ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE NA PMP

1.PMP - pojęcie istota i podstawa obowiązywania

PMP - zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami oraz organizacjami międzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych mającymi zdolność do działania w stosunkach międzynarodowych.

- spory dotyczące definicji - rozbieżności dotyczące podmiotowości, źródeł i specyfiki prawa międzynarodowego.

NAZWA - termin „prawo międzynarodowe” pojawił się w literaturze w XVIII w. - autor angielski J. Bentham w roku 1780; do języka polskiego wprowadził go F. Kasparka.

1.Prawo narodów

- termin używany początkowo wywodzący się z dosłownego tłumaczenia rzymskiego terminu ius gentium ( w Rzymie oznaczało ono prawo cywilne regulujące stosunki obywateli rzymskich z cudzoziemcami: przepisy i instytucja wspólne wszystkim narodom )

- „prawo międzynarodowe” w XVI i XVII w. ius inter gentes - Suarez.

2.Prawo międzynarodowe - od XVIII w. obie nazwy występują równolegle.

- słowo „naród” (nation) w języku angielskim i francuskim jest synonimem państwa; naród także ma dzisiaj prawo do samostanowienia; naród walczący o niepodległość jest podmiotem prawa międzynarodowego gdy wykształci organy zdolne go reprezentować na arenie międzynarodowej.

SYSTEMATYKA - czyli ścisły podział na pozostające ze sobą w określonych relacjach podziały - brak powszechnej akceptacji dla którejkolwiek propozycji usystematyzowania PM, jako konsekwencja ciągłego rozwoju i przystosowywania się do zmieniającej się rzeczywistości.

Od prawa wojny do prawa pokoju.

• Grocjusz w swoim dziele „o prawie wojny i pokoju” określił podział prawa międzynarodowego na dwa działy,

• W miarę upływu czasu akcent przesuwał się na normy regulujące pokój,

• Prawo wojny zostało zredukowane do fragmentu całości prawa międzynarodowego

• Polskie propozycje systematyki: 1958r. L. Ehrlich ( prawo międzynarodowe, nauka PM, podmioty PM, mechanizm stosunków między podmiotami PM ); S. E. Nahlik ( społeczność międzynarodowa, współdziałanie międzynarodowe, konflikty międzynarodowe )

PODSTAWY OBOWIĄZYWANIA PM

Doktryny wskazujące odmienne podstawy obowiązywania prawa międzynarodowego: naturalistyczna i pozytywistyczna.

Doktryna naturalistyczna ( doktryna podstawowych, zasadniczych praw państwa )

• odwołuje się do prawa natury

• zasady PM mogą być wyprowadzone z istoty czy natury państwa; państwo ma przyrodzone, podstawowe prawa, które muszą być respektowane przez inne podmioty (prawo do istnienia, niepodległości, równości, szacunku i utrzymywania stosunków międzynarodowych)

• współczesne negatywne konsekwencje: nadmierne akcentowanie swobód i praw poszczególnych państw kwestionuje możliwość istnienia wspólnego interesu i atomizuje społ. międzynarodową.

Doktryna pozytywistyczna (woluntarystyczna)

• podstawą obowiązywania PM jest wspólna wola państw, która znajduje swój wyraz w normach zwyczajowych (powszechnej praktyce uznanej za prawo) i normach konwencyjnych (umowy).

• zasada dobrej wiary - podstawą stosunków wiążących państwa jest ich wola, która je wiąże (państwo przyjmuje obowiązki z własnej woli, wywołuje to skutki prawne, stwarza zobowiązania międzynarodowe, które trwa niezależnie od jego zgody)

Powody przestrzegania norm PM:

1. siła gwarantująca wykonanie norm - normy prawa znajdującego się w traktatach pokoju,

2. wzajemność - prawo dyplomatyczne, konsularne i komunikacyjne,

3. wspólny interes - normy o ochronie środowiska naturalnego człowieka, kosmosu oraz dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji narodowej.

Zasada efektywności - istnienie pewnych przewidzianych przez PM sytuacji faktycznych bądź wywołuje ipso facto skutki prawne, bądź też jest warunkiem niezbędnym do ich powstania.

• wpływa na przestrzeganie norm PM

• PM jest bezpośrednim rezultatem woli swych podmiotów i odzwierciedla określoną rzeczywistość społ.

PM z reguły dostosowuje się do nowej sytuacji, rzeczywistości społ. w przypadku gdy normy nie są w stanie kontrolować faktów.

2. Stanowienie prawa międzynarodowego i rodzaje jego norm.

3. Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne.

4.Podmioty prawa międzynarodowego.

Pojęcie podmiotowości - podmiot prawa musi legitymować się zdolnością prawną, czyli zdolnością do posiadania praw i obowiązków oraz zdolnością do czynności prawnych - możliwość bezpośredniego zaciągania praw i obowiązków, co jest związane ze zdolnością do występowanie w stosunkach międzynarodowych;

1. podmiotami PM są tylko państwa, które posiadają międzynarodową zdolność do czynności prawnych, czyli: utrzymania stosunków dyplomatycznych i konsularnych, uczestniczenia w org. m., zawieranie umów, ponoszenie odpowiedzialności międzynarodowej, posiadania własnego obywatelstwa itp.

Podmiotowość a suwerenność - podmiotami PM są obecnie nie tylko suwerenne państwa ale także niesuwerenni uczestnicy stosunków międzynarodowych: organizacje międzynarodowe i Stolica Apostolska; podmiotowość ich jest rezultatem nadania lub uznania, nie mają charakteru pierwotnego jak suwerenne podmioty PM.

Podmiotowość pierwotna: powstaje w konsekwencji jego utworzenia, niezależnie od czyjejś woli. Jest następstwem suwerenności.

Podmiotowość wtórna: należy do organizacji międzynarodowej i istnieje z nadania państw, które przyznały jej zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych. Jej zakres może być różny, zależy bowiem od stopnia zdolności do czynności prawnych.

2. Konwencja wiedeńska potwierdza istnienie podmiotów PM innych niż państwa w art. 3;

3. nie wszyscy uczestnicy stosunków międzynarodowy (np. międzynarodowe korporacje, kościoły, osoby fizyczne) są podmiotami PM, gdyż nie posiadają oni zdolności do czynności prawnych w stos. m., czyli PM nie reguluje ich stosunków z innymi krajami, umowy zawierane przez nich nie są umowami międzynarodowymi, nie podlegają prawu traktatów itp.

Podmiotowość a zdolność prawna - sama zdolność prawna (posiadanie praw i obowiązków bezpośrednio wynikających z PM np. obowiązek nie popełniania przestępstw i zbrodni międzynarodowych przez osoby fizyczne) nie wystarcza do nabycia podmiotowości; osoba fizyczna nie jest zdolna do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych co oznacza, że nie jest podmiotem PM.

Państwa jako podmiot PM

1. Elementy składowe i istota państwa

1. trzy elementy niezbędne do powstania i istnienia państwa: ludność, terytorium i władza najwyższa;

2. konwencja z 1933 r. o prawach i obowiązkach państwa z Montevideo - czwartym elementem jest zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami;

3. wymóg posiadania efektywnego rządu, jako najważniejszego elementu warunkującego istnienie państwa - np. Polska jako państwo przestała istnieć po rozbiorach mimo istnienia ludności polskiej i terytorium, przyczyną był brak władzy najwyższej.

4. Suwerenność - niezbędnym warunkiem istnienia państwa jako podmiotu PM jest niezależność i samodzielność występowania w stosunkach międzynarodowych - tylko gdy państwo jest suwerenne. Istnienie suwerenności jest formalnym kryterium podmiotowości prawno-międzynarodowej. Do utraty suwerenności dochodzi w przypadku zniknięcia państwa, połączenia kilku państw w federację, bądź rozpadu federacji na samodzielne państwa.

5. Znaczenie ludności - naród jest nosicielem suwerenności (przejaw zwierzchnictwa narodu); państwo jest wyrazem jego woli i interesów.

1. Powstanie i upadek państw. Zagadnienie sukcesji.

• PM a powstanie państwa - PM nie ma bezpośredniego wpływu na powstawanie lub upadek państw, jest tylko świadkiem jego narodzin bez wpływu na przyczyny i skutki. Pośrednio determinuje powstawanie państw zakazem kolonializmu. PM ustala jednakże warunki, które państwo musi spełnić aby stać się pełnoprawnym uczestnikiem stosunków międzynarodowych.

• Sposoby powstania nowych państw - oderwanie się czy wyodrębnienie z istniejących podmiotów, ich połączenie lub powstają na terytorium res nullis;

1. Prawo narodów do samostanowienia - prawo narodów do tworzenia własnej organizacji państwowej ( konsekwencja rozwijania się świadomości narodowej i kulturowej.

2. Dekolonizacja - proces wyzwalania się kolonii zapoczątkowany oderwaniem się USA od Anglii a osiągawszy swój szczyt w latach 60. i 70. XX w.

3. System mandatowy - procedura prowadząca do usamodzielnienia się niektórych obszarów zależnych - Pakt Ligi Narodów.

System powierniczy - ustanowiony w Karcie NZ; celem doprowadzenia obszarów powierniczych do samodzielnego bytu państwowego; wszystkie tereny powiernicze osiągnęły już niepodległość poprzez utworzenie nowego państwa, bądź samorządność poprzez stowarzyszenie się z sąsiednim państwem.

• Ocena legalności - klasyczne PM nie zakładało oceny legalności powstania czy zniknięcia państwa, jednakże obecnie, ze względu na zakaz wojny i kolonializmu, praktyka ONZ dowodzi, iż taki proces jest możliwy np. uznanie za nielegalną i sprzeczną z zasadą samostanowienia deklarację niepodległości Rodezji (Zimbabwe) przez rasistowski rząd białej mniejszości.

• Sukcesja - przejęcie praw i obowiązków w odniesieniu do określonego terytorium przy powstaniu lub zniknięciu państwa; sukcesja to rezultat zmiany zwierzchnictwa terytorialnego nad częścią lub całością określonego terytorium państwowego. Przedmiotem sukcesji mogą być: umowy międzynarodowe, zobowiązania i prawo pozatraktatowe, członkostwo w organizacjach międzynarodowych. Problemem sukcesji zajęła się Komisja Prawa Międzynarodowego. Wynikiem jej prac są dwie Konwencje: Konwencja wiedeńska o sukcesji państwa w odniesieniu do traktatów z 1978 r. i Konwencja wiedeńska w odniesieniu do sukcesji długów i własności państwowej z 1983 r.

1. Sukcesja traktatów - w odniesieniu do umów wielostronnych - tzw. teoria tabula rasa - nowe państwo uznaje, że nie jest związane żadnymi dawniejszymi umowami wielostronnymi; teoria prawa wyboru - wybór umów jakie chce utrzymać w mocy. W odniesieniu do umów bilateralnych - umowa jest obowiązująca gdy obie strony się na to zgadzają („prawo do namysłu”). Swoboda wyboru umów ograniczona jest zasadą trwałości granic.

Sukcesja długów państwowych - zasada dobrej wiary.

Rodzaje państw ze względu na ich strukturę

1. Państwa jednolite

• występuje na zewnątrz jako jedne podmiot

• istnieje zcentralizowana władza, nie ma podziału suwerenności między całość i części składowe

• jednostki administracyjne nie mają żadnej zdolności prawnej o zdolności do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych,

• stosunki zagraniczne należą wyłącznie do kompetencji władz centralnych.

2. Państwa złożone

• istotą państwa złożonego jest podział suwerenności między całość i części składowe.

• Państwa związkowe - całość jest podmiotem PM a części składowe mogą mieć jedynie ograniczoną zdolność do utrzymywania stos. międzynarodowych - federacje. Federacja występuje jako jeden podmiot w stosunkach międzynarodowych.

• Związki państw - podmiotami PM są części składowe, a całość albo w ogóle nie, albo ma ograniczoną zdolność do czynności - konfederacje. Konfederacja jest luźnym związkiem państw opartym na umowie międzynarodowej dla prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej i obronnej. Państwa związkowe pozostają suwerenne i stanowią odrębne podmioty PM.

• W przeszłości - unie realne i personalne.

3. Związek Radziecki - związkowe państwo wielonarodowe składające się z 15 republik. Specyfiką federalizmu radzieckiego miała być zdolność do działań w stos. międzynarodowych (podmiotowość) republik związkowych.

4. Wspólnota Niepodległych Państw - utworzona w grudniu 1991 r. po rozpadzie ZSRR (częściowy sukcesor ZSRR). Skład: Rosja, Białoruś, Ukraina, Armenia, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenia, Uzbekistan i Gruzja

• założenia - członkami są państwa niepodległe, suwerenne, prowadzące własną politykę zagraniczną, należące do ONZ; współpraca gospodarcza, wprowadzenie ekonomii wolnorynkowej itp.

5. Wspólnota Narodów (brytyjska) - Commonwealth

• szczególna forma prawnomiędzynarodowych stosunków i więzi jakie łączą państwa wchodzące w skład imperium brytyjskiego (uprzednio jako kolonie lub dominia).

• Proklamowanie w 1926 r. brytyjskiej Wspólnoty Narodów, po drugiej wojnie światowej - Wspólnota Narodów;

• W skład wchodzą dominia, republiki i samodzielne monarchie, które łączy uznanie monarchy brytyjskiego za głowę państwa (dominia - na zasadzie unii personalnej lub za głowę Wspólnoty; całkowita równość w stosunkach, nieograniczone zdolności do czynności prawnych (mogą zawierać umowy międzynarodowe, korzystają z prawa legacji);

• Więzy o charakterze ekonomicznym, stosowanie wzajemnych preferencji gospodarczych, strefa funta szylinga; wspólnym fundamentem prawnym jest prawo angielskie; kooperacja w dziedzinach kultury, oświaty, polityki i gospodarki.

• Elementem org. międzynarodowej jest konferencja premierów państw członkowskich, a także spotkania ministrów finansów i handlu oraz oświaty.

Rodzaje państw ze względu na ograniczenie zdolności do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych.

Państwa zależne - w rozumieniu PM zależne jest państwo, którego zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych i prowadzenia polityki zagranicznej jest ograniczona na rzecz innego podmiotu (występowanie w imieniu jednego państwa przez inne państwo). Upośledzenie podmiotowości międzynarodowej poprzez odebranie zdolności do czynności prawnych.

1. Protektoraty - międzynarodowe (państwa)- umowa między 2 państwami, w której jedno państwo zrzeka się swojego prawa do czynności prawnych w stos. międzynarodowych na rzecz drugiego państwa - Bhutan (Indie); kolonialne (terytoria)

2. Państwa wasalne - istnienie państwa wasalnego i państwa suwerennego; zobowiązania charakterystyczne dla stosunków feudalnych w postaci daniny - Andora (symboliczna danina dla Francji i Hiszpanii).

• Minipaństwa - Lichtenstein, Monako i San Marino można uznać za protektoraty międzynarodowe ze względu na maleńkie terytorium i niewielką liczbę mieszkańców. Lichtenstein jest reprezentowany przez Szwajcarię, Monako - Francja (prawo reprezentowania i zawierania umów międzynarodowych), Republika San Marino - Włochy.

• Państwa trwale neutralne - przyjęcie trwałej neutralności powoduje pewne ograniczenia zdolności do czynności prawnych w płaszczyźnie międzynarodowej. Państwo takie w zamian za uzyskana gwarancję niepodległości i integralności terytorialnej zobowiązuje się nie używać siły zbrojnej przeciwko innemu państwu (wyjątek samoobrona).

• Wyłączenie z możliwości przystąpienia do sojuszy i org. wojskowych, uczestniczenia w systemie bezpieczeństwa zbiorowego itp.

• Status trwałej neutralności musi być zaakceptowany przez inne państwa.

• Szwajcaria od 1648 r., Austria 1955 r.

Inne podmioty prawa międzynarodowego

1. Podmiotowość narodu - prawo narodów do samostanowienia (na mocy tego prawa narody określają według własnej woli swój status polityczny i swobodnie rozwijają swe życie gospodarcze , społeczne i kulturalne), uściślenie zasady aby uniemożliwić powoływanie się na nią w celu naruszania integracji terytorialnej i politycznej państw niepodległych - ruchy separatystyczne);

• wyrażenie woli narodu (wybór własnego statusu wewnętrznego i zewnętrznego) może dokonać się w drodze pokojowej lub w drodze walki narodowowyzwoleńczej; naród swobodnie wyraża swoja wolę wytworzenia własnej państwowości lub przyłączenia się do istniejącego podmiotu.

• Naród, który w trakcie walki narodowowyzwoleńczej tworzy zręby swej państwowości, wykształca organy cywilne lub wojskowe zdolne do reprezentowania w stos. międzynarodowych, staje się podmiotem PM (państwo in statu nascendi);

2. Podmiotowość organizacji międzynarodowych - zdolność działania w płaszczyźnie międzynarodowej, do nabywania praw i zaciągania obowiązków międzynarodowych: zawieranie umów m. z państwami i innymi org., korzystanie z biernego prawa legacji, ponoszenie odpowiedzialności i sprawowanie opieki nad funkcjonariuszami, korzystanie z przywilejów i immunitetów, działalność jest określona przez PM (ONZ).

• org. ma w stosunku do państwa charakter pochodny, korzysta z podmiotowości w zakresie jaki ustaliły przez tworzące org. państwa, jest powoływana i rozwiązywana z woli państw; podmiotem PM jest tylko ta org., która ma niezbędną sumę kompetencji międzynarodowych.

3. Podmiotowość Stolicy Apostolskiej - głowa Kościoła katolickiego (zgodnie z prawem kanonicznym) - papież wraz z podległym mu zespołem urzędów kurialnych; zdolność papieża do występowania w stos. międzynarodowych była uznawana już w średniowieczu.

• Traktat laterański - 11 luty 1929 r. podpisanie traktatu laterańskiego między Stolicą Apostolską a Włochami (utworzenie państwa-miasta Watykanu); traktat ten wyposażył Stolice Apostolską w atrybuty państwowości umożliwiając występowanie także jako Państwo-Miasto Watykan (dwoistość podmiotu); jednakże to Stolica Apostolska częściej występuje w stos. międzynarodowych, podpisuje konkordaty, korzysta z prawa biernej i czynnej legacji.

4. Podmiotowość osób fizycznych i prawnych - istnienie norm PM bezpośrednio skierowanych do osób fizycznych, dających im określone prawa i nakładających na nie obowiązki i odpowiedzialność - normy adresowane do jednostek - zakaz piractwa, pojęcie zbrodni międzynarodowych (zbrodnie wojenne, przeciwko pokojowi i przeciwko ludzkości, ludobójstwa, apartheidu) pociągają za sobą odpowiedzialność karną osób fizycznych (wynikająca z naruszenia norm PM).

• Zdolność działań w płaszczyźnie międzynarodowej - posiadanie praw i obowiązków nie wystarcza do uzyskania podmiotowości, gdyż nie zostały one uzyskane czy zaciągnięte poprzez własne działania ale poprzez wole państwa i za jego zgodą.

1. Prawo petycji - możliwość składania petycji jest uwzględnione w niektórych umowach o ochronie praw człowieka.

1. Sytuacja prawna osób fizycznych i prawnych jest regulowana przez prawo wewnętrzne.

Uznanie międzynarodowe

1. Pojęcie i formy uznania

1. uznanie m. to akt prawny, w którym podmiot PM (państwo lub org. m.) stwierdza istnienie pewnych faktów oraz przyznaje im określone skutki prawne. Przedmiotem uznania może być państwo, rząd, powstańcy, strona wojująca, naród.

2. Uznanie może być udzielane indywidualnie przez poszczególne pomioty PM lub kolektywnie przez grypę państw lub org.

3. uznanie wyraźne (nawiązanie stosunków dyplomatycznych lub podpisanie umowy bilateralnej z państwem lub rządem uznanym) i dorozumiane;

4. uznanie de facto i de iure - uznanie de facto traktowane jest jako niepełne i ograniczone, a więc warunkowe i odwoływalne (uznanie jeśli zostanie wypełniony sformułowany przezeń warunek); uznanie de iure jest bezwarunkowe i nieodwracalne

5. obowiązek uznania - uznanie, zgodnie z PM, jest faktem pozostającym w sferze swobodnej decyzji poszczególnych podmiotów PM; obowiązek nieuznawania w przypadku gdy mamy do czynienia z nieuznawaniem fundamentalnych zasad PM (np. nielegalna okupacja jakiegoś terytorium).

2. Uznanie państwa

1. istnienie pewnych kryteriów pozwalających na rozstrzygnięcie wątpliwości czy należy udzielić już uznania nowopowstałemu państwu. Jednym z takich kryteriów jest efektywność - stabilność i skuteczność władzy najwyższej nowopowstałego państwa, jej zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych; uzyskuje wtedy zdolność do czynności prawnych w rozumieniu PM (staje się suwerennym podmiotem PM)

2. inne kryteria można podzielić na polityczne i prawne (subiektywne i obiektywne).

3. Przedwczesne uznanie - uznanie udzielone, mimo iż istnieją poważne wątpliwości co do stabilności i trwałości nowej org. terytorialnej, uznanie za państwo jeszcze w trakcie walki. Przedwczesne uznanie stanowi naruszenie PM gdyż jest ono udzielane bezpodstawnie (uznawana społeczność nie tworzy jeszcze państwa w świetle faktów) oraz jest ono w pewnym sensie interwencja w sprawy wewnętrzne państwa.

4. Warunki uznania w praktyce międzynarodowej - praktyka potwierdza tezę, że warunkiem i podstawą uznania państwa jest istnienie określonych elementów faktycznych, składających się na efektywność nowego porządku prawnego.

5. Konsekwencje uznania państwa:

• teoria konstytutywna - skutki prawne powstają dopiero z momentem uznania stanu faktycznego, nabycie podmiotowości zależy od uznania; teoria ta wynika z teorii pozytywistycznej i mówi, iż skoro źródłem praw i obowiązków jest zgoda państw, wyrażona lub dorozumiana, to ona tez jest źródłem podmiotowości; nowe państwo staje się podmiotem PM tylko w drodze uznania przez inne podmioty PM.

• teoria deklaratoryjna - skutki prawne maja miejsce z chwilą, gdy sytuacja faktyczna spełnia stawiane przez PM warunki; nabycie podmiotowości będzie wynikiem nie uznania przez inne podmioty PM ale przez uzyskanie efektywności przez nowy porządek prawny, co jest tylko odnotowywane przez uznanie.

6. Uznanie ma znaczenie prawne i polityczne - prawne skutki uznania: zarejestrowanie i akceptowanie nowego państwa, nawiązanie stos. dyplomatycznych, stwierdzenie kompetencji jego organów i przedstawicieli oraz przyznanie im stosownych przywilejów i immunitetów, możliwość występowania przed sądami wewnętrznymi korzystania z immunitetu sądowego oraz stwierdzenia obowiązywania aktów wewnętrznych uznawanego państwa.

3. Uznanie rządu

1. Kwestia uznania rządu pojawia się, gdy rząd dochodzi do władzy w drodze pozakonstytucyjnej czyli w drodze puczu, zamachu stanu, przewrotu czy rewolucji;

2. kryteria uznania rządu:

1. kryteria prawne (obiektywne) - efektywność grupy pretendującej do władzy (przeciwieństwem jest zasada legitymizmu czyli powoływanie się na odpowiednia legitymizacje prawną);

2. subiektywne - rzeczywiste sprawowanie władzy państwowej nad określoną grupą ludzi, na określonym terytorium (milczące lub wyraźne poparcie ludności i zdolność do wykonywania zobowiązań międzynarodowych).

3. Doktryna Tobara - 1907 r. postulował aby państwa amerykańskie odmawiały uznania wszystkim rządom które powstały w drodze rewolucyjnej, sprzecznie z porządkiem konstytucyjnym. Odnosiła się do państw ameryki łacińskiej. Była przejawem legitymizmu demokratycznego. Doktryna Estrady - 1930 r. Meksyk - mówiła że Meksyk nie będzie się wypowiadał przedwstępnie ani następnie co do prawa innych narodów do zmiany ich rządów czy władz.

3. Zagadnienie uznania rządów na emigracji powstało w okresie pierwszej wojny światowej

1. Podstawa uznania - rząd na emigracji ma kompetencje pod warunkiem efektywnych działań tak długo, jak istnieje okupacja; prowadzenie działalności mającej na celu odzyskanie niepodległości (walka z okupantem, posiadanie własnych sil zbrojnych lub kierowanie ruchem oporu na okupowanym terenie).

4. Uznanie za stronę wojującą i za powstańców

1. ruch niepodległościowy, wojna domowa lub powstanie przekształciły się z konfliktu wewnętrznego w konflikt o charakterze międzynarodowym;

2. dwa zespoły kryteriów: obiektywne (własny rząd i org. wojskowa powstańców, rzeczywista kontrola rządu nad częścią terytorium będącego w stanie wojny domowej, powstanie ma przybrać formę działań wojennych, które odbywają się według uznanych przez prawo międzynarodowe sposobów) i subiektywne (prawdopodobieństwo sukcesu powstańców oraz istnienie bezpośredniego własnego interesu);

3. poprzez nabycie uznania powstańcy uzyskują prawa i obowiązki państwa prowadzącego wojnę.

4. Różnica między uznaniem za stronę wojującą i za powstańców: powstańcy nie mogą uzyskać statusu strony wojującej gdy nie spełniają kryteriów wyżej podanych;

5. Konsekwencje prawne: powstańcy nie są uznani przez państwo uznające za przestępców czy piratów, zachowanie neutralności w stosunku do państwa wojującego.

5. Uznanie za naród

1. miało miejsce w stosunku do Czechów i Polaków walczących w I wojnie światowej po stronie Ententy; stworzenie narodowych komitetów uznanych przez mocarstwa pozwoliło im na korzystanie z pewnych kompetencji rządowych (prawo posiadania armii, trybunałów, używanie flagi narodowej)

Odpowiedzialność międzynarodowa państwa

1. Koncepcje odpowiedzialności

1. konserwatywna - odpowiedzialność państwa za szkody poniesione na jego terytorium przez cudzoziemca (szkody finansowe); obowiązek naprawienia szkody;

2. postępowa - centralnym zadaniem PM jest zachowanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, dlatego tez odpowiedzialność za naruszenie zakazu uciekania się do wojny, za zbrodnie międzynarodowe wysunęła się na pierwsze miejsce i może za nie przewidywać sankcje;

1. Źródła odpowiedzialności

1. naruszenie norm PM - odpowiedzialność międzynarodowa państw powstaje tylko w konsekwencji naruszenia zobowiązania międzynarodowego (naruszenie wynikające z działania bądź z zaniechania działania); rodzaje naruszeń - przynoszące szkodę jakiemuś państwu oraz wyrządzające istotna szkodę całej społeczności międzynarodowej.

Rodzaje naruszeń:

2. zbrodnie międzynarodowe - zbrodnie to bezprawne działania, które powodują naruszenie zobowiązania międzynarodowego istotnego dla ochrony fundamentalnych interesów całej społ. m. (naruszenie m. pokoju i bezpieczeństwa)

3. delikty międzynarodowe - inne formy bezprawnej działalności;

4. przypisanie odpowiedzialności - sposób przypisania odpowiedzialności: naruszenie jakiejś normy PM oraz zachowanie danego podmiotu zezwalające na przypisanie mu odpowiedzialności.

5. Podstawy odpowiedzialności: odpowiedzialność m. powstaje tylko w wyniku winy (Grocjusz); skutek jako podstawa odpowiedzialności m. (Triepel i Anzzilotti); koncepcja odpowiedzialności obiektywnej - odpowiedzialność ponosi państwo, któremu można przypisać naruszenie normy, bez potrzeby ustalania czy jakiś organ ponosi winę za to naruszenie , czy nie; podstawa odpowiedzialności jest tu skutek jaki miało naruszenie normy.

1. Odpowiedzialność bezpośrednia i pośrednia

• odpowiedzialność bezpośrednia (pierwotna) jest ponoszona przez państwo za swe własne działania, tj. swoich organów;

• odpowiedzialność pośrednia (pochodna) odpowiedzialność ponoszona za akty poszczególnych osób prywatnych;

• państwo odpowiada nie tylko za swoje działania ale także za działania swoich obywateli a nawet cudzoziemców przebywających na jego terytorium; różne konsekwencje wynikające z odpowiedzialności bezpośredniej (zobowiązanie odszkodowania) i pośredniej (ukaranie winnych);

• odpowiedzialność za działania organów wykonawczych - państwo odpowiada za działania swoich organów wykonawczych sprzeczne z ich kompetencjami, podobnie jest z przedstawicielami dyplomatycznymi.

• odpowiedzialność za działania władzy ustawodawczej - państwo może odpowiadać za samo uchwalenie ustawy sprzecznej z jego zobowiązaniami międzynarodowymi.

• odpowiedzialność za działania org. sądowych - jeśli akty sądów są sprzeczne z PM powstaje odpowiedzialność międzynarodowa.

• odpowiedzialność za działania osób prywatnych - państwo odpowiada za działanie bezprawne osób prywatnych wymierzone przeciw innemu państwu bądź cudzoziemcom, jeżeli szkoda wynikła wskutek zachęcania czy tolerowania tych działań, bądź nieukarania sprawców bezprawnych działań.

1. Formy odpowiedzialności

1. Reparacje (naprawienie szkód) - w formie restytucji (przywróceniu poprzedniego stanu rzeczy, jaki istniał przed popełnieniem deliktu np. wykonanie zobowiązań, odwołanie bezprawnego działania itp.) lub odszkodowania (zapłacenie pewnej sumy, bądź danie ekwiwalentu w celu wyrównania szkód materialnych będących wynikiem deliktu)

2. Satysfakcja - forma wynagrodzenia niematerialnych szkód poniesionych przez państwo, polega na wyrażeniu dezaprobaty wobec aktów jednego państwa skierowanych przeciwko czci i honorowi innego państwa; przeprosiny i wyrazy ubolewania, zobowiązanie ukarania winnych itp.

3. Sankcje - zbrodnie międzynarodowe - sankcje ekonomiczne i wojskowe (np. embargo)

5. Zdolność prawna i zdolność do działania podmiotów prawa międzynarodowego

6. Sankcje w prawie międzynarodowym

Negatorzy PM - szkoły odmawiający przyznania normom PM charakteru norm prawnych ze względu na rzekomy brak sankcji rozumianych jako przymus: G.W.F. Hegel, A. Lasson, J. Austin

Przymus w PM - system norm PM jako całość jest zaopatrzona w przymus bezpośredni

• specyficzne formy przymusu w PM ( w odróżnieniu od prawa wewnętrznego )

• normy są tworzone i wykonywane przez państwa i do nich też należy stosowanie przymusu

• formy przymusu: z własnej inicjatywy państw, w charakterze odwetowego działania za złamanie prawa - sankcje indywidualne, lub na podstawie decyzji organu międzynarodowego - sankcje kolektywne.

Sankcje należy podzielić na początku na zorganizowane i niezorganizowane.

a) sankcje zorganizowane:

Są to sankcje, które są wyraźnie przewidziane w umowach międzynarodowych, które określają dokładnie sytuacje w jakich można je zastosować, rodzaj działań i sposób w jaki mają być podjęte oraz organ decydujący o ich zastosowaniu. Dzielą się na:

• sankcje organizacyjne - odnoszą się do uczestnictwa państwa w dalszej współpracy międzynarodowej; mogą być przewidziane za niewykonanie zobowiązań finansowych oraz merytorycznych (ostrzeżenie lub wezwanie do przestrzegania postanowień umowy, zawieszenie, wykluczenie)

• sankcje korygujące - sankcje, przez zastosowanie których państwa wyrównują skutki naruszenia jakiegoś postanowienia umownego przez nielojalnego kontrahenta (pozbawianie spodziewanych korzyści naruszającego przez zawieszenie wykonania postanowień, nałożenie kary, wycofanie pomocy)

• środki przymusu bezpośredniego - stosowane przeciwko państwu, które naruszyło normy zakazujące stosowania groźby lub użycia siły, popełniającemu przestępstwa lub zbrodnie międzynarodowe (

b) sankcje nie zorganizowane:

Są to takie sankcje których istnienie nie jest przewidziane w umowie, ale sygnatariusze liczą się z tym że takie sankcje istnieją. Dzielą się na:

• sankcje socjologiczne - reakcje opinii publicznej, brak ruchu turystycznego, zaprzestanie zakupów produktów z tego państwa, kampania prasowa skierowana przeciwko niemu

• odwet - zawieszenie świadczeń, zmniejszenie pomocy socjalnej,

PM dysponuje zespołem sankcji, które choć nie zawsze możliwe do zastosowania to istnieją i wywierają wpływ na postępowanie innych uczestników społeczności międzynarodowej.

7. Źródła prawa międzynarodowego w świetle art. 38 Statutu MTS

• różne znaczenia terminu „źródła PM” (proces normatywny, sposoby tworzenia prawa, działania ustalające prawo):

1. w sensie materialnym (źródła wewnętrzne, realne, głębsze) źródłem prawa jest to co sprawia, że PM kształtuje się i nabywa moc obowiązującą; przyczyny sprawcze maja charakter pozaprawny są nimi: wola państw (kierunki pozytywistyczne), nakazy rozumu (kierunki prawa natury), więź społeczna (kierunki socjologiczne), świadomość i emocje ludzi (kierunki psychologiczne)

2. w znaczeniu formalnym (źródła zewnętrzne, pozytywne) źródłami PM nazywamy zewnętrzny wyraz procesu, który doprowadził do powstania normy prawnej; należą do sfery prawnej. Są dwa niekwestionowane źródła PM : umowy międzynarodowe (pacta sunt servanda) i zwyczaj międzynarodowy; brak ustaw gdyż nie istnieje żadna władza ponadpaństwowa zdolna narzucić swą wolę suwerennym państwom.

W świetle Art. 38 ust 1 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości źródłami PM są:

1. umowy międzynarodowe, (omówione w pkt 11)

2. zwyczaj międzynarodowy jako dowód ogólnej praktyki przyjętej przez prawo (pkt 8)

3. ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane,

• jedni widzą w tym stwierdzeniu możliwość Trybunału do odwoływania się do np. norm wewnętrznych stosowanych w różnych państwach. A inni ogólne zasady PM ale żadne z tych poglądów nie mogą być prawdziwe. Pierwsze bo normy wewnętrzne nie mogą być PM a w drugie bo normy te zawierają się w umowach i zwyczajach

• trybunał nigdy nie oparł swojego orzecznictwa na takich zasadach

środki dodatkowe:

4. orzeczenia sądowe

• sądy międzynarodowe, zajmując stanowisko w jakiejś kwestii prawnej, nie tworzą nowych przepisów prawa, gdyż opierają zawsze swe orzeczenia na przepisach prawa umownego lub zwyczajowego kierując się zasadą stare decisis opierają się na poprzednich wyrokach tylko w celu ustalenia treści normy prawa umownego lub zwyczajowego która nie jest dość jasna.

• Sądy oddziałują w pewnej mierze na rozwój prawa, precyzując i wyjaśniając treść przepisów prawnych.

5. opinie doktryny prawniczej

• poglądy nauki prawa - doktryna wyjaśnia i precyzuje przepisy prawa, kształtuje poczucie prawne społeczeństwa, poddaje krytyce przepisy prawa obowiązującego i przedstawia propozycje nowych przepisów bez mocy obowiązującej (de lege ferenda)

• Tylko w epoce rozwoju prawa rzymskiego doktryna była źródłem prawa, kiedy sądy musiały wyrokować zgodnie z jednomyślną opinią grona prawników (przyznano im ius publice respondendi);

• Obecnie rola doktryny maleje w miarę jak praktyka państw staje się coraz bardziej dostępna poprzez publikację różnych dokumentów międzynarodowych.

Jeśli strony się na to godzą to Trybunał może orzekać na podstawie zasad słuszności, więc one też stanowią źródło prawa międzynarodowego.

8. Zwyczaj międzynarodowy

1. Pojęcie prawa zwyczajowego

• przez długi okres PM było głównie prawem zwyczajowym, obecnie zostaje ono wypierane w związku z dużą ilością umów wielostronnych;

• zwyczaj międzynarodowy, zgodnie z art. 38 statutu MTS, jest dowodem ogólnej praktyki uznanej za prawo;

• Dla wykształcenia się przepisu prawa zwyczajowego konieczne są dwa elementy: praktyka (usus) i przekonanie o zgodności praktyki z prawem ( opinio iuris vel necessitatis).

Praktyka - istotne znaczenie ma działalność państwa (szef państwa, minister spraw zagranicznych, przedstawiciele dyplomatyczni) oraz innych organów (sady, parlament);

• nie może być jednostronna i dotyczyć tylko jednego państwa, przepis prawny obowiązuje w kręgu społeczności międzynarodowej;

• reguła powinna znaleźć zastosowanie w pewnej liczbie przypadków;

• praktyka powinna być długotrwała (dawny pogląd); obecnie przepis prawa zwyczajowego może wykształcić się w krótkim okresie czasu ze względu na dynamikę stosunków międzynarodowych;

• praktyce musi towarzyszyć przekonanie, że dana reguła jest norma PM (element psychologiczny); brak działań ze strony państwa jak również działanie państwa, może wyrazić jego zgodę na wykształcenie się normy PZ;

• brak jest wskazówek pomagających ustalic od kiedy obowiązuje przepis prawa zwyczajowego, w prawie anglosaskim utarło się stwierdzenie że zwyczaj obowiązuje od chwili jego uznania go w orzeczeniu sądowym

• możliwość istnienia zwyczajów obowiązujących państwa danego regionu;

Moc obowiązująca - norma PZ traci ją na skutek:

• wykształcenia się nowej, kolidującej z nią normy PZ;

• odstąpienia państw od jej praktykowania - odwyknięcie (desuetudo);

• w skutek wykształcenia się przeciwnego zwyczaju może też utracić moc obowiązującą norma prawa umownego.

a) Uzasadnienie mocy obowiązującej prawa zwyczajowego - podstawa mocy obowiązującej jest zgoda państwa; zwyczaj często jest określany jako „milcząca zgoda” ( tacitus consensus);

niektórzy autorzy kwestionują woluntarystyczną podstawę obowiązywania prawa międzynarodowego i państwa są związane zasadami prawa zwyczajowego na które nigdy nie wyraziły zgody.

Polskie orzecznictwo sądowe potwierdza moc obowiązującą zasad prawa zwyczajowego i poszczególne ustawy odsyłają do zwyczajów m.

Kurtuazja międzynarodowa (comitas gentium) - grzeczność przestrzegana w stosunkach międzynarodowych; należy odróżnić ja od zwyczaju międzynarodowego gdyż reguły kurtuazji mimo, że oparte są na zasadzie wzajemności nie mają charakteru prawnego. Postępowanie wbrew tym regułom nie narusza PM ale może zostać źle odebrane. Najwięcej zasad kurtuazji wykształciło się w dziedzinie stosunków dyplomatycznych (ceremoniał dyplomatyczny) i konsularnych oraz w obrocie morskim. Czasami bywa tak że zwyczaj prawa międzynarodowego może się przekształcić w reguły kurtuazji międzynarodowej.

20. terytorium państwowe

§ 1. Terytorium Państwowe.

1. Znaczenie terytorium państwowego.

Jest ono niezbędne do istnienia państwowości, odgrywa ogromną rolę w stosunkach międzynarodowych. Żadna z norm prawa międzynarodowego nie jest wyraźniejsza niż ta, która zakazuje państwom wykonywania suwerenności na terytorium innego podmiotu.

2. Istota prawna terytorium państwowego.

Wypowiadane w doktrynie poglądy, co do istoty prawnej terytorium państwowego można sprowadzić do czterech zasadniczych teorii:

a) Teoria przedmiotowa: klasyczna i mająca szeroką rzeszę zwolenników w prawie międzynarodowym, teoria uznająca terytorium za przedmiot władzy państwowej. Władza ta jest przedstawiona w dwojaki sposób, albo jako własność oparta na zasadach prawa publicznego (jest ona przedmiotem poważnej krytyki), lub jako suwerenność (znacznie bardziej przekonywująca).

b) Teoria podmiotowa: występuje w dwóch postaciach: jako część szerszej teorii przestrzennej lub jako koncepcja samodzielna (prawo do terytorium może być porównane tylko z prawem jakie przysługuje jednostce ludzkiej w stosunku do samej siebie, a więc z prawem osobistym ze skutkami erga omnes). Teoria ta jest słusznie krytykowana, gdyż wprawdzie terytorium jest warunkiem istnienia państwa, ale nie jest częścią jego osobowości w znaczeniu dosłownym.

c) Teoria przestrzenna - Pojawiała się w drugiej połowie XIXw. jako reakcja na teorię terytorium jako przedmiotu własności. Wg tej teorii terytorium nie jest rzeczą, którą włada państwo, lecz przestrzenią w obrębie, której władza państwowa istnieje i działa. Jest granicą władzy państwowej. Teoria ta prowadzi o twierdzenia, że obszary niezamieszkane nie mogą być uznane za terytorium państwowe, jest to błąd gdyż w prawie międzynarodowym istnieje pojęcie suwerenności w oderwaniu od ludności, w stosunku do terytorium materialnego.

d) Teoria kompetencji - wywodzi się z przesłanki, że państwo jest porządkiem normatywnym. Terytorium przedstawione jest jako sfera kompetencji przestrzennej państwa, jako zakres obowiązywania jego porządku prawnego. Kompetencja państwa może podlegać trojakim ograniczeniom: ratione loci; ratione personae i ratione materiae. W obrębie własnego terytorium państwo wykonuje kompetencje dyskrecjonalną bez żadnych ograniczeń. Wbrew tej teorii, obok kompetencji ważna jest także możliwość dysponowania terytorium.

Definicja: Terytorium państwowe stanowi tak przedmiot władzy państwowej, jak przestrzeń, w granicach, której państwo wykonuje władzę w sposób wyłączny i pełny w stosunku do osób, rzeczy i zdarzeń. Terytorium jest także podstawą wykonywania kompetencji państwowych (personalnych) poza jego granicami.

3. Skład terytorium państwowego.

Rodzaje terytorium.

Terytorium państwa składa się z przestrzeni lądowej, morskiej i powietrznej. Może być jednolite lub obejmować wiele fragmentów (enklawy, półenklawy). Ląd stanowi trzon każdego terytorium państwowego, a powierzchnia lądowa utożsamiana jest z terytorium państwa. W skład terytorium państwowego wchodzi też przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i morskim.

Granice. Terytorium jest trójwymiarowe. Bezsporna jest teza, że władza państwa rozciąga się również na jego obszar podziemny, a zasięg zwierzchnictwa państwowego determinowany jest możliwością eksploatacji.

Teoria przylegania i ciągłości - powoływana przy rozważaniu praw państwa do wnętrza ziemi - może być odniesiona także do terytorium morskiego i powietrznego, które podobnie jak wnętrze ziemi nie mogą być rozpatrywane w oderwaniu od terytorium lądowego.(w przypadku granicy morskiej może ona sięgać max 12 mil od linii podstawowej).

§ 4. Nabycie i utrata terytorium państwowego.

Nabycie terytorium. Jest to dopuszczalne przez prawo rozciągnięcie zwierzchnictwa terytorialnego, dającym nie tylko prawo wykonywania kompetencji państwowych, ale również dysponowania nabytym obszarem ze skutkami erga omnes. Prawo międzynarodowe mówi nam, w jaki sposób między państwami dochodzi do nabycia terytorium, natomiast prawo wewnętrzne wyjaśnia, jakie organy i poprzez jakie działania mogą dokonać zmian terytorialnych.

Sposoby nabycia terytorium. Najbardziej rozpowszechniony jest podział na tytuły pierwotne i pochodne. Acquisitio originaria oznacza rozciągnięcie zwierzchnictwa na terytorium nie będące dotąd częścią innego podmiotu, natomiast acquisitio derivativa to nabyć terytorium innego państwa.

Trzeba się zgodzić z uwagą L. Ehrlicha, że państwo będące podmiotem prawa międzynarodowego ma nad terytorium podlegającym jego suwerenności władzę własną, pierwotną i suwerenności nad tym terytorium nie może być nigdy przeniesiona z innego podmiotu prawa międzynarodowego na drugi.

1. Cesja.

Pojęcie. Najczęściej w stosunkach międzynarodowych zmiany terytorialne następują w wyniku cesji. Na mocy umowy międzynarodowej następuje transfer terytorium, kiedy jedno państwo przestaje a drugie rozpoczyna wykonywań zwierzchnictwo nad przekazanym obszarem.

Podmiotem cesji mogą być tylko państwa. Niezależnie od liczby stron umowy o cesji, ma ona charakter dwustronny.

Elementy cesji. Do przeprowadzenia cesji niezbędne są dwa elementy:

- prawny - zawarcie umowy zobowiązującej cedenta do opuszczenia terytorium;

- faktyczny - realizacja tego zobowiązania i objęcie terytorium przez drugie państwo;

Umowa o cesji legalizuje objęcie terytorium w posiadanie.

Legalność cesji. Nie jest ona uwarunkowana ani koniecznością przeprowadzenia plebiscytu, ani uznaniem cesji przez państwo trzecie. Uzasadniona jest interwencja państw trzecich tylko, gdy cedowane terytorium ma określony status prawny, zachowaniu, którego są zainteresowane inne podmioty.

2. Efektywna okupacja (zawłaszczenie).

Efektywna okupacja uzyskała swe ostateczne znaczenie w XIXw. kiedy ekspansja kolonialna skoncentrowała się w Afryce.

Termin „efektywna okupacja” obejmuje dwa zakresy pojęciowe: po pierwsze wskazuje, że jest rzeczywista i faktyczna, a po drugie, że okupacja ta daje tytuł suwerenny i wywołuje określone skutki w prawie międzynarodowym.

Warunek efektywności. Okupacja daje tytuł tylko wtedy, gdy terytorium podlega wyłącznej, efektywnej władzy państwa rządzącego. Efektywność zależy od dwóch czynników: charakteru okupowanego terytorium oraz stopnia, w jakim społeczność międzynarodowa jest nim zainteresowana.

Malejące znaczenie. Efektywna okupacja straciła na znaczeniu współcześnie, w związku z zakazem i potępieniem kolonializmu.

3. Zasiedzenie.

Warunki zasiedzenia. Niezbędne jest ciągłe i pokojowe wykonywanie praw suwerennych na danym terytorium oraz jedynie we własnym imieniu.

Definicja. Jest to nabycie suwerenności poprzez efektywne, trwałe wykonywanie kompetencji państwowych. Jednak działanie zasiedzenia jest ograniczone przez prawo międzynarodowe w wielu przypadkach np. okupacji wojskowej lub rezultatów wojny.

4. Przyrost.

Terytorium państwa może być powiększone wskutek działalności sił przyrody lub pracy człowieka. Przyrost jest sposobem nabycia terytorium, niewymagającym od państwa podjęcia żadnych specjalnych aktów.

5. Zawojowanie (podbój).

Wymóg ostateczności i nieodwracalności zawojowania. Do I wojny światowej, zawojowanie oznaczało legalny sposób nabycia terytorium. Warunkiem legalności była ostateczność (nic nie wróżyło zmiany tego stanu) i nieodwracalność (ostateczne zakończenie wojny).

Zakaz podboju. Przyjęcie zakazu wojny w prawie międzynarodowym oznaczało koniec instytucji zawojowania

6. Utrata terytorium.

Sposoby utraty terytorium. Prawo międzynarodowe zna tyle samo sposobów nabycia, co utraty terytorium. A więc cesja, zasiedzenie może być sposobem nabycia jak i utraty terytorium. Efektywna okupacja ma odpowiednik porzucenia, a przyrost - zmniejszeniu itp. Zwykle, jeśli jedno państwo nabywa terytorium to inne je traci, zdarza się jednak, że traci się nie na rzecz innego państwa, lecz np. ono zanika na skutek działania żywiołów itp.

Derelikcja. Jest przykładem utraty terytorium, nie na rzecz innego podmiotu. Może również być tak, że państwo przestaje wykonywać swe kompetencje na danym obszarze i porzuca je, co prowadzi do przekształcenia w ziemie niczyją. Wspólnym mianownikiem wszystkich sposobów utraty terytorium jest brak lub niemożliwość wykonywania kompetencji państwowych, bez względu na powody z wyjątkiem zawojowania, które jest wyłączone z możliwości.

1. Pojęcie i rodzaje granic.

Definicja. Granicę linearną zawdzięczamy rewolucji francuskiej, gdyż tak rozumiana była w traktatach zwieranych przez Francję w latach 1797 i 1801. Granica jest to linia, a ściślej płaszczyzna, w obrębie, której zawiera się terytorium państwowe; oddziela ona je od terytorium innego państwa.

Rodzaje granic. Dzieli się je na naturalne (morza, góry, stepy, pustynie) lub sztuczne. Natomiast ze względu na sposób ich ustalania dzielą się na orograficzne (uwzględniające ukształtowanie powierzchni) i geometryczne (przebiegające niezależnie od rzeźby terenu). Szczególnym rodzajem granic są granice astronomiczne biegnące wzdłuż południków i równoleżników.

Ustalanie granicy. Ustala się je zwykle za pomocą odpowiednich umów międzynarodowych, rzadziej w wyniku decyzji arbitrażowej lub sądowej. 3 etapy ustalania granicy: decyzja polityczna przyznająca terytorium; delimitacja granicy w umowie międzynarodowej i demarkacja granicy.

2. Delimitacja granicy państwowej. To ustalenie przebiegu granicy państwowej i obejmuje sporządzenie opisu granicy oraz naniesienie jej przebiegu na mapę o stosunkowo małej skali np. 1:1000 000 - dokumenty te stanowią podstawę do przeprowadzenia demarkacji. Delimitacja powinna być kompletna, precyzyjna i dokładna.

3. Demarkacja granicy państwowej. Ma na celu szczegółowe wytyczenie i oznakowanie przebiegu granicy państwowej w terenie. Przeprowadzana jest przez komisję mieszaną i opiera się na dokumentach z procesu delimitacji. Uwzględnia się zachowanie niezbędnych warunków dla prowadzenia gospodarki rolnej oraz nie przeprowadzanie granicy przez miasta i wsie. Mapa granicy wykonana jest zwykle w większej skali niż delimitacja np. 1:2500.

Redemarkacja granicy polega na sprawdzeniu istniejącej i wytyczonej już granicy.

4. Administracja granicy państwowej. Przepisy wewnętrzne regulują sprawy ochrony granicy, jej przekraczania czy eksploatacji bogactw naturalnych w jej pobliżu np. ustawa z 12 października 1990r. o ochronie granicy państwowej.

Nie wszystkie problemy można rozwiązać jednostronnie, dlatego państwa zawierając ze sobą umowy o współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych.

5. Nienaruszalność granic.

Deklaracja ONZ z 1970 roku stwierdza, że każde państwo ma obowiązek powstrzymać się od groźby lub użycia siły celem naruszenia istniejących międzynarodowych granic innego państwa jako środka rozwiązywania sporów międzynarodowych, włączając w to spory terytorialne i problemy dotyczące granic.

Deklaracja KBWE. Zgodnie z nią państwa uczestniczące uznały wzajemnie za nienaruszalne wszystkie granice każdego z nich, jak również granice wszystkich państwa w Europie i zobowiązały się do powstrzymania teraz i w przyszłości od zamachów na te granice.

1. Obszary morskie wchodzące w skład terytorium państwowego.

A. Morskie wody wewnętrzne.

Definicja. Są to wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego. Zalicza się do nich zatoki morskie o określonym rozwarciu, zatoki historyczne oraz wody portów.

Istota prawna. Wody wewnętrzne podlegają wyłącznej i całkowitej władzy państwa nadbrzeżnego, rozciągającej się również na przestrzeń powietrzną i dno. W wodach wewnętrznych nie obowiązuje prawo nieszkodliwego przepływu.

Wody archipelagowe. Ta kategoria wód wewnętrznych pojawiła się w roku 1982 na konwencji o prawie morza. Obowiązuje na nich prawo nieszkodliwego przepływu, są to trasy normalnie wykorzystywane dla żeglugi międzynarodowej. (Swoboda żeglugi na wodach archipelagowych).

Zatoki. Są również wodami wewnętrznymi, jeśli brzegi należą do jednego państwa, a odległość między punktami wytyczającymi jej naturalne ujście nie przekracza 24 mil. Również zatoki historyczne, mimo, że szerokość ich rozwarcia jest większa niż 24 mile, a podstawą do tego jest długotrwałe i efektywne wykonywanie zwierzchnictwa terytorialnego przez państwo nadbrzeżne. Zatoka Gdańska - cześć wód zatoki zostało uznanych za wody wewnętrzne, jednak Polska nigdy nie wysuwała roszczeń do uznania Zatoki Gdańskiej za zatokę historyczną.

Porty morskie. Wody portów morskich są uznawane za wody wewnętrzne, a więc miejsca gdzie statki zawijają w celu załadowania lub wyładowania pasażerów i towarów. Porty wojskowe, rybackie czy obsługujące wyłącznie żeglugę kabotażową, są portami zamkniętymi. Porty podlegają prawu i władzy państwa nadbrzeżnego.

Redy. Są to wejścia do portów, w niektórych państwach traktowane są jako wody wewnętrzne.

21. Obywatelstwo.

1. Pojęcie i znaczenie obywatelstwa

Definicja. Obywatelstwo jest to trwały węzeł prawny łączący osobę fizyczną z jakimś państwem, podmiotem prawa międzynarodowego.

Znaczenie obywatelstwa. Obywatelstwo stanowi podstawę, na której opiera się ogół praw i obowiązków jednostki wobec państwa. Powołuje ono szereg doniosłych konsekwencji w płaszczyźnie międzynarodowej. Państwo, z którym jednostka pozostaje w trwałym związku prawnym, sprawuje nad nią opiekę dyplomatyczną i konsularną, a w pewnych przypadkach, gdy było zobowiązane do zapobiegania naruszenia prawa, ponosi też odpowiedzialność za jej działanie. Obywatelstwo daje państwu podstawę do wykonania swej jurysdykcji także poza granicami kraju. Zgodnie z obowiązującym prawem międzynarodowym, sprawy obywatelstwa należą do wyłącznej kompetencji państwa, które w swym ustawodawstwie decyduje, jakim osobom przysługuje ono, w jaki sposób można je uzyskać i utracić.

2. Nabycie i utrata obywatelstwa

Sposoby nabycia obywatelstwa. Obywatelstwo można nabyć wskutek urodzenia, oraz przez neutralizację, niekiedy zamążpójście, reintegrację. Nabycie obywatelstwa przez urodzenie może następować na zasadach: prawa krwi lub prawa ziemi.

Neutralizacja. Nabycie obywatelstwa przez neutralizacje, czyli nadanie, następuje wówczas, gdy obywatelstwo uzyskuje osoba nie mająca żadnego lub mająca obywatelstwo innego kraju. Obywatelstwo można uzyskać na prośbę zainteresowanego skierowaną do odpowiedniego organu państwa, przez zamążpójście lub adopcję. Tryb uzyskania obywatelstwa określany jest przez ustawy poszczególnych państw, które wymagają spełnienia pewnych warunków. Najczęstszym z nich jest wymóg zamieszkiwania na terytorium danego państwa przez określony czas: 5,7 lub 10 lat. Niekiedy formułuje się takie warunki jak: znajomość języka, dobre obyczaje, dobra reputacja, posiadanie środków utrzymania itp.

Reintegracja. Rzadszym sposobem uzyskiwania obywatelstwa jest reintegracja, czyli odzyskanie obywatelstwa poprzedniego. Odzyskać obywatelstwo mogą kobiety, które utraciły obywatelstwo polskie w skutek nabycia obcego w wyniku zamążpójścia i obecnie, po ustaniu lub unieważnieniu małżeństwa, powracają do obywatelstwa polskiego przez złożenie oświadczenie przed odpowiednim organem polskim, który wydaje akt o przyjęciu oświadczenia.

Utrata obywatelstwa. Obywatelstwo można utracić przez nabycie obcego obywatelstwa, zwolnienie z dotychczasowego na prośbę zainteresowanego, niekiedy przez zamążpójście, wstąpienie do służby wojskowej lub państwowej obcego kraju, odmowę spełnienia obowiązku służby wojskowej oraz pozbawienie. Przy utracie obywatelstwa każde państwo określa w swym ustawodawstwie szczegółowe warunki. Niedopuszczalne jest pozbawienie obywatelstwa ze względów rasowych, religijnych, narodowościowych czy z uwagi na poglądy.

3. Bezpaństwowość i uchodźstwo

Konwencja genewska regulująca status uchodźców. Uchodźca jest osoba, która na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swej rasy, religii, narodowości i przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może bądź nie chce z tych powodów korzystać z ochrony tego państwa. Uchodźca jest również osoba, która nie ma żądnego obywatelstwa i nie znajduje się, na skutek podobnych zdarzeń, poza państwem swego zamieszkania, nie może lub nie chce z tych powodów powrócić do tego państwa. Konwencja zakazuje wydalania uchodźców oraz zawracania ich do granic terytoriów, na których groziłoby im niebezpieczeństwo. Konwencja nie stosuje się do osób, które popełniły przestępstwa przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne, ciężkie przestępstwa pospolite.

22. Azyl i esktradycja

Definicja. Azyl terytorialny polega na udzielaniu zezwolenia na wyjazd oraz pobyt cudzoziemcom dyskryminowanych czy prześladowanym za swe przekonania i działalność polityczną, religijną lub naukową. Udzielanie azylu oznacza wyłączenie w stosunku do zainteresowanej osoby możliwości ekstradycji.

Prawo ubiegania się o azyl. W powszechnym prawie międzynarodowym nie ma norm regulujących instytucje azylu. Cudzoziemiec ten, jeżeli nie popełnił przestępstw pospolitych lub czynów niezgodnych z celami i zasadami Narodów Zjednoczonych „ma prawo ubiegać się o azyl w innych krajach”, ale nie musi go w każdym przypadku uzyskać.

Azyl w praktyce polskiej. Konstytucja z roku 1952 w pierwotnym brzmieniu w art.88 przewidywała udzielenie azylu obywatelom państw obcych „prześladowanymi za [...] działalność w obronie pokoju, walkę narodowowyzwoleńczą lub działalność naukową”. Postanowienie o udzielenie azylu w brzmieniu nadanym ustawą z 18.10.1991 r., głosi, że „obywatele innych państw i bezpaństwowcy mogą korzystać z prawa azylu na zasadach określonych ustawą”. Ustawa z 1997 r. o cudzoziemcach w art.50 stanowi, iż cudzoziemiec może, na swój wniosek, otrzymać azyl w Rzeczpospolitej Polskiej, gdy jest to niezbędne do zapewnienia mu ochrony oraz gdy przemawia za tym ważny interes Rzeczpospolitej Polskiej. Zgodnie z art.51 cudzoziemca można pozbawić azylu, jeżeli: 1) ustały przyczyny, dla których azyl został udzielony; 2) prowadzi on działalność skierowaną przeciwko obronności, bezpieczeństwu państwa lub porządkowi publicznemu.

Deklaracja ONZ o azylu. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z roku 1948 przewiduje w art.14, że: „każdy człowiek ma prawo ubiegać się o azyl i korzystać z niego w innym kraju w razie prześladowania ”. zgromadzenie Ogólne w roku 1967 uchwaliło Deklarację w sprawie azylu terytorialnego, w którym uznało, że udzielenie azylu jest pokojowym i humanitarnym aktem. Prawo do azylu nie przysługuje osobom winnym popełnienia zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości.

§ 4. Ekstradycja przestępców

Definicja. Ekstradycja polega na wydaniu podejrzanego lub przestępcy państwu, któremu przysługuje w stosunku do niego jurysdykcja karna, w celu osądzenia lub wykonania orzeczonej już kary.

Zasady ekstradycji. Analiza umów międzynarodowych i ustawodawstw wewnętrznych pozwala ustalić w przedmiocie ekstradycji kilka zasad, które przyjęły się niemal powszechnie:

1) podstawę ekstradycji stanowić może tylko czyn, który zagrożony jest karą w obu państwach;

1. osobę wydaną można ścigać wyłącznie za przestępstwa, które były podstawą wydania, jak również wykonać wobec niego taką karę, do wykonania której została wydana;

2. nie podlegają wydaniu osoby, które w państwie pobytu korzystają z prawa azylu. Praktyka międzynarodowa nie udziela jednolitej odpowiedzi na 3 podstawowe pytania: kto podlega ekstradycji, za jakie przestępstwa oraz w jaki sposób i przez kogo powinien być przedstawiony wniosek o ekstradycję.

Przestępstwa ekstradycyjne. Stanowią one podstawę wydania i wymieniane są w umowach międzynarodowych bądź w drodze szczegółowego wyliczenia, bądź przez podanie klauzuli ogólnej z ewentualnymi wyjątkami. Z reguły obejmują najpoważniejsze przestępstwa przeciwko mieniu, życiu i zdrowiu. Wśród przestępstw, które nie uzasadniają ekstradycji, zazwyczaj wskazuje się przestępstwa polityczne, rzadziej także przestępstwa wojskowe.

Przestępstwa polityczne. Kwalifikacja, czy zachodzi przypadek przestępstwa politycznego, należy do państwa pobytu osoby, o której wydanie zwróci się inny podmiot. Zależna jest w znacznej mierze od stanu stosunków między zainteresowanymi państwami. W celu uniknięcia rozbieżności w kwalifikacji, a przede wszystkim uniemożliwienia sprawcą uniknięcia kary, w prawie międzynarodowym wyraźnie ustalono przestępstwa, które nie mogą być uznane za polityczne. Zgodnie z prawem norymberskim, należą do nich: zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości i zbrodnie wojenne. Również konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z roku 1948 stwierdza wyraźnie w art..VII: „Ludobójstwo i inne czyny wymienione w art.III nie będą uważane za przestępstwa polityczne, jeśli chodzi o dopuszczalność ekstradycji”.

Procedura ekstradycyjna. Regulowana jest w drodze umownej. Najczęściej wniosek ekstradycyjny wraz z uzasadnieniem i dokumentacja przekazywany jest w drodze dyplomatycznej, choć coraz częściej komunikują się ze sobą ministerstwa sprawiedliwości i prokuratury generalne. Ostatnia czynnością ekstradycyjną jest przekazanie przestępcy przez władze policyjne.

23. Międzynarodowa ochrona praw człowieka.

Międzynarodowy system ochrony praw człowieka. W wyniku zorganizowanej współpracy państw-członków Narodów zjednoczonych doszło do wypracowania całego międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka. U źródeł owej współpracy leżą tragiczne doświadczenia II wojny światowej. Na istniejący obecnie międzynarodowy system ochrony praw człowieka składają się liczne umowy, przyjęte przez Organizacje Narodów Zjednoczonych, organizacje wyspecjalizowane, zwłaszcza MOP i UNESCO, oraz organizacje regionalne: Rade Europy, Unię Europejską i OBWE, Organizację Państw Amerykańskich oraz Organizację Jedności Afrykańskiej. Prawa człowieka traktowane są obecnie jako niepodzielna całość złożona zarówno z praw politycznych, obywatelskich, jak i z praw ekonomicznych, socjalnych, kulturalnych. Prawa człowieka zarówno polityczne jak i ekonomiczne, ciągle są naruszane w wielu częściach świata.

1. Zasada poszanowania praw człowieka

W Karcie Narodów Zjednoczonych

Postanowienia Karty NZ. Zgodnie z ust.3 art.1 Karty, ONZ zmierza: do osiągnięcia międzynarodowej współpracy przy „rozwiązaniu zagadnień międzynarodowych o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym, jak również przy popieraniu swobód dla wszystkich bez różnicy rasy, płci, języka lub religii”. Karta Narodów Zjednoczonych nie zawiera ani definicji praw człowieka, ani ich katalogu, w nauce wypowiadane są różne i sprzeczne opinie co do charakteru prawnego zawartych w niej postanowień. Postanowienia Karty, Które wprawdzie nie stanowią szczegółowego katalogu praw człowieka, zawierają jednak i formułują zasadę ich poszanowania.

Kompetencje wewnętrzne. Tworzenie międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka przyniosło stopniowe zawężanie zakresu kompetencji wewnętrznej państwa, i to nie tylko w wyniku wiążących je umów, lecz także w wyniku tworzenia się norm zwyczajowych.

2. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka

Międzynarodowa Karta Praw Człowieka. Na konferencji w San Francisco wysunięta została idea opracowania międzynarodowej karty praw człowieka. Organem, który miał określić jej formę i treść, była, stosownie do art.68 Karty NZ, Komisja Praw Człowieka wyłoniona przez Radę Gospodarczo-Społeczną. Na swej pierwszej i drugiej sesji Komisja zastanawiała się nad formą i treścią Międzynarodowej Karty Praw. Ostatecznie w grudniu 1947 r. zdecydowano, że będzie się ona składać z trzech części:

1. Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka,

2. Paktu Praw Człowieka,

3. Środków dotyczących wprowadzenie w życie Paktu.

Postanowienia Powszechnej Deklaracji. Prace nad Deklaracją prowadzone były w latach 1947-1947. została ona uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne 10 grudnia 1948 r. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka składa się ze wstępu i 30 artykułów. We wstępie mówi ona o motywach leżących u podstawy jej opracowania. Podkreśla, że uznanie przyrodzonej godności, równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju. Pierwsze trzy artykuły maja ogólny charakter i poświęcone są zasadom Wolności, Równości i Braterstwu. Kolejne artykuły 4-21 poświęcone są prawa obywatelskim i politycznym. Artykuły 22-27 dotyczą praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych. Artykuł 29 podkreśla obowiązki jednostki wobec społeczeństwa, bez którego niemożliwy jest swobodny i pełny rozwój jej osobowości.

Charakter prawny Powszechnej Deklaracji. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka nie miała formalnie wiążącego charakteru. Stała się ona punktem wyjścia wielu rezolucji Zgromadzenia Ogólnego, Rady Bezpieczeństwa, Rady Gospodarczo-Społecznej i Rady Powierniczej. Powołuje się na nią wiele konstytucji. Liczne konstytucje powtarzają jej postanowienia nawet bez wyraźnego odwoływania się do niej. Powszechna Deklaracja wpłynęła i wpływa na praktykę ustawodawczą, administracyjną i sądową wielu państw. Powszechna Deklaracja stała się obecnie obowiązującą w wyniku przekształcenia jej postanowień w zwyczaj międzynarodowy. Dzień uchwalenia Powszechnej Deklaracji został proklamowany przez Zgromadzenie Ogólne NZ jako Międzynarodowy Dzień Prawa Człowieka.

4. Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka

Układ Paktów. Jest on w zasadzie identyczny. Poza wstępem dzielą się na pięć części, z których pierwsza zwiera jeden tylko artykuł poświęcony prawu ludów i narodów do samostanowienia, druga obejmuje postanowienia ogólne, trzecia traktuje odpowiednio: o prawach ekonomicznych, społecznych i kulturalnych lub o prawach obywatelskich i politycznych, czwarta poświęcona jest kontroli międzynarodowej, piąta to postanowienia końcowe. Artykuł 2 obu paktów nakłada zobowiązania na strony. W pierwszym przypadku- każda ze stron zobowiązuje się przedsięwziąć odpowiednie kroki, włączając w to środki ustawodawcze, indywidualne oraz w ramach pokoju i współpracy międzynarodowej. W drugim-każda ze stron zobowiązuje się przestrzegania i zagwarantowania wszystkim jednostkom znajdującym się na jej terytorium i podlegającym jej jurysdykcji praw uznanych Paktem.

Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Nie nakłada bezpośrednich zobowiązań, lecz formułuje jedynie program działań i cele społeczne. Progresywność praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych nie zwalnia państw od obowiązku ich realizacji, uzależnia jedynie zakres zobowiązań poszczególnych krajów od ich możliwości materialnych. Ekonomiczne, społeczne i kulturalne prawa człowieka sformułowane w Pakcie są w porównaniu z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka znacznie bardziej rozwinięte, skonkretyzowane.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych. Przyznaje ochronę tradycyjnym prawom i wolnością człowieka, kierując się wyliczeniem ich w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Pierwszym prawem jest prawo do życia, które powinno być chronione przepisami prawa. Bardzo rozbudowane są postanowienia Paktu chroniące prawa człowieka w postępowaniu sądowym. Wszyscy ludzie są równi przed sądami, mają też prawo do sprawiedliwego i publicznego przesłuchania przez niezależny i bezstronny sąd w sprawach karnych i cywilnych. Każdy człowiek ma prawo do wolności myśli, sumienia, wyznania oraz do własnych poglądów. Obywatel powinien mieć prawo i możliwość, bez żadnej dyskryminacji, do uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybranych przedstawicieli, do korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego w głosowaniu tajnym, w rzetelnym, okresowo przeprowadzanych powszechnych i równych wyborach.

Znaczenie Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka. Pakty przyoblekały wyrażone w niej idee, prawa i wolności w szatę prawną, nadając im charakter norm prawa międzynarodowego. Pakty rozwijały i konkretyzowały postanowienia Deklaracji, uznawały one prawa, które nie figurowały w Powszechnej Deklaracji. Rozszerzyły znacznie zakres praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, sformułowały również wyraźny zakaz propagandy wojennej. Ustanawiały także procedurę kontrolna nad ich implementacją, której pozbawiona jest Deklaracja. W porównaniu z Deklaracja Pakty nie zawierają jednak trzech istotnych praw człowieka: praw do własności i zakazu jej arbitralnego pozbawienia, prawa każdego do ubiegania się i otrzymania azylu w innych krajach, jak też prawa każdego do posiadania obywatelstwa i zakazie samowolnego pozbawiania go.

5. Zakaz dyskryminacji

A. Dyskryminacja rasowa

Deklaracja w sprawie likwidacji wszelkich norm dyskryminacji rasowej. Sesja XVIII Zgromadzenia Ogólnego 20 listopada 196 r. przyjęła deklaracje w sprawie likwidacji wszelkich norm dyskryminacji rasowej. Po raz pierwszy w dokumencie międzynarodowym dyskryminacja z powodu rasy, koloru skóry lub pochodzenia etnicznego została potępiona, jako stanowiąca obrazę godności ludzkiej i sprzeczna z zasadami Karty Narodów Zjednoczonych.

Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. Konwencja w art.1 definiuje dyskryminację rasową jako wszelki zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skóry, pochodzenia narodowego lub etnicznego, które ma na celu lub pociąga za sobą unieważnienie lub uszczuplenie uznania, wykonania lub korzystania na zasadzie równości z praw człowieka i podstawowych wolności w politycznej, gospodarczej, społecznej, kulturalnej lub jakiejkolwiek innej dziedzinie życia publicznego.

B. Apartheid

Problem apartheidu w ONZ. sprawa rasistowskiej polityki rządu Republiki Południowej Afryki, poczynając od I Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w roku 1946, była problemem stale dyskutowanym w różnych organach ONZ. 1952 po raz pierwszy do porządku dziennego Zgromadzenia Ogólnego włączono nowy punkt: problem konfliktu rasowego w Południowej Afryce wynikającego z polityki apartheidu. Ciągła i całkowita odmowa ze strony Południowej Afryki zastosowania się do żądań ONZ spowodowała, że w roku 1961 Zgromadzenie Ogólne wezwało państwa do rozważenia podjęcia indywidualnych i zbiorowych sankcji wobec Republiki Południowej Afryki. W rezultacie z 6 listopada 1962r. Zgromadzenie Ogólne, wezwało państwa członkowskie do podjęcia sankcji wobec RPA.

Konwencje dotyczące zwalczania apartheidu. Ważnym nowym środkiem walki z apartheidem stała się Międzynarodowa Konwencja o zwalczani i karaniu zbrodni apartheidu uchwalona 30 listopada 1973 r. na XXVIII Sesji Zgromadzenia Ogólnego. W roku 1991 doszło do zasadniczej zmiany w stanowisku rządu i parlamentu Południowej Afryki. Ustawy stanowiące fundament polityki apartheidu zostały anulowane. Rozpoczęto proces zmierzający do opracowania nowej konstytucji i przyjęto ją.

5. Zapobieganie i karanie zbrodni ludobójstwa

Rezolucje Zgromadzenia Ogólnego. W grudniu 1946 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło rezolucje nr.95/1, która stwierdza: „Ludobójstwo stanowi zaprzeczenie prawa do istnienia całych grup ludzkich, tak jak zabójstwo stanowi zaprzeczenie prawa do życia poszczególnych jednostek [...]. ludobójstwo stanowi zbrodnię w rozumieniu prawa międzynarodowego, która potępia świat cywilizowany, i której główni sprawcy i ich wspólnicy podlegają karze bez względu na to, czy są osobami prywatnymi, funkcjonariuszami publicznymi, mężami stanu, i bez względu na to, czy zbrodnia została dokonana z przyczyn religijnych, rasowych, politycznych czy innych”.

Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. W dwa lata od uchwalenia rezolucji o ludobójstwie, 9.12.1848 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło Konwencje w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Konwencja potwierdziła w art. I uprzednie stanowisko Zgromadzenia Ogólnego, że ludobójstwo, i to popełnione zarówno w czasie pokoju, jak i wojny, stanowi zbrodnie w obliczu prawa międzynarodowego. Jest nim w rozumieniu konwencji: „[...] jakikolwiek z następujących czynów dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich:

1. zabójstwo członków grupy,

2. spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy,

3. rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego,

4. stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy,

5. przymusowe przekazywanie dzieci członków jednej grupy do innej grupy”.

Konwencja o niestosowaniu przedawnienia. Uzupełnieniem Konwencji w sprawie ludobójstwa jest Konwencja o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości. 9.04.1965 r. Komisja Praw Człowieka uchwaliła rezolucję w sprawie karania zbrodniarzy wojennych i osób winnych zbrodni przeciwko ludzkości.

Międzynarodowy Trybunał dla Ruandy. W roku 1994 doszło w Ruamdzie do masowych morderstw i masakry osób, w wyniku których zginęło około pół miliona ludzi. Rada Bezpieczeństwa powołała do życia Międzynarodowy Trybunał dla Ruandy w celu osadzenia winnych ludobójstwa i pogwałcenia międzynarodowego prawa humanitarnego. Mimo osadzenia w więzieniu tysięcy osób podejrzanych o zbrodnie ludobójstwa pierwsze wyroki skazujące winnych ludobójstwa na dożywocie lub wieloletnie więzienie zapadły dopiero w 1999 roku.

6. Ochrona poszczególnych grup

A. Prawo kobiet

Konwencja o prawach politycznych kobiet. Dnia 20.12.1952 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło pierwsza umowę dotyczącą wyłącznie praw kobiet. Umowa ta stwierdza, że kobiety maja na równi z mężczyznami prawo uczestniczenia w wyborach, zajmowania urzędów publicznych i wykonywania wszelkich funkcji publicznych. Konwencja ta weszła w życie w roku 1954. umowa ta wywarła istotny wpływ na uznanie polityczne praw kobiet.

Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet. W roku 1967 Zgromadzenie Ogólne uchwaliło deklarację w sprawie likwidacji dyskryminowania kobiet. Konwencja, która weszła w życie w roku 1981, wskazuje środki, jakie powinny być podjęte w celu wyeliminowania dyskryminacji kobiet w różnych dziedzinach: w życiu politycznym i publicznym, obywatelstwie, oświacie, zatrudnieniu, zdrowiu, małżeństwie i rodzinie. Zwraca ona specjalną uwagę na prawa kobiet wiejskich oraz potrzebę zwalczania stereotypów dotyczących płci. Konwencja nakłada na strony obowiązek przedstawiania sprawozdań dotyczących postępu w jej implementacji. Zgromadzenie Ogólne proklamowało rok 1975 jako rok kobiet. Kwestia poprawy statusu kobiet była rozpatrywana na specjalnych światowych konferencjach. Choć sytuacja kobiet uległa poprawie w ubiegłej dekadzie, to jednak równość między kobietami i mężczyznami w życiu publicznym i prywatnym nie została osiągnięta. Konferencja wezwała do usunięcia przeszkód w zapewnieniu kobietom możliwości aktywnego, pełnego i równego uczestnictwa we wszystkich strefach życia, łącznie w procesie podejmowania decyzji.

B. Prawa dzieci

Udzielanie pomocy dzieciom, jak tez ochroną ich praw zajmuje się Fundusz ONZ Pomocy Dzieciom utworzony w roku 1946.

Deklaracja Praw Dziecka. Zgromadzenie Ogólne 20.11.1959 r. przyjęło Deklarację Praw Dziecka, która potwierdza postanowienia Powszechnej Deklaracji odnoszące się do dzieci oraz podkreśla, że dziecko potrzebuje specjalnej troski i gwarancji, łącznie z właściwą ochroną prawną, zarówno przed, jak i po urodzeniu. Deklaracja podkreśla, iż dzieci powinny korzystać ze specjalnej ochrony oraz posiadać możliwości rozwoju w normalny i zdrowy sposób, w warunkach wolności i szacunku.

Konwencja o prawach dziecka. Postanowienia Deklaracji zostały rozwinięte i uzupełnione w przyjętej 20.11.1989 r. przez Zgromadzenie Ogólne Konwencji o prawach dziecka. Wśród spornych problemów znalazł się ostatecznie przyjęty zakaz służby wojskowej dzieci poniżej 15 lat oraz zakaz wymierzania kary śmierci osobom niepełnoletnim. Konwencja o prawach dziecka jest obecnie, z uwagi na liczbę stron, najbardziej uniwersalna umową dotyczącą praw człowieka.

C. Prawa mniejszości

Instrumenty prawnomiędzynarodowe ONZ. Prawa mniejszości narodowych nie są wymieniane w Karcie NZ. Konsekwentnie Powszechna Deklaracja Praw Człowieka również nie wspomina o prawach mniejszości. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych stoi na stanowisku ochrony osób należących do mniejszości, a nie mniejszości jako takich. W państwach, w których istnieją etniczne, religijne czy językowe mniejszości, osoby należące do takich mniejszości nie będą pozbawione prawa do korzystania z własnej kultury i do wyznawania i praktykowania własnej religii czy używania ich własnego języka.

Prawa mniejszości w dokumentach KBWE. Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, wymienia w zasadzie siódmej prawo osób należących do mniejszości, obligując uczestniczące państwa, na których terytorium istnieją mniejszości narodowe, do respektowania praw osób należących do takich mniejszości.

7. Międzynarodowa kontrola przestrzegania praw człowieka

A. Pojęcie kontroli międzynarodowej

Kontrolą międzynarodową są wynikające z umowy działania organów wspólnych mające na celu stwierdzenie, czy postępowanie państw jest zgodne z przyjętymi przez nie zobowiązaniami.

Rodzaje umów z uwagi na kontrolę międzynarodową. Ogólnie można podzielić je na trzy grupy:

1. umowy, które nie przewidują żadnej procedury kontrolnej,

2. umowy, które wprawdzie tez jej nie zwierają, ale których wykonanie może być kontrolowane w ramach szerszego systemu istniejącego już w poszczególnych organizacjach międzynarodowych,

3. umowy ze specjalna procedurą kontrolną.

B. Środki i organy kontroli

Analiza procedur kontrolnych, zabezpieczających wykonywanie postanowień umów międzynarodowych dotyczących praw człowieka prowadzi do wniosku, że mogą one być oparte na następujących środkach: sprawozdaniach, skargach państw, badaniach na miejscu oraz petycjach.

Sprawozdanie. Sprawozdanie jako środek kontroli przewidziane są zarówno w ramach ogólnych procedur kontrolnych funkcjonujących w ONZ i MOP, jak też w specjalnych systemach. Odnośnie do specjalnych systemów kontroli przewidzianych przez poszczególne umowy dotyczące praw człowieka to ogólnie można powiedzieć, że przewidują one, iż sprawozdania są rozpatrywane najpierw przez organ specjalnie powołany do kontroli wykonania danej konwencji, a następnie przez organ organizacji, w ramach której dana umowa została przyjęta.

Skargi państw oraz badania na miejscu. Jeżeli jakiś państwo podaje w wątpliwość, czy inna strona wykonuje swe zobowiązania konsekwentnie, ona w niektórych systemach kontrolnych przesłać skarg do wskazanego organu bądź od razu, bądź po uprzedniej próbie załatwienia sporu w drodze rokowań dwustronnych. Skargi są przedstawiane tym samym organom, które rozpatrują sprawozdania państw.

Petycje. Przez petycje należy rozumieć odwołanie skierowane do organu międzynarodowego, w którym osoba fizyczna lub prawna zazwyczaj bezpośrednio zainteresowana, wskazuje na naruszenie odpowiedniej umowy międzynarodowej.

Organy kontroli. W systemie kontroli międzynarodowej dotyczącej praw człowieka istnieją w zasadzie dwa rodzaje organów wspólnych, polityczne oraz niezależne, o charakterze niesądowym. Organy polityczne złożone są z przedstawicieli państw. Można je podzielić na główne i pomocnicze. W systemie organizacji międzynarodowych organy główne są także podporządkowane najszerszemu organowi przedstawicielskiemu, co w praktyce oznaczać może trójstopniowość systemu kontroli.

18

---