I. INTELIGENSJA WIELORAKIE PERSPEKTYWY

Gardnem,H., Kornhaber,M., Wake,W. (2001). Inteligencja. Wielorakie perspektywy. Warszawa. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka akcyjna WSiP.

Darwin utrzymywał, że inteligencja, podobnie jak inne cechy jest dziedziczona. W „O pochodzeniu człowieka” twierdził, że zdolności nabywane w ciągu całego dorosłego życia mogą być odziedziczone przez następne pokolenie. Powoływał się na badani, w których twierdzono, że dzieci angielskich robotników fizycznych rodzą się z większymi dłońmi niż dzieci pochodzące z wyższych sfer; podobnie dzieci wprawnych eskimoskich łowców fok rozwijają takie same łowieckie zdolności nawet wtedy, gdy zostają bardzo wcześnie osierocone i są zbyt małe, aby czegokolwiek się od ojców nauczyć (Darwin,1871;za: Gardnem, Kornhaber, Wake, 2001).

BADANIA BIOLOGICZNE

Behawioryści byli przekonani o konieczności formułowania praw rządzących uczeniem się i inteligentnym działaniem, odwołujących się do roli środowiska. Przeciwny do tego pogląd wyrażali zainteresowani eugeniką twórcy testów i ich użytkownicy. Ich zdaniem inteligencją rządziły prawa biologiczne. Jednak badania pokazały, że ani biologia, ani samo środowisko nie wystarczają zazwyczaj do wyjaśnienia zmienności inteligencji.

BADANIA Z UDZIAŁEM OSÓB UPOSLEDZONYCH UMYSŁOWO

Inne odkrycia, które utrudniały przyjęcie wyjaśnień środowiskowych lub genetycznych dotyczących inteligencji, pochodziły z badań nad osobami upośledzonymi umysłowo. Na przykład w 1931 roku brytyjski naukowiec Lionel Penrose rozpoczął szerokie badania nad 1 280 „upośledzonymi” w królewskiej Instytucji Hrabstw Wschodnich w Colchester. Ich celem było zrozumienie przyczyn deficytów każdego pacjenta w Instytucji.

Penrose odkrył, że różnorodne przyczyny upośledzeń umysłowych oddziaływały łącznie na funkcjonowanie tego samego pacjenta. Penrose wykrył tylko u 25% badanych przypadków samodzielnie działające mechanizmy dziedziczności (Kevles, 1985).

GENETYKA _ PODEJŚCIE KLASYCZNE

nie będzie przesadą stwierdzenie, że wzajemne wpływy genów i środowiska są najbardziej dyskusyjną kwestią w dziedzinie nauk behawioralnych

Galton twierdził, że to właśnie dziedzictwo genetyczne odpowiada za wybitne osiągnięcia intelektualne. Aby kontrolować środowisko proponował badanie zdolności intelektualnych bliźniąt wychowywanych w różnych środowiskach. Postawił hipotezę, że jednostki obdarzone genetycznie wybitnymi zdolnościami intelektualnymi ujawniają te cechy nawet wtedy, gdy będą adoptowane i wychowywane przez osoby spoza własnej rodziny (Galton,1869).

Jednak większość genetyków zachowania uważa, że na inteligencję wpływają zarówno geny jak i środowisko (Plomin,1990).

Metody badawcze genetyki behawioralnej pozwalają na oddzielenie lub kontrolowanie wpływów dziedziczności i środowiska (Bouchard i Propping, 1993) ( Loehlin, 1993). Badacze są w stanie obliczyć, do jakiego stopnia osoby spokrewnione ze sobą różnią się wyposażeniem genetycznym. Na przykład bliźnięta MZ posiadają ten sam zestaw genów,\. W przeciwieństwie do nich rodzeństwo adoptowane oraz dzieci adoptowane i wychowujący ich rodzice nie maja żadnych wspólnych genów Zwykłe rodzeństwo ma, średnio rzecz biorąc, połowę identycznych genów

Jednym z najbardziej znaczących odkryć jest wynik badań nad bliźniętami MZ wychowywanymi osobno. Ponieważ takie bliźnięta mają identyczne zestawy genów, za każdą różnicę w ich ilorazach inteligencji odpowiedzialne jest środowisko.

Inną drogą do zdiagnozowania wpływu genów i środowiska jest przyjrzenie się niespokrewnionym ze sobą dzieciom wychowywanym w tej samej rodzinie adopcyjnej. Ponieważ takie rodzeństwo jest całkowicie różne ze względu na zestaw genów, podobieństwo ich możliwości i osiągnięć intelektualnych można przypisać wyłącznie wpływom środowiskowym.

Większość badań z dziedziny genetyki behawioralnej dowodzi, że geny mają ogromny wpływ na inteligencję (Bouchard, 1991; Horn,1983) Dla przykładu korelacja między ilorazami inteligencji bliźniąt MZ wychowywanych osobno wynosi 0,72 (Bouchard i McGue, 1981 ; Bouchard, Lykken, McGue,1990; Plomin,1990). Chociaż wychowywane w odmiennych środowiskach, dzieci takie mają uderzająco podobne ilorazy inteligencji. Aby docenić wpływ genów, warto się przyjrzeć innym korelacjom miedzy ilorazami inteligencji rodzeństwa. Bliźnięta DZ i zwykle rodzeństwo wychowywane w tym samym domu osiągają znacznie niższe korelacje (odpowiednio: 0,60 i 0,47). Spośród wszystkich stopni pokrewieństwa tylko bliźnięta MZ wychowywane razem mają wyższe niż bliźnięta MZ wychowywane osobno wskaźniki korelacyjne (0,86).

Również badania niespokrewnionych dzieci wychowywanych przez tych samych rodziców potwierdzają tezę o istotnym wpływie genów na inteligencję. Korelacje miedzy ilorazami inteligencji takich dzieci wynoszą około 0,32, jednak zmniejszają się wraz z dorastaniem (Scarr i Weinberg,1983). Ich ilorazy inteligencji w wieku dorosłym nie wykazują większego wzajemnego związku niż ilorazy inteligencji innych, nie spokrewnionych ze soba ludzi. Podobne cechy środowisk rozwoju dziecka nie oznaczają zatem podobnego ilorazu inteligencji.

Plomin (1990) - zdolności poznawcze—tu czynniki genetyczne stają się coraz silniejsze z wiekiem.

Okazuje się, że czynniki genetyczne kształtują w pewnym stopniu środowisko. Robert Plomin (1990) wyjaśnia, że dom pełen książek (będący często ważną zmienną w ocenie środowiska rodzinnego) może być wyrazem ilorazu inteligencji rodziców - ludzie inteligentni zwykle dużo czytają. Można również założyć, że rodzice, kupując ksiązki, odpowiadają w ten sposób na uwarunkowane genetycznie potrzeby intelektualne dzieci. a zatem takie zmienne dotyczące środowiska, jak czas spędzony przez dziecko na czytaniu, mogą po prostu odzwierciedlać genetyczne predyspozycje bardziej inteligentnych dzieci (Plomin, 1990) wpływy środowiskowe niekoniecznie odzwierciedlają czynniki czysto zewnętrzne, mogą również zależeć od wpływów genów.

Przyjmuje się że co najmniej 50% wariancji można wytłumaczyć wpływem genów. Wielu ekspertów twierdzi nawet że w 60% lub 70% (Bouchard, 1990; Horn,1979)

Przyjmuje się że co najmniej 30% a być może nawet 50% zmienności w testach inteligencji przypisać można czynnikom innym niż genetyczne.

Z perspektywy rozwojowej zarówno czynniki genetyczne jak i środowiskowe od momentu poczęcia działają w interakcji. Ważne jest zdanie sobie sprawy z tego, że wszelkie czynniki środowiskowe nie działaj ą w próżni: wywierają wpływ na dziecko, które przyszło na świat wyposażone w określony system nerwowy i temperament, silnie uzależnione od czynników genetycznych. Koncepcja Scarr i McCartney (1983) że rozwijający się organizm sam sobie wybiera środowisko adekwatne do genotypu.

Ostatnie badania wskazują ,że czynniki genetyczne ujawniają się coraz wyraźniej z upływem lat. Na przykład bliźnięta MZ maja bardziej podobne ilorazy inteligencji w późniejszych latach życia niż w młodości. Istnieją też jednak pewne „krytyczne” lub „wrażliwe” okresy, takie jak adolescencja, kiedy czynniki społeczne i kulturowe maja stosunkowo większy wpływ (Plomin,1994). Nawet jeśli, prędzej czy później, większość ludzi ujawnia swe genetyczne dziedzictwo, wciąż pozostawia to wiele swobody czynnikom środowiskowym.

2. GENY I ŚRODOWISKO A ZACHOWANIE

Artykuł lub rozdział książki pod redakcją:

Saarni, C. (1999). Kompetencja emocjonalna i samoregulacja w dzieciństwie. [w:] P. Salovey i D.J. Sluyter (red.), Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna (s. 75-131). Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.

Książka jednego autora:

Aronson, E. (1995). Człowiek, istota społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Oniszczenko, W. (2002). Geny i środowisko a zachowanie.Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN

Francis Galton (1822-1911) prowadził badania nad dziedziczeniem geniuszu. Wtedy zadał pytanie „natura czy wychowanie?”. Galton koncentrował się na dwóch źródłach różnic pomiędzy ludźmi, jakimi są dziedziczność i środowisko, przypisując podstawowe znaczenie czynnikom genetycznym. Wraz ze swoim uczniem Pearsonem wprowadzili: metody statystyczne służące ilościowemu badaniu zróżnicowania pomiędzy ludźmi( analiza regresji, rachunek korelacyjny) oraz główne metody badań - badania genealogiczne (rodzinne), bliźniąt i adopcyjne.

Współczesna genetyka zachowania (genetyka behawioralna) - zajmuje się ustalaniem wkładu czynników genetycznych i środowiskowych w ogólną wariancję fenotypową cech lub zachowań.

Założenia genetyki zachowania:

1. Jednostki w populacji różnią się zarówno z przyczyn genetycznych, jak i pozagenetycznych, głównie środowiskowych, przy pominięciu korelacji i interakcji genotypu i środowiska. Czyli badanie udziału czynników genetycznych w zmienności jakiejś cechy nie wyklucza badania udziału czynników niegenetycznych (przede wszystkim środowiskowych).

2. Zmienność w zakresie charakterystyk mających w populacji rozkład normalny wynika z wpływów wielogenowych, a zatem RI sa zdeterminowane działaniem wielu genów, niekiedy różnie umiejscowionych w chromosomach.

Obserwowana w danej populacji zmienność zachowań wynika z wpływów zarówno genetycznych, jak i środowiskowych.

Czynniki genetyczne obejmują dwa rodzaje wpływu: addytywny i nieaddytywny

Czynniki środowiskowe : wpływ środowiska wspólnego ( wpływy, które zwiększają podobieństwo pomiędzy członkami tej samej rodziny) i wpływ środowiska specyficznego (wpływ który różnicuje członków tej samej rodziny).

(GxE) - interakcja genotypu i środowiska

Składniki zmienności zachowania

Składniki genetyczne - addytywne i nieaddytywne

Cechy charakteryzujące się dużą zmiennością międzyosobniczą (tzw.cechy ilościowe) uwarunkowane są sumowaniem się wpływu kilku lub kilkunastu genów w postaci alleli dominujących

Efekty nieaddytywne nie podlegają dziedziczeniu (u bliźniąt MZ efekty nieaddytywne są takie same). Genetyczna dominacja wynikająca z interakcji alleli tego samego genu (maja te same umiejscowienie w chromosomie) powoduje, że allel dominujący wywiera silniejszy wpływ na fenotyp, co w konsekwencji może prowadzić do zmniejszenia podobieństwa genotypowego pomiędzy spokrewnionymi genetycznie osobami ( z wyłączeniem bliźniąt MZ)

Epistaza - odnosi się do wpływów genetycznych wynikających z interakcji genów posiadających różne umiejscowienie w chromosomie (geny niealleliczne). Efekt epistazy także powiększa fenotypowe różnice pomiędzy spokrewnionymi genetycznie osobami (z wyłączeniem bliźniąt MZ).

Ludzie maja tendencję do „nielosowego doboru partnerów”. Jest to dobór nielosowy na podstawie jednej lub więcej charakterystyk psychologicznych, które mają genetyczne uwarunkowanie. Rodzice są bardziej genetycznie podobni niż losowo dobrani ludzie

Środowisko wspólne i specyficzne

Środowisko wspólne - odnosi się ono do wspólnych doświadczeń osób w rodzinie.

Osobowość: Czynniki składające się na środowisko wspólne obejmują przede wszystkim osobowość członków tej samej rodziny i rodzaj ich wzajemnych relacji. Cechy osobowości każdego z rodziców i wynikające z nich zachowania tworzą klimat, w którym dzieci się rozwijają i w którym kształtuje się ich własna osobowość.

elementy otoczenia fizycznego ( wyposażenie mieszkania czy dostępność określonych dóbr materialnych), status społeczny i ekonomiczny rodziny, zwyczaje i tradycje rodzinne

Układ czynników środowiskowych wspólnych dla członków danej rodziny upodabnia ich do siebie, ale jednocześnie odróżnia od członków innych rodzin.- środowisko międzyrodzinne

Środowisko specyficzne - zasób indywidualnych doświadczeń środowiskowych jednostki, mający znaczenie dla kształtowania się i rozwoju jej zachowań. Specyficzny wpływ środowiskowy na daną jednostkę, przy czym istotną rolę w tym procesie może odgrywać interakcja genotypu jednostki - ujawniającego się w jej genetycznie uwarunkowanych cechach- i środowiska. Przez t a interakcje rozwój określonej cechy u danego dziecka będzie przebiegać inaczej niż u jego brata czy siostry w tej samej rodzinie - co prowadzić może do większego zróżnicowania pomiędzy nimi.

przypadkowe zdarzenia (choroba, wypadki, urazy pre- i postnatalne, rozdzielenie dzieci), interakcje pomiędzy rodzeństwem, struktura rodziny (wielkość, kolejność urodzin dzieci), sposób postępowania rodziców (specyficzne traktowanie dzieci, rodzaj interakcji pomiędzy rodzicami a dziećmi) oraz czynniki pozarodzinne (grupy rówieśnicze, nauczyciele, telewizja)

Korelacja i interakcja genotypu i środowiska

Korelacja genotypu i środowiska (GE) odnosi się do specyficznej ekspozycji na bodźce środowiskowe ludzi w zalezności od ich wyposażenia genetycznego. Czynnik ten odnosi się do poszukiwania środowiska odpowiadającego genetycznie zdeterminowanym cechom jednostki. Korelacje (GE) : pasywna (bierna) - odnosi się do przekazu genetycznego i jednoczesnego stworzenia warunków środowiskowych sprzyjających rozwojowi tych cech, które uwarunkowane są przekazanymi genami. ten typ korelacji występuje tylko pomiędzy osobami spokrewnionymi ze sobą i nie wymaga aktywnego uczestnictwa podmiotu;

reaktywna - oznacza, że podmiot podlega wpływom środowiskowym wynikającym z reakcji ludzi na jego zachowanie, określone cechami zdeterminowanymi genetycznie;

aktywna - odnosi się do wyboru przez podmiot warunków środowiskowych odpowiadających jego genotypowi

Interakcja (GxE) - odnosi się do specyficznego wpływu środowiska na jednostki o zróżnicowanych genotypach. Założenie: środowisko optymalne dla ludzi z określonym wyposażeniem genetycznym może nie być optymalne dla osób z odmiennym genotypem

Czynnik GxE wyjaśnia na ogół bardzo małą część wariancji - od 2% do 6%

Metody badawcze genetyki zachowania

1. badania bliźniąt

2. badania rodzinne

3. badania adopcyjne

4. badania molekularne

Badania bliźniąt

Najpopularniejsza z metod. Badaniami mogą być objęte (zależnie od celu badań) bliźnięta wychowywane razem albo bliźnięta wychowywane osobno (po ich rozłączeniu w okresie dzieciństwa)

Metoda bliźniąt polega na porównaniu genotypowych różnic wewnątrz bliźniąt MZ i DZ, dzięki czemu można odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu zmienność zachowania(fenotypu) obserwowana u różnych osobników - w określonej populacji - wynika z różnic genetycznych pomiędzy nimi, a w jakim spowodowana została wpływami środowiska, w którym osobnicy ci żyli i rozwijali się.

Założenia metody bliźniąt:

1. Bliźnięta MZ są genetycznie jednakowe, więc jakiekolwiek różnice pomiędzy nimi wynikają z wpływu środowiska. Z kolei bliźnięta DZ są do siebie genetycznie podobne w takim samym stopniu, jak zwykłe rodzeństwo - posiadają średnio połowę wspólnych genów - a zatem różnice fenotypowe pomiędzy bliźniętami DZ mogą być wyjaśnione zarówno wpływem czynników genetycznych, jak i środowiskowych

2. Jeżeli podobieństwo miedzy bliźniakami MZ jest większe > w porównaniu do do bliźniąt w parach DZ, to można wnioskować, że mniejsze podobieństwo miedzy pomiędzy bliźniętami DZ wynika ze zmienności ich genotypów, a tym samym różnice genotypowe maja związek z różnicami genotypowymi badanymi tą metodą.

3. Jednakowy wpływ czynników środowiskowych na bliźnięta zarówno w parach MZ jak i DZ

4. Dobór rodziców badanych bliźniąt był losowy, a pary bliźniąt sa reprezentatywne także dla populacji niebliźniaczej, co pozwala uogólnić otrzymane wyniki na cała populację, z której pochodzą bliźnięta

Głównym problemem w metodzie bliźniąt jest ustalenie typu ich zygotyczności: badanie błon płodowych, analiza grup krwi, analiza DNA .

Badania rodzinne (rodziny biologiczne)

Stosunkowo rzadkie, stanowią zwykle uzupełnienie lub metodę weryfikacji wyników badań bliźniąt lub badań rodzin adopcyjnych

jednak jest to ważne źródło informacji na temat wkładu czynników genetycznych w wariancję zachowania.

Obejmują duże próby złożone z osób o różnym stopniu pokrewieństwa genetycznego.

Metoda ta pozwala oszacować stopień, w jakim różnice indywidualne wynikają z wpływu czynników genetycznych i wspólnego środowiska

Nie można jednak przy tej metodzie jednoznacznie rozstrzygnąć osobno udziału wspólnych genów i wspólnego środowiska w podobieństwie członków rodziny, ponieważ rodzice i ich dzieci oraz rodzeństwo maja wspólne zarówno geny, jak i środowisko

Badania adopcyjne

W tej metodzie nie mamy pokrewieństwa genetycznego. Pokrewieństwo takie (połowa wspólnej wariancji addytywnej) istnieje tylko pomiędzy rodzicami biologicznymi i ich naturalnym, ale adoptowanym przez inna rodzinę potomstwem.

Zakłada się, że zarówno adoptowane, jak i biologiczne dzieci wychowywane razem podlegają w takim samym stopniu wpływowi wspólnego środowiska

Zaleta metody adopcyjnej jest to, że pozwala bardzo wyraźnie oddzielić wpływy genetyczne od wspólnego środowiska rodzinnego.

Badania molekularne (QTL)

Metody genetyki molekularnej. Podejście to służy identyfikacji genów, nawet mających niewielki udział w kształtowaniu RI w zakresie danego zachowania

QTL - loci cech ilościowych : zakłada symultaniczne wykrywanie i identyfikację genów o róznym umiejscowieniu i zmiennym zakresie wpływu na to samo zachowanie.

Odziedziczalność

w odniesieniu do większości zachowań ludzkich wskaźnik odziedziczalności przyjmuje jednak umiarkowane wartości - od 0,30 do 0,60

Odziedziczalność cechy ni wyklucza wpływu czynników środowiskowych na tę cechę

Odziedziczalność szeroko rozumiana : miara udziału czynników genetycznych w zmienności zachowania, jako łączny udział czynników genetycznych w wariancji zachowania (zarówno czynnika genetycznego addytywnego, jak i nieaddytywnego)

Odziedziczalność w wąskim znaczeniu : odnosi się tylko do proporcji udziału w zmienności genotypowej genetycznego czynnika addytywnego

Poziom odziedziczalności zależy od zróżnicowania genetycznego i środowiskowego obserwowanego w danej populacji.

Różnorodność środowiska : jeśli środowisko mało zróżnicowane, wtedy poziom odziedziczalności obserwowanej cechy czy zachowania może być stosunkowo wysoki, i odwrotnie, duże zróżnicowanie środowiska może prowadzić do względnie niskiej odziedziczalności badanej cechy lub zachowania

Tradycyjny sposób szacowania odziedziczalności zaproponowany przez Falconera polega na porównaniu współczynników korelacji mierzonych zmiennych w parach bliźniąt MZ i DZ. Wskaźnik odziedziczalności stanowi podwojona różnicę współczynników korelacji badanej zmiennej w parach bliźniąt MZ i DZ. To pozwala na szacowanie odziedziczalności jedynie w szerokim rozumieniu i zazwyczaj zawyża udział czynników genetycznych w badanej zmienności zachowania.

1-h² : określa proporcje udziału niezróżnicowanego środowiska w zmienności zachowania

(w tym już jest błąd pomiaru).

Nowe metody szacowania odziedziczalności uwzględniają : METODA DOPASOWANIA MODELU - oszacowanie względnego wkładu poszczególnych składników modelu(A,D,C,E) w kowariancję cech pomiędzy bliźniętami.

1. genetyczne wpływy addytywne

(D) genetyczne wpływy nieaddytywne

(C) wspólne środowisko

(E) specyficzne środowisko

Model E - wyniki nie odzwierciedlają żadnego podobieństwa pomiędzy członkami rodzin

Model AE - podobieństwo rodzinne wynika z wpływu addytywnego czynnika

genetycznego

Model CE - podobieństwo rodzinne wynika z wpływu środowiska wspólnego dla bliźniąt

Model ADE - podobieństwo rodzinne wynika z wpływów addytywnego i nieaddytywnego

czynnika genetycznego

Model ACE - podobieństwo rodzinne wynika z wpływów addytywnego czynnika

genetycznego oraz wspólnego środowiska

Czynnik E jest zawsze traktowany jako różnicujący członków rodzin.

Pojecie odziedziczalności nie jest równoznaczne z wpływem genetycznym. Odziedziczalność jest miara statystyczną udziału czynników genetycznych w wariancji zachowania, a wpływ genetyczny odnosi się do kształtowania i rozwoju zachowań przy udziale genetycznie zdeterminowanych mechanizmów biologicznych uczestniczących w rozwoju fenotypu jednostki, nie wykluczających udziału środowiska w tym procesie.

Badania i rozwój genetyki zachowania w Polsce

lata 70-te XX wieku - rozwój genetyki zachowania

Wcześniej dominowała teoria determinizmu środowiskowego (enwironmentalizm)

Pojawiły się nowe trendy w metodologii badań, szczególnie nad osobowością: wprowadzono bezpośrednie obserwacje neutralnych obserwatorów w badaniach dzieci

stworzono rejestry bliźniąt i rozwinięto badani podłużne

Badania bliźniąt uzupełniono o badanie rodziców i rodzeństwa niebliźniaczego

1991 Polsko-Niemiecki Program Badania Bliźniąt

badania te kierowane były przez Profesora Jana Strelaua z Uniwersytetu Warszawskiego oraz Profesora Aloisa Angleitnera z Uniwersytetu w Bielefeld (Niemcy). Celem tych badań --- w których posłużono się metodą bliźniąt MZ i DZ wychowywanych razem - było ustalenie wkładu czynników genetycznych i środowiskowych w wariancję 27 cech temperamentu. ten sam pomiar i procedurę badań zastosowano w obu krajach różniących się kulturowo. Chciano sprawdzić, czy fakt różnic kulturowych będzie miał wpływ na poziom odziedziczalności badanych cech temperamentu w obu badanych próbach. nowym elementem w tych badaniach było wprowadzenie do diagnozy temperamentu dorosłych bliźniąt - obok samopisu- także metody szacowania. razem w badaniu (w części polskiej) uczestniczyło 546 par bliźniąt MZ i DZ tej samej płci oraz 2014 osób szacujących (obserwatorów).

badani dorosłych bliźniąt zostały uzupełnione badaniami młodzieży, przy czym diagnozie poddano mniejszą liczbę cech. Wprowadzono natomiast nową metodę badawczą - badania rodzinne, służące porównaniom cech rodziców i dzieci. Część badań wykonana została na dzieciach w wieku od lat 3 do 7 lat.

1995-1998 - kolejne duże badania; odnosiły się do wpływu cech temperamentalno-osobowościowych na interakcję genotypu i środowiska warunkującą stan zdrowia człowieka

WPŁYW ŚRODOWISKA I GENÓW NA OSOBOWOŚĆ I INTELIGENCJĘ Natan Brody, Michael J. Crowley

Wpływ środowiska i genów nakładają się i przenikają nawzajem. nie można analizowac jednych bez drugich.

Badania wpływu środowiska na osobowość i inteligencję rzadko były przeprowadzane z odpowiednimi grupami kontrolnymi uwzględniającymi wpływ genów. stosunkowo mało wiadomo o wpływie środowiska na inteligencję i osobowość.

Podział wariancji : czy E' = 1 - H'

Całkowita wariancja fenotypowa może być podzielona na źródła genetyczne i środowiskowe, a wariancja genetyczna może być podzielona na addytywne i nieaddytywne źródła wariancji.

Źródła wariancji:

Nieaddytywne źródła wariancji zmniejszają powiązania pomiędzy osobami, które są genetycznie podobne, ale nie identyczne. Taki wpływ ma miejsce w wyniku dominacji i

interakcji epistatycznych pomiędzy genami w różnych loci.

Nieaddytywny wpływ genetyczny przyczynia się do występowania podobieństw pomiędzy

bliźniętami MZ, bardziej niż do podobieństw pomiędzy parą rodzeństwa, czy też pomiędzy rodzicami i ich dziećmi.

Środowiskowe źródła wariancji można podzielić na wspólne i specyficzne.

Wspólne środowisko - to wpływ środowiska, który jest wspólny dla osób wychowywanych w tej samej rodzinie i prowadzi do podobieństwa genotypowego takich osób wychowywanych razem.

Specyficzne środowisko - nie jest wspólne dla osób wychowywanych razem, prowadzi do różnic pomiędzy osobami wychowywanymi w jednej rodzinie.

Korelacja (GE) - klasyczny przykład dla inteligencji: osoby, które prawdopodobnie przekażą potomstwu geny prowadzące do rozwoju wysokiej inteligencji, z dużą pewnością zapewnią potomstwu środowisko sprzyjające takiemu rozwojowi.

Interakcja (GxE) - jest wtedy, kiedy występuje taka nieaddytywna kombinacja wpływu genów i środowiska, tak że dany genotyp powoduje różny skutek, zależnie od środowiska.

Wahlstein (1990) uznał badania nad fenyloketonurią za paradygmatyczne dla rozważań interakcji geny x środowisko. Różne skutki genotypu wywołującego fenyloketonurię, związane z różnicami w odżywianiu się, dostarczają dowodów na istotna interakcję (GxE). Być może istnieją czynniki środowiskowe modyfikujące odziedziczalność wielu fenotypów u ludzi.

Odziedziczalność inteligencji

Bouchard i McGue

Właściwie wszystkie ich dane przez nich przedstawione (stanowią one podstawę większości estymatorów odziedziczalności inteligencji) pochodzą z badań nad dziećmi lub osobami poniżej 20 roku życia (McGue, Bouchard, Gacono i Lykken; 1993).

Kilka dowodów wskazuje na wzrost inteligencji z wiekiem

Argumentują, że estymatory odziedziczalności inteligencji w próbach osób dorosłych, opartych na korelacjach bliźniąt MZ i DZ są bliskie 0,8

Wilson (1983,1986)

- podłużne badania bliźniąt MZ i DZ; otrzymał korelacje inteligencji pomiędzy bliźniętami.

- korelacja dla bliźniąt MZ wzrosła od okresu niemowlęcego do 15 roku życia, a korelacja

dla bliźniąt DZ zmalała w tym samym czasie i nie osiągnęła asymptoty.

McCartney, Harris i Bernieri (1990)

- metaanaliza wpływu wieku na korelacje inteligencji u bliźniąt MZ i DZ

- wykazali, że wielkość otrzymanej korelacji dla bliźniąt DZ jest odwrotnie proporcjonalna

do wieku badanych osób, podczas gdy korelacje dla bliźniąt MZ nie maleją z wiekiem

- dane te sugerują , że odziedziczalność inteligencji wzrasta wraz z wiekiem

także w badaniach adopcyjnych uzyskano podobne wyniki :

- porównywalne dowody na wzrost odziedziczalności z wiekiem

- dorosłe rodzeństwa nie powiązane biologicznie, ale wychowane razem wykazują tendencję

do prawie zerowej korelacji II pomiędzy nimi (McGue, Bouchard;1993) (Plomin i Daniels;

1987).

- w badaniach podłużnych korelacje pomiędzy wskaźnikami II rodziców adopcyjnych i ich

adoptowanych dzieci maleją od okresu wczesnego dzieciństwa do dorosłości.

badania nad bliźniętami wychowywanymi osobno

- oparte na próbach osób dorosłych, dostarczają dodatkowych danych o wpływie adopcji

- korelacje pomiędzy bliźniętami MZ wychowywanymi osobno stanowią bezpośredni

estymator H'

- dwa współczesne badania: badania Minnesoty (Bouchard, Lykken, McGue, Regal i

Tellegen; 1990) oraz szwedzkie badanie adopcyjne nad starzeniem się (Pedersen, Plomin,

Nesselroade i mcClearn;1992).

Korelacje pomiędzy bliźniętami MZ wychowywanymi osobno w szwedzkim badaniu

wynosiły 0,78, a w nadaniu Miensoty 0,69.

Obydwa badania pokazują, że stopień rozdzielenia bliźniąt oraz pomiary różnic w

pochodzeniu społecznym pomiędzy bliźniętami mają mały lub wcale nie mają wpływu na

wielkość korelacji pomiędzy bliźniętami MZ wychowywanymi oddzielnie.

Badanie szwedzkie, oparte na systematycznie ustalanej próbie wszystkich rozdzielonych bliźniąt, a nie na grupie ochotników, dało korelację pomiędzy bliźniętami MZ wychowywanymi razem równą 0,80, pomiędzy bliźniętami DZ wychowywanymi osobno równą 0,32 i pomiędzy bliźniętami DZ wychowywanymi razem równą 0,22. Wyniki te były zgodne z odziedziczalnością inteligencji wynoszącą 0,80.

Wszystkie dostępne dane dostarczają spójnych dowodów na istnienie monotonicznego związku pomiędzy wiekiem i estymatorami odziedziczalności inteligencji. Dane te sugerują, że odziedziczalność inteligencji w próbach osób dorosłych jest około 50% większa niż wartość, która uzyskali Chipuer i WSP.(1990), a która była oparta głównie na danych otrzymanych z prób osób młodszych.

W dodatku, dane te sugerują, że wartość wpływu wspólnego środowiska rodzinnego na inteligencję dorosłych jest bliska zeru

WIELKOŚĆ WPŁYWU ŚRODOWISKA NA INTELIGENCJĘ ?

Badania oparte często na grupach, które nie są w pełni reprezentatywne dla danej populacji, z tendencja do pomijania osób z najmniej uprzywilejowanych warstw społecznych

Mimo to, dostarczają one istotnych informacji na temat odziedziczalności inteligencji dla stosunkowo dużej części nowoczesnego, zindustrializowanego społeczeństwa. W tym przypadku, wpływ środowiska jest słaby w porównaniu z wpływem genów. Jeśli odziedziczalność wynosi np.0,75 to wielkość wpływu środowiska nie może przekroczyć 0,25 (obejmuje to już wariancje błędu)

wpływ środowiska na inteligencję dorosłego człowieka może równie dobrze pokrywać mniej niż 20% wariancji fenotypu i tylko niewielka cześć tego wpływu może być przypisana wspólnemu wpływowi rodziny.

JAK WYTŁUMACZYC WZROST ODZIEDZICZALNOŚĆI INTELIGENCJI?

1. wpływ genów niewidoczny w młodym wieku może ujawnić się dopiero u dorosłej

osoby

korelacje pomiędzy wynikami testów na inteligencję rodziców biologicznych i ich adoptowanych dzieci są funkcja trzech zmiennych - odziedziczalności inteligencji

rodziców biologicznych, odziedziczalności inteligencji dzieci i stopnia, w jakim wpływ

genów na inteligencję jest taki sam dla rodziców jak i dla dzieci

DeFries, Plomin i Labuda (1987)

Otrzymali korelacje pomiędzy II biologicznych matek i ich adoptowanych dzieci. Badacze

chcieli oszacować stopień, w jakim geny przyczyniają się do ciągłości II pomiędzy wiekiem

4 lat i dorosłością. Ich analiza wykazała, że około 50% ciągłości w wielokrotnym badaniu

inteligencji, dla tego przedziału czasowego, wynikało z wpływu genów, który miał wkład

tak do dorosłego jak i dziecięcego II. Pozostała kowariancja ciągłości wynikała z wpływu

genów niewidocznego w dzieciństwie lub z wpływu środowiska.

2. zmiany odziedziczalności inteligencji mogą być również przypisane zmianom

środowiska

na początku (przed rozpoczęciem nauki w szkle) i przez pierwsze lata edukacji, wspólny wpływ środowiska ma swój wkład w socjalizację intelektualną dziecka. Z czasem socjalizacja intelektualna dziecka w coraz większym stopniu jest determinowana przez wpływ szkoły (specyficzny wpływ). Specyficzny wpływ rodziny może mieć swój udział w podobieństwie II bliźniąt DZ podczas tych lat, kiedy mieszkają razem. Po okresie dorastania, kiedy pary bliźniąt rozdzielają się, osoby te mogą wybrać własne, odpowiadające im środowiska.

Scarr i McCartney (1983)

Sugerują, że wpływ genów zmienia się od biernego reagowania na środowisko, do

aktywnego wpływu na wybór „niszy” dokonywany przez dana osobę, w taki sposób, aby była ona zgodna z jej genetyczną naturą.

Sposób, w jaki geny wpływają na fenotyp zmienia się z czasem. Wpływ genów zmienia się we wpływ kowariancji geny-środowisko, to znaczy, że wpływ genotypu jest zależny od zdolności ludzi do wybrania środowiska zgodnego z ich genotypem.

Bliźnięta MZ są bardziej podobne do siebie pod względem osobowości, zainteresowań oraz inteligencji niż bliźnięta DZ. Podobieństwo bliźniąt MZ może powodować więc, że wybiorą one środowiska i zajęcia, które częściej będą miały stały, podobny wpływ na inteligencję w czasie ich dorosłego życia. Bliźnięta DZ, które są stosunkowo różne, mogą w dorosłym życiu wybrać odbiegające od siebie środowiska i doświadczenia, a te z kolei mogą spowodować wzrastającą różnicę między poziomami ich inteligencji w całym okresie ich dorosłego życia.

Ogólna inteligencja maleje w czasie dorosłego życia. Spadek ten może być nawet rzędu dwóch odchyleń standardowych w okresie od 20 do 80 roku życia. Ponieważ korelacje inteligencji pomiędzy bliźniętami MZ pozostają stałe lub nieznacznie wzrastają w czasie ich dorosłego życia, oznacza to, że zmiany w inteligencji odzwierciedlają rozwijający się wpływ genotypu. Analizy te sugerują , że bliźnięta MZ wykazują tendencję do równoczesnej zmiany (i obniżenia) inteligencji, podczas gdy obniżenie się inteligencji bliźniaka DZ nie jest raczej związane z inteligencją drugiego z bliźniąt.

Odziedziczalność osobowości

Loehlin (1992)

Analizował dane uzyskane w badaniach nad adopcją i bliźniętami dla każdej z pięciu głównych cech osobowości. Wykazał, że wartości H' dla wszystkich pięciu cech mieszczą się w zakresie od 0,29 do 0,50. Wartości H' wahały się zależnie od przyjętych założeń co do nieaddytywnego wpływu genetycznego.

Wspólny wpływ środowiskowy tych cech wahał się od 0,00 do 0,11.

Specyficzny wpływ środowiskowy był znaczny dla każdej z pięciu cech

Analizy dotyczące cech osobowości i inteligencji prowadzą do wniosku, że wspólny wpływ środowiska jest mały.

Analizy osobowości różnią się od tych uzyskanych dla inteligencji:

A) wartości odziedziczalności dla cech osobowości są istotnie niższe niż dla inteligencji dorosłych ludzi, a wpływ środowiska na cechy osobowości jest większy od podobnego wpływu na inteligencję.

Właściwie wszystkie z badań genetyki zachowania dotyczące cech osobowości osób dorosłych oparte są na pomiarach samopisu. Są to analizy niedostateczne, bo: 1. Zależą od samoopisu jako wskaźnika zastępującego bardziej istotne miary. Miary inteligencji i miary cech osobowości są zasadniczo różne. Inteligencja jest mierzona doświadczalnie w ten sposób, że nie prosimy danej osoby o ocenę zakresu swojego słownictwa, ale pokazujemy jej słowa, które ma zdefiniować. Z drugiej strony, cechy osobowości można by uznać za ukryte skłonności, które konsekwentnie przejawiają się jako określone zachowania w różnych sytuacjach. 2. Samoopis jako miara cechy osobowości zespala wariancję metody z wariancją cechy

Heath, Neale, Kessler, Eaves i Kendler (1992)

Uzyskali, dla dużej grupy dorosłych bliźniaczek, pomiary ekstrawersji i neurotyczności z formularzy samoopisu i oceny bliźniaczki, otrzymując fenotypowe pomiary cech osobowości oparte na zsumowanych wskaźnikach, które kontrolowały specyficzną dla metody wariancję. Stwierdzili odziedziczalność wynoszącą 0,73 dla ekstrawersji oraz 0,63 dla neurotyczności. wartości te są o około 50% wyższe niż otrzymane przez Loehlina (1992), które były oparte na formularzach samopisu.

2. odziedziczalność osobowości nie rośnie w ciągu dorosłego życia

McCartney i wsp. (1990)

Wykonali metaanalizę korelacji pomiarów cech osobowości bliźniąt, opartą na porównaniach w różnych przekrojach wiekowych. analiza ta wskazuje na spadek korelacji zarówno dla bliźniąt MZ jak i DZ jako funkcję ich wieku. Dane te sugerują, że odziedziczalność cech osobowości pozostaje mniej więcej stała w ciągu dorosłego życia. jednakże wpływ specyficznego środowiska może wzrosnąć, prowadząc do stopniowego oddalania się korelacji wspólnych genotypów bliźniąt MZ.

------------------------------------------------------------------------------------------

McGue, Bacon i Lykken (1993) +

Otrzymali dane z dwóch badań, z których drugie było przeprowadzone 10 lat po pierwszym, na próbie bliźniąt w wieku 17 do 30 lat przy pierwszym badaniu. Wyniki te mogą posłużyć do wyjaśnienia wpływu genów i środowiska na zmiany lub ciągłość osobowości dorosłych ludzi.

Autorzy użyli Wielowymiarowego kwestionariusza osobowości, który dostarcza miar trzech czynników wyższego rzędu, odpowiadających trzem z pięciu głównych cech osobowości jakimi są: pozytywna emocjonalność (ekstrawersja), negatywna emocjonalność (neurotyczność) oraz obowiązkowość (sumienność lub impulsywność).

1. odziedziczalność osobowości zmalała między pierwszym i drugim pomiarem

2. znaczna część ciągłości zależna była od ciągłości genetycznej

McGue i wsp. przypuszczają, że odziedziczalność składnika ciągłości wynikająca z ich danych jest bliska 0,8. Składnik braku ciągłości, czy też zmienności osobowości jest zależny od wpływu specyficznego środowiska.

Możliwe, że wpływ genów na zmianę osobowości wymaga dłuższego okresu, aby był widoczny

Loehlin, Willerman i Horn (1987) wpływ genów na zmianę osobowości

Wykorzystali dane z Teksańskiego Projektu badań Adopcyjnych. wykazali, że adoptowane dzieci wykazywały wzrost neurotyczności w porównaniu z dziećmi biologicznymi wychowywanymi w tej samej rodzinie, w okresie od pierwszego badania do drugiego, przeprowadzonego 10 lat później. ponieważ biologiczne matki tych adoptowanych dzieci miały wyższe wyniki w testach na neurotyczność niż adoptowani rodzice, Loehlin i wsp. zinterpretowali uzyskane zmiany jako wynikające z wpływu genów na zmianę osobowości.

Nadal jednak stosunkowo niewiele wiadomo o wielkości wpływu genów i środowiska na zmianę lub ciągłość osobowości. Dane otrzymane przez McGue, Bacona i Lykkena (1993) prawdopodobnie są pierwszym dobrym przypuszczeniem dotyczącym tego tematu,

McCrae i Costa (1990) - cechy osobowości w ciągu dorosłego życia są stosunkowo stabilne i wiele z tej ciągłości wynika ze stałego wpływu genów.

Zmiany cech osobowości są tylko częściowo zależne od wpływu genów i są znacznie bardziej zależne od kumulującego się wpływu wydarzeń specyficznego środowiska.

Ani stały składnik cech osobowości ani zmiany osobowości nie są zależne od doświadczeń wspólnych dla osób wychowywanych w jednej rodzinie.

Z drugiej strony, analiza wpływu środowiska na ogólna inteligencje sugeruje, że wkład genów w stały składnik jest większy, a wkład środowiska jest znikomy. Zmiany inteligencji są w dużej mierze zależne od wzrostu wielkości wpływu genów.

Kombinacje genotyp-środowisko we wpływie genów i środowiska

Wpływ środowiska na wpływ genów

Wpływ genów nie może się dokonać bez wystąpienia przynajmniej kilku parametrów środowiskowych. Wpływ genów na inteligencje nie dokonałby się gdyby np. dziecko nie było karmione lub gdyby nie miało kontaktu z osobami będącymi wzorem językowym.

Scarr (1992)

Koncepcja przeciętnego oczekiwanego środowiska

Istnieją czynniki wspólnego środowiska rodzinnego o nieliniowym wpływie. Nie ma jednak żadnych odkryć empirycznych, które by wskazywały występowanie takiego nieliniowego wpływu, a tym samym wskazywały na ewentualny wpływ genów.

Różnice w odziedziczalności między całkowicie odmiennymi, nieporównywalnymi populacjami mogą być źródłem informacji o naturze środowiska potrzebnego do realizacji potencjału genetycznego.

Niekonsekwentne dane:

Detterman, Thompson i Plomin (1990)

wykazali, że odziedziczalność jest odwrotnie proporcjonalna do inteligencji

Bailey i Revelle (1991)

wykazali zależność dodatnią pomiędzy inteligencją i odziedziczalnością

Folger i DeFries (1983) oraz Cherny, Cardon, Faulkner i DeFries (1992)

nie znaleźli dowodów na związek pomiędzy poziomem inteligencji i odziedziczalnością.

Wpływ genów na wpływ środowiska

Chipuer, Plomin, Pedersen, McClearn i Nesselroade (1993)

Wykorzystali dane z próby dorosłych bliźniąt wychowywanych razem lub osobno, aby zbadać wpływ genów na miarę środowiska rodzinnego. Pokazali oni, że każdy z trzech czynników drugiego rzędu wyprowadzony z percepcji miary środowiska rodzinnego charakteryzował się odziedziczalnością, i że wspólne środowisko nie miało wpływu na te miary - co znaczy, że percepcja środowiska rodzinnego nie była taka sama dla dzieci wychowywanych razem. Wyraźny był związek pomiędzy dwoma z trzech wymiarów miary środowiskowej a ekstrawersją i neurotycznością; kowariancje pomiędzy osobowością a dwoma wymiarami środowiska charakteryzowały się odziedziczalnością. Wyniki te pokazują, że związek pomiędzy zmiennymi środowiska rodzinnego i cechami osobowości może wynikać z genów mających wpływ tak na cechy osobowości, jak i na naturę środowiska rodzinnego, z którym styka się dana osoba

Geny mogą mieć wpływ na wiele różnych aspektów naszego życia. Na przykład Plomin, Corley, DeFries i Faulkner (1990) pokazali, że ilość czasu, która dziecko spędza na oglądaniu telewizji charakteryzuje się odziedziczalnością. Związek pomiędzy oglądaniem telewizji i pewną uzyskiwana zmienną może być przypisany kowariancji genetycznej.

Interakcje geny x środowisko

Schematy adopcyjne mogą być wykorzystane do poszukiwania takich interakcji.

Generalni istnieje mało dowodów na to, że osobowość czy inteligencja są określone przez interakcje geny x środowisko.

Cadoret, Troughton, Merchant i Witters (1990)

Wykazali istotną interakcję geny x środowisko dla rozwoju depresji i symptomów maniakalnych, jeśli dzieci były adoptowane w starszym wieku lub jeśli ich rodzice mieli zaburzenia afektywne. Adoptowane dzieci, których rodzice biologiczni mieli zaburzenia afektywne (genetyczny czynnik ryzyka) oraz które były adoptowane jako starsze (środowiskowy czynnik ryzyka) miały większe ryzyko rozwinięcia się zaburzeń, niż kiedy ryzyko wynikało z addytywnego wpływu tych dwóch czynników.

Wiele wydarzeń prenatalnych i komplikacji okołoporodowych, które mogą także wywierać wpływ na osobowość, ma charakter interakcji geny x środowisko.

Moffitt (1993)

wpływ na rozwój zachowań antyspołecznych wywodzi się z okresu prenatalnego. Przedstawiła dowody pokazujące, że nieprawidłowości rozwoju fizycznego związanych z rozwojem prenatalnym jest więcej u osób, które przejawiają trwałe zachowania antyspołeczne. Podatność na anomalie neurologiczne może być dziedziczna, i że trwały wpływ tych anomalii może być wzmocniony przez kowariancje genetyczno-środowiskowe..

Kowariancja genetyczno-środowiskowa (korelacja)

W rodzinach, których członkowie są biologicznie spokrewnieni, dzieci i rodzice maja zarówno wspólne geny, jak i środowisko. Ten wspólny wpływ może przyczyniać się do rozwinięcia się takich, a nie innych fenotypów.

Np. rodzice biologiczni, mający wysoki iloraz inteligencji, II, mogą być źródłem zarówno genetycznych jak i środowiskowych właściwości prowadzących do rozwoju wysokiej inteligencji u ich dzieci.

Podobnie rodzice o wysokiej neurotyczności mogą być źródłem takich genów oraz właściwości środowiska, które predestynują dzieci do rozwinięcia neurotyczności.

BIERNA KORELACJA

Korelacje bierne : korelacje GE które można przypisać wspólnym wpływom pochodzącym od rodziców

Loehlin i DeFries (1987)

oszacowali, że 20% zmienności inteligencji może być przypisane efektowi kowariancji

geny x środowisko, pomimo że analizy te nie są oparte na danych uzyskanych z badania osób dorosłych. Gdy odziedziczalność inteligencji wzrasta, znaczenie tego efektu maleje

Loehlin (1992)

w dwóch badaniach adopcyjnych uzyskał niewiele dowodów. mało jest potwierdzonych dowodów świadczących o tym, że bierna korelacja GE jest źródłem wpływu na fenotypy cech osobowości.

KORELACJA AKTYWNA

Scarr (1992)

Dowodzi, że rozwój można określić jako proces, w którym bierna korelacja GE jest zastępowana przez korelacje aktywną, gdy dana osoba wybiera środowisko zgodne z jej genotypem. Teoria ta sugeruje, że ludzie mogą przekształcać potencjalny wpływ genów na fenotyp ustabilizowany dzięki trafności wyboru środowiska wzmacniającego pewne cechy

Refleksje na temat środowiska specyficznego

Czy wpływ środowiska jest specyficzny?

1. Niektóre badania pokazują, że wspólne środowisko rodzinne jest ważne, chociaż rzadko można znaleźć takie badania, które zajmowałyby się inteligencją dorosłych lub pięcioma głównymi cechami osobowości.

Jedno z kilku badań, które uzyskały dowody na występowanie wpływu wspólnego środowiska, jest oparte na wynikach krótkiego testu ugodowości przeprowadzonego na bliźniętach MZ i DZ (wychowywanych razem i osobno) uczestniczących w szwedzkim badaniu nad starzeniem się. Bergman i wsp. (1993) nie znaleźli w tych danych mocnych dowodów na odziedziczalność ugodowości, a także wykazali, że 21% wariancji genotypowej dotyczącej tej miary mogło być przypisane wpływowi wspólnego środowiska.

Niektóre badania wskazują, że wspólne środowisko może być ważne dla wielu zmiennych związanych z osobowością. Na przykład Gatz, Pedersen, Plomin, Nesselroade i McClearn (1992) wykazali, że depresja u starszych osób nie była wysoce odziedziczalna, ale pozostawała pod wpływem wspólnego środowiska rodzinnego. Bliźnięta MZ i DZ wychowywane osobno miały niższe korelacje dla depresji niż bliźnięta MZ i DZ wychowywane razem

wyniki wskazujące na silny wpływ wspólnego środowiska rzadko spotykane w analizach

2. Kelley i Conley (1987)

Wykazali że rozwód jest związany z neurotycznością. Wykazano, że neurotyczność

jest genetycznym (poprzez ujawniający się w tej cesze genotyp) czynnikiem ryzyka,

związanym z doświadczaniem stanów depresyjnych.

Allgulander i Laori (1991)

Wykazali, że osoby, które były neurotykami lękowymi miały zwiększoną

śmiertelność (wpływ przedwczesnej śmierci rodzica). Ponieważ neurotyczność jest

dziedziczna, utrata rodzica w dzieciństwie, w wyniku przedwczesnej śmierci , może

być związana z właściwościami genetycznymi powiązanymi z depresją w wieku

dorosłym.

Caspieg i Herbener

Ich dane sugerują, że wspólne środowisko powstałe w kontekście rodziny docelowej wywiera wpływ na osobowość. Uzyskane przez nich wyniki sugerują, że istnieje rozdział pomiędzy wpływem wspólnego środowiska wytworzonego przez rodzinę pierwotną (brak wpływu wspólnego środowiska rodzinnego), oraz rodzinę docelową. Być może wspólne środowisko wytworzone przez rodzinę docelową jest bardziej wpływowe, ponieważ działa na człowieka dorosłego, który ma więcej możliwości kształtowania swojego własnego środowiska (wybór niszy) i w ten sposób tworzą się możliwe kowariancje pomiędzy wpływem genetycznym i środowiskowym

Pary małżeńskie mogą kształtować środowisko, z którego wybierane są nisze. Życie z kimś odmiennym może ograniczać zdolność danej osoby do wytworzenia mikrośrodowiska zgodnego z jej genotypem, a to może zaburzać udział genów w ciągłości osobowości. Na przykład introwertyk, który poślubił osobę skrajnie ekstrawertyczną może mieć trudności z wyborem środowiska zapewniającego pewien stopień społecznej izolacji, a to może zakłócać krystalizowanie się jego tendencji introwertycznych.

Co wiemy o wpływie specyficznego środowiska?

Czynniki specyficznego środowiska: prenatalny czynnik biologiczny, choroby i wypadki specyficzne dla rodzeństwa, różnicujące doświadczenia z rodzeństwem, rodzicami…

Kolejność narodzin - elementem specyficznego środowiska

Ernst i Angst (1983) wywnioskowali, że nie wykazano w zasadzie żadnego wiarygodnego związku pomiędzy kolejnością narodzin i cechami.

Teoria łączenia rozwinięta przez Zajonca (1975) zakłada, że właściwości specyficznego środowiska związane z kolejnością narodzin mają wpływ na inteligencję. Teoria ta tez zakłada, że wpływ środowiska rodzinnego na dziecko jest określony przez średnią intelektu wszystkich członków rodziny, łącznie z dzieckiem. ponieważ absolutny poziom inteligencji wzrasta z czasem, rodzice zwykle mają wyższe wartości absolutne dl inteligencji, niż małe dzieci. Następne narodzone dziecko zwykle doświadcza środowiska mniej sprzyjającego rozwojowi intelektualnemu niż wcześniej urodzony brat czy siostra. Teoria ta zakłada, że wpływ stosunkowo wysokiej inteligencji rodziców jest „rozcieńczony”, kiedy jedno lub więcej małych braci czy sióstr jest już obecnych w rodzinie.

Aby zrozumieć wpływ środowiska specyficznego - badania badające różnice doświadczeń rodzeństw wychowywanych razem.

Daniels i Plomin (1985)

Opracowali Kwestionariusz Zróżnicowanych doświadczeń Rodzeństwa 9SIDE) w celu zbadania takich różnic. Jeśli dzieci z tej samej rodziny traktowane są przez rodziców inaczej, lub jeśli uważają one, że są traktowane różnie, to te odmienne doświadczenia mogą być związane z różnicami w osobowości i inteligencji.

- bliźnięta MZ wykazywały mniejsze różnice w wynikach testu SIDE niż bliźnięta DZ, a także biologiczne rodzeństwa wykazywały, w przypadku niektórych pytań testu SIDE, mniejsze różnice niż rodzeństwa adoptowane. Możliwe, że związek pomiędzy SIDE i różnicami indywidualnymi może wynikać z wpływu genów.

Reiss wsp. (1994)

Przedstawili wstępne wyniki największego i najbardziej jak dotąd wnikliwego badania dotyczące wpływu środowiska specyficznego. Utworzyli oni systematyczną próbę 720 rodzin, z dwoma nastoletnimi dziećmi tej samej płci każda. Badane rodziny obejmowały także rodziny z bliźniętami MZ i DZ, mieszane rodziny z dziećmi biologicznie niespokrewnionymi, rodziny z adoptowanymi rodzeństwami oraz nie rozwiedzione rodziny z pełnymi rodzeństwami. Uzyskano dane związane z różnymi doświadczeniami tak dzieci jak i rodziców, a także pomiary indywidualnych różnic osobowości, psychopatologii i kompetencji poznawczej.

Wstępne wyniki z podgrupy 214 z 720 rodzin wskazują na wysoka odziedziczalność, wynoszącą 0,78 w badaniu opinii rodziców o różnicach w ich zachowaniu wobec ich dzieci. Rodzice po części dlatego traktują swoje dzieci inaczej, że są one genetycznie różne od siebie. badania oparte na opiniach dzieci dotyczących traktowania ich przez rodziców, nie wykazały odziedziczalności, a opinie co do różnicującego traktowania ich przez rodziców były pod znacznym wpływem specyficznego środowiska.

Czy te różnicujące doświadczenia wpływają na osobowość?

Reiss wsp. wykazali, że wyniki dotyczące względnych różnic nie były związane z opiniami rodziców co do psychopatologii, ale że korelacje pomiędzy wynikami dotyczącymi absolutnych różnic i opiniami rodziców o psychopatologii wahały się od 0,02 do 0,19. Ponieważ oceny dzieci nie były znacząco odziedziczalne, otrzymane dane nie wynikają z wpływu genów. Jednocześnie należy zauważyć, że korelacje są niskie, i że nie można dokładnie przewidzieć wskaźnika występowania psychopatologii u dziecka na podstawie wiedzy o różnicach w odbieraniu przez rodzeństwa ich traktowania przez rodziców.

Wstępne dane nie dostarczają dowodów na to, że różnicujące doświadczenia rodzeństwa w rodzinie są znacząco związane z indywidualnymi różnicami pod względem osobowości i inteligencji.

Wydarzenia w specyficznym środowisku, które maja wpływ na osobowośc mogą być idiograficzne.

Meehl (1972)

Przedstawił spekulacje co do rozwoju schizofrenii u różniących się pod tym względem bliźniąt MZ, które to spekulacje opierały się na wystąpieniu unikalnej sekwencji wydarzeń u osoby podatnej genetycznie. Połączenie nastroju, nieprzyjemnych kontaktów interpersonalnych, myśli przepełnionych emocjami, może zmienić rozwój osobowości. możliwe, że wiele krytycznych dla rozwoju osobowości i inteligencji wydarzeń w środowisku ma charakter przypadkowych incydentów, raczej nieistotnych dla większości ludzi - za wyjątkiem nielicznej grupy osób podatnych.

Na dzień dzisiejszy, wiemy że musza istnieć czynniki środowiskowe powodujące, iż osoby wychowywane razem różnią się od siebie. Jednakże na tym wczesnym etapie systematycznych badań nie wiemy, jakie to mogą być czynniki, a nawet czy pochodzą one głównie z doświadczeń danej osoby w kręgu jej rodziny, wydarzeń prenatalnych, czy złożonych konfiguracji wydarzeń stanowiących czysto jednostkowy wpływ.

Poszukiwanie prawdziwych czynników środowiskowych

Występowanie wpływu specyficznego środowiska, który jest prawdziwie niezależny od wpływu genów - trzy podejścia:

1. należy założyć, że każda zmienna związana z różnicami pomiędzy bliźniętami MZ musi być czynnikiem środowiskowym wpływającym na fenotyp

2. należy przeprowadzić prawdziwe doświadczenia z losowym przypisaniem osób do warunków powodujących pojawienie się zmienionych wyników w testach na badane cechy

3. należy użyć analiz statystycznych w celu wyeliminowania wpływu genów lub żeby uzyskać inne, relatywnie pośrednie, dowody wskazujące na to, że dane wydarzenie w środowisku ma wpływ na inteligencję lub osobowość.

Różnice pomiędzy bliźniętami MZ

Ponieważ bliźnięta MZ są identyczne pod względem genetycznym, różnice pomiędzy nimi muszą wynikać z wpływu środowiska.

Inteligencja

Istnieją przynajmniej dwa czynniki, które pozwalają przewidywać różnice pomiędzy inteligencją bliźniąt MZ.

Lynn (1990,1993)

Przeanalizował siedem badań wiążących wagę ciała przy narodzinach z inteligencją w grupach bliźniąt MZ. Każde z tych badań wykazało, ze cięższe z bliźniąt z większym prawdopodobieństwem miało wyższy II niż lżejsze. Średnia różnica wewnątrz pary bliźniąt w tych badaniach wahała się pomiędzy 1,9 i 9,0 punktów w skali testu na II. Wyniki te sugerują, że wydarzenia prenatalne (prawdopodobnie różnica w odżywianiu) wpływają na rozwój inteligencji.

Beeckmans i wsp. (1993)

Badali różnice inteligencji jedno i dwukosmówkowych bliźniąt MZ w wieku 9-11 lat. Uważa się, że bliźnięta dwukosmówkowe rozdzielają się 2-3 dni po zapłodnieniu, podczas gdy bliźnieta jednokosmówkowe prawdopodobnie rozdzielają się 4-7 dni po zapłodnieniu.

Beeckmans i wsp. wykazali, że bliźnięta dwukosmówkowe uzyskiwały dużo więcej punktów w teście na II (107,5) w porównaniu z bliźniętami jednokosmówkowymi (100,8). Wyniki te sugerują, że wpływ wydarzeń prenatalnych związanych z kosmówką wpływa na rozwój inteligencji. Grupy bliźniąt jedno i dwukosmówkowych wykazywały także różnice korelacji pomiędzy wynikami testu na II wewnątrz par bliźniąt. Korelacj wyników testu II wynosiła dla bliźniąt MZ jednokosmówkowych 0,82 a dla bliźniąt dwukosmówkowych 0,67. Ponieważ bliźnięta jednokosmówkowe mają wyniki w teście II bardziej zbliżone niż bliźnięta dwukosmówkowe, wpływ środowiska wewnątrz macicy, związany z wczesnym lub późnym rozdzieleniem się embrionów, może oddziaływać na rozwój różnic dotyczących inteligencji wewnątrz par bliźniąt MZ.

Badanie wpływu różnic pod względem masy ciała bliźniąt MZ przy narodzinach w statusie kosmówkowości sugeruje występowanie wpływu środowiska prenatalnego na inteligencję, niezależnego od genów.

nie są to badania podłużne; nie zajmują się inteligencja osób dorosłych. Czy wobec tego zaobserwowany wpływ jest trwały? Czy obecny w ciągu całego życia? Czy zanika z wiekiem? TEGO NIE WIADOMO

Bouchard (1990);Pedersen, Plomin, Nesselroade i McClearn (1992)

Aktualne badanie nad rozdzielonymi bliźniętami MZ wskazuje na to, że zróżnicowanie środowisk społecznych, w których rozdzielone bliźnięta są wychowywane, nie jest związane w sposób przewidywalny z różnicami w inteligencji wśród dorosłych par bliźniąt.

McGue, Bouchard i wsp. (1993) - w swojej metaanalizie korelacji inteligencji osób spokrewnionych, przedstawili korelacje wynoszące 0,86 pomiędzy bliźniętami MZ wychowywanymi razem. rzetelność wykorzystanych testów oceniono na 0,87.

Osobowość

W pomiarze osobowości opartym na samoopisie, korelacje pomiędzy bliźniętami MZ są niższe niż w przypadku inteligencji.

Dlatego powinno być łatwiej znaleźć czynniki środowiskowe związane z różnicami w osobowości niż inteligencji u bliźniąt. w praktyce jednak jest to trudne

Próby zbadania różnic pomiędzy bliźniętami MZ, mogących mieć wpływ na osobowość dały konsekwentnie negatywne wyniki.

Plomin, willerman i Loehlin (1976) oraz Matheny, Wilson i Dolan (1976)

wykazali, że podobieństwo wyglądu zewnętrznego bliźniąt nie było związane z podobieństwem cech osobowości.

Loehlin i Nicholas (1976)

Z danych z kwestionariuszy nie potrafili pokazać związku pomiędzy stopniem podobieństwa wspólnego środowiska a korelacją pomiędzy osobowością lub inteligencją bliźniąt MZ. Nie znaleźli oni również wydarzeń mających miejsce w środowisku, które korelowałyby z różnicami cech osobowości pomiędzy bliźniętami MZ

Scarr i Carter-Saltzman (1979)

Porównali bliźnięta MZ, które nie uważały się za bliźnięta MZ, z bliźniętami MZ, które prawidłowo uważały się za MZ ( nieprawdziwe wyobrażenie o swojej zygotyczności może wynikać z różnic w wyglądzie zewnętrznym lub z różnicującego traktowania tych dzieci).

Badanie nie wykazało istotnych różnic w podobieństwie bliźniąt pomiędzy grupami o różnych wyobrażeniach co do swojej zygotyczności. Nie ma innych znanych wydarzeń środowiskowych, oprócz niepewnych, wstępnych odkryć opartych na SIDE, które byłyby w sposób przewidywalny związane z różnicami osobowości pomiędzy bliźniętami MZ.

Interwencje eksperymentalne

Istnieją doniesienia o interwencjach eksperymentalnych powodujących wzrost inteligencji, można także uznać cześć wyników badań z zakresu psychoterapii za dowody na interwencje eksperymentalne wpływające na neurotyczność

Inteligencja

W kilku badaniach małe dzieci zostały losowo podzielone na grupy eksponowane na różne warunki środowiskowe, tak aby spowodować wzrost ich inteligencji.

W większości z tych badań uzyskano zgodne wyniki i umiarkowanie duży wzrost inteligencji rok lub dwa lata po interwencji, po czym, kilka lat później, obserwowany był spadek inteligencji.

Program Project Head Start -miał na celu udostępnienie intelektualnie stymulującego środowiska przedszkolnego dzieciom z biednych rodzin

Konsorcjum badan Podłużnych - utworzono, żeby zbadać trwały wpływ interwencji.

Przeanalizowało ono cześć doświadczeń, które wykorzystywały losowe podzielenie przynajmniej 100 osób, na temat których dostępne były podłużne dane, na dwie grupy: head Start i grupę kontrolną.

Ryce, Darlington i Murray (1983) - podsumowali wyniki siedmiu interwencji dających wyniki testów na II dla zbadanych osób. Osoby objęte tym badaniem miały wyjściowy II średnio równy 92 punktom, a ich matki średnio uczyły się przez 10,4 roku. Na koniec interwencji, dzieci w programie doświadczalnym Head Start miały średnio o 7,42 punkty wyższe niż dzieci z grupy kontrolnej. Kiedy te same dzieci poddano testowi 3 lub 4 lata później (były już w szkole podstawowej), różnica pomiędzy grupa doświadczalną i kontrolną zmalała do 3,04 punktów. Kiedy dzieci ponownie poddano testowi na inteligencję w wieku od 10 do 17 lat (czyli 7-10 lat po zakończeniu interwencji), różnica pomiędzy grupą doświadczalną i kontrolną spadła do zera.

Dane te wskazują, że interwencje programu Head Start trwające 1-2 lata nie mają trwałego obserwowalnego wpływu na inteligencję.

Badania rozpoczęte z dziećmi przedszkolnymi dające dowody na nieco wiekszy wzrost inteligencji:

Heber i Garber (1972,1975;Garber 1988)

Rozpoczęli intensywny program interwencji z grupą 20 dzieci z biednych rodzin, zaczynając z dziećmi do 6 miesiąca życia. Dzieci te mieszkały w subsydiowanych domach dla rodzin o niskich dochodach. Ich matki miały II równe średnio 75. Interwencja polegała na tym, że większość socjalizacji intelektualnej w okresie przedszkolnym pochodziła od psychologów. Różnice w wynikach testów na II pomiędzy dziećmi w grupie doświadczalnej i dziećmi z grupy kontrolnej były duże i wynosiły 2,92 odchylenia standardowego, gdy dzieci były w wieku 6 lat (przy zakończeniu programu). Gdy dzieci miały 14 lat - ostatni punkt wiekowy, dla którego dostępne są dane - różnica pomiędzy grupami zmalała do 0,87 odchylenia standardowego.

Ramey, Holmberg, Sparling i Collier (1977)

Zaprojektowali porównywalna interwencję, której działanie rozpoczynało się w trzecim miesiącu życia i trwało przez cały okres przedszkolny. Wszystkie matki dzieci z tego doświadczenia były samotnymi matkami, z których żadna nie ukończyła szkoły średniej. Ramey i wsp. także wykazali wzrost inteligencji u dzieci z grupy doświadczalnej, po którym następował spadek. Kiedy dzieci zbadano w wieku 36 miesięcy, autorzy otrzymali różnicę w teście Stanforda-Bineta wynoszącą około jednego odchylenia standardowego. W wieku lat 12, dzieci z grupy doświadczalnej miały II wyższy o około 1/3 odchylenia standardowego niż dzieci z grupy kontrolnej (Ramey;1992)

Chociaż skutki interwencji przeprowadzonej przez Rameya i wsp. (1977) trwały przez kilka lat po zakończeniu programu, nie wiadomo czy utrzymują się one do wieku dorosłego, kiedy fenotyp inteligencji staje się bardziej odziedziczalny, a wpływ wspólnego środowiska maleje.

Osobowość

Nie wykonano żadnych badań z zastosowaniem interwencji doświadczalnej, specyficznie skierowanej na wywołanie trwałych zmian cech osobowości.

Można jednak uznać niektóre z badań nad skutkami psychoterapii za testy interwencji doświadczalnej mającej wpłynąć na neurotyczność

Istnieją dowody na to, że neurotyczność ma trwały wpływ na psychopatologię.

Levenson, Aldwin, Bosse i Sapiro (1988)

Przedstawili wyniki 10-letniego badania podłużnego wykonanego na dużej grupie mężczyzn, wobec których zastosowano w pierwszej sesji skróconą wersję Kwestionariusza Osobowości Eysencka, a na następnej sesji Listę Symptomów Hopkinsa, która diagnozuje różne przypadki psychiatryczne wymienione w DSM-III. Wyniki dla neurotyczności odpowiadały za blisko 25% wariancji w teście Hopkinsa.

Wiele czynników psychiatrycznych odnoszących się do neurotyczności okazuje się być współzależnych - czyli wystąpienie jednego z tych czynników zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia neurotyczności (Cloninger 1986; Klerman 1990).

Dowody mające przekonać o zmianie pod względem neurotyczności powinny wykazywać, że wpływ interwencji jest trwały i że istotnie redukuje nie tylko ekspresję danego przejawu neurotyczności, ale także obniża prawdopodobieństwo wystąpienia współzależnego czynnika psychiatrycznego.

Z tego punktu widzenia obecne doniesienia dotyczące wyników terapii nie dostarczają przekonujących dowodów na zmiany w neurotyczności.

Współczesne metaanalizy badań nad wynikami terapii, dotyczące głównie pewnego zakresu terapii i pomiarów ich wyników, sugerują że interwencje powodują zmiany o około 0,5 SD w porównaniu z grupa kontrolną (czyli niewiele). (Smith, Glass i Miller 1980)

Na podstawie przedstawionych powyżej dowodów, nie można stwierdzić, czy badania te wskazują na występowanie trwałych zmian w neurotyczności.

Wydedukowane czynniki środowiskowe

Miary środowiska mogą charakteryzować się odziedziczalnością. istnieją badania, w których wykorzystanie analiz statystycznych prawdopodobnie eliminuje wpływ genetyczny, a które są wystarczające dla poparcia wniosku o wpływie danego czynnika środowiskowego na skłonności danej osoby.

Niektóre badania sugerują, że narażenie na ołów w środowisku może mieć wpływ na inteligencję.

Fulton i wsp. (1987)

Uzyskali pomiary stężenia ołowiu w próbkach krwi 6-9 letnich dzieci z Edynburga, miasta gdzie wiele domów ma ołowiane instalacje hydrauliczne. badacze ci wykorzystali analizy statystyczne biorąc pod uwagę pochodzenie rodziców i otrzymali liniową zależność inteligencji od stężenia ołowiu. Dzieci plasujące się w decylu o największym stężeniu ołowiu miały II o 0,43 SD niższy niż dzieci znajdujące się w decylu o najmniejszym stężeniu ołowiu

Badanie to kontrolowało pochodzenie społeczne oraz stopień wykształcenia w rodzinie badanych osób. wykorzystanie analiz statystycznych w tym badaniu z pewnością eliminuje niektóre z czynników genetycznych wpływających na inteligencję. Ale poziom ołowiu we krwi człowieka może zależeć od genów zaangażowanych w reakcję organizmu na ołów, dlatego więc wyniki tych badań mogą w nieznanym stopniu zależeć od czynników genetycznych. stężenie ołowiu we krwi może być także dziedziczonym fenotypem, a geny wpływające na ten fenotyp mogą mieć swój udział w odziedziczalności inteligencji. Może więc istnieć interakcja geny x środowisko dotycząca narażenia na ołów, będąca jedną z przyczyn zmienności inteligencji.

Z drugiej strony możliwe jest, że główne działanie ołowiu jest niezależne od genów, a obecność ołowiu może być jednym z czynników środowiskowych determinujących ewentualny wpływ danego zestawu czynników genetycznych na inteligencję. Gdyby ołów został usunięty ze środowiska, ewentualne czynniki genetyczne związane z metabolizmem ołowiu nie miałyby wpływu na zmienność II. Analiza ta pokazuje, dlaczego tak trudne jest uzyskanie jednoznacznych dowodów na to, że środowisko ma wpływ na fenotyp, nawet gdy przeprowadzone badania wykorzystują zaawansowane analizy statystyczne ewentualnego wpływu genetycznego

CZY ŚRODOWISKO WPŁYWA NA INTELIGENCJĘ?

Badania adopcyjne i bliźniąt sugerują, że wpływ rodziny w porównaniu z szeregiem czynników środowiskowych nie jest duży i jest trudny do wychwycenia w próbach osób dorosłych.

To co jest ważne skoro nie wpływ rodziny?

np. uczęszczanie do szkoły ma wpływ na inteligencję

Cahan i Cohen (1989)

Zbadali różnice inteligencji wśród dzieci w 4,5 i 6 klasie w Jerozolimie. Ponieważ rozpoczęcie nauki w szkole podstawowej jest określone przez wiek dziecka, wiek dzieci w tej samej klasie może się różnić tylko o 364 dni ; dane te pozwalają na zbadanie wpływu wieku i lat nauki na inteligencję. Cohen i Cahan wykazali, że liczba lat nauki w szkole była silniejszym czynnikiem wpływającym na inteligencję niż wiek dziecka. Analiza regresji pokazała, że jeden rok nauki w szkole powodował wzrost inteligencji o 0,275 jednostki odchylenia standardowego. Dane te stanowią wyraźny dowód na to, że uczęszczanie do szkoły ma wpływ na inteligencję (Ceci;1990)

Uzyskane dane sugerują także, że uczęszczanie do szkoły oferującej bardzo niski poziom kształcenia może powodować obniżenie inteligencji.

Jansen (1977) - porównał II rodzeństw w grupie czarnych dzieci uczęszczających do szkoły publicznej w wiejskiej części Georgii. Wykazał on, że starsze dzieci z rodzeństwa miały niższe II niż młodsze, a jego analiza regresji zasugerowała, że II spadłby między 6 a 16 rokiem życia o 1 SD. ( Wpływ nieodpowiedniego kształcenia na rozwój inteligencji).

Dodatkowe dowody na to, ze inteligencja może ulegać wpływowi programu nauki w
szkołach publicznych

Harnqvist (1968) - badał zmiany inteligencji uczniów w wieku od 13 do 18 roku życia, którzy uczyli się w szkołach średnich i na tym kończyli swoją nauke, bądź uczyli się w celu przygotowania do dalszej nauki. Harnqvist wykazał, że uczniowie uczęszczający do szkół o bardziej rygorystycznym toku kształcenia, mieli iloraz inteligencji o 0,62 SD wyższy niż uczniowie ze szkół kończących edukację na tym etapie.

Jednak czy wpływ szkoły na inteligencje jest wpływem trwałym??????

Raczej nie jest trwały. tak wielkie skutki różnic w sposobach nauczania prawdopodobnie zmaleją gdy społeczeństwa rozwinięte zaczną zapewniać powszechne i do pewnego stopnia egalitarne kształcenie.

We współczesnych badaniach dorosłych bliźniąt wychowywanych osobno, ni pochodzących z najmniej uprzywilejowanych grup społecznych, ale znacznie różniących się statusem społecznym i poziomem wykształcenia - wpływ ten wydaje się być bardzo mały. w porównaniu z różnicami pod względem liczby lat nauki, badanymi przez Cahana i Cohena (1989), efekt ten prawdopodobnie jest znaczący w szkole podstawowej, ale już u starszych uczniów, dłużej uczęszczających do szkoły, wpływ ten jest malejący.

badania Thompsona, dettermana i Plomina (1991)

Otrzymali korelacje pomiędzy pomiarem zdolności (inteligencja) a osiągnięciami szkolnymi w grupie 6-12 letnich bliźniąt. Korelacje te, pomiędzy bliźniętami MZ, wahały się od 0,32 do 0,40; porównywalne korelacje pomiędzy bliźniętami DZ plasowały się w zakresie od 0,18 do 0,23. analiza kowariancji genetycznej tych danych wykazała, że około 80% kowariancji pomiędzy zdolnościami i osiągnięciami szkolnymi można przypisać genotypowi. wpływ wspólnego środowiska oszacowano w tym badaniu na zero.

Możliwe, że korelacja pomiędzy inteligencją i osiągnięciami szkolnymi jest zależna od cech osobowości, które wpływają na sposób reagowania na naukę w szkole. Ponieważ bliźnięta MZ mają bardziej zgodne osobowości niż bliźnięta DZ, znacznie wyższa korelacja pomiędzy zdolnościami i osiągnięciami szkolnymi, jaką wykazują bliźnięta MZ, może wynikać z odziedziczalnych właściwości osobowości.

Właściwości te mogą się przyczynić do wystąpienia zmian inteligencji zależnych od doświadczeń szkolnych. Tendencja do agresji może być jedna z takich właściwości: Huesmann, Eron i Karmel (1987) - otrzymali korelację 0,49 pomiędzy II w wieku 8 lat a wynikami w teście Wide Ranking Achievement w wieku 30 lat. Kiedy badacze do regresji wielokrotnej dodali wskaźniki agresji dla wieku 8 lat, korelacja wzrosła do 0,61. Agresja w wieku 8 lat była odwrotnie proporcjonalna do liczby punktów uzyskanych w teście osiągnięć w wieku 30 lat. Przydzielenie osób do różnych programów, negatywnie wpływających na rozwój inteligencji, może częściowo wynikać ze skłonności, które same w sobie mogą być dziedziczne. tak więc wpływ drogi kształcenia na rozwój inteligencji może wynikać z kowariancji geny-środowisko, albo interakcji geny x środowisko. Nie można tego efektu natomiast przypisać niezależnemu od czynników genetycznych wpływowi środowiska.

Najsilniejszy dowód na występowanie wpływu środowiska na inteligencję

Pochodzi z badań nad trwałymi zmianami inteligencji (Flynn,1984,1987). Badania te obejmują doświadczenia na mężczyznach z kilku krajów odbywających służbę wojskową. Uzyskane wyniki są dobrze udokumentowane, ale nie zostały w pełni zrozumiane. mogą one wynikać z różnic w żywieniu (Lynn,1990) lub z wpływu wykształcenia. Prawie na pewno są one niezależne od czynników genetycznych, pomimo że mogą obejmować efekty interakcji, czy też wpływów ogólnego środowiska.

Podstawą do zrozumienia wpływu środowiska na osobowość mogą być badania nad trwałymi zmianami cech osobowości, wykorzystujące standardowe pomiary stosowane przez pewien okres wobec porównywalnych grup osób.

Czy istnieją wydarzenia mające miejsce w specyficznym środowisku, które w sposób przewidywalny byłyby związane ze zmianami cech osobowości osób dorosłych ???????

Wystawienie na stresujące lub nietypowe wydarzenia życiowe mogą u takich osób spowodować wzrost neurotyczności. Przedłużająca się ekspozycja na ekstremalny poziom stresu może sprawić, iż takie środowisko będzie odbierane jako przekraczające przeciętny oczekiwany(akceptowalny) poziom i może prowadzić do trwałych zmian osobowości. Z kilku powodów jednak, trudno interpretować takie doniesienia w literaturze przedmiotu jako jednoznaczny dowód na występowanie trwałego wpływu środowiska na osobowość. sposób odbierani stresujących wydarzeń może być zależny od wcześniejszych właściwości osobowości.

Na przykład Hammen (1991) w badaniu prospektywnym pokazał, że kobiety cierpiące na depresję w większym stopniu niż zdrowe kobiety doświadczały stresujących wydarzeń interpersonalnych, które częściowo wynikały z ich własnych działań. co więcej, ich reakcje na stres także się różniły (Wortman i Silver;1989). Jeśli wystąpienie stresora i reakcja na stresujące wydarzenie są zmienne i częściowo zależne od neurotyczności (McCrae;1990), możliwe, że efekt stresu wynika z dziedzicznych właściwości danych osób.

True i wsp. (1993)

Badali symptomy stresu posttraumatycznego w dużej grupie bliźniąt, weteranów z Wietnamu. Autorzy tego badania wykazali, że wystawienie na stres walki okazało się w ich badaniu mieć podłoże genetyczne: bliźnięta MZ częściej były bardziej zgodne pod względem wystawienia na walkę niż bliźnięta DZ. Wystawienie na walkę prowadziło z kolei do znacznego wzrostu symptomów stresu posttraumatycznego; symptomy te były odziedziczalne zarówno w przypadku żołnierzy biorących udział w walce, jak i nie walczących. Dane te wskazują, że wpływy genów i środowiska na symptomy stresu posttraumatycznego można podzielić na dwa rodzaje : te które przyczyniają się do wystawienia na istotny stres oraz te, które przyczyniają się do reakcji na stres. W każdym razie wpływ środowiska był specyficzny i nie uzyskano istotnych dowodów na działanie interakcji geny x środowisko.

Dane te dostarczają dowodów na to, że wystawienie na ekstremalny stres jest takim wydarzeniem w środowisku, które prawdopodobnie ma trwały wpływ na cechy osobowości związane z neurotycznością. Dane te również pokazują, że wystawienie na stres oraz odpowiedź na stres są uwarunkowane genetycznie.

Wnioski

Zwykle błędem jest badanie wpływu środowiska na osobowość i inteligencję bez rozważenia wpływu ewentualnych czynników genetycznych.

Zrozumienie wpływu genów będzie wymagało określenia właściwości środowiska, pozwalających na realizację tego wpływu genów na fenotyp.

Brody (1993)

Spadek odziedziczalności osobowości spowodowany jest tym, że wpływ środowiska jest specyficzny dla poszczególnych osób wychowywanych razem. Kumulacja takich indywidualnych wydarzeń zwiększa zróżnicowanie między osobowościami w obrębie grupy.

Przez wielu psychologów rozwód uważany jest za wpływ środowiskowy mający ogromny wpływ na rozwój osobowości dzieci (Hoffman, 1991).

Ale obecnie wiadomo, że na decyzje o rozwodzie maja tez wpływ czynniki genetyczne (McGue i Lykken;1992) związane z cechami osobowości, na które, ponownie, duży wpływ maja czynniki odziedziczalne ((Loehlin;1992).

gdy badania opierają się na rodzinach biologicznych, każdy pomiar środowiska miesza dziedziczność i środowisko, oraz korelacje pomiędzy tymi pomiarami a charakterystyką potomstwa (inteligencja, osobowość) są niemożliwe do zinterpretowania ( Cardon i Cherney;1994).

Harrington (19930

„Badania podłużne nad wczesnymi interakcjami rodziców i dzieci oraz późniejszym rozwojem osobowości nie są w stanie rozwikłać zależności przyczynowych. Choć sposób wychowywania małych dzieci może mieć wpływ na rozwój osobowości, możliwe jest również, że same metody wychowawcze kształtowane są po części przez cechy dzieci lub przez zdeterminowane genetycznie właściwości rodziców, co razem lub oddzielnie również może wpływać na późniejszy rozwój osobowości dziecka”.

Podłużne Badanie Bliźniąt z Louisville (Wilson R.S,;1983)

trzy grupy rodzeństwa : bliźnięta MZ, bliźnięta DZ, par bliźnięta-rodzeństwo zwykłe oraz mamy korelacje rodzice-dzieci i dzieci w różnym wieku względem siebie.

Dane te mówią, że za różnice w rozwoju umysłowym mierzone we wczesnym okresie rozwoju odpowiedzialne są głównie czynniki środowiskowe, lecz wkrótce potem zaczynają ujawniać się wpływy genetyczne. Ujawnienie się czynników genetycznych widać przy porównaniu korelacji bliźniąt MZ i DZ. Świadczy o tym również wzrost korelacji bliźnięta-rodzeństwo zwykłe i średnia rodzicielska-potomstwo.

Wilson pokazał dziedziczna naturę kierunków rozwoju umysłowego

Badania podłużne nad inteligencją bliźniąt pokazują, że we wczesnym okresie dzieciństwa (od 1 roku życia) największy wpływ na różnice indywidualne maja czynniki środowiskowe. jednak pomiędzy 1 a 6 rokiem życia coraz bardziej widoczny jest wpływ czynników genetycznych. Metoda bliźnią Wpływy genetyczne występujące w 1 roku życia rozciągają się na dzieci dziewięcioletnie, lecz efekt ich zmniejsza się z roku na rok. duże znaczenie czynników genetycznych utrzymuje się w kolejnych latach życia, ponieważ ciągle ujawniają się nowe wpływy. jednak obserwowane wpływy nie maja jednolitego i płynnego charakteru.

Wiele mniej badań podłużnych dotyczy osobowości. Mimo to, źródła świadczą o tym, że we wczesnym dzieciństwie (od 14 do 20 miesiąca) zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe biorą udział w zachodzących zmianach lub ich braku (czyli ciągłości).

OSOBOWOŚĆ

Wyniki badań przeprowadzonych na dzieciach, nastolatkach i młodych osobach dorosłych wykazują , że wpływ genów na osobowość określoną testami samoopisowymi jest istotny - waha się od 30 do 50% (Loehlin;1992).

wspólne środowisko ma niewielkie znaczenie w kontekście różnic indywidualnych w osobowości, co sugeruje, że wychowywanie się w tej samej rodzinie nie zwiększa podobieństwa pomiędzy członkami rodziny (Plomin i Daniels;1987).

Mimo wszystko większość wariancji jest pochodzenia środowiskowego, nawet dla najbardziej odziedziczalnych cech osobowości, tylko że wynika ona ze specyficznego środowiska. Wpływ czynników genetycznych i środowiskowych na różnice indywidualne badany był także dla średniego i starszego wieku .

---