystyczny kształt zwierzęcej łapki), koryta i strzępka.

Ma decydujące znaczenie dla pamięci świeżej, odgrywa dużą rolę w procesach uczenia się. Zakończenie hipokampu filtruje sygnały, odbierane przez człowieka ze środowiska. To dzięki niemu nie tracimy świadomości w gwarnym centrum miasta z powodu przeciążenia sygnałami.

Osoby pozbawione hipokampu mają wielkie trudności z wyobrażeniem sobie abstrakcyjnych pojęć oraz nie odczuwają potrzeby odwołania się do istoty wyższej (brak religijnej świadomości). Osoby z uszkodzeniem lewej strony hipokampu mają trudności z pamiętaniem informacji słownych, lecz łatwo przypominają sobie wzorce wzrokowe i lokalizacje; pacjenci z uszkodzeniem prawej strony mają przeciwne problemy.

NOWA KORA

Rodzaj kory mózgu, który zajmuje ponad 95% powierzchni półkuli mózgu. Składa się z sześciu kolejno ułożonych warstw.

Jest odpowiedzialna za wyższe czynności poznawcze.

KOMORY MÓZGU

To zbiór czterech przestrzeni wewnątrz mózgu, w których wytwarzany jest płyn mózgowo - rdzeniowy (z osocza krwi), i z których następnie wydostaje się do przestrzeni podpajęczynówkowej, gdzie krąży, otaczając cały ośrodkowy układ nerwowy.

Wyróżniamy:

- dwie komory boczne zawarte półkulach mózgowych

- komorę III

- komorę IV

BRUZDA ŚRODKOWA

Jedna z głównych bruzd kory mózgowej.

Oddziela płat czołowy półkul mózgowych od płata ciemieniowego.

BRUZDA BOCZNA

Oddziela płat czołowy i ciemieniowy od płata skroniowego. Na jej ścianie znajduje się kora smakowa I.

ZAKRĘT PRZEDŚRODKOWY

Zakręt mózgu znajdujący się przed bruzdą środkową.

Zawiera ośrodki ruchowe.

ZAKRĘT ZAŚRODKOWY

Zakręt mózgu oddzielający bruzdę środkową od bruzdy zaśrodkowej.

Jest ośrodkiem czucia dotyku.

Zakręty zwane są też grzebieniami.

KORA (kora mózgu)

Struktura mózgu zbudowana z istoty szarej. Jest bardzo silnie pofałdowana, dzięki czemu przy niewielkim objętości zajmuje sporą powierzchnię.

Pokrywa pięć płatów kresomózgowia: czołowy, ciemieniowy, skroniowy, potyliczny i wyspę. Dzieli się na korę dawną (prakorę), korę starą i korę nową.

Kora mózgowa odbiera i analizuje informacje z narządów zmysłów. Odbywają się w niej także procesy kojarzenia, stąd też wysyłane są instrukcje określające reakcji ruchowe.

Funkcje:

- okolica przedczołowa - planowanie ruchów i sterowanie złożonymi formami zachowania

- okolica przedruchowa - kodowanie wzorców ruchów złożonych

- pierwszorzędowa kora ruchowa - wykonanie elementarnych ruchów dowolnych

PŁAT CZOŁOWY

Część kory mózgowej leżąca za czołem (przed zakrętem przedśrodkowym)

1) część górna - funkcje ruchowe, pierwotna kora ruchowa, kora przedruchowa, dodatkowa kora ruchowa

2) pamięć wyuczonych działań ruchowych (np. taniec)

3) lewy płat - obszar Brocka - mowa

4) część przedczołowa - „zdawanie sobie sprawy”

5) planowanie i inicjacja działania w odpowiedzi na zdarzenie zewnętrzne

6) oceny sytuacji

7) przewidywanie konsekwencji działań

8) analiza i kontrola stanów emocjonalnych

9) uczucia blogostanu, lęku i napięcia

10) lewy płat - kojarzenie znaczenia i symboli; kojarzenie sytuacyjne

11) pamięć robocza

12)wola, działanie, podejmowanie decyzji

13) reakcje czasowe, kontrola sekwencji zdarzeń

PŁAT CIEMIENIOWY

Cześć kory mózgowej od czubka głowy ku tyłowi. Przechodzi bez ostrej granicy w płat potyliczny.

1) Bierze udział w analizie doznań czuciowych - kora czuciowa

2) Świadomość przestrzeni i położenia ciała - kora somatosensoryczna

PŁAT POTYLICZNY

Cześć kory mózgowej leżąca z tyłu głowy.

1) Odpowiada za widzenia: analizę koloru, ruchu, kształtu, głębi

2) Decyduje o skojarzeniach wzrokowych

PŁAT SKRONIOWY

Częśc kory mózgowej leżąca nad uszami, poniżej bruzdy bocznej.

1)zakręt górny i wieczko - słuch muzyczny i wrażenia dźwiękowe

2)obszar Wernickego - rozumienie mowy, gramatyka

3)zakręt dolny - rozpoznawanie obiektów

4)kategoryzacja obiektów, pamięć werbalna, zapamiętywanie

5)część podstawna - analiza zapachów

OŚRODEK BROCKA

Ośrodek ruchowy mowy (Brocka)

Znajduje się w płacie czołowym półkuli dominującej (dla mowy).

Jego uszkodzenie powoduje afazję ruchową czyli niemożność wymawiania głosek pomimo prawidłowego połykania, oddychania i rozumienia mowy.

OŚRODEK WERNICKEGO

Ośrodek czuciowy mowy (Wernickego)

Znajduje się w tylnej części zakrętu skroniowego górnego i środkowego w półkuli dominującej (dla mowy).

Jego uszkodzenie powoduje afazję czuciową, która polega na nie rozumieniu mowy pomimo prawidłowego wypowiadania głosek.

KORA WZROKOWA

Znajduje się w płacie potylicznym.

W tym obszarze następuje percepcja obrazu.

KORA SŁUCHOWA

Obszar płatów skroniowych

I - rzędowa - położona w zakręcie środkowym górnym

II - rzędowa - ma znacznie mniej organizację tonotropową

Pozwala „wytężyć słuch”, oczekiwać dźwięku z określonego kierunku lub przestać go zauważać.

KORA RUCHOWA

Obszar z tyłu płatów czołowych.

Kontroluje ruchy dobrowolne.

KORA SOMATOSENSORYCZNA

Obszar z prawej części kory mózgowej.

Przetwarza informacje dotykowe. Tu odbywają się analizy bodźców czuciowych, kojarzenie pobudzeń kinestetycznych i wzrokowych z czynnościami ruchowymi.

CIAŁO MODZELOWATE (spoidło wielkie)

Obszerne połączenie między prawą i lewą półkulą mózgu, poniżej szczeliny podłużnej mózgu. Utworzone jest z poprzecznie do tej szczeliny przebiegających włókien nerwowych.

Przekazuje informacje pomiędzy prawą i lewą półkulą.

KOMISUROTOMIA

Chirurgiczne przecięcie spoidła wielkiego mózgu

AFAZJE

Zaburzenia mowy na skutek uszkodzenia pól kojarzeniowych związanych z mową albo łączących je ze sobą dróg nerwowych. Powoduje upośledzenie mówienia lub rozumienia mowy.

-afazja czuciowa (sensoryczna): po uszkodzeniu ośrodka czuciowego mowy Wernickego przejawia się zaburzeniami lub zniesieniem zdolności rozumienia cudzej mowy (chory słyszy ale nie rozumie)

-afazja ruchowa (motoryczna): po uszkodzeniu ośrodka ruchowego mowy Brocka przejawia się ograniczeniem lub utratą zdolności mówienia z zachowaniem rozumienia cudzej mowy.

-afazja amnestyczne: trudność nazywania przedmiotów, które chory potrafi określić opisowo.

AGNOZJA

Upośledzenie lub utrata zdolności rozpoznawania bodźców wzrokowych, słuchowych czuciowych, działających na poszczególne narządy zmysłów, przy zachowaniu podstawowych czynności zmysłowych.

APRAKSJA

Upośledzenie precyzyjnych, celowych ruchów przy braku niedowładu, objawów móżdżkowych i zaburzeń czucia

Np. apraksja wyobrażeniowa, apraksja ruchowa, apraksja wyobrażeniowo - ruchowa.

FUNKCJE LEWEJ PÓŁKULI

- werbalne

- językowe

- postrzeganie szczegółów

- praktyczne

- konkretne

- porządek linearny

(matematyka, analiza, sekwencja)

FUNKCJE PRAWEJ PÓŁKULI

- wizualne

- przestrzenne

- postrzeganie całościowe

- emocjonalne

- abstrakcyjne

- kształty i schematy

(muzyka, synteza, paralelizm)

WYKŁAD 6

Metody badania związku między układem nerwowym ,a zachowaniem: ich możliwości i ograniczenia. Co do psychologii biologicznej wnoszą badania prowadzone na zwierzętach? Zasady i metody prowadzenia badań na zwierzętach.

EKSPERYMENT OSTRY

Jest to jednorazowy eksperyment na danym zwierzęciu w stanie narkozy (jest w nim w czasie trwania eksperymentu); dzięki niemu można uzyskać informację o funkcjonowaniu narządów wewnętrznych i czynnościach UN; przeprowadzany głównie na zwierzętach bezkręgowych o nielicznych ale dużych komórkach nerwowych.

EKSPERYMENT CHRONICZNY

To badanie nad zachowaniem. Na uśpionym zwierzęciu lub pod narkozą podczas przeprowadzania niezbędnych zabiegów operacyjnych.

APARAT STEREOTAKTYCZNY

Umożliwia unieruchomienie głowy zwierzęcia; zbudowany jest z prowadnicy (ustawiona równolegle do głowy), ramienia z elektrodą oraz podziałki milimetrowej.

ATLAS STEREOTAKTYCZNY

Wskazuje położenie elektrody.

DRAŻNIENIE (rodzaje)

• Drażnienie elektryczne

Wykonywane za pomocą elektrod przytwierdzonych do czaszki cementem dentystycznym; uszkadza tkankę mózgową; dzięki niemu zlokalizowano m. In. Osrodki kierujace popędami, stanami emocjonalnymi, stanami czuwania i snu; obecnie zastępowane drażnieniem chemicznym.

• Drażnienie chemiczne

Polega na wstrzykiwaniu do tkanki mózgowej lub komórek mózgu substancji modyfikujących aktywność neuronów ( związki aktywujące lub blokujące receptory przekaźników)

• Drażnienie osmotyczne

Polega na wprowadzeniu do mózgu hipertonicznego roztworu chlorku sodu; rzadko stosowane

• Drażnienie termiczne

Metoda polegająca na używaniu miniaturowych urządzeń (termody); stosuje się w badaniach nad czynnością ośrodków regulujących ciepłotę ciała.

LEZJE (uszkodzenia)

Świadome uszkodzenia mózgu, trwałe lub czasowe wyłączenie ośrodków nerwowych; osiąga się przez uszkodzenie prądem elektrycznym przez wprowadzenie do niego substancji chemicznych.

IMPLANTACJA (wszczepianie)

Proces zagnieżdżania jaja płodowego. Następuje w 5-6 dni po zapłodnieniu. Zapłodnione jajo wnika w błonę śluzową macicy ( doczesną), zagłębiając się aż do granicy między warstwą zbitą a gąbczastą. Zbyt głębokie zagnieżdżenie jaja płodowego staje się przyczyną łożyska wrośniętego. Implantacja to także etap w przeszczepianiu tkanek i narządów.

EEG (elektroencefalografia)

Rejestrowanie prądów czynnościowych mózgu, stosowaniu w diagnozowaniu jego chorób oraz przy obserwacji pacjenta będącego pod wpływem znieczulenia ogólnego.

PET

Emisyjna tomografia pozytronowa; technika badawcza pozwalająca na zobrazowanie czynności mózgu in vivo (na żywo). Opiera się na badaniu metabolicznej aktywności oraz przepływu krwi w różnych częściach mózgu. Pacjentowi podaje się znakowaną radioaktywnie biologicznie czynną substancję (np. deoksyglukozę) i bada (przez pomiar promieniowania gamma) jej nagromadzenie w różnych częściach mózgu.

WYKŁAD 7.

Systemy sensoryczne: ogólna organizacja. Działanie analizatorów: wzrok i słuch.

CZUCIE TELECEPTYWNE

Zdolność odbierania bodźców dźwiękowych i świetlnych, a więc działających z pewnej odległości - przekazanie informacji o tym, co dzieje się wokół nas. Włókna mogą posiadać osłonkę mielinową, ale zdarza się ze nie występuje.

CZUCIE EKSTERORECEPTYWNE

Zdolność odbierania bodźców z bliskiego otoczenia, działające na receptory w skórze, np. czucie temperatury, ból.

CZUCIE PROPRIOCEPTYWNE

Zdolność do dostarczania informacji o położeniu kończyn w stosunku do tułowia i głowy, napięciu mięśni i ruchu całego ciała (służą do sterowania czynnościami lokomocyjnymi i orientowaniu się w przestrzeni). Zwane czuciem głębokim lub kinestezją. Powstaje w wyniku pobudzenia receptorów w narządzie ruchu. Receptory te znajdują się w mięśniach, ścięgnach, torebkach stawowych i wiązadłach. Czucie głębokie dzieli się na czucie mięśniowe (receptory w mięśniach i ścięgnach), czucie kinestetyczne (odczuwanie ciała oraz jego ruchu) i czucie ciężaru, oporu i siły przeciwstawiającej się ruchom. W czuciu kinestetycznym odgrywa też ważna rolę info z receptorów dotyku w skórze w pobliżu stawów. Czucie głębokie jest źródłem info dla ośrodków ruchu o aktualnym stanie narządu ruchu, na niej opiera się percepcja ruchu, ułożenie kończyn, stereognozja i rozpoznawanie obejmowanych ręką przedmiotów.

CZUCIE INTEROCEPTYWNE

To czucie wywołane bodźcami działającymi na receptory wewnątrz organizmu (obejmujące chemoreceptory narządów wewnętrznych i ścian naczyń krwionośnych).

RECEPTORY

Struktury, w której w wyniku zadziałania swoistego bodźca, nawet o niewielkiej intensywności, powstaje stan czynny. Mogę występować w wyspecjalizowanych narządach zmysłów np. fotoreceptory w siatkówce oka, mogą też stanowić zakończenie włókien nerwowych. Wyróżniamy ze względu na rodzaj odbieranych bodźców: foto-, mechano-, termo- i chemoreceptory, a ze względu na źródło pochodzenia odbieranych bodźców: eksteroreceptory (odbierające bodźce ze świata zewn. - narządy wzroku, słuchu, węchu, smaku, dotyku, termoreceptory) i interoreceptory (odbierające bodźce z wnętrz. a organizmu - komórki znajdujące się w mięśniach oraz narządach wew. i rejestrujące zachodzące w nich zmiany oraz narząd równowagi w uchu wewnętrznym).

GAŁKA OCZNA

Narząd główny oka, umieszczony w oczodole. Z zewnątrz do gałki ocznej są przyczepione mięśnie umożliwiające jej ruchy. Gałka oczna ma kształt zbliżony do kulistego. Jej ściana jest zbudowana z trzech warstw: twardówki, naczyniówki i siatkówki. Twardówka stanowi warstwę zewnętrzną, jej uwypuklona przednia część nosi nazwę rogówki. Naczyniówka zawiera naczynia krwionośne zaopatrujące w krew inne warstwy. Z przodu naczyniówka grubieje, tworząc ciało rzęskowe i tęczówkę, z otworem w środku, zwanym źrenicą. Do ciała rzęskowego przymocowana jest soczewka.

OŚRODKI CZUCIOWE

Skupienia ciał neuronów ulokowane na płacie ciemieniowym, zawiadujące funkcjami związanymi z czuciem, czyli bodźców czuciowych, np. wzrok

SIATKÓWKA

Delikatna błona, znajdująca się tylko w środkowej i tylnej części gałki ocznej. Jest narządem recepcyjnym, wrażliwym na bodźce świetlne. Światło wyzwala w komórkach siatkówki złożony proces fotochemiczny, w wyniku którego powstają impulsy nerwowe, przesyłane następnie do podkorowych i korowych ośrodków wzroku. Jest zbudowana ze światłoczułych komórek - czopków i pręcików.

PRĘCIKI

To bardzo czułe receptory reagujące już na niewielkie ilości światła. Umożliwiają widzenie przy minimalnym oświetleniu, np. w nocy. Nie reagują na barwy, stąd przy braku światła nie rozróżniamy kolorów. Pręciki występują w bardzo dużej ilości( w miarę oddalania się od siatkówki ich liczba rośnie), głównie na obrzeżach siatkówki, wokół dołka środkowego. W ich błonach komórkowych są syntetyzowane i magazynowane barwniki wzrokowe - fotopsyny.

CZOPKI

To receptory mniej wrażliwe na światło niż pręciki. Odpowiadają za powstawanie ostrych obrazów i rozróżnianie kolorów. Wyróżnia się trzy rodzaje czopków reagujących na różną długość fal świetlnych i tym samym odpowiedzialnych za widzenie różnych barw: niebieskiej, zielonej i czerwonej. Widzenie innych kolorów jest możliwe dzięki odpowiedniej kombinacji pobudzeń różnych czopków. Równomierne pobudzenie wszystkich czopków odbierane jest jako barwa biała. Czopki występują w znacznie mniejszej ilości niż pręciki i są skupione w centralnej części siatkówki. W ich błonach są magazynowane i syntetyzowane barwniki wzrokowe - rodopsyny.

DOŁEK ŚRODKOWY

Miejsce najostrzejszego widzenia, znajdujące się w części środkowej siatkówki obok plamki żółtej.

TARCZA NERWU WZROKOWEGO

Obszar siatkówki, w którym zbiegają się wszystkie włókna nerwowe i wychodzą w postaci wiązki - nerwu wzrokowego. Obszar ten jest nazywany także plamką ślepą, ze względu na to, że zawiera bardzo mało receptorów i dlatego jest niewrażliwy na bodźce świetlne.

KOMÓRKI DWUBIEGUNOWE

To komórki przesyłające informacje dalej przez synapsy łączące je z komórkami zwojowymi siatkówki. Większa ich część pobudzana jest pod wpływem światła (ang. on cells), inne zaś pod jego wpływem są hamowane (off-cells).

KOMÓRKI ZWOJOWE

Komórki siatkówki, których aksony przy tarczy nerwu wzrokowego dają początek nerwowi wzrokowemu. Wrażliwe na światło lub na jego brak, niektóre reagują na oba rodzaje bodźców.

POLA RECEPCYJNE

Określony obszar, z którego każda komórka zwojowa otrzymuje informacje.

KOMÓRKI AMAKRYNOWE

To komórki znajdujące się w głębszej części warstwy ziarnistej wewnętrznej, a częściowo również w warstwie zwojowej. Tworzą one synapsy, które łączą je z kom. Dwubiegunowymi i zwojowymi. Działają one hamująco: mogą modulować czynność neuronów dwubiegunowych i zwojowych siatkówki.

KOMÓRKI HORYZONTALNE (poziome)

To komórki znajdujące się w części powierzchniowej warstwy ziarnistej wew. , tworzą skomplikowane połączenia z kom dwubiegunowymi i fotoreceptorowymi. Powstaje w ten sposób układ będący podstawą hamowania pobocznego, dzięki któremu możliwe jest pogłębianie kontrastu między oświetlonymi a nieoświetlonymi częściami siatkówki.

HAMOWANIE OBOCZNE

Zespół uwarunkowań powstający wówczas, gdy dwie komórki (lub więcej) są ze sobą połączone w taki sposób, że pobudzenie jednej powoduje hamowanie drugiej. System hamowania obocznego odpowiada za `regulację ostrości” spostrzeżeń wzrokowych.

DROGA WZROKOWA

Najważniejsze elementy układu wzrokowego to:

1. gałka oczna 2.nerw wzrokowy 3.kora wzrokowa w płacie potylicznym

Gałka oczna i część nerwu wzrokowego wychodząca z niej, znajdują się w oczodole. Dalsza część nerwu wzrokowego znajduje się w czaszce i stanowi część czaszkową układu wzrokowego. Kolejne odcinki drogi wzrokowej, dochodzące do kory potylicznej, tworzą mózgową część układu wzrokowego. Widzenie zależy od prawidłowej budowy i czynności każdego elementu układu wzrokowego.

NERW WZROKOWY

To nerw czaszkowy, złożony z dwóch odgałęzień, każde z nich przewodzi inf. wzrokowe z warstw komórek zwojowych, gdzie następuje skrzyżowanie się aksonów przenoszących inf. nosowych połówek obu siatkówek i powstają dwa pasma wzrokowe, z których każde przenosi reprezentacje połowy pola widzenia do bocznego kolankowatego ciała jądra.

PROMIENISTOŚĆ WZROKOWA

Tworzą ją aksony neuronów głównego jądra ciała kolankowatego bocznego, które kierują się przez torebkę wew. do kory wzrokowej.

CIAŁA KOLANKOWATE BOCZNE

To podkorowe jądro przekaźnikowe w drodze wzrokowej ssaków wyższych - składa się z sześciu warstw kom. Tu zostają opracowane informacje docierające z siatkówek, a następnie odesłane do projekcyjnej okolicy wzrokowej w płacie potylicznym kory mózgowej. Neurony c.k.b. mają pola recepcyjne na siatkówce o podobnej koncentrycznej organizacji jak kom. zwojowe.

WZGÓRKI CZWORACZNE GÓRNE

To dwa przednie wyraźne zbiorowiska kom. nerwowych w blaszce czworacznej pnia mózgu, stanowiące część układu wzrokowego. U niższych kręgowców reprezentują cały system, u wyższych nie są tak ważne, jak odruchy wzrokowe przy śledzeniu poruszających się bodźców.

JĄDRO NADSKRZYŻOWANIOWE

Znajduje się w przedniej części podwzgórza, dochodzą do niego włókna układu wzrokowego, wpływając na rytm okołodobowy.

KORA WZROKOWA (V1 - V5)

System ośrodków mózgowych uczestniczących w mechanizmach widzenia. V1 - projekcyjna okolica wzrokowa, na płacie potylicznym, reprezentacja środkowej siatkówki, inf. wzrokowa ulega wstępnemu procesowi integracji i zostaje przekazana do okolic asocjacyjnych V2 i V3, następnie dwoma strumieniami (MT) w płacie ciemieniowym i do okolicy V4 w płacie skroniowym.

WIDZENIE BARWNE

Specjalizacja komórek siatkówki w kierunku widzenia dziennego i nocnego. Teoria Younga - Helmholtza: trzy rodzaje czopków (wrażliwe na niebieską, zieloną i czerwoną barwę). Jeżeli kom. zwojowa pobudzana jest przez czopki wszystkich trzech rodzajów pełni rolę defektora oświetlenia, jeśli przez czopki jednego lub dwóch rodzajów, uczestniczy w rozróżnianiu barw.

UCHO ZEWNĘTRZNE

Jedna z trzech anatomicznych części organu słuchu, znajduje się wewnątrz kości skroniowej czaszki, złożone jest z małżowiny usznej (potocznie tzw. ucho), zewnętrznego przewodu słuchowego (zwanego też kanałem) zakończonego błoną bębenkową, która oddziela ucho zewn. od ucha środkowego. W uchu zewn. odbywa się przewodzenie dźwięku. Ucho zewnętrzne spełnia też ważną rolę w lokalizowaniu źródła dźwięku.

UCHO ŚRODKOWE

Jedna z trzech anatomicznych części organu słuchu, jest to system jam powietrznych. Składa się na nie: jama bębenkowa (jama ucha środkowego) z trzema kosteczkami słuchowymi, jama sutkowa z kom. powietrznymi wyrostka sutkowego i trąbka słuchowa (tzw. trąbka Eustachiusza). Trąbka słuchowa łącząca jamę bębenkową z gardłem wyrównuje ciśnienie w tejże jamie bębenkowej. W uchu środkowym drgania błony bębenkowej przenoszą się na system 3 kosteczek słuchowych, które przekazują dźwięk do ucha wewnętrznego.

UCHO WEWNĘTRZNE (błędnik)

Jedna z trzech anatomicznych części organu słuchu, najgłębsza część ucha znajdująca się w części skalistej płata skroniowego. Ucho wewnętrzne składa się z błędnika i nerwu statyczno - słuchowego. Błędnik (system połączonych kanałów i woreczków) dzieli się na: błędnik kostny i jego odpowiednik, błędnik błoniasty znajdujący się wewnątrz błędnika kostnego. Przestrzeń między błędnikiem kostnym i błoniastym wypełnia ciecz zwana perilimfą, natomiast wewnątrz błędnika błoniastego znajduje się ciecz zwana endolimfą. W skład błędnika wchodzi: ślimak (nazwany tak od swej budowy w kształcie skorupki ślimaka), wewnątrz którego znajduje się aparat zmysłu słuchu, przedsionek i trzy kanały półkoliste w których znajduje się aparat zmysłu równowagi. Nerw statyczno - słuchowy (VIII nerw czaszkowy) składa się z części słuchowej i przedsionkowej. Droga słuchowa, czyli droga przewodzenia bodźca słuchowego w obrębie układu nerwowego, biegnie do kory płata skroniowego mózgu, a przedsionkowa do móżdżku.

TRZY KOSTECZKI SŁUCHOWE

Są to trzy kosteczki ułożone szeregowo - młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Znajdują się w uchu środkowym i służą do przekazywania drgań bębenka do płynów ślimaka. Kosteczki słuchowe działają na zasadzie dźwigni w przenoszeniu dźwięku ze środowiska gazowego (w uchu zewnętrznym i środkowym) do przestrzeni płynowych ucha wewnętrznego. Dwa mięśnie wewnątrzuszne (napinacz błony bębenkowej i mięsień strzemiączkowy) zapewniają prawidłową ruchomość tej konstrukcji i spełniają funkcję akomodacyjną w przenoszeniu dźwięku. Młoteczek kontaktuje się z błoną bębenkową, a strzemiączko z tzw. okienkiem owalnym.

ŚLIMAK BŁONIASTY

Spiralna struktura o kształcie muszli ślimaka w uchu wew., zawierająca receptory słuchu. U człowieka ma ona 2 i 3\4 zakrętu, dość grubą podstawę i zwęża się ku górze. Ślimak jest kanałem kostnym zawierającym 3 kanały wypełnione płynem (przewód przedsionkowy, przewód bębenkowy i przewód ślimakowy), biegnące przez całą jego długość. Te 3 kanały oddzielone są od siebie membraną Reissnera i podstawną błoną ślimaka. Ślimak, wypełniony płynem, na całej długości posiada kom. rzęsaste. Płyn ślimaka przemieszczany jest przez fale dźwiękowe (dochodzące za pośrednictwem kosteczek ucha środkowego), wówczas komórki rzęsaste uginają się i dochodzi do reakcji chemicznej pobudzającej odpowiednie zakończenia nerwowe, co powoduje przesyłanie informacji do obszarów mózgu, odpowiedzialnych za słyszenie.

BŁONA PODSTAWNA

Cienka błona w ślimaku w uchu wew., przechodząca przez środek przewodu ślimakowego, na której umiejscowiony jest narząd Cortiego. Jej szerokość, sztywność i masa jest rożna na całej jej długości (jest najwęższa u podstawy ślimaka, najszersza zaś w okolicy szczytu). Różne części błony podstawnej rezonują w różnych częstotliwościach. Te drgania rezonansowe umożliwiają słyszenie dźwięków o różnej tonacji; wąska część w pobliżu strzemiączka odkształca się najsilniej w reakcji na tony wysokie, a szeroka część na drugim końcu ślimaka najsilniej reaguje na tony niskie. Odkształcenia błony (tzw. fala wędrująca) biegną od podstawy ślimaka w kierunku jego szczytu.

NARZĄD CORTIEGO

Bardzo czuły narząd znajdujący się wzdłuż błony podstawnej. Nazwany tak od nazwiska swego odkrywcy. Jest to właściwy narząd słuchu. Zasadniczą częścią tego organu jest około 15 000 kom. rzęsistych, ułożonych rzędami. Od komórek tych odchodzą tysiące włókien nerwowych, przekazujących dane o częstotliwości, natężeniu i barwie dźwięku do mózgu, gdzie powstają wrażenia słuchowe.(drgania powodują odchylenie się błony podstawnej od sztywniejszej błony nakrywkowej, co rozciąga rzęski, wskutek czego powstaje potencjał receptorowy). Komórki receptorowe (zmysłowe) narządu Cortiego są receptorami słuchowymi, pobudzanymi przez błony (podstawną, siatkowatą i pokrywającą).

DROGA SŁUCHOWA

Tzw. wstęga boczna, 1 z 3 części systemu wstęgowego, która biegnie w kształcie dziobów przez rdzeń kręgowy i most, prowadząc włókna systemu słuchowego. Drogę słuchową określa się jako połączenie nerwowe między narządem słuchu w ślimaku ucha wewnętrznego i ośrodkiem słuchu w korze mózgowej. Składa się ona z licznych, pojedynczych neuronów, które w obrębie mózgu, w jego jądrach, a poza mózgiem w zwojach, ulegają przełączeniu i są powiązane z innymi drogami nerwowymi.

WZGÓRKI CZWORACZNE DOLNE

Zbiorowisko kom. nerwowych w blaszce czworacznej pnia mózgu, stanowiące część układu słuchowego. Przechodzą przez nie szlaki nerwu słuchowego w drodze do jądra ciała kolankowatego przyśrodkowego i do kory słuchowej. Każdy wzgórek pokrywy śródmózgowia dolny otrzymuje inf. z narządu słuchu znajdującego się po tej samej stronie i po przeciwnej stronie; inf. z tej samej strony ciała przechodzi bezpośrednio z jąder ślimakowych, a z przeciwnej strony - z jądra oliwkowego górnego. Głównym ośrodkiem słuchu we wzgórku pokrywy jest jądro środkowe z organizacji tonotopowej.

CIAŁA KOLANKOWATE PRZYŚRODKOWE

Wyższy hierarchicznie ośrodek słuchu niż wzgórki czworaczne dolne, znajdujący się w tylnej części wzgórza. Jest to zestaw owalnych parzystych mas tkankowych leżących z tyłu wzgórza. Jądra ciała kolankowatego przyśrodkowego są ważnymi punktami synaptycznymi dla słuchu. Drogi aferentne łączą wzgórki dolne z jądrem kolankowatym przyśrodkowym, a te przekazują impulsy do kory słuchowej. Włókna nerwowe z ciał kolankowatych przyśrodkowych niosą inf. zarówno zorganizowane tonotopowo, jak i nie wykazujące tonotopii.

WYKŁAD 8.

Czucie somatyczne, czucie równowagi, ból, powonienie i smak.

CZUCIE POWIERZCHNIOWE

Czucie somatyczne skórne, obejmujące czucie dotyku, ciepła, zimna i bólu, odpowiadające za pobudzenie receptorów czucia: termoreceptorów ( receptory położone w głębszych warstwach skóry, wyst. w dwóch rodzajach - inne reagują na ciepło, a inne na zimno. Informacje o temp. Otoczenia przesyłane są do ośrodka termoregulacji w podwzgórzu oraz do ośrodków czucia temp. w płacie ciemieniowym kory mózgowej), i mechanoreceptorów (dotyk; mogą znajdować się tuż pod powierzchnią skóry, wtedy reagują na najlżejszy dotyk, lub głębiej wtedy odbierają silniejszy nacisk). Termoreceptory to: ciałka Paciniego, ciałka Meissnera, ciałka Merkela, zakończenia Ruffiniego i koszyczki okołomieszkowe.

CZUCIE GŁĘBOKIE (patrz wykład nr 7)

DROGI CZUCIA SOMATYCZNEGO

Droga czucia somatycznego ma organizację trzystopniową, tzn. że w jej skład wchodzą neurony I, II i III rzędu. Inf. czuciowa biegnie do wzgórza dwoma kanałami. Jeden kanał tworzą szwy tylne rdzenia kręgowego i wstęga przyśrodkowa (tzn. droga wstęgowa), drugi kanał tworzą drogi w sznurach przednich i bocznych rdzenia kręgowego (tzn. droga przednio - boczna). Droga wstęgowa przewodzi impulsy precyzyjnego czucia dotyku, ucisku na skórę, wibracji, czucie ułożenia kończyn. Droga przednio - boczna przewodzi impulsy czucia bólu, temp. i nieprecyzyjnego czucia dotyku - inf. przewodzona jest wolno i słabo odzwierciedla lokalizację bodźca.

PĘCZEK SMUKŁY

Twór z włókien niosących inf. z dolnych części ciała w drodze czucia somatycznego.

PĘCZEK KLINOWATY

Twór z włókien niosących inf. z górnych części ciała w drodze czucia somatycznego.

WZGÓRZE

Największa część międzymózgowia. Od strony środkowej graniczy z komorą trzecią mózgu. Stanowi coś w rodzaju „stacji przekaźnikowej” odbierającej bodźce zmysłowe (z wyjątkiem węchowych!!!) i doprowadzającej je do kory mózgowej. Zwiera jądra przekazujące inf między różnymi strukturami mózgowymi, np. z móżdżku i ciała prążkowanego (jądra podstawy) do okolicy ruchowej kory mózgowej (połączenia te mają znaczenie dla koordynacji ruchów przez móżdżek i dla regulacji napięcia mięśniowego). W brzuszno - tylnej części wzgórza znajduje się zespół ośrodków czucia somatycznego, czucia pochodzącego z narządów wewnętrznych i smaku. Bardziej przyśrodkowo jest reprezentowany obszar głowy, bocznie zaś od niego - tułów i kończyny. Z tyłu wzgórza znajdują się ciała kolankowate boczne(podkorowy ośrodek wzroku) i przyśrodkowe(ośrodek słuchu). Do jąder wzgórza docierają też impulsy bólowe. Prawdopodobnie znajduje się tu hierarchicznie najwyższy ośrodek bólu.

KORA SOMATOSENSORYCZNA

Okolica somatosensoryczna jest zróżnicowana pod względem budowy; okolica somatosensoryczna SI (tzw. pierwotna lub projekcyjna okolica czuciowa I rzędu) zajmuje zakręt zaśrodkowy, leżący w obrębie płata ciemieniowego z tyłu bruzdy środkowej mózgu (Rolanda), która oddziela oklicę SI od okolicy ruchowej w zakręcie przedśrodkowym, poniżej i z tyłu okolicy SI znajduje się okolica SII (czuciowa II rzędu). Reprezentowane są w niej różne obszary ciała i różne rodzaje czucia; reprezentacja obszarów ciała ma charakter somatotopowy (inf. z różnych pól percepcji dochodzi do ściśle określonych miejsc w korze), a inf. z każdej połowy ciała dochodzi do okolicy somatosensorycznej z przeciwległej półkuli mózgu. Różne rodzaje czucia wywołane pobudzeniem receptorów w tym samym obszarze są reprezentowane w układzie przednio - tylnym, zaś reprezentacje poszczególnych części ciała są rozmieszczone w układzie boczno - przyśrodkowym. W płacie potylicznym znajdują się dwa obszary czuciowe asocjacyjne, które integrują inf. sensoryczną - do percepcji bodźców czuciowych konieczne jest współdziałanie okolicy projekcyjnej (SI) z okolicami asocjacyjnymi. Zniszczenie kory SI powoduje zanik wrażeń czuciowych, jednak ból i temperatura po pewnym czasie pojawiają się - pewna dyskryminacja możliwa jest we wzgórzu.

APARAT PRZEDSIONKOWY

Jama kostna w błędniku ucha zewn. , zawierająca 2 kuliste struktury błoniaste (łagiewkę oraz woreczek) i 3 kanały półkoliste, stanowiące sensoryczny mechanizm percepcji położenia głowy, przyspieszenia i opóźniania (tzw. narząd równowagi). Łagiewka jest większa od woreczka (ma warstwę receptorów w tzw. plamce, które reagują na zmiany w orientacji głowy. Woreczek posiada receptory reagujące na zmiany położenia głowy (przyspieszenia liniowe), 3 kanały półkoliste, ułożone względem siebie pod katem prostym, składające się z błoniastego kanału wypełnionego endolimfą. Ruch głowy powoduje ruch endolimfy, która oddziałuje wtedy na kom. włoskowe grzebienia (narządu zawierającego receptory) w opuszce (rozszerzonym końcu każdego kanału).

OPUSZKA WĘCHOWA

Zgrubienia przy końcu nerwu węchowatego, leżące przy postawie mózgu, tuż nad jamą nosową( występuje opuszka prawa i lewa). Każda z opuszek zawiera złożoną sieć nerwową, która przetwarza inf. węchowe i przesyła je do ośrodków mózgowych w tej samej półkuli mózgu. Każda z nich u człowieka zawiera kilka tysięcy kłębuszków węchowych. Opuszka węchowa odznacza się podwójną organizacją: osmotyczną (reakcja na zapachy) i przestrzenną.

KOMÓRKI MITRALNE

Komórki stanowiące drugi neuron drogi węchowej. Ich neuryty tworzą pasmo węchowe, wchodzą do ciała prążkowanego i nawiązują kontakty synaptyczne z neuronami trzecimi drogi węchowej, których wypustki biegną do komory węchowej kresomózgowia.

WĘCHOMÓZGOWIE

Część układu limbicznego, „mózg zapachowy”, zawierający opuszki nerwu węchowego, drogę węchową, obszar gruszkowaty, korę gruszkowatą i część ciała migdałowatego.

DROGI CZUCIA SMAKU

Organizacja drogi smakowej jest mało znana. Impulsy smakowe docierają do jądra smakowego w rdzeniu przedłużonym, które stanowi przednią część jądra samotnego, i stąd zostają one przesłane do jądra brzusznego tylno - przyśrodkowego wzgórza, a następnie do okolicy smakowej w zakręcie zaśrodkowym płata potylicznego kory mózgu, w pobliżu czuciowej reprezentacji języka. Część impulsów smakowych dociera do układu limbicznego, głównie podwzgórza i ciała migdałowatego. Mają one znaczenie dla oceny pokarmu w kategoriach przyjemności i przykrości.

NAGIE ZAKOŃCZENIA NERWOWE

To receptory polimodalne (wrażliwe na bodźce różnych kategorii), pozbawione osłonek (bezmielinowe), otoczone tylko neurylemmą rozgałęzienia aksonów, będące receptorami bólu(nocyceptory). Reagują na bodźce termiczne o temp. od 41 do 49°C(próg bólu =44,5°C. Są pobudzane przez bodźce mechaniczne (ucisk, ukłucie) i są wrażliwe na bodźce chemiczne. Występują w skórze, w narządzie ruchu; w rogówce oka; w miazdze zębowej i w oponie twardej mózgu.

ISTOTA SZARA OKOŁOWODOCIĄGOWA

Obszar śródmózgowia otaczający wodociąg mózgu. Zawiera komórki wrażliwe na opiaty, które odgrywają ważną rolę w hamowaniu bólu poprzez zstępujące włókna nerwowe (aksony). Te łączą się z neuronami w dolnej części pnia mózgu i rdzenia kręgowego, które pośredniczą w znoszeniu odczuwania bólu. Odgrywa również ważną rolę w regulowaniu agresywnego zachowania oraz reakcji seksualnych osobników żeńskich.

RECEPTORY OPIOIDOWE

To specyficzne, postsynaptyczne receptory znajdujące się w różnych częściach mózgu (przedniej części ciała migdałowatego, centralnej okolicy szarej, podwzgórzu), które wychwytują substancje z grupy opiatów. Aktywacja receptorów opioidowych mi i delta zwiększa uwalnianie dopaminy z neuronów jądra półleżącego za pomocą zmniejszenia funkcji interneuronów GABA, które hamują układ dopaminergiczny. Aktywacja receptora Kappa wywołuje stany awersyjne i dysforyczne. Receptory opioidowe działają najlepiej (i naturalnie) w wypadku endorfin, ale wychwytują także inne opiaty, zarówno naturalne, jak i syntetyczne.

ENDORFINY (wewnętrzne morfiny)

Opiaty wewnątrzpochodne, związki chemiczne (pochodne peptydów), które działają przeciwbólowo podobnie do morfiny i są wytwarzane przez niektóre nasze komórki ( np. neurony, niektóre komórki wydzielające hormony). Organizm zwiększa produkcję endorfin po urazie, żeby zmniejszyć ból. Dużo endorfin wytwarzają też komórki nerwowe osób zakochanych (dlatego rozstanie z ukochaną osobą jest porównywalne do odstawienia narkotyku).

WYKŁAD 9.

Główne systemy kontrolujące czynności ruchowe

ŁUK ODRUCHOWY

Droga, którą przebywa impuls nerwowy od receptora do efektora. Składa się z:

• receptora,

• drogi doprowadzającej impuls do ośrodka,

• ośrodka,

• drogi przewodzącej impulsy z ośrodka do efektora,

• efektora(narządu wykonawczego).

DROGA AFERENTNA

To droga przenoszenia impulsów nerwowych z obwodu (organów zmysłu) do lub w kierunku ośrodkowego układu nerwowego. Drogi aferentne są drogami nerwowymi przewodzącymi informację od receptorów do ośrodkowego układu nerwowego.

DROGA EFERENTNA

To droga przewodzenia impulsów nerwowych z ośrodkowego układu nerwowego na zewnątrz, do peryferii (mięśni, gruczołów). Eferentne neurony oraz eferentne drogi nerwowe przenoszą informację do efektorów i są ogólnie nazywane neuronami lub szlakami ruchowymi.

MOTONEURONY (HAMOWANIE MIĘŚNI PRZEZ INTERNEURONY)

Unerwiają mięśnie kończyn i tułowia. Skupione są w ośrodkach ruchowych w rdzeniu kręgowym i w pniu mózgu. W ośrodkach ruchowych występują trzy rodzaje neuronów: alfa, gamma, beta. Motoneurony alfa są właściwymi neuronami ruchowymi, tworzą jednostki ruchowe, motoneurony gama unerwiają włókna mięśniowe, motoneurony beta unerwiają zarówno właściwe włókna mięśniowe jak włókna śródwrzecionowe.

Oprócz motoneuronów w ośrodkach ruchowych są interneurony - tu należą komórki Renshawa, które są pobudzane przez motoneurony alfa - hamują natomiast te same, a także inne znajdujące się w sąsiedztwie motoneurony alfa. Hamowanie to zapobiega nadmiernemu pobudzaniu mięśnia.

EFEKTOR

To narząd wykonawczy organizmu żywego wykonujący lub zmieniający swoją czynność pod wpływem pobudzeń nerwowych (końcowa część łuku odruchowego). Są nimi mięśnie: szkieletowe, mięśnie gładkie (układ mięśniowy) i gruczoły.

ODRUCHY RDZENIOWE

Jest to odruch, w którym łuk odruchowy przebiega przez rdzeń kręgowy.

ODRUCH NA ROZCIĄGANIE (miotatyczny)

Jest to odruch monosynaptyczny, w którym skurcz mięśni występuje wskutek uprzedniego ich rozciągnięcia. Kontrolują one długość mięśnia na drodze ujemnego sprzężenia zwrotnego. Utrzymuje stałą długość mięśnia w odpowiedzi na działanie sił zewnętrznych próbujących ją zmienić. Może być wywołany w każdym mięśniu szkieletowym na skutek puknięcia danego mięśnia lub jego ścięgna. Spowodowane w ten sposób rozciągnięcie mięśnia wywołuje jego skurcz. Przykładem jest odruch kolanowy.

PRĄŻKOWIE

Hamuje zewnętrzną i wewnętrzną część gałki bladej za pośrednictwem neuronów wykorzystujących jako przekaźnik kwas gamma - masłowy. Tworzą je jądro ogoniaste i skorupa. Przez prążkowie przebiega informacja idąca z kory mózgowej do jąder podstawnych.

GAŁKA BLADA (patrz wykład 5)

JĄDRO OGONIASTE

To podobna do ogona masa podkorowej materii szarej. Jeden ze składników jąder podstawnych. Struktura ta zaangażowana jest w kontrolę ruchów dowolnych w jej aspekcie hamującym. Otrzymuje ono włókna z rozległych obszarów kory mózgu, głównie z pól asocjacyjnych w płacie czołowym, lecz także w pozostałych płatach, a tym samym ma dostęp do rejestrów pamięciowych przechowywanych w tych obszarach. Tak przygotowany program jest przekazywany z jądra ogoniastego za pośrednictwem wzgórza do okolicy przedczołowej i przedruchowej, gdzie są ustalane programy poszczególnych ruchów dowolnych.

JĄDRO SOCZEWKOWATE (patrz wykład 5)

JĄDRA NISKOWZGÓRZA

Jest to jądro otrzymujące impulsy gałki bladej za pośrednictwem połączeń biegnących przez pola Forela (jądro niskowzgórza tworzy wraz z polami Forela niskowzgórze).

WZGÓRZE (patrz wykład nr 8)

ISTOTA CZARNA

To warstwa istoty szarej mózgowia, neurony zawierające barwnik. Komórki istoty czarnej leżą w istocie białej śródmózgowia, ich utrata jest cechą choroby Parkinsona.

JĄDRO CZERWIENNE

To grupa komórek nerwowych w pokrywie tworząca część pozapiramidowego układu ruchowego. Jest ono ważnym spoiwem w przekazywaniu informacji po układzie korowo - czerwienno-kręgowym, biegnącym od kory przez jądro czerwone do rdzenia kręgowego.

MÓŻDŻEK

To odcinek mózgu u kręgowców graniczący ze śródmózgowiem i rdzeniem przedłużonym. Móżdżek składa się z 2 półkul, które połączone są za pomocą tzw. Robaka. Na przekroju poprzecznym móżdżku widoczna jest cienka istota szara, która stanowi korę móżdżku i objęta przez nią istota biała tworząca ciało rdzenne - w którym znajdują się móżdżkowe jądra podkorowe - najlepiej rozwinięte u ssaków.

W móżdżku mieszczą się ośrodki odruchowe - regulują napięcie mięśni szkieletowych i siłę ich skurczu oraz są ośrodkami koordynującymi ruchy i odpowiadają za utrzymywanie równowagi. Poza tym móżdżek uczestniczy w kierowaniu mechanizmami regulującymi precyzję wykonywanych ruchów dowolnych i niektórych czynności wegetatywnych. Móżdżek otrzymuje informacje z proprioreceptorów z narządu równowagi, z ośrodków wzrokowych i wyższych ośrodków nerwowych kresomózgowia.

ROBAK MÓŻDŻKU

To część móżdżku usytuowana pośrodku. Dopływają tu słuchowe i wzrokowe informacje z pokrywy oraz skórne i kinestetyczne z rdzenia kręgowego. Prowadzi on włókna nerwowe biegnące przez jądro wierzchu oraz drogi przedsionkowo - rdzeniowe i siatkowo-rdzeniowe.

PŁAT KŁACZKOWO-GUZKOWATY

To płat mieszczący się przy ogonowym końcu móżdżku, odpowiedzialny za odruchy posturalne. Otrzymuje on sygnały od układu przedsionka, jego aksony sięgają do jądra przedsionka.

CHOROBA PARKINSONA

To zaburzenie neurologiczne; jego nazwa pochodzi od J. Parkinsona, który opisał to zaburzenie po raz pierwszy. Początkowe objawy tej choroby: drżenie, wyraz twarzy przypominający maskę, utrata koordynacji sensoryczno - motorycznej, utrata zdolności do inicjowania działania oraz ogólna skłonność do szybkiego zmęczenia. Występują również ledwo uchwytne braki w sferze świadomości, dotyczące uczenia się pamięci, trudne do określenia w pojedynczych przypadkach. Choroba ta wywołana jest niedoborem dopaminy w zwojach podstawy mózgu. Również zwana parkinsonizmem.

DOPAMINA

To neuroprzekaźnik syntetyzowany i utrwalany przez neurony ośrodkowego układu nerwowego.

Rola:

• w układzie pozapiramidowym jest odpowiedzialna za ruch, koordynację oraz napięcie mięśni. Niedobór w tym układzie objawia się chorobą Parkinsona, nadmiar - pląsawicą Huntingtona.

• W układzie limbicznym jest odpowiedzialna za procesy emocjonalne, wyższe czynności psychiczne oraz w znacznie mniejszym stopniu za procesy ruchowe,

• W podwzgórzu jest związana głownie z regulacja wydzielania hormonów, a szczególnie prolaktyny i gonadotropin.

PLĄSAWICA HUNTINGTONA

To dziedziczona choroba neurologiczna, charakteryzująca się postępującym osłabieniem czynności poznawczych i mięśniowych, a w późniejszych etapach poważnymi zmianami osobowości. Pacjenci wykazują braki w takich obszarach poznawczych, jak uwaga, wydobywanie z pamięci, rozwiązywanie problemów i funkcje wzrokowo - percepcyjne. Dysfunkcje pamięci są ograniczone do przypominania sobie danego materiału, a rozpoznawanie jego jest często nienaruszone. Chorobę wywołuje gen dominujący.

ACETYLOCHOLINA

To substancja pobudzająca, neuroprzekaźnik, znajdująca się w różnych częściach organizmu, będąca chemicznym przekaźnikiem impulsów w połączeniach nerwowo - mięśniowych we wszystkich mięśniach szkieletowych. Jest to również neuroprzekaźnik, który znajduje się w zwojach autonomicznego układu nerwowego i służy do pobudzania włókien układu parasympatycznego i przedzwojowych włókien nerwów współczulnych. Acetylocholina obecna jest w całym mózgu, a jej największe stężenie znajduje się neuronach jąder podstawy.

WYKŁAD 10

Plastyczność zachowania ludzi i zwierząt: uczenie nieasocjacyjne i asocjacyjne. Podłoże neuronalne warunkowania klasycznego.

HABITUACJA (przywykanie)

Jest zjawiskiem neurologicznym występującym w układzie nerwowym w przypadku wielokrotnego występowania tego samego bodźca. Odpowiedź układu na kolejne bodźce jest wówczas coraz mniejsza. Zabezpiecza organizm przed zbędnym reagowaniem na nieistotne bodźce.

UWRAŻLIWIANIE (sensytyzacja)

To proces prowadzący do wzrostu wrażliwości na pewne specyficzne bodźce.

Np. gdy dotykamy czegoś gorącego, im dłużej to trwa, tym silniejszy czujemy ból.

WARUNKOWANIE KLASYCZNE

To uczenie się znaczenia jakiegoś pierwotnie obojętnego bodźca, dzięki temu, że systematycznie poprzedza on jakiś bodziec, który znaczenie już ma.

Pionierem badań nad warunkowaniem klasycznym był Iwan Pawłow.

BODZIEC BEZWARUNKOWY BB

Rodzaj bodźca, który powoduje stałą, odziedziczoną, specyficzną reakcję bezwarunkową.

BODZIEC WARUNKOWY BW

Rodzaj bodźca powodujący nabytą, wyuczoną reakcję warunkową.

REAKCJA BEZWARUNKOWA - odruch bezwarunkowy RB

Reakcja wrodzona, automatyczna, niezawodnie wywoływana w organizmie przez dany bodziec bezwarunkowy. Przebiega bez udziału świadomości (np. odruch ssania u noworodków)

REAKCJA WARUNKOWA RW

Reakcja wywołana przez bodziec poprzednio neutralny, Jest to każda reakcja wyuczona lub zmieniona w procesie warunkowania.

ZBIEŻNOŚĆ CZASOWA

Zasada zbieżności w czasie bodźca warunkowego (BW) z bodźcem bezwarunkowym (BB): BW musi poprzedzać BB, by powstał odruch warunkowy.

KONTYNGENCJA

Zasada kontyngencji - zbieżności cech

Np. jeśli zwierzę będzie częściej doświadczać sytuacji, gdy BB poprzedzony jest przez BW niż takiej, gdy nie jest poprzedzony, dojdzie do uczenia.

BLOKOWANIE

Taka okoliczność, kiedy uprzednio został ukształtowany związek między dwoma bodźcami - BW i BB, a następnie BW został złożony z innym (BW2), to z reguły nie dochodzi do wyuczenia się związku między tym dołożonym bodźcem BW2 a bodźcem BB. Wystąpieniem tego związku jest zablokowane wcześniejszym wystąpieniem związku miedzy BW i BB.

Np. BW (światło) + BB (szok elektryczny) -> reakcja lękowa

BW (światło) + BW2 (brzęczyk) + BB (szok elektryczny) -> reakcje lękowa

BW (światło) -> reakcja lękowa

BW2 (brzęczyk) -> brak reakcji

ZACIENIANIE

Zjawisko polegające na tym, że przed BB występują dwa lub więcej BW. Organizm uczy się wówczas reagować na jeden tylko BW.

WARUNKOWA AWERSJA SMAKU

Uczenie się awersyjne zachodzi wówczas, gdy neutralny BW jest łączony z BB, będącym bodźcem bólowym. Po kilku skojarzeniach obu bodźców BW nabiera znaczenia wzmocnienia negatywnego. Uczenie się następuje szybko.

Np. kojarzenie truskawkowego smaku antybiotyku z objawami uczulenia.

APLYSIA CALIFORNICA

Bezmuszlowy ślimak morski, będący obiektem eksperymentów neurofizjologicznych ze względu na niezwykle prosty układ nerwowy.

Już po niewielu próbach równoczesnego drażnienia strumieniem wody okolicy syfonu mięczaka (coś, co samo w sobie nie wywołuje jeszcze reakcji alarmowej) oraz działania na jego nogę słabym prądem elektrycznym (co z kolei jest przeżyciem bardzo szokującym) wystarczy samo strzyknięcie w syfon, by ślimak natychmiast skurczył się w obronnym paroksyzmie. Aplysia zapamiętała zadaną jej lekcję i skojarzyła ze sobą dwa bodźce: niegroźny strumień wody i nieprzyjemny szok elektryczny. Pod wpływem nowego doświadczenia wypustka komórki nerwowej odbierającej wrażenia dotykowe z okolicy syfonu (czyli tzw. Neuron czuciowy) nabrzmiewa pęcherzykami neurotransmitera.

WYKŁAD 11

Plastyczność zachowania ludzi i zwierząt: warunkowanie sprawcze. Pamięć i zaburzenia pamięci.

BODŹCE DYSKRYMINACYJNE

Bodźce, które działają jako zapowiedź wzmocnienia, sygnalizując, kiedy określone zachowanie przyniesie w rezultacie pozytywne wzmocnienie.

Bodziec dyskryminacyjny sygnalizuje dostępność czynnika wzmacniającego. W jego obecności tempo reagowania wzrasta. Negatywny b.d. powoduje obniżenie tempa reagowania.

WZMOCNIENIE POZYTYWNE

To każdy efekt będący wynikiem zachowania organizmu, który powoduje, że dane zachowanie będzie występować w przyszłości częściej niż do tej pory. Jest synonimem nagrody.

Np. Wyniki picia alkoholu mogą stać się wzmocnieniem pozytywnym w sytuacji stresowej - przyjemny bodziec powoduje chęć powtarzania reakcji (zachowania), która go spowodowała.

KARA

Jest takim efektem (konsekwencją) danego zachowania, który powoduje zmniejszenie występowania tego zachowania w przyszłości w danej sytuacji.

WZMOCNIENIE NEGATYWNE - reakcja ucieczki

Jest to taki efekt danej reakcji (zachowania) organizmu, który poprzez zniesienie sytuacji, która jest awersyjna (nieprzyjemna) powoduje częstsze niż dotychczas występowanie danej reakcji (zachowania) w danej sytuacji.

Np. Pada deszcz (sytuacja awersyjna), wyciągam parasol (zachowanie), deszcz już na mnie nie pada (wzmocnienie negatywne).

POMIJANIE

Efekt występujący, gdy po wystąpieniu zachowania nie pojawiają się konsekwencje, które pojawiłyby się w wypadku powstrzymania się od wykonania tej reakcji - obserwujemy wtedy spadek częstości wykonywania tego zachowania będącego elementem tej zależności.

WYUCZONA BEZRADNOŚĆ

Zjawisko powstające, gdy organizm uczy się, że nie ma możliwości ucieczki przed nieprzyjemnym bodźcem.

Np. gdy w klatce bez wyjścia zwierzę otrzymuje szoki elektryczne, to, gdy znajdzie się w otwartej klatce, nie będzie nawet próbowało wyjść.

WZMOCNIENIA NIEREGULARNE

Rodzaj wzmocnień o zmiennych odstępach czasowych, tzn. czas między reakcją a nagrodą zmienia się losowo. Procedura ta nie pozwala na przewidywanie momentu otrzymania wzmocnienia. Dają większą odporność na proces wygasania.

Np. automaty do gry.

UCIECZKA

Reakcja (zachowanie), której wykonanie eliminuje aktualnie działający bodziec awersyjny.

UNIKANIE

Reakcja (zachowanie), której wykonanie zapobiega pojawieniu się bodźca awersyjnego.

SAMODRAŻENIENIE

Polega na naciskaniu przycisku lub dźwigni, które powoduje przepływ prądu elektrycznego przez elektrodę zaimplantowaną do mózgu.

Jeżeli zwierzę może wybierać między naciskaniem dźwigni (uruchamiającej urządzenie dostarczające słaby prąd poprzez wszczepioną elektrodę) a jedzeniem, to przeważnie wybiera dźwignię.

Drażnione komórki uwalniają katecholaminy.

PRZEGRODA PRZEZROCZYSTA

Struktura wchodząca w skład układu brzeżnego (ukł. Limbicznego) związanego z reakcjami emocjonalnymi. Stanowi przyśrodkową ścianę komory bocznej, rozdzielającą rogi przednie od tylnych.

UKŁAD NAGRODY

Inaczej mózgowy układ motywacyjny. Jest tworzony przez neurony mezolimbiczne.

Sygnalizuje przyjemny charakter lub dodatnią, wzmacniającą jakość bodźca takiego jak pożywienie czy woda i w ten sposób aktywuje odpowiednie zachowanie ukierunkowane na osiągnięcie celu.

PRZYŚRODKOWY PĘCZEK PRZODOMÓZGOWIA (MFB)

Jest jednym z głównych systemów integracyjnych mózgu i przebiega przez boczne podwzgórze. Zawiera on obukierunkowe włókna, łączące ze sobą struktury korowe i podkorowe (głównie limbiczne) przodomózgowia, poszczególne jądra podwzgórza oraz jądra limbiczne nakrywki śródmózgowia, a także liczne projekcje podwzgórza do pnia mózgu.

Uszkodzenia MFB na poziomie bocznego podwzgórza wywołują zespół objawów, głównie: afagię i adipsję, spadek reaktywności na bodźce otoczenia, katalepsję i somnolencję

DOPAMINA

To katecholaminowy neuroprzekaźnik syntezowany i uwalniany przez neurony ośrodkowego układu nerwowego.

Odgrywa różną rolę w zależności od miejsca swego działania:

1) w układzie pozapiramidowym jest odpowiedzialna za napęd ruchowy, koordynację oraz napięcie mięśni. W chorobie Parkinsona występuje niedobór dopaminy;

2) w układzie limbicznym jest odpowiedzialna za procesy emocjonalne, wyższe czynności psychiczne oraz w znacznie mniejszym stopniu procesy ruchowe;

3) w podwzgórzu jest związana głównie z regulacją wydzielania hormonów, a szczególnie prolaktyny i gonadotropin.

eminisc jest także stosowana jako lek, w postaci kroplówek, w zapobieganiu ostrej niewydolności nerek (zwiększa perfuzję nerkową), a w większych dawkach podwyższa ciśnienia tętnicze i działa dodatnio na siłę skurczu mięśnia sercowego i z tego względu jest stosowana we wstrząsie septycznym, kardiogennym, pourazowym, po operacjach kardiochirurgicznych oraz w zaostrzeniu przewlekłej niewydolności krążenia.

eminisc nazywana jest również hormonem szczęścia, gdyż pojawienie się jej w przestrzeniach między neuronami, zewnętrznie objawia się poczuciem euforii. Główne działanie kokainy polega na stymulowaniu wydzielania dopaminy w mózgu.

PAMIĘĆ SENSORYCZNA (ultrakrótka)

To wstępne procesy pamięciowe, umożliwiające chwilowe przechowanie ulotnych wrażeń wywołanych przez bodźce zmysłowe. Jest bezpośrednio związana z percepcją i ma charakter określonej modalności zmysłowej (dotykowy, wzrokowy, słuchowy np.).

Np. jeżeli położymy sobie rękę na udzie, a po chwili zdejmiemy, pomimo zaprzestania stymulacji czujemy rękę jeszcze przez krótki czas (do kilku sekund).

PAMIĘĆ KRÓTKOTRWAŁA (operacyjna)

Rodzaj pamięci, która trwa kilka sekund do kilku minut, choć przechowywanie informacji w tej pamięci można wydłużyć dzięki powtarzaniu.

Podobnie jak pamięć sensoryczna, pamięć operacyjna ma charakter elektryczny - jest efektem krążenia impulsów w obwodach neuronowych. Pojemność tej pamięci jest ograniczona - zazwyczaj mówi się, że do 7 elementów. Wprowadzenie 8 elementu powoduje „wyparcie” elementu 1. Elementem może być liczba, litera, sylaba, wyraz, lub nawet cała historyjka, jeżeli budujące ją wyrazy połączone są w logiczny ciąg, mają sens.

Najlepszym przykładem działania tego rodzaju pamięci jest taksówkarz, który musi zapamiętać adres, pod który ma nas podwieźć.

PAMIĘĆ DŁUGOTRWAŁA (trwała; długoterminowa)

Rodzaj pamięci o charakterze strukturalnym, fizycznym. Przechodzeniu informacji z pamięci świeżej do trwałej towarzyszy powstawanie nowych synaps oraz synteza białek. Pojemność tej pamięci jest nieomal nieograniczona. Zapamiętywanie jest wolniejsze, wymaga zaangażowania i skupienia uwagi. Zapamiętywana informacja ma format semantyczny lub wzrokowy. Utrwalanie tej informacji polega na wykryciu wewnętrznej struktury lub znaczenia. Wrażliwość na zapominanie jest w przeciwieństwie do pamięci krótkotrwałej mała; informacje są zapominane pozornie, ponieważ można je odzyskać dzięki stosowanym świadomie, specjalnym strategiom wydobycia, albo też odzyskiwane są spontanicznie, w wyniku eminiscencji (przypomnienia), jednak dostęp do nich jest powolny, niekiedy wymaga wysiłku.

PAMIĘĆ DEKLARATYWNA

To pamięć faktów (p. semantyczna) i zdarzeń (p. epizodyczna), które to zasoby pamięciowe mogą być dowolnie przypominane i są one dostępne świadomości (wspomnienia)

Związana jest z przyśrodkowymi częściami płatów skroniowych (hipokamp, kora śródwęchowa).

PAMIĘĆ PROCEDURALNA

Polega na uczeniu się umiejętności poznawczych, percepcyjnych i motorycznych poprzez stopniowe nabywanie wprawy. Oznacza umiejętności, nawyki, ugruntowane reakcje ruchowe i emocjonalne, które nie są uświadamiane, stały się w znacznym stopniu zautomatyzowane, np. prowadzenie samochodu czy jazda na rowerze.

Związana jest z jądrami podstawy i móżdżkiem

PAMIĘĆ OPERACYJNA

Hipotetyczny system pamięci, który spina w jedną całość cztery jej rodzaje: pamięć proceduralną, pamięć epizodyczną, która jest magazynem wspomnień, pamięć semantyczną odpowiedzialnej za znaczenia i identyfikację doznań zmysłowych i pamięci filtrującej, wymazującej niepotrzebne wzorce z pamięci tak epizodycznej, jak i semantycznej. Przechowuje dane wejściowe podczas procesu ich interpretacji.

PACJENT H.M.

Cgory o inicjałach H.M., operowany w wieku 27 lat z powodu padaczki skroniowej, która nie poddawała się efektom leczenia farmakologicznego. Choremu usunięto struktury przyśrodkowej części płata skroniowego - hak, część ciała migdałowatego, przednie 2/3 hipokampa i część zakrętu przyhipokampowego. Napady padaczkowe ustąpiły, jednak pojawiły się zaburzenia o charakterze amnezji globalnej.

HIPOKAMP

To element układu limbicznego odpowiedzialny głównie za pamięć. Jest drobną strukturą nerwową, umieszczoną w korze mózgowej kresomózgowia. Składa się ze stopy (charakterystyczny kształt zwierzęcej łapki), koryta i strzępka.

Ma decydujące znaczenie dla pamięci świeżej, odgrywa dużą rolę w procesach uczenia się. Zakończenie hipokampu filtruje sygnały, odbierane przez człowieka ze środowiska. To dzięki niemu nie tracimy świadomości w gwarnym centrum miasta z powodu przeciążenia sygnałami.

Osoby pozbawione hipokampu mają wielkie trudności z wyobrażeniem sobie abstrakcyjnych pojęć oraz nie odczuwają potrzeby odwołania się do istoty wyższej (brak religijnej świadomości). Osoby z uszkodzeniem lewej strony hipokampu mają trudności z pamiętaniem informacji słownych, lecz łatwo przypominają sobie wzorce wzrokowe i lokalizacje; pacjenci z uszkodzeniem prawej strony mają przeciwne problemy.

DŁUGOTRWAŁE WZMOCNIENIE SYNAPTYCZNE (LTP)

To zwiększenie przewodnictwa synaptycznego (zwiększenie skuteczności pobudzającego działania synapsy na komórki nerwowe) w hipokampie na dłuższy okres czasu (kilka dni lub tygodni

Jest to wzmocnienie przekazywania sygnału z neuronu do neuronu. Dzięki modyfikacji połączenia dwóch komórek wzrasta efektywność przekazywania sygnału pomiędzy nimi - informacja docierająca z komórki presynaptycznej wywołuje większą reakcję komórki postsynaptycznej. Zjawisko LTP powstaje w wyniku częstszego pobudzania synapsy - połączenia częściej używane stają się silniejsze. Mechanizm ten jest podstawą uczenia się i zapamiętywania informacji.
Powstawanie LPT pociąga za sobą zmianę budowy synapsy. Najnowsze badania wykazują, że jednym z kluczowych elementów LTP jest formowanie się klasterów (skupisk) białkowych zarówno na błonie postsynaptycznej jak i presynaptycznej.

CIAŁA SUTECZKOWATE

to dwie małe półkoliste wyniosłości na obszarze podwzgórza (międzymózgowie), które biorą udział w zachowaniach emocjonalnych i motywacji seksualnej.

- otrzymują impulsy z zespołu hipokampa

- są miejscem krwawych wylewów z encefalopatii Wernickiego

- związane z pamięcią i uczeniem się.

KORA WĘCHOWA

Znajduje się w części podstawnej (pod płatami czołowymi) mózgu i jest utworzona przez położone zewnątrzmózgowo opuszki i pasma węchowe oraz struktury znajdujące się wewnątrz mózgu.

KORA PRZEDCZOŁOWA

Bierze udział w tworzeniu się krótkotrwałej pamięci roboczej (operacyjnej) zaangażowanej w czynności intelektualne, np. rozwiązywanie złożonych problemów i zachowania planowe.

JĄDRA PODSTAWY

=jądra podkorowe (wykład 5)

AMNEZJA WSTECZNA

Amnezja polegająca na utracie pamięci w odniesieniu do zdarzeń, których dana osoba była świadkiem przed urazem, będących powodem amnezji.

AMNEZJA NASTĘPCZA

Typ amnezji polegający na utracie zdolności zapamiętywania nowych informacji.

WYKŁAD 12

Mózgowe podłoże czynności popędowych i emocjonalnych. Stres i działanie osi funkcjonalnej: przysadka-podwzgórze-nadnercza. Hormony a zachowanie. Autonomiczny układ nerwowy.

UKŁAD LIMBICZNY

To zespół struktur mózgu kierujący podstawowymi mechanizmami zachowania; w jego sk ład wchodzą struktury korowe i podkorowe: opuszka węchowa, guzek węchowy. Płat gruszkowaty, hipokamp, kora czołowo skroniowa, ciało migdałowate, niektóre jądra wzgórza, podwzgórza i śródmózgowia tworzące razem całość funkcjonalną. Dzieki licznym połączeniom z różnymi ośrodkami w układzie limbicznym dochodzi do integracji informacji z różnych receptorów oraz uruchomienia odpowiednich mechanizmów kierujących czynnością narządów wykonawczych; układ limbiczny kieruje pobieraniem pokarmu, przyjmowaniem wody i soli mineralnych, reakcjami obronnymi, czynnościami seksualnymi, bierze udział w regulacji procesów czuwania i snu oraz w mechanizmach uczenia się i pamięci.

CIAŁA MIGDAŁOWATE

To struktury nerwowe w kształcie migdałów, składające się z kilku jąder i stanowiące część płatów skroniowych. Zaliczane do rabkowego układu, ścisle powiązane z podwzgórzem, wzgórzem, zakrętem obręczy oraz przegrodą. Pełnią ważna rolę w emocjonalnym zachowaniu i motywacji, szczególnie w zachowaniach agresywnych oraz, jako część płatów skroniowych, także w zakresie pamięci. Nazywane również bardziej poprawnie kompleksem migdałowatym.

PODWZGÓRZE

Część międzymózgowia, leżące na podstawie mózgu; zawiera ważne ośrodki kierujące czynnością autonomicznego układu nerwowego, gospodarką wodną organizmu, termoregulacją, czynnością gruczołów wewnątrzwydzielniczych, pobieraniem pokarmu, czynnościami seksualnymi oraz reakcjami emocjonalnymi; czynność podwzgórza pozostaje w ścisłym związku z przysadką mózgową.

PRZYSADKA MÓZGOWA

To gruczoł dokrewny (wydzielania wewnętrznego) położony w jamie czaszki u podstawy mózgu; składa się z dwóch zasadniczych części: przedniej - gruczołowej i tylnej - nerwowej; płat przednii zawiera komórki alfa (wytwarzające hormon wzrostu), beta (wytwarzające hormony gonadotropowe, adenokortykotropinę, tyreotropinę oraz melanotropinę) oraz komórki gamma (komórki „zapasowe”, mogące przekształcić się w inne komórki); w płacie tylnym uwalniają się hormony (wydzielone przez jądra podwzgórza): wazopresyna (reguluje wydalanie moczu) oraz oksytocyna (wzmacniająca skurcze w czasie porodu); przysadka jest gruczołem koordynującym wydzielanie wszystkich gruczołów dokrewnych; choroby przysadki powodują niedoczynność lub nadczynność hormonalną tego narządu: niedoczynność przedniego płata przysadki powoduje powstanie karłowatości przysadkowej, wybiórczy niedobór gonadotropin prowadzi do zaniku gonad, a niedobór wazopresyny prowadzi do powstanie moczówki prostej; nadczynność przysadki spowodowana jest najczęściej gruczołakami, które mogą prowadzić gigantyzmu, choroby Cushinga (zaburzenie czynności układu dokrwiennego) lub nadczynności tarczycy.

NADNERCZA

To parzyste gruczoływydzielania wewnętrznego umieszczone nad górnymi biegunami nerek, składające się z części korowej i rdzeniowej, różniące się budowa i rodzajem wydzielanych hormonów. Cześć rdzeniowa wytwarza katelochaminy ( adrenalinę i noradrenalinę), część korowa trzy rodzaje hormonów:

1. mineralokortykosteroidy (aldosteron, dezoksykortykosteron - DOCA). Które mają wpływ na gospodarkę sodu i potasu w ustroju, a pośrednio wody,

2. glikokortykoidy (kortyzon i kortyzol) uczestniczące w przemianie węglowodanów i tłuszczów, mające działanie przeciwalergiczne (alergia) i przeciwzapalne (reakcja zapalna),

3. androgeny, które wpływają na anabolizm białek oraz współdziałają w rozwoju drugorzędnych cech płciowych (cechy płciowe).

CRH

To hormon uwalniający kortykotropinę.

ACTH (adenokortykotropina, kortykotropina)

Jest to hormon polipeptydowy, wytwarzany w przednim płacie przysadki mózgowej; pobudza korę nadnerczy, pośrednio wpływa na przemianę białek.

KORTYZOL

To sterydowy hormon kory nadnerczy, należący do grupy glikokortykoidów, wydzielany pod wpływem adenokortykotropiny, działa na przemianę węglowodanów, białek, na przemianę wodno - elektrolitową oraz na układ krwiotwórczy i reakcje alergiczne; stosowany w lecznictwie w ostrej niewydolności kory nadnerczy, wstrząsach, w ostrych stanach alergicznych, w alergicznych chorobach skóry, w kolagenozach (zwyrodnienie tkanki łącznej).

UKŁAD NERWOWY WSPÓŁCZULNY (sympatyczny układ nerwowy)

Część autonomicznego układu nerwowego; składa się z szeregu zwojów współczulnych, połączonych gałęziami międzyzwojowymi, tworzącymi pień współczulny, położony po obu stronach kręgosłupa, od podstawy czaszki Az do wierzchołka kości guzicznej; pień połączony jest z nerwami rdzeniowymi za pomocą gałęziami łączących, białych i szarych; od pnia współczulnego odchodzą gałęzie krótkie, czyli rdzeniowe, długie gałęzie trzewne i naczyniowe. Pobudzenie sympatycznego układu nerwowego powoduje rozszerzenie źrenic, wzrost wydzielania potu, zwężenie zwieraczy układu przewodu pokarmowego i rozszerzenie przewodów żółciowych, zwiotczenie pęcherzyka żółciowego, moczowodów i pęcherza moczowego, przyspieszenie częstości i wzrost siły skurczów serca, zwężenie większości naczyń krwionośnych, wzrost ciśnienia tętniczego krwi, wzrost przemiany materii.

UKŁAD NERWOWY PRZYWSPÓŁCZULNY (parasympatyczny układ nerwowy)

Część autonomicznego układu nerwowego, którego ośrodki znajdują się w śródmózgowiu, moście, rdzeniu przedłużonym i krzyżowej części rdzenia kręgowego; wychodzące z nich włókna nerwowe biegną w nerwach czaszkowych (III< VII< IX< X) oraz w II i III nerwie części krzyżowej rdzenia kręgowego; większość włókien przywspółczulnych biegnie w nerwie błędnym (X), unerwiając serce, płuca, przełyk, żołądek, wątrobę, pęcherzyk żółciowy, trzustkę, część okrężnicy i moczowodów, nerw III unerwia zwieracz źrenicy i mięsień rzęskowy oka, nerw VII - gruczoły łzowe, nosowe i ślinianki podszczękowe, nerw IX - ślinianki przyuszne; włókna części krzyżowej rdzenia kręgowego unerwiają okrężnicę, odbytnicę, pęcherz moczowy i zewnętrzne narządy płciowe; pobudzenie przywspółczulnego układu nerwowego powoduje zwężenie źrenicy, skurcz ciała rzęskowego, wzrost wydzielania gruczołów nosowych, łzowych i ślinowych, obniżenie częstości skurczów serca, rozszerzenie naczyń krwionośnych.

APROZODIA

To zaburzenie mowy objawiające się utratą zdolności prawidłowego posługiwania się takimi prozodycznymi cechami, jak: akcent, intonacja, rytm i wyrażanie emocji. Związane jest, jak się przypuszcza, z uszkodzeniami prawej (nie dominującej półkuli)

WYKŁAD 13.

Zegary biologiczne, sen i czuwanie.

RYTM OKOŁODOBOWY

Nasz organizm jest zsynchronizowany z dwudziestoczterogodzinnym cyklem dnia i nocy za pomocą zegara biologicznego, zwanego rytmem dobowym. Są to regularne rytmy fizjologiczne (np. temperatury i pobudzenia) w ciągu doby.

JĄDRO NADSKRZYŻOWANIOWE (patrz wykład 7.)

SZYSZYNKA (nasadka mózgowa)

Gruczoł wewnątrzwydzielniczy zlokalizowany w mózgu; posiada kształt szyszkowaty, zbudowana jest głównie z komórek glejowych i tzw. Pinocytów; u niższych kregowców pełni rolę narządu zmysłów, odbierającego bodźce świetlne i narządu dokrewnego, u wyższych kręgowców jest głównym narządem wydzielniczym; szyszynka wydziela substancje natury hormonalnej, m. In. melatoninę; ma działanie hamujące na hormony gonadotropowe, hamuje czynność tarczycy, opóźnia dojrzałość płciową organizmu; nieprawidłowe funkcjonowanie szyszynki może prowadzić do przedwczesnego dojrzewania płciowego; działanie szyszynki nie jest w pełni poznane.

MELATONINA

To hormon wytwarzany przez szyszynkę, działa na melanocyty, powodując jaśnienie skóry i zmianę barwy ciała; wpływa na ośrodki związane ze snem i czuwaniem (regulując cykl dobowy u człowieka) oraz na komórki przysadki kontrolujące wydzielanie gonadotropin; hamuje czynność ośrodka rozrodczego w podwzgórzu przez co opóźnia występowanie pierwszych cykli miesiączkowych; skuteczny lek na nadciśnienie; odkryta w 1958 przez A. B. Lernera.

UKŁAD SIATKOWATY PNIA MÓZGU

To układ nieswoisty - odbiera informację z różnego rodzaju receptorów i oddziałuje na rozległe obszary kory mózgu. Zadaniem tworu jest utrzymywanie różnych ośrodków mózgowych w stanie odpowiedniej gotowości funkcjonalnej. Tylna część podwzgórza, niektóre jądra wzgórza i ośrodki tylnej części pnia mózgu wraz z tworem siatkowatym tworzą układ siatkowaty. Podstawowym zadaniem układu siatkowatego jest utrzymywanie mózgu w stanie czuwania, w którym funkcjonują procesy świadomości umożliwiające interakcję organizmu z otoczeniem. Źródłem impulsów pobudzających układ siatkowaty są receptory czucia somatycznego.

EEG (patrz wykład 6.)

RYTM ZSYNCHRONIZOWANY

Jeżeli czynność neuronów jest koordynowana przez określony nadrzędny ośrodek lub sieć nerwową w taki sposób, że elektrododatnie i elektroujemne wyładowania poszczególnych komórek odbywają się w tym samym czasie, wówczas zsumowane potencjały mają małą częstotliwość, lecz dużą amplitudę. Taka czynność EEG nazywa się zsynchronizowaną, a charakterystyczne dla niej fale - falami wolnymi.

RYTM ZDESYNCHRONIZOWANY

Jeżeli neurony dużych struktur mózgowych wytwarzają potencjały w sposób nieskoordynowany, powstają z nich fale EEG o dużej częstotliwości, lecz małej amplitudzie, zwane falami szybkimi. Taką czynność EEG nazwano zdesynchronizowaną.

RYTM BETA

Aktywność elektryczna mózgu, charakterystyczna dla zdrowej, czuwającej, aktywnej osoby. W zapisie EEG są to fale o nieco mniejszej amplitudzie, lecz większej (ok. 17-25 Hz).

RYTM ALFA

Wzorzec aktywności elektrycznej mózgu cechujący zdrową, czuwającą, lecz pozostającą w spoczynku osobę. Typowe fale alfa charakteryzują się częstotliwością między 8 a 12 Hz. Są to stosunkowo wolne fale mózgowe w stanie odprężonego czuwania.

RYTM DELTA

Sygnały EEG o niskiej częstotliwości (1-3 Hz) i wysokiej amplitudzie (ok. 150 uV). Fale delta są charakterystyczne dla osób pogrążonych w głębokim śnie.

WRZECIONA EEG

To oscylacje, których amplituda stopniowo narasta i po osiągnięciu maksimum stopniowo zmniejsza się do stanu wyjściowego. Każde pojedyncze wrzeciono trwa 1-3 s, częstotliwość fal w obrębie wrzeciona wynosi 7 do 14 Hz. Fale delta na początku snu występują równocześnie z wrzecionami, podczas snu głębokiego dominują w całym zapisie.

SEN WOLNOFALOWY (NREM)

Sen charakteryzujący się zmniejszeniem napięcia mięśniowego, obniżeniem ciśnienia tętniczego, zmniejszeniem częstości skurczów serca i częstości oddechów. Zmniejsza się podstawowa przemiana materii i ilość krwi przepływającej przez mózg. Obniża się temperatura ciała. Brak ruchów gałek ocznych.

SEN PARADOKSALNY (REM)

Sen występujący po IV fazie snu wolnofalowego, zanikają fale delta. Jest to faza szybkich ruchów gałek ocznych, tu zwykle pojawiają się marzenia senne, mięśnie są rozluźnione (z wyjątkiem nieznacznych drgań), pozostałe części organizmu są aktywne. Przyspiesza się czynność serca, wzrasta ciśnienie tętnicze krwi, oddech jest przyspieszony i nieregularny. Występują epizody erekcji członka, wyłączone są ośrodkowe mechanizmy termoregulacji, obniżenie temperatury ciała budzi człowieka.

FALE PGO

To wybuch aktywności powstającej w moście , poruszający się w kierunku jądra ciałka kolankowatego do kory potylicznej. Charakteryzujący sen REM. Chociaż charakteryzowane je jedynie u zwierząt, zakłada się, że występuje również u ludzi.

43

---