„Psychologia stresu” W. Łosiak

Rozdział 2 „Biologia stresu”

• stres - zawsze charakter biol. (→ negatywne następstwa zdrowotne) nawet gdy wywołują go czynniki psych.

• struktury mózgowe zaangażowane w procesie stresu:

• wzgórze

• integracja sygn. sensorycznych ze świata zewn. „centralna stacja przekaźnikowa” wg Lovallo

• ciała kolankowate przyśrodkowe - uk. słuchowy

• ciała kolankowate boczne - podkorowy ośrodek wzroku

• kora sensoryczna

• płaty: skroniowy (słuch), ciemieniowy (czucie), potyliczny (wzrok)

• przetwarzanie + integracja sygnałów w całości, przypisywania znaczenia = procesy oceny pozn.

• ciało migdałowate

• ocena sygnałów z zewn., pośredniczenie w uruchamianiu r. emocjonalnych i mech. adaptacyjnych

• kluczowe znaczenie w warunkowaniu reakcji strachu, procesach oceny zagrożenia (LeDoux)

• bezpośrednie połączenie ze wzgórzem tzw. dolna droga wg LeDoux- bardzo szybka reakcja na sygnały zagrożenia, ale info. mniej przetworzone (droga górna = korowa)

• możliwość odbioru sygnałów z narządów wewn. - uruchamianie pr. stresu gdy działają czynniki natury biol. np. toksyny, zranienia

• podwzgórze

• cz. przednia, tylna, boczna

• regulacja homeostatyczna, koordynacja procesów emocjonalnych i adaptacyjnych

• gdy stres - koordynacja reakcji endokrynologicznych i sercowo-naczyniowych

• oddziałuje na przysadkę stymulującą korę nadnerczy do wydzielania kortyzolu (system HPA - podwzgórze - przysadka -kora nadnerczy)

• HPA - uwalnia zmagazynowane w org. zasoby energii, zmienia stan uk. odpornościowego org.; aktywowany tylko w stresie, mniej „pobudliwy” niż SAM

• stymuluje sympatyczną cz. AUN (system SAM - sympatetyczny nadnerczowo-rdzeniowy)

• SAM - przyspieszenie akcji serca, zwężenie naczyń krwionośnych; aktywowany łatwiej i szybciej ale często na krócej niż HPA, nie tylko przez czynniki niekorzystne (np. w syt. podniecenia)

• rys. obu systemów był na wykładzie nr 2 :D

• hipokamp

• konsolidacja śladów pamięciowych - nabywanie doświadczenia

• otrzymuje info. o wymianie sygnałów pomiędzy korą przedczołową a ciałem migdałowatym (dzięki korze wyspy) i wysyła sygnały bezpośrednio do podwzgórza, uzupełniając działanie kory przedczołowej

• możliwość oddziaływań zwrotnych: kortyzol → przysadka, podwzgórze, ciało migdałowate, hipokamp i wzgórze; uk. sympatyczny → ciało migdałowate, kora sensoryczna, hipokamp i wzgórze (ogólna aktywacja)

• kortyzol

• normalnie wydzielanie jest regulowane na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego przez przysadkę, podwzgórze i hipokamp - w war. stresu zablokowanie tego mechanizmu

• wg Lovallo i Thomasa wydzielanie pod wpływem sygnałów z ciała migdałowatego

• w normalnych war. korzystny wpływ na procesy pamięciowe hipokampa i poprawa wrażliwości wzgórza na bodźce

• 
  

• triada stresu wg Selye'go ( powiększenie kory nadnerczy, zmniejszenie objętości grasicy i węzłów chłonnych, owrzodzenie żołądkowo-jelitowe) jest przede wszystkim efektem nadmiernego wydzielania kortyzolu przez korę nadnerczy - procesy stresu w odpowiedzi na czynniki psychologiczne

• stres biol. - zdarzenia wewn. org. polegające na zakłóceniu równowagi jego środ. wewn.; ewaluacja tych zd. ma charakter automatyczny

• stres zmienia odporność - za pośrednictwem kortyzolu osłabia komórkową (niszczenie patogenów przez kom. odpornościowe) a niewiele zmienia lub wzmaga humoralną (wytwarzanie przeciwciał)

• GAS = Ogólny Zespół Adaptacyjny (Selye)

• jego objawami triada stresu -przynajmniej początkowo

• 3 stadia:

• faza alarmowa - triada stresu, wzrost wydzielania kortyzolu i adrenaliny

• faza odporności - względna równowaga ale większe zużycie energii

• faza wyczerpania - załamanie się równowagi, nasilona triada stresu

• 
  

• nieswoistość składających się na niego procesów - uniwersalna reakcja obronna

• energia przystosowania (= zasób sił przystosowawczych)- wyczerpywana w stanie stresu, nieodnawialna, jej całkowite wyczerpanie = śmierć (stres przyspiesza starzenie się),

• stres ≠ GAS - GAS jest przejawem stresu

• eksperymenty Lovallo -zasadniczo były omówione na wykładzie; konkluzja brzmi: różnice pomiędzy dobrym stresem i dystresem występują już na poziomie procesów biol. ( zadanie z karą za niepowodzenie - ↑ HPA , czyli ↑ kortyzolu

+ ↑ noradrenaliny; zadanie z nagrodą za dobrą odp. - HPA bez zmian + ↑ noradrenaliny)

rozdział 3 „Przyczyny stresu”

• 4 drogi uruchamiania procesu stresu:

• biologiczna - identyfikacja zd. jako szkodliwego ze wzgl. na jego biol. znaczenie

• warunkowa - skojarzenie pewnych zd. z czynnikami wywołującymi stres drogą biol.

• frustracyjna - zd. utrudnia lub blokuje nasze celowe zach. co jest identyfikowane jako niekorzystne

• poznawcza - podmiot dokonuje złożonej oceny i interpretacji zd. jako niekorzystnych

3.1. Stresujące wydarzenia życiowe

• perspektywa patrzenia na stres jako na odp. org. na zakłócenie homeostazy - Selye

• Cannon - idea homeostazy; traumatyczne zd. wywołują reakcje fizjologiczne, które jeżeli nie zostaną zahamowane wywołają chorobę

• allostaza = osiąganie stałości przez zmianę; proces utrzymywania homeostazy

• stan allostatyczny = stan zwiększonego/obniżonego poziomu subst. zaangażowanych w proces allostazy

• obciążenie allostatyczne = skumulowany rezultat stanu allostatycznego

• Meyer - pomysł na listę stresujących zd. w zyciu pacjenta

• Holmes i Rahe - skala wydarzeń życiowych SRSS - 43 wydarzenia (poz. i neg. - zazwyczaj o charakterze zmiany) z przypisanymi wagami będącymi miarą wysiłku adaptacyjnego w tzw. jednostkach zmiany życiowej (LCU); zaznaczenie wyd. z ostatniego roku; 150LCU -kryzys, 300 - b. poważny kryzys (np. śmierć małżonka 100 LCU) - miara przyczyn stresu a nie miara stresu!

• najważniejsze cechy zd. życiowych będących przyczyną stresu:

• dyskretność - wyraźnie zaznaczone ramy czasowe i ograniczony czas trwania

• obiektywność i obserwowalność - bierzemy pod uwagę wyd. w otoczeniu podmiotu, zewn. wobec niego

• wymaganie wysiłku adaptacyjnego

• istotą zd. życiowych jest zaistnienie zmiany (bez względu na to czy poz. czy neg.)

• Thoits -zdarzenia muszą dodatkowo być niepożądane przez podmiot, niekontrolowane oraz niespodziewane (również waga zd.); nazwa stresujące wydarzenia życiowe

• Dohrenwend - brak kontroli, walencja (poz./neg.) źródło pochodzenia (czego są efektem), nieprzewidywalność, centralność angażowanych przez nie wartości i celów, wielkość (jej miarą konieczność zmiany codziennych działań), potencjał do wywołania stanu wyczerpania u danej osoby

• Pearlin - zd. niepożądane, niezaplanowane, nietypowe, niekontrolowane

• ważne są związki pomiędzy tymi zd. życiowymi, nakładanie się w czasie nawet gdy są niezależne,

• krytyka SRSS:

• sumowanie zd. z listy (np. rozwód = problemy w pracy+ problemy ze snem?)

• niejednoznaczność sformułowań użytych do opisu wyd. = zmienność intrakategorialna

• dobór zd. na skali - duże braki; więcej pozycji z listy może dotyczyć mężczyzn niż kobiet

• nieuwzględnienie znaczenia wyd. dla określonej osoby - ale dzięki temu jest zachowana obiektywność (Wheaton)

• umieszczanie na skali takich wyd. które są raczej symptomami choroby (np. zmiana nawyków spania)

• niska rzetelność pomiaru - błąd retrospekcji wyst. u os. bad.

• trudności życia codziennego = drobniejsze w porównaniu z wyd. życiowymi utrudnienia i kłopoty wyst. na co dzień

• pomiar codziennego doświadczenia - ocena zd. w kategoriach takich jak korzyść czy ważność - uchwycenie stresu na elementarnym poziomie

• w Polsce - Kwestionariusz Zmian Życiowych opracowany przez Sobolewskiego, Strelaua i Zawadzkiego

3.2. Stresory i trudne sytuacje

• Selye - stresor jako czynnik wywołujący stres

• Wheaton - 6 czynników definiujących stresor:

• trzy alternatywne właściwości stresora - zagrożenie, wymagania, ograniczenia strukturalne (powiązane z kontekstem społ.; rozbieżność pomiędzy możliwościami a celami)

• elastyczność zw. z możliwościami adaptacyjnymi org. - uwzględnienie możliwości org. - tolerancji na stres

• stanowi problem wymagający działania zmierzającego do rozwiązania

• znaczący dla jedn. i jej tożsamości (dot. poczucia własnej wartości jedn., kontrolowania otoczenia, pełnionych ról społ. i potrzeb zw. z ich pełnieniem)

• świadomość szkodliwości stresora nie jest warunkiem koniecznym

• niedobór wymagań otoczenia i stymulacji może stać się stresorem tak samo jak ich nadmiar

• klasyfikacja stresorów :

• Lazarus i Cohen - kryterium wagi stresora, zasięgu działania i stopnia kontroli ze str. jedn.; 1)kataklizmy, katastrofy, 2)poważne zd. ale o jedn. charakterze, 3)mniejsze trudności i uciążliwości na co dzień

• Lepore i Evans - 1-3 identyczne jak Lazarusa i Cohena + wyodrębnili 2 rodz. stresorów - 1) środowiskowe np. hałas, 2)stresory roli, czyli utrzymujące się trudności zw. z pełnieniem ról społ., pracą, brakiem wsparcia…

• Elliot i Eisdorfer - kryterium czas trwania stresora - 1) ostre, ograniczone w czasie, 2) sekwencje stresorów np. rozwód, 3) chroniczne, ale nie działające stale np. trudności seksualne, 4)przewlekłe i chroniczne

• Wheaton - kryterium wymiar dyskretność (posiadanie wyraźnych ram czasowych)- ciągłość; pośrodku trudności życia codziennego; bliżej ciągłości stresory niespełnienia - oczekiwane i pożądane zdarzenia, które nie wyst. w normalnie oczekiwanym momencie, „coś się nie dzieje”

• proliferacja stresu = jedno stresujące wyd. lub bardziej przewlekły stresor może zapoczątkować kolejne; np. stres występujący u rodzin osób przewlekle chorych

• sytuacja trudna = wg Tomaszewskiego - taka syt., w której mamy do czynienia z zakłóceniem równowagi możliwości i wartości, z rozbieżnością pomiędzy celami działania i możliwościami ich osiągnięcia

• 5 rodz. sytuacji trudnych: deprywacja, przeciążenie, utrudnienie, konflikt, zagrożenie (istotą antycypowanie utraty czegoś ważnego) - rozróżnienie poprzez to co stanowi istotę, nie ma charakteru całkowicie treściowego

• syt. trudna jest rozumiana bardziej relacyjnie w porównaniu do stresora

• Trier Social Stress Test - procedura wywoływania umiarkowanego stresu w warunkach laboratoryjnych - wykorzystanie ekspozycji społ., rozmowa kwalifikacyjna przed komisją

• opieka nad osobą chorą jako przewlekły stres - badanie mężów opiekujących się chorymi żonami -konieczna rewizja pojęcia męskiej roli społecznej; bad. podłużne - stopniowa poprawa stanu psych. wraz z upływem czasu

• klasyfikacja konfliktów wewn. wg Lewina:

• dążenie-dążenie

• unikanie-unikanie

• dążenie-unikanie

3.3. Frustracja i niemożność poradzenia sobie

• Rosenzweig - teoria frustracji

• frustracja jako stan pojawiający się w następstwie zablokowania dążeń jedn.

• 4 rodzaje przeszkód:

• czynniki zewn. mające charakter bierny - np. awaria samochodu

• czynniki zewn. aktywne - np. „kopanie pod kimś dołków”

• czynniki wewn. bierne - np. brak uzdolnień plastycznych

• czynniki wewn. aktywne - np. silny lęk społ. (procesy i stany psychiczne)

• Cofer i Appley - wyraźne rozróżnienie stadium frustracji i stresu, ale w ramach jednego organizmu

• powiązania frustracji z def. utrudnienia Tomaszewskiego

• podobieństwo do niewydolności radzenia sobie ze stresem (brak efektów, nieskuteczność stosowanych form radzenia sobie ze stresem - według Cofer i Appley, Hintona i Burtona jest koniecznym warunkiem powstania stresu)

• Toets - stresor → percepcja zagrożenia → działanie; stres jest spowodowany długotrwałym niepowodzeniem mechanizmów radzenia sobie albo syt., w której żadna strategia radzenia sobie nie jest dostępna

• Seligman - stan wyuczonej bezradności - zablokowanie działań zmierzających do zneutralizowania przykrego czynnika (szoku elektrycznego)

• u zwierząt wyższy poziom fizjologicznych wskaźników stresu u osobników podporządkowanych

3.4. Oceny i interpretacje

• Lazarus -konieczność uwzględnienia procesów oceny przy badaniu stresu → możliwość zróżnicowania w zach. ludzi w porównywalnych warunkach, rola oceny pozn. przy odróżnianiu tego co korzystne a co niekorzystne

• procesy poznawcze ostatecznie decydują czy mamy do czynienia ze stresem, nie można do końca traktować tych procesów jako przyczyny stresu, ponieważ jest on definiowany jako relacja spełniająca określone kryteria (ocena pozn. + właściwości otoczenia i podmiotu w danym momencie)

• ocena pozn. = proces kategoryzacji zdarzenia i jego różnych aspektów, ze względu na jego znaczenie dla dobrostanu; przebiega równolegle do innych procesów pozn. zw z orientacją i działaniem w otoczeniu

• ocena pierwotna - znaczenie syt. dla jedn. -korzystna/niekorzystna/obojętna, uraz-utrata/zagrożenia/wyzwanie

• ocena wtórna - możliwości działania w danej syt. i przewidywanie jego efektów

• ocena ponowna - źródło inf. zwrotnej dot. efektów reakcji jedn.

• 2 rodzaje czynników modyfikujących procesy oceny poznawczej:

• podmiotowe - przekonania jedn. oraz jej zaangażowania

• sytuacyjne - nowość (zwł. znaczenie dla oceny wtórnej), przewidywalność, niepewność dot. wystąpienia zd., charakterystyki czasowe (czas trwania, bliskość wystąpienia), niepewność dot. czasu wystąpienia zd., niejednoznaczność, relacje czasowe pomiędzy zd. a cyklem życia jedn.

• Tropp - nie jest możliwe rozróżnienie w praktyce procesów oceny pozn. i niektórych poznawczych form radzenia sobie ze stresem

• wprowadzenie przez Lazarusa poznawczej oceny obronnej ; ocena poznawcza jest uwarunkowana właściwościami otoczenia, a ocena obronna - potrzebami jedn.

• Hobfoll - uwzględnienie procesów oceny pozn. nie jest potrzebne gdy mamy do czynienia ze stresem wywołanym bardzo traumatycznymi przeżyciami

• badania -ocena syt. jako wyzwania nie musi być powiązana ze stresem; ocena pierwotna i wtórna oddziałują na poziom stresu niezależnie (a nie poprzez interakcje) np. silny stres nawet gdy jedn. widzi duże możliwości poradzenia sobie z trudną syt.

• propozycja wprowadzenia oceny trzeciorzędowej (Dohrenwend) - trwającej czasami przez wiele lat ewaluacji wpływu na jedn. przeżytych wcześniej, znaczących, często traumatycznych przeżyć

• Ursin i Eriksen - stres jest spowodowany rozbieżnością pomiędzy tym co oczekiwane, a tym co się rzeczywiście zdarza; oczekiwania = filtry decydujące o pojawieniu się reakcji stresu; oczekiwania są opisywane poprzez: siłę, prawdopodobieństwo, wartość afektywną; teoria dot. ludzi i zwierząt

• Apter - istotna rola sposobu ujmowania dośw., w którym występuje odwracalność jak w przypadku percepcji figur wieloznacznych

• eksperyment - ocena poznawcza jako czynnik wyzwalający proces stresu- aktywność ukł. SAM- w przypadku stresora wymagającego aktywności raczej wyższy poziom pobudzenia fizjologiczne u os. oceniających syt. jako wyzwanie, niewymagającego - wyższy stopnień pobudzenia przy ocenie syt. jako zagrożenia

• ocena poznawcza a procesy fizjologiczne stresu - wyraźne związki oceny pierwotnej z przyrostem poziomu kortyzolu i brak zależności w przypadku oceny wtórnej (reaktywność osi HPA)

3.5. Utrata zasobów osobistych

• teoria zachowania zasobów Hobfolla

• zasoby = przedmioty (środek transportu), warunki (szczęśliwe małżeństwo), cechy osobowości (obowiązkowość) i energia (czas wolny), które same w sobie są cenione jako potrzebne do przetrwania, albo służą do zdobycia zasobów umożliwiających przetrwanie

• podział zasobów poprzez charakter ich związku z przetrwaniem:

• pierwotne - bezpośrednio zw. z przetrwaniem

• wtórne - pośrednio przyczyniające się do przetrwania

• trzeciorzędowe - symbolicznie zw. z przetrwaniem np. pozycja społ.

• utrata zasobów, zagrożenie takiej utraty lub nieodzyskanie zasobów po ich wcześniejszym zainwestowaniu są przyczynami stresu

• utrata ma większe znaczenie niż zyskanie zasobów

• pojęcie utraty jest lepsze od wydarzeń życiowych bo obejmuje znaczenie zd. dla jedn. i jego dalsze konsekwencje

• zyskanie zasobów pełni formę bufora, osłabiającego negatywne oddziaływanie utraty

• osoby mające dużo zasobów łatwiej je pomnażają niż ci co mają niewiele, lepiej znoszą trudności życiowe

• konieczność inwestowania posiadanych zasobów w celu zabezpieczenia się przed ich utratą, naprawy skutków już zaistniałej straty oraz zyskania nowych zasobów

• zalety takiego ujęcia: większa konkretność przy ocenie tego co jest korzystne dla jedn., mniejsza podatność na obronne zniekształcenie pojęcia zasobów, możliwość dokładniejszych przewidywań dot. powstawania stresu, w mech. stresu pojawia się czynnik pozytywny mający określone oddziaływanie (zyskanie zasobów)

6