Materiały do nauki gramatyki języka rosyjskiego

CZĘŚĆ I

CZASOWNIK

(глагол)

WSTĘP

 

Nauka gramatyki jest ważnym elementem nauki języka. Wypowiedź poprawna gramatycznie jest łatwiejsza do zrozumienia, nie budzi nieporozumień, sprzyja więc przepływowi informacji i ułatwia komunikację, a co więcej, budzi pozytywny obraz mówiącego jako osoby dokładnej, wykształconej i rzetelnej. Trzeba, więc dbać równolegle o płynność i zrozumiałość wypowiedzi oraz o jej poprawność gramatyczną, gdyż nie są to umiejętności wykluczające się.

Niniejsza publikacja przeznaczona jest dla uczniów, studentów i wszystkich uczących się języka rosyjskiego, którzy posiadają średnią znajomość języka i chcą sobie utrwalić i pogłębić wiadomości o czasowniku.

Czasownik to część mowy pełniący w zdaniu funkcję orzeczenia, zaś orzeczenie jest najważniejszą częścią zdania. To ono decyduje o tym, że dane wypowiedzenie klasyfikujemy jako zdanie lub równoważnik, dlatego też o orzeczeniu mówi się, że pełni funkcję zdaniotwórczą.

W części teoretycznej omówione są: bezokolicznik, czasowniki dokonane i niedokonane, strony, tematy czasownika, a także czasy (teraźniejszy, przeszły i przyszły) i tryby (przypuszczający i rozkazujący). Przedstawione wiadomości teoretyczne poparte są licznymi przykładami, które pozwolą łatwiej przyswoić omawiane zagadnienia. W części tej zawarty jest także materiał językowy, który obejmuje najczęściej używane czasowniki rosyjskie rządzące innym przypadkiem niż w języku polskim. Czasowniki podane są w tabeli w formie bezokolicznika. W celu zilustrowania funkcjonowania konstrukcji czasownikowych, przytoczone są odpowiednie przykłady zdaniowe.

Utrwalić nabyte wiadomości o czasowniku pomogą zamieszczone ćwiczenia.

Materiały do nauki gramatyki omawiające czasownik można wykorzystać na zajęciach szkolnych, pozalekcyjnych i lektoratach dla studentów.

 

 

CZASOWNIK

(глагол)

 

Czasownikiem nazywamy odmienną część mowy, która oznacza czynność wykonywaną przez przedmiot, lub stan, w którym przedmiot się znajduje. Czasownik odpowiada na pytania: что делает предмет? (co robi przedmiot?), что делается с предметом? (co dzieje się z przedmiotem?), в каком состоянии находится предмет? (w jakim stanie znajduje się przedmiot?), np.

Каменщик строит дом (что делает каменщик?).

Вода испаряется (что происходит с водой?).

Ребёнок спит (в каком состоянии находится ребёнок?).

W zdaniu czasownik pełni funkcję orzeczenia i zgadza się z podmiotem w liczbie i osobie, a w czasie przeszłym także i w rodzaju, np. рабочий перевыполнил план.

 

BEZOKOLICZNIK

(инфинитив)

 

Formą podstawową czasownika jest bezokolicznik (неопределённая форма глагола - инфинитив), który nazywa czynność lub stan bez uwzględnienia osoby, czasu i trybu.

Odpowiada na pytanie:

что делать? что сделать?

 

W języku rosyjskim rozróżniamy następujące formy bezokoliczników:

1)      Bezokoliczniki zakończone na -ть (po samogłosce);

jest to najliczniejsza grupa czasowników. Tylko kilka bezokoliczników na -ть ma temat kończący się na spółgłoskę, np.: грызть, попасть, красть.

W języku polskim odpowiadają im czasowniki zakończone na -ć, np.: читать - czytać, летать - latać itp.

2)      Bezokoliczniki zakończone na -ти (po spółgłosce; których temat kończy się na spółgłoski с, з, д lub й);

Zakończenie -ти jest zawsze akcentowane, z wyjątkiem czasowników z przedrostkami вы-. W tych czasownikach akcent zawsze pada na przedrostek, np.: выйти.

Odpowiadają im w języku polskim czasowniki na -ść (-źć), np.: нести - nieść, вести - wieść, везти - wieźć, пойти - pójść.

3)      Bezokoliczniki zakończone na -чь (niewielka grupa - po samogłoskach);

odpowiadają im w języku polskim czasowniki zakończone na -c, np.: печь - piec, лечь - lec, стеречь - strzec, мочь - móc, помочь - pomóc.

Zakończenie tych czasowników ulega wymianie - ч : к lub ч : г (печь - пеку; мочь - могу).

Forma bezokolicznika na -чь jest jego tematem.

Uwagi:

W czasownikach zwrotnych po końcówkach -ть, -ти i -чь dodajemy partykułę -ся lub -сь, np.: умывать - умываться; нести - нестись; печь - печься. Partykułę tę piszemy łącznie z bezokolicznikiem; odpowiada ona w języku polskim zaimkowi zwrotnemu się, który pisze się oddzielnie, np.: myć się. Przy odmianie czasowników zwrotnych dodajemy do końcówek partykułę: -ся (po spółgłoskach), -сь (po samogłoskach)

 

CZASOWNIKI DOKONANE I NIEDOKONANE

(глаголы совершенного и несовершенного вида)

 

W języku rosyjskim, podobnie jak w języku polskim, rozróżniamy czasowniki dokonane (совершенный вид) i niedokonane (несовершенный вид).

Czasowniki dokonane wskazują, że czynność została lub zostanie wykonana, i odpowiadają na pytanie что сделать? (co zrobić?), np.: написать, сделать, рассказать.

Czasowniki dokonane mają formy czasu przeszłego i przyszłego prostego (nie mają czasu teraźniejszego).

Od czasowników niedokonanych tworzymy czasowniki dokonane przy pomocy:

          przedrostków на-, с-, из- (ис-), про-, вы-:

писать - написать бить - избить печь - испечь

читать - прочитать лечить - вылечить

          przyrostka -ну-:

кивать - кивнуть привыкать - привыкнуть

          innych tematów:

брать - взять ловить - поймать

говорить - сказать класть - положить

 

Czasowniki niedokonane wskazują, że czynność była wykonywana, wykonuje się lub będzie wykonywana, i odpowiadają na pytanie что делать? (co robić?), np.: писать, делать, рассказывать.

Czasowniki niedokonane mają formy czasu teraźniejszego, przeszłego i przyszłego złożonego.

Czasowniki bez przedrostka są w większości czasownikami niedokonanymi, np.: знать, писать, беречь, сидеть.

Czasowniki	Czas teraźniejszy	Czas przeszły	Czas przyszły
dokonane	решаю	решал	буду решать
niedokonane	________	решил	решу

 

Czasowniki dokonane tworzą się najczęściej przez dodanie do postaci niedokonanej przedrostków, np.: читать - czasownik niedokonany, lecz дочитать, прочитать, перечитать - czasowniki dokonane.

Są też czasowniki dokonane bez przedrostków, jak, np.: дать, начать, решить, встретить, лечь, сесть i inne. Od tych czasowników tworzy się czasowniki niedokonane najczęściej przez dodanie przyrostków:

-ыва- - высказать - высказывать

-ива- - разбить - разбивать

-ева- - созреть - созревать

W niektórych czasownikach przy tworzeniu postaci niedokonanej zachodzi wymiana samogłosek w rdzeniu, np.:

о : а выбросить - выбрасывать опоздать - опаздывать

е : и стереть - стирать зажечь - зажигать умереть - умирать

Nieliczna grupa czasowników występuje w postaci niedokonanej i dokonanej:

атаковать (atakować, zaatakować) жениться (żenić się, ożenić się)

организовать (organizować, zorganizować)

 

STRONY CZASOWNIKA

(залоги глагола)

 

Rozróżniamy trzy strony czasownika: czynną, bierna, zwrotną.

Strona czynna (действительный залог).

Podmiot jest wykonawcą czynności przechodzącej na przedmiot w dopełnieniu bliższym. Stronę czynną wyrażają czasowniki przechodnie.

Тучи покрыли всё небо. Девочка читает книгу.

Рабочие стоят дом. (Robotnicy budują dom.)

Strona bierna (страдательный залог)

Podmiot doświadcza skutków czynności wykonywanej przez przedmiot wskazany w dopełnieniu.

Маленькая лампа освещала комнату. - Комната освещалась маленькой лампой.

Рабочие строят дом. - Дом строиться (кем?) рабочими. (Dom jest budowany przez robotników)

Przy zamianie strony czynnej na bierną dawne dopełnienie bliższe staje się podmiotem, a dawny podmiot - dopełnieniem w narzędniku.

Strona zwrotna (возвратный залог)

Podmiot wykonuje czynność wyrażoną w orzeczeniu i jednocześnie doświadcza jej skutków.

Павел моет младшего брата. - Павел моется каждый день.

Аня одевает маленького брата. - Аня одевается всегда модно и со вкусом.

 

TRYBY I CZASY

(наклонения и времена)

 

W języku rosyjskim rozróżniamy trzy tryby:

1)      oznajmujący (изъявительное наклонение), np.: он работает, я уезжаю;

2) przypuszczający (warunkowy) (сослагательное наклонение), np.: он работал бы, я уехал бы;

3)      rozkazujący (повелительное наклонение), np.: работай, уезжай.

 

Formy trybu oznajmującego

Tryb oznajmujący ma trzy czasy: czas teraźniejszy (настоящее время), czas przeszły (прошедшее время), czas przyszły (будущее время).

 

CZAS TERAŹNIEJSZY

(настоящее время)

 

Czas teraźniejszy oznacza, że czynność odbywa się jednocześnie w momencie mowy, tj. wtedy, kiedy się o niej mówi. Czas teraźniejszy używa się i dla oznaczenia takiej czynności, która odbywa się ciągle, zawsze - человек дышит лёгкими.

W zależności od końcówek czasu teraźniejszego (i równego mu czasu przyszłego prostego) czasowniki w języku rosyjskim dzielimy na dwie koniugacje.

 

I koniugacja (первое спряжение)

 

Do I koniugacji należą wszystkie czasowniki zakończone na -ти (нести), -чь (беречь) oraz z niedużymi wyjątkami, czasowniki na -ть, w których przed zakończeniem występują samogłoski inne niż и (читать), a więc samogłoski а (я), е, ы, у (ю), о.

        Tylko kilka czasowników zakończonych na -ить należy do I koniugacji: жить, пить, шить, бить, вить, лить, брить.

        Wszystkie czasowniki na -еть (краснеть), oprócz: смотреть, видеть, ненавидеть, терпеть, обидеть, вертеть, зависеть, блестеть, глядеть, лететь, висеть.

        Wszystkie czasowniki na -ать (отвечать), oprócz: дышать, слышать, держать, гнать, визжать, лежать, спать, молчать, кричать, стучать, жужжать i wszystkie inne utworzone od nich przy pomocy przedrostków.

 

1)      W czasownikach na -ова-ть, -ева-ть w czasie teraźniejszym zamiast przyrostków -ова-, -ева- pojawia się przyrostek -у (-ю), np.:

танцевать - я танцую, ты танцуешь...мы танцуем...

тосковать - я тоскую, ты тоскуешь... мы тоскуем...

волноваться - я волнуюсь, ты волнуешься... мы волнуемся...

радоваться - я радуюсь, ты радуешься...мы радуемся...

 

2)      W czasownikach na -чь w czasie teraźniejszym następuje wymiana spółgłosek: w 1 osobie liczby pojedynczej i 3 osobie liczby mnogiej temat kończy się na к lub г, a w pozostałych osobach liczby pojedynczej i liczby mnogiej ч lub ж (к : ч, г : ж), np. :

мочь - я могу - ты можешь - они могут печь - я пеку - ты печёшь - они пекут

 

	читать	везти	końcówki
я l.poj. ты он   мы l.mn. вы они	читаю читаешь читает   читаем читаете читают	везу везёшь везёт   везём везёте везут	-ю, -у -ешь, -ёшь -ет, -ёт   -ем, -ём -ете, -ёте -ют, -ут

Należy zapamiętać:

1)      W 2 osobie liczby pojedynczej piszemy na końcu ь.

2)      W końcówkach osobowych (oprócz 1 osoby liczby pojedynczej i 3 osoby liczby mnogiej) występuje е lub ё (pod akcentem).

3)      3 osoba liczby mnogiej ma końcówki -ут, -ют.

 

W I koniugacji końcówki -у, -ут występują po twardej spółgłosce oraz po ж, ч, ш, щ, np.: пишу, пишут; везу, везут;

zaś końcówki -ю, -ют po samogłosce, po ь oraz po miękkich р,л, np.: знаю, знают; бью, бьют; полю, полют.

Wymiany spółgłosek (чередование согласных)

 

 

W języku rosyjskim, podobnie jak w polskim, w wielu czasownikach następuje przy odmianie wymiana końcowej spółgłoski tematu.

1)      Czasowniki I koniugacji na -ать z tematem czasu teraźniejszego zakończonym na spółgłoskę wargową б, п, м, в, ф i z końcówką -ю w 1 osobie liczby pojedynczej, głoskę л uzyskują we wszystkich osobach czasu teraźniejszego, np.:

дремать - дремлю - дремлешь колебать - колеблю - колеблешь

щипать - щиплю - щиплешь сыпать - сыплю - сыплешь

 

2)      W temacie bezokolicznika - jedna spółgłoska, a w temacie czasu teraźniejszego (w obu liczbach, we wszystkich osobach) - inna spółgłoska.

 

wymieniające się spółgłoski	bezokolicznik	czas teraźniejszy (lub przyszły prosty)
с - ш х - ш   з - ж   т - ч к - ч   т - щ ст - д   ск - щ	писать пахать махать резать доказать хлопотать плакать кликать роптать класть прясть искать плескать	пишу, пишешь... пишут пашу, пашешь... пашут машу, машешь... машут режу, режешь...режут докажу, докажешь... докажут хлопочу, хлопочешь...хлопочут плачу, плачешь...плачут кличу, кличешь... кличут ропщу, ропщешь... ропщут кладу, кладёшь... кладут пряду, прядешь... прядут ищу, ищешь... ищут плещу, плещешь... плещут

 

3)      Czasowniki na -чь mają w czasie teraźniejszym (lub przyszłym prostym) na końcu tematu к - ч, г - ж: w 1 osobie liczby pojedynczej i w 3 osobie liczby mnogiej г lub к, a w pozostałych osobach liczby pojedynczej i liczby mnogiej ж, wymieniające się z г lub ч wymieniające się z к.

wymieniające się spółgłoski	bezokolicznik	czas teraźniejszy (lub przyszły prosty)
г - ж       к - ч	мочь беречь стеречь запрячь печь увлечь обречь	могу, можешь... могут берегу, бережёшь... берегут стерегу, стережёшь... стерегут запрягу, запряжешь... запрягут пеку, печёшь... пекут увлеку, увлечёшь... увлекут обреку, обречёшь... обрекут

II koniugacja (второе спряжение)

 

Do II koniugacji należą czasowniki zakończone na -ить, (z wyjątkiem podanych czasowników, należących do koniugacji I - жить, пить, шить, бить, вить, лить, брить) oraz czasowniki na: -еть, -ать.

Do II koniugacji należy nieliczna grupa czasowników z inną samogłoską przed -ть niż и. Są to najczęściej spotykane czasowniki:

na -ять: na -ать: na -еть:

стоять визжать лежать блестеть глядеть

гнать мчать вертеть лететь

держать молчать видеть смотреть

жужжать спать висеть терпеть

дышать слышать

кричать стучать

 

Wszystkie pozostałe czasowniki na -ть oraz wszystkie czasowniki na -ти i -чь należą do I koniugacji.

 

	говорить	кричать	końcówki
я l.poj. ты он   мы l.mn. вы они	говорю говоришь говорить   говорим говорите говорят	кричу кричишь кричит   кричим кричите кричат	-ю, -у -ишь -ит,   -им, -ите -ат, -ят

Należy zapamiętać:

1)      W 2 osobie liczby pojedynczej piszemy na końcu ь.

2)      W końcówkach osobowych (oprócz 1 osoby liczby pojedynczej i 3 osoby liczby mnogiej) występuje и.

3)      3 osoba liczby mnogiej ma końcówki -ат, -ят.

W II koniugacji końcówki -ю, -ят występują po samogłosce i po spółgłoskach miękkich, np.: строю, строят; говорю, говорят; люблю, любят;

zaś -у, -ат po ж, ч, ш, щ, np.: держу, держат; слышу, слышат; молчу, молчат.

 

Wymiany spółgłosek (чередование согласных)

 

Należy pamiętać, że w niektórych czasownikach II koniugacji następuje wymiana spółgłosek.

1)      Czasowniki II koniugacji o tematach czasu teraźniejszego zakończonych na spółgłoski wargowe б, п, м, в, ф uzyskują w 1 osobie liczby pojedynczej głoskę л, która nie występuje w innych osobach czasu teraźniejszego i w czasie przeszłym, np.:

кормить - кормлю - кормишь - кормят лепить - леплю - лепишь - лепят

готовить - готовлю - готовишь - готовят грабить - граблю - грабишь - грабят

графить - графлю - графишь - графят 

2. W temacie czasownika w 1 osobie liczby pojedynczej - jedna spółgłoska, a w pozostałych osobach liczby pojedynczej i we wszystkich osobach liczby mnogiej, a także w bezokoliczniku - inna spółgłoska.

wymieniające się spółgłoski	bezokolicznik	czas teraźniejszy (lub przyszły prosty)
с - ш     з - ж   д - ж     т - ч т - щ     ст - щ	просить носить украсит возить грузить ходить сидеть видеть молотить светить смутить прекратить грустить блестеть пустить	прошу, просишь... просят ношу, носишь... носят украшу, украсишь... украсят вожу, возишь... возят гружу, грузишь... грузят хожу, ходишь... ходят сижу, сидишь... сидят вижу, видят... видят молочу, молотишь... молотят свечу, светишь... светят смущу, смутишь... смутят прекращу, прекратишь... прекратят грущу, грустишь... грустят блещу, блестишь... блестят пущу, пустишь... пустят

 

Koniugacja czasowników zwrotnych

 

Odmiana czasowników zwrotnych różni się od czasowników niezwrotnych jedynie tym, że do końcówek dodajemy partykułę -ся po spółgłoskach lub -сь po samogłoskach.

Partykuła -ся i jej wariant -сь odpowiadają polskiemu zaimkowi zwrotnemu się, ale piszemy je w języku rosyjskim zawsze łącznie, np.: я занимаюсь, ты занимаешься

 

	мыться	учиться
я l.poj. ты он   мы l.mn. вы они	моюсь моешься моется   моемся моетесь моются	учусь учишься учится   учимся учитесь учатся

Należy zapamiętać:

1)      Partykułę -ся, -сь piszemy zawsze łącznie z czasownikiem.

2)      Po spółgłosce piszemy -ся, po samogłosce -сь.

3)      W 2 osobie liczby pojedynczej przed partykułą piszemy ь.

 

Nie wszystkim czasownikom z partykułą -ся odpowiadają w języku polskim czasowniki zwrotne, np.: бороться - walczyć; возвращаться - wracać.

Nie wszystkim polskim czasownikom zwrotnym odpowiadają w języku rosyjskim czasowniki z partykułą -ся, np.: богатеть - bogacić się; дружить - przyjaźnić się

Niektórym czasownikom z zaimkiem себя, odpowiadają w języku polskim czasowniki zwrotne:

вести себя - zachowywać się выдать себя - zdradzić się

ранить себя - zranić się чувствовать себя - czuć się

Czasowniki nieregularne (разноспрягаемые глаголы)

 

Należy zapamiętać odmianę kilku czasowników nieregularnych. Są to: хотеть, есть, быть, бежать. Do czasowników nieregularnych należy również czasownik дать, który odmienia się w czasie przyszłym.

 

	хотеть	есть	бежать	дать
я l.poj. ты он   мы l.mn. вы они	хочу хочешь хочет   хотим хотите хотят	ем ешь ест   едим едите едят	бегу бежишь бежите   бежим бежите бегут	дам дашь даст   дадим дадите дадут

Czasownik быть ma w czasie teraźniejszym tylko jedną formę есть (liczba pojedyncza i liczba mnoga). Formę tę w języku współczesnym spotyka się jednak bardzo rzadko. Używa się jej dla oznaczenia 3 osoby zarówno liczby pojedynczej, jak i mnogiej, np.: У меня есть книга. У меня есть книги.

Wszystkie czasowniki nieregularne z przedrostkami odmieniają się tak samo, jak czasowniki nieregularne bez przedrostków, np.: захотеть jak хотеть; поесть, съесть, доесть jak есть itp.

CZAS PRZESZŁY

(прошедшее время)

 

Czas przeszły oznacza, że czynność odbywała się do momentu mowy.

W języku rosyjskim czasownik w czasie przeszłym odmienia się przez liczby (pojedynczą i mnogą) oraz przez rodzaje (tylko w liczbie pojedynczej), natomiast - w odróżnieniu od języka polskiego - nie odmienia się przez osoby, które określa się za pomocą zaimków osobowych. Z tego też względu te ostatnie stanowią w języku rosyjskim niezbędny element składowy czasu przeszłego, np.:я работал - pracowałem; ты работал - pracowałeś.

Należy pamiętać, że w czasie przeszłym rodzaj męski liczby pojedynczej nie ma końcówki, to znaczy jest równy tematowi, rodzaj żeński ma końcówkę -а, rodzaj nijaki -о, natomiast w liczbie mnogiej wszystkie rodzaje maja końcówkę -и.

Czas przeszły tworzymy od tematu bezokolicznika, do którego dodajemy w liczbie pojedynczej dla rodzaju męskiego zakończenie -л, dla rodzaju żeńskiego -ла, dla rodzaju nijakiego -ло, w liczbie mnogiej dla wszystkich trzech rodzajów -ли.

ЧИТА(Ть) + Л +ЛА + ЛО +ЛИ

temat + przyrostek л + końcówki rodzajowe

 

Tak tworzymy formy czasu przeszłego od większości czasowników rosyjskich, których temat bezokolicznika kończy się na samogłoskę. Przed sufiksem -л zawsze zachowuje się ta samogłoska, która stoi w bezokoliczniku na -ть.

я я я

ты читал ты читала ты читало

он он он

 

мы девушки

вы читали читали

они мальчики

Uwagi:

W liczbie mnogiej w języku rosyjskim nie rozróżniamy rodzajów. Istnieje tylko jedna forma czasownika, np.:

ученики uczennice stały

ученицы стояли uczniowie stali

столы stoły stały

 

Czasowniki zakończone na -сти, (-зти), -сть (-зть), -чь tworzą czas przeszły nieco inaczej: od temat czasu teraźniejszego i nie posiadają w rodzaju męskim liczby pojedynczej przyrostka -л.

 

Bezokolicznik	3 osoba czasu teraźniejszego l.mn. z wydzieleniem tematu	Czas przeszły
				Liczba pojedyncza			Liczba mnoga
				rodzaj męski	rodzaj żeński	rodzaj nijaki	wszystkie rodzaje
беречь	берег-ут	берёг	берегла	берегло	берегли
везти	вез-ут	вёз	везла	везло	везли
лезть	лез-ут	лез	лезла	лезло	лезли
нести	нес-ут	нёс	несла	несло	несли
печь	пек-ут	пёк	пекла	пекло	пекли
расти	раст-ут	рос	росла	росло	росли
мочь	мог-ут	мог	могла	могло	могли
грести	греб-ут	грёб	гребла	гребло	Гребли

 

Czasowniki o temacie zakończonym na spółgłoskę т lub д przybierają przyrostek -л w czasie przeszłym w rodzaju męskim, ale jednocześnie tracą we wszystkich formach tego czasu końcową spółgłoskę rdzenia, np.:

вести - ведут - вёл, вела, вело, вели; плести - плетут - плёл, плела, плело, плели.

        Czasownik расти tworzy czas przeszły od rdzenia рос-.

        Czasowniki сесть, пасть, лезть mające w czasie przyszłym formy: сел, села, село, сели; пал, пала, пало, пали; лез, лезла, лезло, лезли.

        Czasownik идти (w czasie teraźniejszym: иду, идёшь...) tworzy czas przeszły podobnie jak ma to miejsce w języku polskim, od innego rdzenia: шёл, шла, шло, шли.

        Większość czasowników dokonanych z przyrostkiem -ну- zachowują ten przyrostek w czasie przeszłym:

крикнуть - крикнул, крикнула, крикнуло, крикнули; махнуть - махнул, махнула, махнуло, махнули;

толкнуть - толкнул, толкнула, толкнуло, толкнули; мигнуть - мигнул, мигнула, мигнуло, мигнули;

Ale niektóre czasowniki dokonane na -нуть (i pochodne) tracą w czasie przeszłym przyrostek -ну-, np.:

возникнуть - возник, возникла, возникло, возникли; исчезнуть - исчез, исчезла, исчезло, исчезли;

промокнуть - промок, промокла, промокло, промокли; умолкнуть-умолк, умолкла, умолкло, умолкли;

достигнуть - достиг, достигла, достигло, достигли;

Czasowniki te należy zapamiętać. Wszystkie te czasowniki - przedrostkowe, ale we współczesnym języku czasowników od tych rdzeni bez przedrostków w większości nie używa się.

        Czasowniki niedokonane z przyrostkiem -ну- zwykle tracą ten przyrostek w czasie przeszłym:

мёрзнуть - мёрз, мёрзла, мёрзло, мёрзли; гибнуть - гиб, гибла, гибло, гибли;

мокнуть - мок, мокла, мокло, мокли; гаснуть - гас, гасла, гасло, гасли;

слепнуть - слеп, слепла, слепло, слепли; пахнуть - пах, пахла, пахло, пахли;

глохнуть - глох, глохла, глохло, глохли. вянуть - вял, вяла, вяло, вяли;

крепнуть - креп, крепла, крепло, крепли; зябнуть - зяб, зябла, зябло, зябли;

Wszystkie wymienione czasowniki niedokonane po dołączeniu przedrostków stają się czasownikami

dokonanymi i także nie maja przyrostka -ну- w czasie przeszłym, np: цветы увяли; огни погасли; товарищ погиб; больной оглох, ослеп; я озяб; дети окрепли; вода замёрзла; цветы запахли.

        W czasownikach, które nie zachowują w czasie przeszłym przyrostka -ну- (привык, мёрз) nie ma -л w rodzaju męskim. W rodzaju żeńskim, nijakim i liczbie mnogiej przyrostek -л jest: привыкла, привыкло, привыкли; мёрзла, мёрзло, мёрзли.

        Po spółgłoskach (з, с, б, п, г, к, х) w rodzaju męskim nie występuje -л (засох, исчез, ослеп).

        Czasowniki: тонуть, гнуть, тянуть zachowują w czasie przeszłym przyrostki -ну-: тонул, гнул, тянул.

        Czasowniki, które mają -ере- w bezokoliczniku, nie zachowują w czasie przeszłym samogłoski -e, która stoi przed sufiksem -ть i mają następujące formy:

умереть - умер, умерла, умерло, умерли стереть - стёр, стёрла, стёрло, стёрли.

запереть - запер, заперла, заперло, заперли;

W rodzaju męskim nie ma przyrostka -л (запер, умер, стёр); w rodzaju żeńskim, nijakim i liczbie mnogiej przedrostek -л jest (заперла, заперло, заперли).

        Czasownik есть w czasie przeszłym ma formy - ел, ела, ело, ели.

        Przy odmianie czasownika жечь w rodzaju żeńskim, nijakim i w liczbie mnogiej traci się е - жёг, жгла, жгло, жгли, tak jak i w czasie teraźniejszym (жгу, жжёшь, жжёт, жжём, жжёте, жгут).

Przy tworzeniu czasu przeszłego czasowników zwrotnych dodajemy do form czasu przeszłego partykułę -ся lub -сь.

r. męski r. żeński r. nijaki liczba mnoga

купался купалась купалось купались

занимался занималась занималось занимались

CZAS PRZYSZŁY

(будущее время)

 

W języku rosyjskim, podobnie jak i w języku polskim, rozróżniamy czas przyszły prosty (будущее простое время) i złożony (будущее сложное время).

Czas przyszły prosty mają czasowniki dokonane, np.: я принесу, прочту, сделаю, напишу.

Czas przyszły prosty ma końcówki osobowe czasu teraźniejszego, np.: я прочитаю (читаю), ты прочитаешь (читаешь), они прочитают (читают) itp.

Czas przyszły złożony tworzymy od czasowników niedokonanych, z form czasu przyszłego od słowa posiłkowego быть (być) połączonych z bezokolicznikiem, np.:

я буду мы будем

ты будешь читать вы будете читать

он будет они будут

Uwaga:

W odróżnieniu od języka polskiego w języku rosyjskim nie używa się form czasu przyszłego złożonego z form czasu przyszłego od słowa posiłkowego быть i imiesłowu, tj. form typu: będę czytał, będziemy chodzili.

 

Koniugacja czasowników w czasie przyszłym

 

Liczba	Czas przyszły
		czasowniki dokonane		czasowniki niedokonane
		I koniugacja	II koniugacja	I koniugacja i II koniugacja
pojedyncza	я принесу ты принесёшь он принесёт	я увижу ты увидишь он увидит	я буду ты будешь читать, говорить он будет
mnoga	мы принесём вы принесёте они принесут	мы увидим вы увидите они увидят	мы будем вы будете читать, говорить они будут

 

Trudniejsze formy czasu przyszłego niektórych czasowników:

сесть - я сяду, ты сядешь, он сядет, мы сядем, вы сядете, они сядут

лечь - я лягу, ты ляжешь, он ляжет, мы ляжем, вы ляжете, они лягут

снять - я сниму, ты снимешь, он снимет, мы снимем, вы снимете, они снимут

взять - я возьму, ты возьмёшь, он возьмёт, мы возьмём, вы возьмёте, они возьмут

начать - я начну, ты начнёшь, он начнёт, мы начнём, вы начнёте, они начнут

дать - я дам, ты дашь, он даст, мы дадим, вы дадите, они дадут

TRYB PRZYPUSZCZAJĄCY

(сослагательное наклонение)

 

Tryb przypuszczający oznacza, że czynność może nastąpić pod pewnym warunkiem.

Formy trybu przypuszczającego tworzy się z form czasu przeszłego i partykuły бы lub б. Miejsce partykuły бы (б) jest dowolne, tzn. może ona znajdować się przed czasownikiem lub po nim, może również znajdować się przed innym wyrazem.

Нам с мамой стало бы интересно, если ты бы сюда пришёл.

Я хотел бы сегодня встретиться с тобой. Я бы к тебе пришёл.

 

Partykułę бы (б) piszemy - odmiennie niż w języku polskim - zawsze oddzielnie.

TRYB ROZKAZUJĄCY

(повелительное наклонение)

 

Tryb rozkazujący wyraża prośbę, żądanie mówiącego lub pobudzenie do działania.

W trybie rozkazującym używamy tylko 2 osoby liczby pojedynczej i mnogiej.

Tryb rozkazujący tworzymy zazwyczaj od tematu czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych lub przyszłego prostego czasowników dokonanych przez dodanie końcówki trybu rozkazującego, np.: бег(ут) - бег-и; бег-и-те

Formy trybu rozkazującego w liczbie mnogiej używa się nie tylko w stosunku do wielu osób, ale i w stosunku do jednej osoby jako formy grzecznościowej.

 

I. Końcówka -й

Jeżeli temat czasu teraźniejszego kończy się na samogłoskę, dla utworzenia 2 osoby trybu rozkazującego dodajemy

-й (+ те (сь))

(ся)

читать - чита - ют читай, читайте

работать - работа - ют работай, работайте

рисовать - рису - ют рисуй, рисуйте

смеяться - сме - ют - ся смейся, смейтесь

 

        Czasowniki jednosylabowe - бить, вить, лить, пить, шить tworzą tryb rozkazujący na -й: бей - бейте; вей - вейте; лей - лейте; пей - пейте; шей - шейте;

        Czasowniki jednosylabowe - выть, мыть, рыть, петь tworzą tryb rozkazujący na -й: вой - войте; мой - мойте; рой - ройте; пой - пойте;

(ale жить - живи - живите; плыть - плыви - плывите)

        Czasowniki niedokonane z przyrostkiem -ва- zachowują ten przyrostek w trybie rozkazującym (nie ma go w czasie teraźniejszym), np.:

признавать - признают признавай, признавайте

отдавать - отдают отдавай, отдавайте

вставать - встают вставай, вставайте

        Tryb rozkazujący od czasownika ехать - поезжай, поезжайте!

 

II. Końcówka -и

Jeżeli temat czasu teraźniejszego (lub przyszłego prostego) kończy się na spółgłoskę, a akcent w 1-ej osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego (lub przyszłego prostego) pada na końcówkę, wówczas dodajemy

-и (+ те (сь))

(сь)

идти - иду - идут иди, идите

молчать - молчу, молчат молчи, молчите

учить - учу, учат учи, учите

сказать - скажу, скажут скажи, скажите

бежать - бегу, бегут беги, бегите

 

Jeżeli temat czasu teraźniejszego kończy się na grupę spółgłosek, a akcent w 1-ej osobie nie pada na końcówkę, to w trybie rozkazującym występuje nie akcentowana końcówka -и:

запомнить - запомню, запомнят запомни, запомните

прыгнуть - прыгну, прыгнут прыгни, прыгните

помнить - помню, помнят помни, помните

 

Por.: тяни - вытяни; иди - выйди.

 

III. Końcówka -ь

Jeżeli temat czasu teraźniejszego lub przyszłego prostego kończy się na jedną spółgłoskę, a akcent w 1-ej osobie liczby pojedynczej pada na temat, wówczas do tematu dodajemy

-ь (+ те (сь))

(ся)

 

        Końcowa spółgłoska jest miękka oprócz ж, ш, które są zawsze twarde.

        Po ч, ж piszemy w tych formach również znak miękki.

бросить - брошу, бросят брось, бросьте

броситься - брошусь, бросятся бросься, бросьтесь

плакать - плачу, плачут плачь, плачьте

ответить - отвечу, ответят ответь, ответьте

резать - режу, режут режь, режьте

встать - встану, встанут встань, встаньте

Uwagi:

        Czasowniki мочь, хотеть, видеть, слышать nie tworzą tryby rozkazującego.

        Czasowniki лечь, есть tworzą tryb rozkazujący: ляг (лягте), ешь (ешьте).

• W czasownikach zwrotnych do końcówki dodajemy partykułę -ся lub -сь: готовиться - готовься, готовьтесь!

• 2 osobę liczby mnogiej tworzymy przez dodanie do formy 2 osoby liczby pojedynczej trybu rozkazującego -те (сь): отвечай - отвечайте; сядь - сядьте; улыбнись - улыбнитесь.

        W 1-ej osobie liczby mnogiej w trybie rozkazującym opuszczany jest w języku rosyjskim zaimek osobowy, może też być dodana do formy osobowej partykuła -те lub słowa давай, давайте:

пойдём - пойдёмте (idźmy) споём - споёмте (zaśpiewajmy)

давай напишем - давайте напишем давай писать - давайте писать

        Czasowniki пойти, поехать mają obok пойдём, поедем formy 1 osoby liczby mnogiej trybu rozkazującego пошли, поехали.

        Formę trybu rozkazującego dla 3 osoby liczby pojedynczej i mnogiej tworzymy, dodając do wyrazu пусть (lub potocznego пускай) formy 3 osoby czasu teraźniejszego lub przyszłego prostego, np.:

Пусть (пускай) Адам решит задачу. (Niech Adam rozwiąże zadanie)

Пусть (пускай) ученики напишут заявление. (Niech uczniowie napiszą podanie)

Пусть (пускай) он позвонит мне сегодня. (Niech on zadzwoni do mnie dzisiaj)

CZASOWNIKI ROSYJSKIE Z UWZGLĘDNIENIEM REKCJI

W ZESTAWIENIU Z JĘZYKIEM POLSKIM

 

CZASOWNIKI ROSYJSKIE	CZASOWNIKI POLSKIE
1	2
аплодировать кому? чему? Молодёжь аплодировала выступлению друга.	oklaskiwać kogo? co? Młodzież oklaskiwała wystąpienie kolegi.
беспокоиться о ком? о чём? Инженер беспокоится о своём проекте.	niepokoić się, martwić się o kogo? co? Inżynier niepokoi się o swój projekt.
благодарить кого? что? за что? Благодарите судьбу за спасение.	dziękować komu? czemu? za co? Dziękujcie losowi za ocalenie.
болеть чем? Больной катаром желудка соблюдает диету.	chorować na co? Chory na katar żołądka przestrzega diety.
болеть за кого? за что? Все болеют за польскую команду.	kibicować komy? Wszyscy kibicują polskiej drużynie.
бороться против кого? чего? за кого? за что? Народ боролся против оккупантов. Врач борется за жизнь больного.	walczyć przeciwko komu? czemu? za kogo? za co? Naród walczył przeciwko okupantom. Lekarz walczy o życie chorego.
быть похожим на кого? на что? Мой брат похож на отца.	być podobnym do kogo? Mój brat podobny jest do ojca.
вооружить кого? что? чем? Матросов вооружили пистолетами.	uzbroić, wyposażyć kogo? co? w co? Marynarzy uzbrojono w pistolety.
голосовать за кого? за что? Мы будем голосовать за этого кандидата. Все рабочие голосовали за резолюцию.	głosować za kogo? za czym? Będziemy głosowali na tego kandydata. Wszyscy robotnicy głosowali za rezolucją.
гордиться кем? чем? Спортсмены гордятся своими результатами.	być dumnym z kogo? z czego? Sportowcy są dumni ze swoich wyników.
готовиться к чему? Спортсмены готовятся к соревнованиям. Я готовился к занятиям.	przygotowywać się do czego? Sportowcy przygotowują się do zawodów. Przygotowywałem się do zajęć.
дорожить кем? чем? Надо дорожить хорошими специалистами.	cenić kogo? co? Należy cenić dobrych specjalistów.
достигнуть чего? Я хочу достигнуть своей цели.	osiągnąć co? Chcę osiągnąć swój cel.
жалеть кого? что? о ком? о чём?   Я жалею потерянную книгу.	żałować kogo? czego? ubolewać, litować się nad kim? nad czym? Żałuję zgubionej książki.
ждать кого? чего? кого? что? Пассажиры ждут поезда. Я жду знакомую девушку.	czekać na kogo? na co? Pasażerowie czekają na pociąg. Czekam na znajomą dziewczynę.
жениться на ком? Я женюсь на сестре друга.	ożenić się (żenić się) z kim? Ożenię się z siostrą kolegi.
жертвовать кем? чем? Он жертвует своим свободным временем.	ofiarowywać kogo? co? On poświęca swój wolny czas.
1	2
заботиться о ком? о чём? Я забочусь о своём здоровье. Родители заботятся о детях.	troszczyć się, dbać o kogo? o co? Dbam o swoje zdrowie. Rodzice troszczą się o dzieci.
зайти к кому? Я забыл зайти к другу.	wstąpić do kogo? Zapomniałem wstąpić do kolegi.
зайти за кем? за чем? Петя, возвращаясь из школы, зашёл в магазин за хлебом.	wstąpić po kogo? co? Piotr, wracając ze szkoły do domu, wstąpił do sklepu po chleb
звонить кому? Вчера я звонил подруге в Париж.	dzwonić do kogo? Dzwoniłem wczoraj do przyjaciółki do Paryża.
злоупотреблять чем? Вы злоупотребляете нашим доверием.	nadużywać czego? Nadużywacie naszego zaufania.
извинить кого? за что? Извините меня за долгое молчание.	wybaczyć, przebaczyć komu? co? Proszę mi wybaczyć długie milczenie.
извиниться перед кем? Мальчик извинился перед прохожим.	przeprosić kogo? Chłopiec przeprosił przechodnia.
изменить кому? чему? Юноша изменил своим идеалам.	zdradzić kogo? co? Młodzieniec zdradził swoje ideały.
изучать что? Мы все охотно изучаем иностранные языки.	uczyć się czego? studiować, badać co? Wszyscy chętnie uczymy się języków obcych.
искать кого? что? В книжном магазине я искал нужную книгу.	szukać kogo? czego? W księgarni szukałem potrzebnej książki.
лишиться кого? чего? Я лишусь этой оказии.	stracić, utracić kogo? co? Stracę tę okazję.
мстить кому? чему? за что? Враг мстил населению за помощь партизанам.	mścić się na kim? za co? Wróg mścił się na ludności za pomoc partyzantom.
нуждаться в ком? в чём? Я нуждаюсь в деньгах. Больной нуждается в помощи.	potrzebować kogo? czego? Potrzebuje pieniędzy. Chory potrzebuje pomocy.
обвинить кого? в чём? Его обвинили в преступлении.	oskarżyć kogo? o co? Oskarżono go o przestępstwo.
обеспечить кого? что? кем? чем? Я обеспечу тебя всем необходимым.	zaopatrzyć kogo? co? w co? zapewnić komu? co? Zapewnię ci wszystko, co niezbędne.
обладать чем? Брат обладает чувством юмора.	mieć, posiadać co? Brat ma poczucie humoru.
обратиться к кому? за чем? Моя больная мать обратилась к врачу за помощью. Мне надо обратиться к учителю за советом.	zwrócić się do kogo? po co? o co? Moja chora matka zwróciła się do lekarza po pomoc. Muszę zwrócić się do nauczyciela po radę.
овладеть чем? За год я хорошо овладел русским языком.	opanować co? W ciągu roku dobrze opanowałem język rosyjski.
отказать кому? в чём? Ему пришлось отказать себе во всём.	odmówić, wyrzec się komu? czego? Zmuszony był odmówić sobie wszystkiego.
отправить что? кому? Я иду на почту, чтобы отправить телеграмму старшему брату.	wysłać co? do kogo? Idę na pocztę wysłać telegram do starszego brata.
писать что? кому? Пациент пишет заявление директору санатория.	pisać co? do kogo? Pacjent pisze podanie do dyrektora sanatorium.
1	2
подвергнуться чему? Не надо подвергаться опасности.	narazić się na co? Nie należy narażać się na niebezpieczeństwo.
поздравлять кого? с чем? Ученики поздравляют учительницу с Новым годом.	składać życzenia, gratulować z okazji czego? Uczniowie składają nauczycielce życzenia z okazji Nowego Roku.
подражать кому? чему? Дети подражают взрослым.	naśladować kogo? co? Dzieci naśladują dorosłych.
положиться на кого? на что? Разве можно положиться на этого человека?	zaufać komu? czemu? Czy można zaufać temu człowiekowi?
пользоваться чем? Ты должен пользоваться советами старших. Эти товары пользуются спросом.	korzystać z czego? cieszyć się czym? Powinieneś korzystać z rad starszych. Te towary cieszą się popytem.
предотвратить что? Удалось предотвратить катастрофу.	zapobiec czemu? Udało się zapobiec katastrofie.
презирать кого? что? Честные люди презирают ложь.	gardzić kim? czym? Uczciwi ludzie gardzą kłamstwem.
пренебрегать кем? чем? Сын пренебрегал советами отца.	lekceważyć kogo? co? Syn lekceważył rady ojca.
признаться в чём? Обвиняемый признался в вине. Молодой человек признался в любви.	przyznać się do czego? wyznać co? Oskarżony przyznał się do winy. Młody człowiek wyznał miłość.
принадлежать кому? чему? Моя жизнь принадлежит тебе. Деньги принадлежат отцу.	należeć do kogo? Moje życie należy do ciebie. Pieniądze należą do ojca.
радоваться чему? Ребёнок радуется подарку.	cieszyć się z czego? Dziecko cieszy się z prezentu.
разбираться в чём? Моя подруга хорошо разбирается в вопросах экологии.	orientować się w czym? Moja koleżanka dobrze orientuje się w zagadnieniach ekologii.
работать кем? Мой отец работает инженером.	pracować jako kto, w charakterze kogo? Mój ojciec pracuje jako inżynier.
разочароваться в ком? в чём? Я не знала, что в друге могу разочароваться.	rozczarować się kim? czym? Nie wiedziałam, że przyjacielem mogę się rozczarować.
садиться во что? на что? Садись в кресло и смотри телевизор. Пожалуйста, садись на диван.	usiąść na czym? Usiąść na fotelu i oglądaj telewizję. Proszę, usiądź na kanapie.
славиться чем? Поляки славятся гостеприимством.	słynąć z czego? Polacy słyną z gościnności.
слушать что? Я очень люблю слушать музыку Чайковского.	słuchać czego? Bardzo lubię słuchać muzyki Czajkowskiego.
смеяться над кем? над чем? Не каждый умеет смеяться над самим собой.	śmiać się z kogo? z czego? Nie każdy umie śmiać się z siebie samego.
советоваться с кем? Я всегда советуюсь со своими родителями, когда хочу себе купить платье.	radzić się kogo? Zawsze radzę się rodziców, kiedy chcę kupić sobie sukienkę.
сомневаться в ком? в чём? Не сомневаюсь, что он больше не придёт.	wątpić w kogo? co? Nie wątpię, że on więcej nie przyjdzie.
специализироваться на чём? Фирма специализируется на продаже.	specjalizować się w czym? Firma specjalizuje się w sprzedaży.
1	2
спорить о чём? О чём вы спорите?	sprzeczać się o co? O co się sprzeczacie?
страдать чем? Мать страдает головной болью.	cierpieć, chorować na co? Matka cierpi na ból głowy.
считать кого? что? кем? чем? Я считаю этот фильм интересным.	uważać kogo? co? za kogo? co? Uważam ten film za interesujący.
тосковать по кому? по чему? Я тоскую по родине.	tęsknić za kim? za czym? Tęsknię za ojczyzną.
убедить кого? в чём? Врач убедил меня во вреде курения.	przekonać kogo? o czym? Lekarz przekonał mnie o szkodliwości palenia.
убедиться в чём? Друзья убедились в его искренности.	przekonać się o czym? Przyjaciele przekonali się o jego szczerości.
улыбнуться кому? чему? Наконец-то судьба улыбнулась ему.	uśmiechnąć się do kogo? do czego? Wreszcie i do niego los się uśmiechnął.
упрекать кого? в чём? Жена упрекает мужа в скупости.	zarzucać komu? co? Żona zarzuca mężowi skąpstwo.
ухаживать за кем? за чем? Девушка ухаживает за цветами. Пассажир ухаживает за стюардессой.	pielęgnować kogo? co? zalecać się do kogo? Dziewczyna pielęgnuje kwiaty. Pasażer zaleca się do stewardesy.
учить кого? что? чему? Брат учил меня плаванию. Ты охотно учишь физику?	uczyć kogo? czego? uczyć się czego? Brat uczył mnie pływania. Czy chętnie uczysz się fizyki?
учиться чему? Когда-то я училась музыке.	uczyć się czego? Kiedyś uczyłam się muzyki.
шутить над кем? над чем? Нельзя шутить над другими.	żartować, kpić z kogo? z czego? Nie należy żartować z innych.

23

---