TEORIE REAKCJI SPOŁECZNEJ
Udzielają odpowiedzi na pytania: jak powstają normy społeczne, jakie są reakcje społeczeństwa wobec osób, które popełniają przestępstwa, jakie konsekwencje reakcje te powodują
Tym, co interesuje reprezentantów kierunku reakcji społecznej, jest proces, w trakcie którego dochodzi do uznania pewnych osób za dewiantów, oraz skutki wynikające z tego faktu
W ujęciach tych mniej ważne jest, dlaczego ktoś narusza normy, istotne jest natomiast, dlaczego uznany jest za naruszającego normy
W paradygmacie etiologicznym, kontrola społeczna powstrzymuje dewiację, a w podejściu reaktywnym kontrola społeczna wywołuje dewiację
Na wskutek działania kontroli społecznej dochodzi do określenia repertuaru zachowań nie aprobowanych
Przez to dochodzi do uznania konkretnej osoby za dewianta
Powstanie tego kierunku datuje się na początek lat sześćdziesiątych
SYMBOLICZNY INTERAKCJONIZM A KIERUNEK REAKCJI SPOŁECZNEJ
Generalne założenia ontologiczne i epistemologiczne nurtu naznaczania społecznego wywodzą się z interakcjonizmu społecznego, który to z kolei wywodzi się z chicagowskiej szkoły socjologii i psychologii społecznej (Cooley, Thomas, Znaniecki, Dewey, Mead)
Zarys koncepcji Meada
Jaźń kształtuje się podczas interakcji z otoczeniem, „istotnymi innymi” (relacje typu face to face), w ramach grup pierwotnych
Interakcje zachodzą w procesie komunikowania się za pomocą gestów; gesty:
Nieznaczące- natychmiastowa reakcja na bodziec, np. odruchy bezwarunkowe, cechują głównie zwierzęta
Znaczące- cechują interakcje międzyludzkie, reakcje uprzednio zinterpretowane, uświadomione, celowe, których charakter jest symboliczny, dochodzi do uzgadniania znaczeń miedzy uczestnikami interakcji; chodzi o to, aby partnerzy mogli poprawnie odczytać znaczenia gestów i przekazać je→ aby to było możliwe, trzeba utożsamić się, „wejść w skórę” partnera (przyjmowanie ról partnera)
Dzięki przyjmowaniu postawy innej jednostki możemy traktować naszą jaźń jako przedmiot obserwacji i spoglądać na siebie z boku, oczami otoczenia
Cechy symbolicznego interakcjonizmu
Interakcja jest konstruowana, a nie wyzwalana (ludzie konstruują swe działania w trakcie ich wykonywania, a nie reagują mechanicznie na zewnętrzne bodźce)
Działanie dokonuje się na bazie definicji sytuacji, w której człowiek działa; definiowanie jest stałym procesem
Interakcja jest symboliczna, ponieważ dokonuje się za pośrednictwem wspólnych symboli
Interakcja zachodzi przez przyjęcie roli partnera
Przyjmowanie roli partnera jest centralnym, zakłada ono wyobrażenie o sobie, jak się jest widzianym z punktu widzenia drugiego
Interakcja ma charakter wyłaniający się- pewne cechy wymieniają się w jej trakcie i nie miałyby miejsca, gdyby nie połączone działania partnerów
Nie istnieje obiektywna rzeczywistość- wszystko, co jest, stanowi wynik subiektywnego postrzegania sytuacji; sens i znaczenie jest różne dla wszystkich
Perspektywa reakcji społecznej a symboliczny interakcjonizm
Ład, porządek społeczny, jest wynikiem chwiejnej równowagi między antagonistycznymi dążeniami poszczególnych grup
Dewiacja jest procesem, a nie stanem
Konformizm i dewiacja są symbolami tworzonymi w procesie konstruowania rzeczywistości, nie zaś stanami, którym można by przypisać różnice obiektywne
Kontrola społeczna stanowi zmienną niezależną w procesie tworzenia dewiacji (dewiacja wynikiem działania kontroli społecznej)
Dewiacja ma charakter relatywny, a nie absolutny- zależy od przyczyny, osoby, kontekstu
Mechanizmy kreowania dewiacji i dewiantów maja charakter uniwersalny
KITSUSE I CICOUREL: POSTULATY TEORETYCZNE I DYREKTYWY METODOLOGICZNE
Propozycja Kitsusego
Nie samo zachowanie różnicuje „porządnych ludzi” i naruszycieli norm; kategoria „odmieńców” powstaje w procesie reakcji społecznej, w wyniku którego pewne osoby zostają określone jako dewianci, inne zaś nie
Zauważył pewną niekonsekwencję u Mertona, który zaliczył rytualizm do zachowań dewiacyjnych- zdaniem Kitsuse' a rytualizm jest z gruntu konformistyczny
Zaproponował następujące dyrektywy badawcze: dewiacje należy rozpatrywać jako proces, w trakcie którego członkowie grup, społeczności lub społeczeństwa: 1)interpretują zachowanie jako dewiacyjne 2)definiują jednostki zachowujące się w taki sposób jako dewiantów określonej kategorii 3)traktują ich w sposób uważany za stosowny wobec danej kategorii dewiantów
Socjologiczną kategorię dewiantów tworzy dopiero negatywna opinia społeczna; dewiacja istnieje tylko w takiej mierze, w jakiej spotyka się z reakcją społeczną (dlatego też działalność instytucji formalnej kontroli społecznej może spowodować, że jedynie nieznaczna część tych zachowań znajdzie odbicie w rejestrach urzędowych stanowiących podstawę zestawień statystycznych i odwrotnie)
Postulat rezygnacji z absolutystycznego ujmowania norm społecznych na rzecz ujęcia relatywistycznego i kontekstowego
KONCEPCJA ERIKSONA
Osią zainteresowania Eriksona była rola dewiacji w utrzymywaniu ładu społecznego i wyznaczaniu tożsamości kulturowej grup
Dewiant i dewiacja
Dewiacja- zachowanie uważane powszechnie za wymagające zainteresowania instytucji kontroli społecznej, to znaczy zachowanie, z którym „należy cos zrobić”
Dewiację tworzy społeczeństwo → proces naznaczania
Nie każdy odbiegający od normy uważany jest za dewianta; różnica między tymi, którzy „dorabiają się” etykietek, a tymi, których zostawia się w spokoju jest wynikiem tego, w jaki sposób społeczna widownia segreguje i kategoryzuje wiele elementów obserwowanego przez siebie zachowania
Filtrująca funkcja społecznej widowni przejawia się przede wszystkim w tym, że ustala ona, jakie zachowania są niepożądane, nieobyczajne, szkodliwe
Dewiacja a porządek społeczny
Charakterystyczną cechą społeczności jest bliski, bezpośredni kontakt tworzących je osób i wspólne doświadczenia, co sprawia, że każda społeczność ma poczucie odrębności; społeczność ma wyznaczone granice w sensie przestrzennym i kulturowym
Jedną z istotniejszych funkcji społeczności jest stałe wyznaczanie i utrzymywanie granic w przestrzeni kulturowej- aby nie doszło do połączenia z innymi społecznościami, każda społeczność winna mieć określony zasób aktywności, wartości, zwyczajów etc., które tylko dla niej są charakterystyczne; istnieje zatem umowna, względna i niedokreślona granica między zachowaniem właściwym a niewłaściwym
Publiczne akty potępienia są i były głównym źródłem informacji o granicach systemu normatywnego społeczności
Zachowania dewiacyjne nie są zwykłą usterką w mechanizmie działania społeczeństwa, lecz w kontrolowanych rozmiarach mogą stanowić istotny warunek utrzymania stabilności życia społecznego
Funkcje instytucji kontroli społecznej
Zasadniczym celem kontroli społecznej wcale nie jest całkowite wyeliminowanie zjawisk dewiacyjnych, ale ich utrwalanie
Gdyby nawet istniejący aparat kontroli wyeliminował wszystkie zachowania niezgodne w danej społeczności z obowiązującymi normami, to organizacje do zwalczania zjawisk patologicznych, aby nie pozostawać bez zajęcia zaczęłyby definiować jako dewiacyjne zachowania te, które dotychczas były uważane za normalne
Rejestrowane rozmiary zachowań dewiacyjnych są uzależnione od technicznych środków, jakimi w danej chwili dysponują dane instytucje
Ponieważ każde społeczeństwo ma określone granice (odnoszące się przede wszystkim do sfery kulturowej), maję też określone „style dewiacji”- pewna grupę zachowań szczególnie potępianych
Naruszenie wartości centralnych jest spowodowane m. in. tym, że w każdym społeczeństwie pewna grupa ludzi świadomie decyduje się na czyny godzące w te wartości w ramach wyrażenia protestu przeciw wyznawanym normom (buntownicy w rozumieniu Mertona)
Inna grupa ludzi narusza normy związane z wartościami szczególnie istotnymi dla społeczeństwa wskutek nadmiernego dążenia do ich realizacji (innowatorzy w rozumieniu Mertona)
Dewiant i jego konformistyczny odpowiednik żyją w bardzo podobnym świecie znaczeń i symboli, interesują się zbliżonymi aspektami otaczającej ich rzeczywistości; dewiant i konformista są wytworem tej samej kultury, wymysłem tej samej wyobraźni
Dewiacyjna rola społeczna powinna mieć charakter przejściowy (jak wszystkie inne role); jednak w wyniku braku zinstytucjonalizowanych procedur, za pomocą których sygnalizowano by zakończenie pełnienia roli dewianta, rola ta nabiera charakteru stałego; skutki publicznej stygmatyzacji są prawie nieodwracalne
Jeżeli np. były przestępca wychodzi z więzienia, to społeczeństwo skłonne jest do traktowania takiej osoby zgodnie z jej ostatnią rolą społeczną, to jest właśnie z rolą dewianta
Reakcją na taką postawę społeczeństwa może być powrót do zachowań dewiacyjnych
KONCEPCJA BECKERA
Zachowanie staje się dewiacyjne dopiero w wyniku reakcji społecznej
To, że przestępcy naruszają normy, nie oznacza, że są oni grupą homogeniczną, zamkniętą
Dewiację tworzą grupy społeczne przez ustanawianie reguł, których naruszanie stanowi dewiację, a także przez stosowanie tych reguł wobec poszczególnych ludzi i etykietkowanie ich jako outsiderów
Dewiacja nie jest cecha czynu popełnianego przez jednostkę, lecz jest skutkiem stosowania przez innych reguł i sankcji wobec „winowajcy”; sam czyn nie jest dewiacyjny, jest nim dopiero, gdy tak zostanie określony
Zaetykietkowani dewianci mają jedną wspólną cechę: ich zachowanie dewiacyjne wyszło na jaw, oni zaś zostali naznaczeni piętnem odmieńców
To, czy zachowanie będzie uznane za dewiacyjne jest uzależnione od wielu okoliczności
jest zmienne w czasie
od tego, kto naruszył normę i kto był tym naruszeniem poszkodowany
kobiety z reguły dostają niższe wyroki za te same czyny, co mężczyźni
ci z niższych sfer mają gorzej, niż ci z wyższych
od tego, jakie skutki pociąga za sobą dany czyn
społeczeństwo poprzez ustanawianie norm i reguł, a także sankcji w wyniku ich naruszenia, kreuje dewiację i dewiantów
ten sam człowiek, który jednego dnia jest konformistą, następnego dnia może stać się już przestępcą w wyniku zmiany prawa
Zachowania: |
zgodne z regułami |
sprzeczne z regułami |
postrzegane jako dewiacyjne |
błędnie oceniane |
dewiacja czysta |
nie postrzegane jako dewiacyjne |
konformistyczne |
dewiacja ukryta |
Konformistyczne- zgodne z regułami i nie postrzegane jako dewiacyjne
Błędne ocenianie- gdy posądzi się kogoś o coś, czego nie zrobił
Dewiacja ukryta- zachowanie łamie reguły postępowania, lecz społeczna widownia nie jest tego świadoma i nadal traktuje je jako konformistyczne
Dewiacja czysta- stanowi naruszanie reguł i jest tak odbierane przez społeczna widownię
u podstaw tworzenia i egzekwowania reguł społecznych leży władza i siła
grupy społeczne kreujące normy to grupy dzierżące władzę polityczną, ekonomiczną
SEKWENCYJNY MODEL DEWIACJI- ujęcie procesu stawania się dewiantem
Wg Beckera, symultaniczne ( a takie było do tej pory) ujęcie procesu dewiacji nie pozwala na uchwycenie faz rozwoju danego zachowania
Każdy etap rozwoju ma własne, różne przyczyny; każdej dającej się wyodrębnić fazie nasilania się dewiacji odpowiadają tylko jej właściwe czynniki warunkujące zachowania bądź też rola czynników operujących w trakcie całej złożonej sekwencji jest w każdej fazie inna
Pierwszym szczeblem kariery dewiacyjnej jest popełnienie nonkonformistycznego czynu, który stanowi naruszenie pewnego zbioru reguł (może być świadomy i nieświadomy [np. pierwszy papieros z marihuaną wypalony nieświadomie])
Dlaczego ludzie są w zdecydowanej części konformistami?- zaangażowanie
Intencjonalni dewianci
Ci, którzy mają relatywnie mało do stracenia- są słabo związani z systemem zobowiązań konformistycznych
Ci, którzy co prawda ą związani konformistycznym systemem wartości i norm, lecz osłabiają ich wpływ za pomocą technik neutralizacji
Ci, którzy naruszają normy dążąc do osiągnięcia konformistycznych celów (np. złożenie na szefa donosu chcąc zdobyć jego posadę)
Istotnym momentem w rozwoju kariery dewiacyjnej jest pierwsze publiczne określenie danej osoby jako dewianta → zmiana publicznej tożsamości jednostki
Każdy człowiek posiada wiele statusów (płeć, kolor skóry, zawód etc.) → tworzy się ich hierarchia, a jeden z nich staje się najważniejszym, symbolicznym identyfikatorem- jeszcze do niedawna w wielu krajach najważniejszy był kolor skóry; również status dewiacyjny u dewianta wysuwa się jako najważniejszy- najpierw określa się go jako dewianta danej kategorii, a dopiero później wnioskuje się o tym, w jakie jeszcze statusy może być on wyposażony
Każdemu statusowi głównemu towarzyszy zespół nieformalnych cech posiłkowych- zakłada się, że posiadacz statusu głównego jest również wyposażony w określony zestaw cech posiłkowych
W wyniku popełnienia przestępstwa, następuje symboliczna generalizacja z jednego, uznanego za niewłaściwe zachowania także na inne cechy dewianta; przekonanie, że to zachowanie powtórzy się jeszcze wielokrotnie w przyszłości
Tego typu rozumowanie uruchamia mechanizm samospełniającego się proroctwa- osoba publicznie określona jako dewiant bywa w rezultacie takiej identyfikacji odcinana od uczestnictwa w grupach konformistycznych
Odrzucenie dewianta przez społeczeństwo może prowadzić do tego, że zaczyna on naruszać również inne normy społeczne, których wcale nie zamierzał łamać, lecz zmuszony jest do tego okolicznościami
Od naznaczonego dewianta zaczyna się oczekiwać „złego zachowania” i oczekiwania te często się spełniają
Mechanizm samospełniającego się proroctwa spycha naznaczonego dewianta na margines życia społecznego, w kierunku podkultury dewiacyjnej- końcowym etapem kariery dewiacyjnej jest przystąpienie do zorganizowanej grupy dewiacyjnej; członkostwo w takiej grupie umacnia tożsamość dewiacyjną
Istnieje większe niż uprzednio prawdopodobieństwo, że dewiant, który przystępuje do takiej grupy będzie kontynuował dotychczasową działalność (uczy się unikać kłopotów i nabywa umiejętności uzasadniania swoich czynów)
RODZAJE DEWIACJI I TYPY NAZNACZEŃ
Dewiacja pozytywna i negatywna
Negatywna- takie zachowanie, które w poszczególnych grupach, środowiskach czy społeczeństwach są traktowane jako „złe”, niepożądane, naganne, stanowią naruszenie nakazu- nie są aprobowane
Znaniecki wprowadził podział na zboczeńców podnormalnych (czyli dewiantów negatywnych) i nadnormalnych (dewiantów pozytywnych
Jerzy Kwaśniewski- my love zajmuje się dewiacją pozytywną; zachowania takie określa się mianem: nonkonformizmu innowacyjnego (twórczego), konstruktywnego antagonizmu, moralnego perfekcjonizmu, „twórczego niepokoju” etc.
Kwaśniewski, najcudowniejszy, najwybitniejszy, najmądrzejszy polski socjolog wymienia pozytywnych dewiantów- są to: honorowy krwiodawca, osoba ratująca komuś życie z narażeniem swojego, osoba trwale przeciwstawiająca się korupcji i nadużyciom, osoby wybitnie uczciwe (czyli mój Kwaśniewski!!!)- te postawy skłonni jesteśmy aprobować
Wg
Stygmaty w ujęciu Goffmana
Zainteresowania Goffmana koncentrowały się na codziennych relacjach osób „normalnych” z dewiantami
Wprowadził do socjologii pojęcie „stygmat” (a Tannenbaum i Becker- „etykietka”)
Kiedy spotykamy nieznajomego, może się w nas zrodzić wątpliwość, czy aby ta osoba nie ma złych, niepożądanych cech → cecha ta staje się stygmatem
Tożsamość oczekiwana (wszystko to, czego oczekujemy lub wymagamy od człowieka, z którym mamy się zetknąć- np. że będzie w pełni sprawny fizycznie, że jego aparycja nie będzie budziła odrazy, że będzie miał intelekt w granicach normy, że nie będzie niezrównoważony psychicznie)
Zdarza się, że oczekiwana tożsamość nie będzie zgadzała się z cechami, które jednostka faktycznie posiada- tożsamość rzeczywista
Trzy rodzaje stygmatów:
Wzbudzające niechęć do ułomności ciała- różnorodne zniekształcenia fizyczne
Wady charakteru jednostki- słaba wola, despotyczność, niestałość, nadmierna wybuchowość, nieuczciwość etc.
Stygmat plemienny- rasy, narodowości, religii
Zdaniem Goffmana można być potępianym, odrzucanym, traktowanym jako obywatel drugiej kategorii, mimo, że nie uczyniło się nic złego, bo posiada się pewne cechy, które nie są aprobowane w danej kulturze
Można również posiadać stygmat będąc w pełni niewinnym, tylko dlatego, że nasz bliski uczynił coś zdrożnego, lub cechuje się złymi właściwościami (czarny kolor skóry, dzieci alkoholika, krewni chorego na AIDS)
Właściwości zdyskredytowane- pewne odmienności jednostki są natychmiast widoczne, bądź jednostka zakłada, że otoczenie wie o ich istnieniu (deformacja twarzy, brak kończyny etc.)- wówczas głównym problemem interakcji (dla osoby noszącej stygmat i dla partnera interakcji) jest poradzenie sobie z tą sytuacją
Właściwości dyskredytujące- to takie, o których jednostka zakłada, że nie wie o nich otoczenie, lub takie, któóre nie są widoczne gołym okiem (tendencje homoseksualne, głuchota, impotencja, analfabetyzm)- jednostka ma wtedy dylematy (powiedzieć, czy nie powiedzieć, zataić, czy nie zataić)
Dewiacja osiągnięta i przypisana
Mankoff rozwinął myśl Goffmana; wyróżnił dwa rodzaje dewiacji:
Osiągniętą- jest to status wynikający z działania, jakiegoś zachowania, którego intencją jest naruszenie jakiejś normy (złodzieje, zabójcy, prostytutki, narkomani)
Przypisaną- status dewianta uzyskuje się niezależnie od działania czy intencji (np. jeżeli ktoś jest wyjątkowo szpetny)
Naznaczanie i samonaznaczanie
Naznaczanie- przez społeczną widownię
Samonaznaczanie- jednostki same są świadome faktu, że coś je wyróżnia z otoczenia i że jakaś ich cecha lub zachowanie są oceniane ujemnie
Dewiacja ukryta- gdy ktoś uznaje, że działa niezgodnie z kryteriami swojej grupy odniesienia, lub gdy uświadamia sobie, że otoczenie będzie postępowanie to potępiało; dlatego dewiant ukryty, w obawie przed sankcjami, usiłuje postępować tak, by otoczenie w dalszym ciągu miało go za konformistę (J. Lober)
Warren i Johnson również zwrócili uwagę na istnienie samonaznaczania- określili je jako „naznaczanie symboliczne”
Wielu ludzi posiadających pewne cechy ma pełną świadomość, że te cechy uważane są za złe, co jest warunkiem uruchomienia procesu naznaczania
Phufl- aby doszło do naznaczania symbolicznego, muszą być spełnione trzy warunki:
Świadomość istnienia reguł
Świadomość, że postępuje się w nieaprobowany sposób
Świadomość, że „tacy” ludzie są nisko oceniani
Istnieje również kategoria nonkonformistów, którzy świadomie się stygmatyzują i pozostają w opozycji do świata konwenansów; dla samonaznaczającego się dewianta- nonkonformisty brak reakcji społecznej może stanowić kłopot; stawiałby bowiem pod znakiem zapytania cały wysiłek włożony w nonkonformistyczny styl bycia, który godzi w konwenans; społeczeństwo wyrządza im krzywdę w wypadku braku reakcji
MECHANIZMY NAZNACZANIA
Stereotypy dewiacyjne
Stereotypizacja i typizacja są naturalnymi cechami człowieka; aby sprawnie funkcjonować w otaczającym ich świecie, ludzie zmuszeni są kategoryzować, szufladkować rzeczywistość
Stereotypy ułatwiają interakcje w sytuacjach, w których nie wiemy, czego się spodziewać po nieznajomym partnerze; klasyfikujemy go do znanego nam już „rodzaju ludzi”
Nie wiedząc jeszcze, czego się możemy spodziewać po konkretnej osobie, wiemy już, czego możemy się spodziewać od danej osoby jako przedstawiciela określonej kategorii
Korzenie stereotypów tkwią w niewiedzy- opieramy się na wiedzy potocznej, opowiadaniach znajomych etc.
Im większy dystans społeczny między nami a daną kategorią osób, tym większe prawdopodobieństwo myślenia stereotypowego
Wizerunki dewianta są z reguły stereotypowe, bo „normalni” ludzie rzadko mają możliwość osobistego kontaktu z dewiantami
Jedną z konsekwencji stereotypów dewiacyjnych jest to, że od dewiantów oczekujemy postępowania zgodnego z naszymi, często mylnymi, wyobrażeniami o tym, jacy oni są
Konsekwencje stereotypów dewiacyjnych
Stereotypy są traktowane jako rzeczywiste zestawy cech lub zachowań poszczególnych dewiantów lub ich kategorii
Skutkiem stereotypów jest tendencja do oczekiwania „złego zachowania” od dewianta oraz do interpretowania sytuacji niejednoznacznych jako przejawów dewiacji
W rezultacie istnienia stereotypów dochodzi do odrzucenia przez społeczną widownię osób odpowiadających stereotypom dewiacyjnym
Stereotypy stanowią podstawę do prowadzenia selekcji jednostek, które mają być formalnie naznaczone piętnem dewiacyjnym
Ceremonie degradacji statusu
Ceremonie degradacji statusu- moralne oburzenie, jakie wzbudza dane postępowanie, wyraża się w tak zwanym publicznym oskarżeniu, w trakcie którego oskarżyciel stara się dowieść, że sprawca jest przedstawicielem gorszego typu ludzi
W trakcie ceremonii degradacji statusu przypisuje się dewiantowi „nowe” motywacje, staje się on „nową” osobą; w ceremonii degradacji statusu chodzi o to, by:
Pozbawić człowieka dotychczasowej tożsamości i nadać mu nową, gorszą tożsamość
Powiązać konkretne, „złe” zachowanie z szerszym podłożem motywacyjnym działania sprawcy oraz jego pozostałymi cechami charakteru
Udowodnić, że „sprawca” jest typem człowieka, który mógłby dopuścić się inkryminowanego celu
Ceremonia degradacji statusu staje się skuteczna, gdy udaje się dowieść, że sprawca jest przedstawicielem gorszego typu ludzi
Sprawca i przestępstwo muszą być „wyjęte z obszaru normalności”
Świadkowie muszą dostrzec właściwości sprawcy i zdarzenia w kontraście do ich moralnych przeciwieństw (np. złodziej- dobry obywatel)
Oskarżyciel musi się reprezentować tak, aby nie ulegało wątpliwości, że nie działa jako osoba prywatna, lecz jako reprezentant interesu publicznego
Oskarżyciel musi przekonać świadków, że działa w imię wartości nadrzędnych i wykazać swoje prawo do występowania w imieniu tych wartości
Oskarżyciel winien zaakacentować dystans do osoby sprawcy oraz sprawić, by świadkowie również odczuwali ten dystans
Sprawcę należy rytualnie odseparować od miejsca, jakie zajmował dotychczas w porządku normatywnym
Retrospektywne interpretacje
Mechanizm retrospektywnych interpretacji jest pochodną ceremonii degradacji (jest częścią składową czy kontynuacją)
Skoro dewiant został już uznany za „nowego człowieka”, reinterpretacji ulegają również fakty z jego „byłego życia” pod kątem nowej, dewiacyjnej tożsamości- „retrospektywne interpretacje to proces, w trakcie którego rozpatruje się przeszłe zachowania jednostki w świetle nowych informacji dotyczących jej dewiacji”
Bierze się stąd, że widownia społeczna dąży do uzyskania poczucia zgodności nowej, dewiacyjnej tożsamości jednostki z jej postępowaniem w przeszłości
Retrospektywnych interpretacji mogą dokonywać zarówno „zgeneralizowani inni”, jak i „istotni inni” (np. rodzina)
Uzgadnianie rzeczywistości
W tym mechanizmie chodzi o to, że w trakcie interakcji dewianta ze społeczną widownią dochodzi do ustalenia treści i znaczenia zachowania dewiacyjnego, do przyjęcia bądź odrzucenia dewiacyjnej etykietki
Jednostka, której grozi etykietka, może się starać zanegować ten fakt, albo przynajmniej „wytargować” zmianę etykietki na mniejszą (np. że nieumyślnie dokonało się przestępstwa etc.)
Normalizacja (Davis)
To proces, w wyniku którego jednostka zaczyna traktować jako normalne i moralnie akceptowane to, co początkowo uderzało ją jako nienaturalne, dewiacyjne etc., niezależnie od tego, czy to pierwsze wrażenie było uzasadnione, usprawiedliwione i trafne
Polega na stopniowym „oswajaniu” uczestników interakcji z faktem dewiacji jednego z partnerów, w wyniku czego społeczna widownia przestaje z czasem postrzegać dewianta przez pryzmat jego dewiacyjnego statusu
Trzy fazy procesu normalizacji dewiacji
Fikcyjna akceptacja- pozorna, udawana akceptacja dewianta wynikająca z kurtuazji
Faza przejścia- dochodzi do wzajemnego przejmowania ról między dewiantem a otoczeniem; zaczyna się postrzegać dewianta przez pryzmat także innych jego cech, nie tylko dewiacyjnych
Instytucjonalizacja znormalizowanych interakcji- polega na uznaniu dewiacji za fragment „osobowości” dewianta; wprawdzie ten coś posiada, ale to nie przeszkadza w normalnych kontaktach z nim; prawdziwa akceptacja
ANALIZA KIERUNKU REAKCJI SPOŁECZNEJ
Można wyróżnić trzy płaszczyzny analizy zjawiska dewiacji
Zagadnienie społecznego tworzenia dewiacji
Działalność instytucji kontroli społecznej (decydują o tym, że konkretni ludzie zostają uznani za dewiantów)
Interakcje dewianta z otoczeniem
Zwolennicy kierunku reakcji społecznej popełniają błąd: rola dewiacyjna wcale nie musi być jedyna, czy dominująca → dewianci mogą pełnić kilka ról na raz (konformistycznych i dewiacyjnych); istnieje stopień „wejścia w rolę” i stopień „trwałości” (najbardziej trwałe są role homoseksualistów, osób z poważnymi zaburzeniami psychicznymi, następnie zaś narkomani i alkoholicy)
TEORIE ETIOLOGICZNE
KIERUNEK STRUKTURALNY- TEORIA ANOMII R. K. MERTONA
Ujęcie strukturalne- takie, w którym źródeł zachowań dewiacyjnych poszukuje się bezpośrednio w strukturze społecznej
Teoria ta jest konsekwentnie socjologiczna, rzadko odwołuje się do zmiennych psychospołecznych, psychologicznych itp.
Jest to koncepcja, która konsekwentnie upatruje genezy dewiacji bezpośrednio w strukturze społecznej → makrosocjologiczna perspektywa badawcza
Koncepcja Mertona (teoria anomii, teoria środków- celów, teoria napięcia) jest najpopularniejszą współczesną teorią zachowań dewiacyjnych
Koncepcje Mertona wywodzi się od Durkheima
Wspólne jest im pojęcie anomii- stanu pewnej dezintegracji w obrębie kultury, struktury społecznej lub wzajemnie pomiędzy nimi, Merton: załamanie zdarzające się w strukturze kulturowej, występujące kiedy istnieje silna rozbieżność pomiędzy normami a celami kulturowymi a społecznie ustrukturalizowanymi możliwościami działania członków grupy zgodnie z tymi normami
Dewiacja jako zjawisko normalne
Teoria anomii- wyraz negacji wcześniejszych koncepcji kontroli społecznej → nietrafny jest pogląd, że zachowanie dewiacyjne stanowi ekspresję biologicznych popędów człowieka, które dochodzą do głosu, gdy osłabieniu ulega kontrola społeczna (bo niby dlaczego zachowania dewiacyjne występują z różną częstością, natężeniem etc.?)
Zdaniem Mertona, „dla systemu społecznego dewiacje niekoniecznie są bardziej dysfunkcjonalne niż funkcjonalny jest dla nich konformizm”→ zachowanie dewiacyjne nie jest czymś nienormalnym czy patologicznym, lecz stanowi oczekiwany rezultat pewnych napięć w strukturach: społecznej i kulturowej; jest normalne w tym sensie, że stanowi normalne, to jest oczekiwane działanie (jeśli bowiem uda nam się zlokalizować grupy szczególnie podatne na owe strukturalne naciski, możemy oczekiwać, że napotkamy w nich stosunkowo wysoką częstotliwość zachowań dewiacyjnych, nie ze względu na to, że członkowie mają określone skłonności biologiczne, lecz dlatego, że reagują oni normalnie na sytuację społeczną, w której się znajdują
Pewne formy zachowań dewiacyjnych okazują się równie normalne, jak zachowania konformistyczne
Struktura społeczna i struktura kulturowa
Struktura społeczna- zorganizowany zespół społecznych zależności, w które uwikłani są w różny sposób członkowie społeczeństwa lub grupy
Struktura kulturowa- zespół kierujących zachowaniem wartości normatywnych, wspólnych członkom określonego społeczeństwa czy grupy; dwa główne elementy
Kulturowo zdefiniowane cele, czyli „rzeczy warte zabiegów”- są zazwyczaj powiązane i tworzą hierarchię wartości, cechuje je pewien stopień integracji
Usankcjonowane środki służące do realizacji kulturowo określonych celów (normy instytucjonalne)- sposoby postępowania uznane za dopuszczalne w realizacji tych celów
We właściwie funkcjonującym społeczeństwie cele kulturowe i instytucjonalne środki służące do ich realizacji są harmonijnie ze sobą powiązane; jednakże równowaga między celami a środkami może ulec zachwianiu → dwa typy społeczeństwa, w której brak jest prawidłowej integracji między tymi elementami struktury kulturowej
Społeczeństwo, w którym cele są ważniejsze od wiodących do nich środków → mamy do czynienia z wyjątkowo silnym naciskiem na realizację kulturowych celów i nieporównanie mniejszym na instytucjonalne środki, które powinny do nich prowadzić (wszystkie chwyty dozwolone, cel uświęca środki); cel osiąga się wszelkimi możliwymi środkami, niezależnie, czy są one dozwolone, czy nie; w miarę, jak się ten proces pogłębia, społeczeństwo staje się niestabilne i pojawia się anomia (brak norm)
Środki są celem same w sobie, konformizm staje się wartością podstawową; cele kulturowe stają się nieistotne, zapomniane, liczy się ścisłe przestrzeganie rytuałów
Właściwie zintegrowana grupa, to dopiero taka, w której członkowie społeczeństwa czerpią satysfakcję zarówno z realizacji wymogów kulturowych, jak i z przestrzegania instytucjonalnych sposobów prowadzących do jego realizacji → ludzie są zadowoleni zarówno z reguł gry, jak i z końcowego rezultatu
Struktura społeczna determinuje faktyczne możliwości realizacji kulturowo wyznaczonych celów przez jednostki ulokowane w rozmaitych jej punktach→ ci, na wyższych szczeblach drabiny mają większe szanse na realizację celów, niż ci, na niższych; istnieje więc sprzeczność miedzy wymogami kulturowymi a strukturalnymi możliwościami ich realizacji w sposób konformistyczny
W obecnych społeczeństwach dominują wartości takie jak: sukces, osiągnięcia, zdobywanie wykształcenia, zawodu, rozwój w różnych sferach aktywności
Nadmierne akcentowanie konieczności realizowania kulturowo wyznaczonych celów w porównaniu z naciskiem, jaki dana kultura kładzie na przestrzeganie norm regulujących zachowania mające służyć osiąganiu nowych celów, rodzi tendencje do zachowań nonkonformistycznych. → brak równowagi między postrzeganą istotnością celów i środków kulturowych sprzyjają „chodzeniu na skróty”- sięganiu po nie aprobowane, nieinstytucjonalne środki
Kultura zaleca przyjęcie trzech jej zasad:
Wszyscy powinni zdążać do tych samych, istotnych celów
Widoczne niepowodzenie jest tylko przystankiem na drodze do ostatecznego sukcesu
Autentyczną porażką jest wyzbycie się ambicji
Szanse na osiągnięcie celu są uzależnione od przynależności do poszczególnych klas społecznych
Typy adaptacji jednostek- pięć typów przystosowania się jednostek do sytuacji dysharmonii między elementami struktury kulturowej oraz między strukturą kulturową a społeczną
Konformizm- najpowszechniejszy rodzaj akceptacji- akceptacja zarówno celów kulturowych, jak i legalnych środków; są dominujące by system społeczny mógł prawidłowo funkcjonować; jednostki takie dążą do kulturowo wyznaczonych celów przestrzegając jednocześnie sposoby ich realizacji
Innowacja- dążenie do osiągnięcia kulturowych celów (podobnie jak konformiści; te same cele), jednakże przy wykorzystaniu nieinstytucjonalnych (zabronionych) środków (odrzucają konformistyczne środki)
Ten typ adaptacji oznacza, że jednostka została zsocjalizowana w sposób niepełny
Innowacja występuje we wszystkich warstwach społecznych, ale najwyższa presja do zachowań innowacyjnych występuje na niższych szczeblach drabiny społecznej
Skłonność do innowacji pojawia się zawsze tam, gdzie struktura kulturowa kładzie nadmierny nacisk na jakikolwiek rodzaj sukcesu
Rytualizm- odrzucenie celów kulturowych przy jednoczesnej akceptacji środków instytucjonalnych (norm postępowania); rezygnacja z aspiracji przy trzymaniu się norm; dla rytualisty bezpieczniejsze są małe ambicje, gdyż duże sprawiają poczucie zagrożenia i wywołują frustrację
Wycofanie- odrzucenie zarówno celów wyznaczonych przez kulturę, jak i instytucjonalnych środków służących do realizacji tych celów; ludzie tacy są członkami społeczeństwa jedynie formalnie- znajdują si ew społeczeństwie, ale do niego nie należą, ponieważ nie podzielają systemu wartości tego społeczeństwa; najrzadszy i najbardziej potępiany rodzaj reakcji na stan anomii, jest groźny dla systemu społecznego; jednostki takie bezproduktywnie obciążają resztę społeczeństwa i negują jego podstawowe wartości (psychotycy, narkomani, hippisi, samobójcy)
Może się zdarzyć, gdy jednostka ma głęboko zinternalizowane wartości, ale nie ma szans na realizację wymogów kulturowych; internalizacja uniemożliwia innowację, więc następuje odrzucenie zarówno środków, jak i celów
Bunt- odrzucenie celów i środków przy jednoczesnym dążeniu do wprowadzenia nowych celów kulturowych i nowych norm instytucjonalnych; ma grupowy, zorganizowany charakter; do buntu dochodzi wówczas, gdy system instytucjonalny postrzegany jest jako przeszkoda
Sposoby przystosowania |
Cele kulturowe |
zinstytucjonalizowane środki |
Konformizm |
+ |
+ |
Innowacja |
+ |
- |
Rytualizm |
- |
+ |
Wycofanie |
- |
- |
Bunt |
+/- |
+/- |
Krytyka
Niejasny podział (różnice między konformistą a rytualistą, buntownikiem a innowatorem, buntownikiem a wycofanym)
Odnosi się raczej do jednostek niż do grup
Nie poruszanie pewnych kwestii, wyrywkowość teorii (np. dla jakich warstw społecznych prawdopodobne jest wycofanie?)
Zdecydowane przeciwstawienie przez Mertona środków i celów (dla kogoś zarabianie pieniędzy może być celem i środkiem zarazem)- cel może się stać środkiem, a środek celem
Wadliwość formalna- typologia Mertona nie obejmuje wszystkich logicznie dedukowanych kategorii; Dubin rozszerzył wstępnie typologię Mertona, tworząc dwa systemy innowacyjne: innowację behawioralną (akceptację celów i aktywne odrzucenie środków dotychczasowych i zastąpienie ich nowymi) oraz innowację wartości (odrzucenie celów dotychczasowych i zastąpienie ich nowymi przy akceptacji środków); rozszerzył też adaptację rytualną- rytualizm behawioralny (jak u Mertona) i rytualizm wartości (akceptacja celów i odrzucenie środków). Również S. Nowak zaproponował rozszerzenie typologii Mertona (9 typów)
Nie wynika z teorii Mertona jednoznacznie, co to jest anomia (czy jest to rozdźwięk między elementami struktury kulturowej, czy też między kulturą a strukturą) → kilka definicji
Uznanie, że dewiacja nie jest przejawem patologicznych skłonności poszczególnych jednostek, lecz stanowi normalną i oczekiwana reakcję, którą generują struktura kulturowa i społeczna
Zachowanie dewiacyjne jest normalną reakcją normalnych ludzi na nienormalne sytuacje
KIERUNEK KULTUROWY
CHICAGOWSKA SZKOŁA EKOLOGII SPOŁECZNEJ
Pomimo wielu różnic pomiędzy teoretykami chicagowskiej szkoły, można wyodrębnić wspólne aspekty
Przedmiot zainteresowania- organizm miejski
Zbliżona płaszczyzna wyjaśniania różnic w przestrzennym rozkładzie przestępczości i innych zjawisk patologii społecznej
Perspektywa rozpatrywania dewiacji (przez pryzmat procesów zachodzących w wielkich metropoliach)
Wspólna siatka pojęciowa: „dezorganizacja społeczna”, „konflikt kultur”, „transmisja tradycji”
Darwinizm społeczny Parka- społeczności ludzkie rządzą się tymi samymi prawami, co społeczności zwierząt czy roślin; główne cechy społeczności: organizacja terytorialna, powiązanie z zajmowanym obszarem, trwałe więzy symbiotycznych zależności między jednostkami
Koncepcja Parka oparta na analogiach i metaforach wywodzących się z biologii- walka, współpraca, konkurencja (obserwowane w szczególności w miastach)
Ekologiczna analiza Chicago Burgessa
Przeprowadził badanie potwierdzające koncepcję Parka
Twierdził występowanie na terenie Chicago pięciu stref (obszarów różniących się składem mieszkańców, a także charakterem zabudowy i pełnionych funkcji)- strefa „najgorsza” to strefa zamieszkiwana przez ludzi, którzy przegrali walkę o byt (tu: ekonomiczny) i dostali się do niej niejako na drodze naturalnej selekcji
Badania zespołu Shawa
Przestępczość w Chicago maleje wraz ze wzrostem ich odległości od centrum
Chicagowska szkoła nie reprezentowała jednolitego stanowiska, można wyróznić dwie orientacje
reprezentowana przede wszystkim przez Parka i Burggessa- czynniki ekologiczne są różne od kulturowych, do tych pierwszych przykładali większą wagę; czynniki ekologiczne to m.in. zmiany sposobu mieszkania, zwiększanie się gęstości zaludnienia, ekspansja przemysłu- to, co charakteryzuje sytuację człowieka we współczesnym mieście; przestępczość jest wynikiem naturalnego rozwoju miasta
ekologia kulturowa- nie środowisko fizyczne, ale środowisko społeczne odgrywa główną rolę w pracach chicagowskich ekologów (kierunek wykształcony później); dezorganizacja społeczna- tradycyjne normy zachowania zanikają, nieformalna kontrola społeczna słabnie, to powoduje wzrost podatności na dewiacyjne wzory postępowania, zachowania dewiacyjne zaczynają być tolerowane, a nawet aprobowane
transmisja kulturowa- dzieci żyjące w dzielnicach przestępczych są bardziej narażone na oddziaływanie różnorodnych, sprzecznych standardów i form zachowania niż na oddziaływanie jednego, spójnego i konformistycznego wzoru
choć w dzielnicach przestępczych dominuje konformistyczny system wartości, to jednak funkcjonuje tam również konkurencyjny, dewiacyjny system wartości, natomiast w dzielnicach, w których przestępczość jest niska, takiego konkurencyjnego systemu wartości nie ma, bądź nie jest na tyle silny, by miał wywrzeć istotny wpływ na zachowanie młodzieży
TEORIA KONFLIKTU KULTUR SELLINA
Przeciwstawił się traktowaniu norm prawnokarnych jako jedynej jednostki analizy w kryminologii, są one bowiem relatywne → nie mogą stanowić podstawy do formułowania praw ogólnych
Podstawową jednostką analizy w socjologii przestępczości winna być norma zachowania (normy zachowania występują wszędzie tam, gdzie istnieją grupy społeczne, czyli występują powszechnie)- nie muszą być skodyfikowane
Badanie norm zachowania może stanowić lepszą podstawę kształtowania teorii naukowych niż badanie przestępstw zdefiniowanych przez prawo karne
Ustalenie norm obowiązujących w danej grupie punktem wyjścia analizy zachowań dewiacyjnych
Norma zachowania- reguła poparta sankcją; sankcja tworzy barierę przeciwko naruszaniu normy, moc tej bariery zależna jest od postawy grupy wobec danego zachowania (słaba bariera- grupa nie przywiązuje zbytniej wagi do przestrzegania tej normy)
Aby norma miała skutecznie kontrolować zachowanie jednostki, musi stać się częścią jej osobowości
Klasyfikacja subiektywnego postrzegania oporu grupy przeciwko naruszeniu normy zachowania:
Brak oporu ze strony grupy- jeśli norma nie stanowi elementu osobowości jednostki, to nie odczuwa ona oporu ze strony grupy, bądź gdy naruszyła normę przypadkowo
Zredukowany opór ze strony grupy- jeśli jednostka zinternalizowała daną normę, lecz jednocześnie przyswoiła sobie inną normę, która odmiennie definiuje reakcję na dane zachowanie
Całkowity opór ze strony grupy- naruszając normę
Konflikt kultur- naturalny skutek zróżnicowania społecznego, a więc istnienia nieskończonej liczby grup społecznych, w których każda ma własne definicje sytuacji życiowych, interpretacje zależności społecznych, własną nieznajomość wartości społecznych innych grup lub błędne rozumienie tych wartości; to, co w jednej grupie jest traktowane jako zachowanie dewiacyjne, w innej grupie może być tolerowane, a nawet zalecane → w tej koncepcji społeczeństwo składa się z samych podkultur (etnicznych, warstwowych, pokoleniowych etc.)
Konflikt wewnętrzny (w obrębie jednostki)- gdy jednostka przyswaja normy zachowań pochodzące z różnych źródeł; gdy jednostka nie czuje się silnie związana z żadnym z tych źródeł, wzrasta jej podatność na zachowania dewiacyjne- nie wie, które normy są dobre, które złe, tworzy się dysonans
Konflikt zewnętrzny (o charakterze grupowym)- zdarzają się na granicy sąsiadujących ze sobą obszarów kulturowych, gdy zasady jednej grupy kulturowej są przenoszone do innej grupy, gdy członkowie jednej grupy kulturowej migrują na obszar zamieszkały przez inną grupę
Krytyka- w każdym społeczeństwie panuje zgoda przynajmniej do podstawowych wartości; Sellin nie ma racji twierdząc, że każdy konflikt kultur prowadzi do dewiacji
TEORIA ZRÓŻNICOWANYCH POWIĄZAŃ SUTHERLANDA
Synteza i zwieńczenie teoretycznego dorobku szkoły chicagowskiej
Zachowanie przestępcze jest zachowaniem wyuczonym
Teoria ta składa się z dziewięciu twierdzeń
Zachowanie przestępcze jest wyuczone
Zachowanie przestępcze nie jest wrodzone, nie ma żadnych predyspozycji do zachowań nonkonformistycznych
Jednostka nie wyszkolona w przestępczości nie może wymyślić zachowania przestępczego
Proces doprowadzający do zachowania przestępczego jest zasadniczo identyczny w swej formie z procesem doprowadzającym do zachowań zgodnych z prawem → zarówno zachowania konformistyczne, jak i nonkonformistyczne są przyswajane w toku socjalizacji
Procesy interakcyjne
Uczenie się zachowania przestępczego następuje w toku interakcji z innymi osobami w procesie komunikowania się
Wpływ interakcjonistów- Meada i Cooleya (wg Cooleya jaźń człowieka tworzy się w procesie interakcji ze społeczeństwem; bez społeczeństwa jaźń jednostki nie istnieje; w ramach grup pierwotnych tworzy się jaźń człowieka, jego osobowość, wartości, idee, stosunek do otaczającego świata)
Sutherland był zdania, że skoro jaźń tworzy się w toku interakcji ze społeczeństwem w procesie wymiany informacji, to także repertuar zachowań, w tym zachowań przestępczych, jest przyswajany w analogiczny sposób (komunikacja zarówno werbalna, jak i niewerbalna)
Grupy pierwotne
Zasadnicza część procesu uczenia się odbywa się w obrębie grup pierwotnych
Oznacza to, że środki masowego przekazu (kino, gazety etc.) odgrywają stosunkowo nieistotną rolę w tworzeniu zachowań przestępczych
Grupy pierwotne- mają szczególnie doniosłą rolę we „włączaniu” jednostki do społeczeństwa; rodzina, grupy rówieśnicze i sąsiedzkie; są głównym źródłem przekazu wzorów zachowań, w tym także zachowań nonkonformistycznych
Czego się uczymy
Uczenie się zachowania przestępczego obejmuje zarówno techniki popełniania przestępstw, jak i konkretne kierunki motywacji, dążeń, racjonalizacji i postaw
Uczenie się zachowań przestępczych obejmuje przede wszystkim nabywanie nonkonformistycznych postaw, motywacji, dążeń i racjonalizacji
Definiowanie norm prawa
Uczenie się konkretnych kierunków motywacji i dążeń jest wynikiem takiego sposobu definiowania norm prawnych, który sprzyja bądź nie sprzyja naruszaniu ich
W pewnych społecznościach jednostka przebywa wśród osób, które zawsze definiują normy prawne jako wymagające przestrzegania, w innych natomiast, wśród osób definiujących normy prawne w sposób sprzyjający naruszaniu ich
Konflikt kultur jest kryminogenny wówczas, gdy związany jest z wartościami chronionymi przez prawo (nawiązanie do Sellina, ale rozwinięcie jego myśli); trzy typy kultur, jeżeli chodzi o stosunek do prawa:
Kultura całkowicie przestępcza- np. „plemiona przestępcze” w Indiach (zachowania przestępcze są nakazane, a nawet usankcjonowane przez normy religijne)
Kultura całkowicie nieprzestępcza- np. amerykańska sekta hutterowców (ani jednego przypadku zabójstwa, gwałtu, naruszenia nietykalności cielesnej; dzieciom zabraniano agresji nawet w zabawie)
Typ konfliktowy (typ pośredni)
Nadwyżka
Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu prawa nad definicjami nie sprzyjającymi naruszaniu prawa
Ludzie stają się przestępcami wskutek kontaktu ze wzorami przestępczymi oraz wskutek braku kontaktu ze wzorami nieprzestępczymi
Zmienne procesu zróżnicowanych powiązań
Zróżnicowanie powiązania mogą się różnić częstotliwością, czasem trwania, uprzedniością i intensywnością
oznacza to, że powiązania z zachowaniami przestępczymi i nieprzestępczymi mogą się pod tym względem różnić
od częstotliwości kontaktu z danym rodzajem wzorów- im częstsze kontakty, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia nadwyżki tych wzorów
od czasu trwania- im dłuższe kontakty, tym większe prawdopodobieństwo nadwyżki
od uprzedniości- im wcześniej te kontakty, tym większe prawdopodobieństwo nadwyżki
od intensywności kontaktów- im bardziej intensywne kontakty, tym większe prawdopodobieństwo nadwyżki
uprzedniość jest istotna dlatego, ze zachowanie zgodne z prawem rozwinięte we wczesnym dzieciństwie może trwać przez całe życie, jak również zachowanie przestępcze rozwinięte we wczesnym dzieciństwie może trwać przez całe życie
intensywność wiąże się z takimi czynnikami jak prestiż źródła wzoru przestępczego bądź nieprzestępczego i reakcją emocjonalną odnoszącą się do powiązań
Mechanizmy uczenia się
Proces uczenia się zachowania przestępczego przez powiązania ze wzorami zachowań przestępczych i nieprzestępczych obejmuje te same mechanizmy, co każde inne uczenie się
Uczenie się zachowań przestępczych nie ogranicza się do naśladownictwa, obejmuje też powiązania
Potrzeby i wartości
Chociaż zachowanie przestępcze jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, nie można go nimi wyjaśnić, gdyż zachowanie nieprzestępcze jest wyrazem takich samych potrzeb i wartości
Zarówno złodziejom, jak i uczciwym pracownikom zależy, aby zdobyć pieniądze
Zarzuca się Sutherlandowi, że w jego ujęciu osobowość jednostki jest elementem biernym, reaktywnym- jednostka jest pozbawiona wyboru między konformistycznymi a dewiacyjnymi formami zachowania
Przestępcy w białych kołnierzykach (white collar) stanowią jedną z wielu grup dewiantów, co do których podnoszono, iż nie odnosi się do nich teoria zróżnicowanych powiązań (wychowani w dobrych domach przestępcy)
Teoria ta nie odnosi się również do większości przestępców wykazujących zaburzenia psychiczne
Zarzuty w stronę koncepcji Sutherlanda opierają się również na tym, że koncepcja ta nie wyjaśnia przyczyn zachowań przestępczych; poza tym, nie ma tam miejsca na motywację- jest tylko proces uczenia się (nie wiadomo, czy chodzi o klasyczne, czy też instrumentalne warunkowanie)
Teoria zróżnicowanych powiązań stanowi podstawę do analizy zjawisk dewiacyjnych, jest jedną z najważniejszych koncepcji we współczesnej socjologii dewiacji
TEORIE PODKULTUR
Podkultura- określa możliwe do wyodrębnienia podsystemy kulturowe funkcjonujące w ramach danego społeczeństwa; odnosi się zazwyczaj tylko do pewnych odmienności w stylach życia, wartościach, normach postępowania, postawach itd.
Można wymienić dwa rodzaje odmienności wartości i norm podkultury w stosunku do kultury dominującej
Odrębne, ale akceptowane przez kulturę dominującą
Sprzeczne z wartościami i normami obowiązującymi w kulturze dominującej (podkultury dewiacyjne)
TEORIA PODKULTUR DEWIACYJNYCH COEHNA
Pierwszy badacz, który stworzył spójną teorię podkultur dewiacyjnych; stworzył dwie zazębiające się, lecz w miarę niezależne koncepcje: ogólną teorię podkultur oraz teorie podkultur dewiacyjnych (młodzieżowych podkultur przestępczych)
Ogólna teoria podkultur
Działanie jako rozwiązywanie problemów- każde działanie człowieka jest rozwiązywaniem problemów, do czasu rozwiązania problemy te wywołują stan napięcia; czasem, mimo czynionych wysiłków, problemy mogą pozostać nadal
Postrzeganie sytuacji jest subiektywne, na postrzeganie jej wpływają ramy odniesienia- wychowanie, stereotypy, postawy, wartości
Założenia:
Charakter działania ludzkiego polega na rozwiązywaniu problemów
Nielosowy rozkład tych problemów w ramach ról składających się na system społeczny- każda grupa inaczej definiuje swoje problemy i wyznacza sposoby ich rozwiązywania (są inne ramy odniesienia)
Nacisk na konformizm- grupy odniesienia wywierają na jednostkę dużą presję w kierunku zachowań zgodnych ze standardami, które w tych grupach obowiązują → możliwe rozwiązanie problemu jest tylko takie, które nie jest sprzeczne ze standardami (normami) obowiązującymi w grupie (dzieje się tak dlatego, że konformizm jest nagradzany akceptacją, dewiacja zaś jest karana odrzuceniem)
Zachowanie nonkonformistyczne może spowodować utratę statusu w grupie, samotnikowi trudno jest stosować się do własnych norm
Skoro istnieje taki nacisk na konformizm, to jak może dojść do zachowania innowacyjnego? Gdy zbierze się większa grupa osób mających podobny system norm; „podstawowym warunkiem wyłonienia się nowych form podkulturowych jest interakcja jednostek, które mają podobne problemy w przystosowaniu”
Dochodzenie w toku interakcji do nowych rozwiązań i wykształcenie się norm i wartości jest zjawiskiem grupowym- wzajemne przekonywanie się, uzgadnianie, utwierdzanie się w zasadności obranego kierunku zmian
Innowacyjny rezultat nie musi być zamierzony, rozwiązanie podkulturowe nie musi być przewidywalne, ani oczekiwane
Problem statusu- problem zdobycia uznania w oczach otoczenia
Jeżeli pewna grupa odczuwa, że nie może lub nie potrafi osiągnąć statusu zgodnie z obowiązującymi kryteriami, będzie dążyć do wypracowania nowych wartości i norm, czyli nowych kryteriów statusu → powstanie nowej podkultury, w której obowiązują odmienne normy niż w społeczności dominującej
Podkultura istnieje, gdy zaspakaja potrzeby członków
Członkowie podkultury w coraz większym stopniu nawzajem się od siebie uzależniają izolując się od świata zewnętrznego
Obronna prowokacja- mechanizm, który polega na zachowywaniu się w sposób, który wywołuje gniew, oburzenie i potępienie społeczeństwa (jest to reakcja obronna członków podkultury, którzy czują się niepewnie, nie są do końca przekonani co do przyjętego systemu norm; przez ten mechanizm przekonują się o wrogim nastawieniu społeczeństwa do członków podkultury, niepewność zostaje wyeliminowana)
Młodzieżowe podkultury dewiacyjne
Punkt wyjścia i warunki te same, co w wypadku tworzenia się każdej innej podkultury: istnienie grupy ludzi z problemami, które nie mogą być adekwatnie rozwiązane w ramach standardów kulturowych
Kryteria statusu warstw średnich- w większości społeczeństw wyznaczniki statusu społecznego są określane zgodnie z hierarchią wartości warstw średnich; młodzież z warstw niższych nie jest w stanie skutecznie konkurować ze średnimi warstwami; Cohen wyróżnił dziewięć kryteriów statusu zgodnych z hierarchią wartości warstw średnich
ambicja- oznacza wysoki poziom aspiracji, kształtowana w procesie socjalizacji; w warstwach niższych są inne praktyki socjalizacyjne → zazwyczaj mają niższy poziom ambicji
indywidualna odpowiedzialność- poleganie wyłącznie na sobie, niechęć do udzielania i korzystania z pomocy
szacunek dla osiągnięć- wysoko ocenia się w warstwach średnich zdolności, umiejętności, osiągnięcia
umiejętność rezygnowania z natychmiastowej gratyfikacji- nieuleganie pokusom, umiejętność rezygnacji z bezpośrednich przyjemności w imię realizacji odleglejszych celów życiowych (zdolność do wyrzeczeń, samoograniczeń)
racjonalność- umiejętność przewidywania własnych działań, planowania
świadome kształtowanie wyglądu zewnętrznego, uprzejmości i manier- umiejętność przestrzegania pewnych konwencji mowy i gestów (bycie uprzejmym, zdobywanie przyjaciół etc.)
kontrola agresji fizycznej i niestosowanie przemocy- dobre stosunki z innymi
pożyteczny wypoczynek- nie należy marnować wolnego czasu; zabawa winna być pożyteczna, rozwijająca, kształcąca
poszanowanie własności- prawo posiadacza do swobodnego rządzenia swoją własnością, święty stosunek do rzeczy- należy je dbać, nie należy niszczyć
Cechy podkultur dewiacyjnych
Zachowania dewiacyjne jako reakcja upozorowana- w społeczeństwie amerykańskim wartości klas średnich zostały zinternalizowane przez warstwy średnie- budzi to wśród warstwy niższej frustracje, poczucie lęku; ponieważ są przyjęte (zinternalizowane) przez warstwy niższe, odrzucenie przez nich tych wartości stanowi reakcję pozorowaną- „podkultura przestępcza czerpie swe normy z szerszej kultury, lecz odwraca je do góry nogami”, głównymi cechami takiej podkultury są: bezcelowość, złośliwość, negatywizm
Bezcelowość- zakłada się z reguły, że ludzie kradną, ponieważ potrzebują określonych rzeczy, tymczasem większość kradzieży dokonywanych przez gangi młodzieżowe dokonywanych jest „dla draki”, dla zabawy, ot tak sobie- negacja racjonalności i utylitarności cenionych w warstwach średnich
Złośliwość- przejawia się we wrogości zarówno wobec innych gangów, jak i do rówieśników nie należących do grup tego rodzaju, obcesowym, brutalnym stosunku do uczniów w szkole i do nauczycieli; negacja autorytetów
Negatywizm- normy podkultur są indyferentne wobec społeczeństwa dorosłych, cechuje je negatywna polaryzacja
KONCEPCJA KULTURY WARSTW NIŻSZYCH MILLERA
Jest wyrazem negacji podkultur dewiacyjnych Cohena
Dewiacja warstw niższych jest składnikiem szerszej kultury tych warstw; kultura warstw niższych w ujęciu Millera ma już kilkuwiekową tradycję, systemem konkurencyjnym jest kultura warstw średnich
Centralne punkty zainteresowania- w każdej kulturze można je znaleźć; są to dziedziny lub problemy zwracające na siebie szeroką i trwałą uwagę oraz wywołujące duże zaangażowanie emocjonalne (odpowiednik wartości); kilka centralnych punktów zainteresowania w warstwach najniższych:
Kłopoty- posiadanie bądź unikanie kłopotów jest najistotniejszym przedmiotem rozmów, jak i aktywności; brak kłopotów= stan pożądany, czasem jednak kłopoty (zwłaszcza z prawem) są oceniane wysoko (w młodzieżowych podkulturach)
Twardość- siłą fizyczna i psychiczna, męskość i odwaga, odporność na ból, brak skrupułów i sentymentów, antyintelektualizm (pogarda dla sztuki, literatury etc.); efekt braku ojca (psychicznego bądź fizycznego)
Spryt- umiejętność manipulowania innymi ludźmi, dochodzenie do wybranego celu przy minimalnym nakładzie energii
Emocje- poszukiwanie emocji, podniecających przeżyć (picie alkoholu, hazard, bójki)
Przeznaczenie- poczucie, że życie człowieka jest kierowane przez siły pozostające poza jego kontrolą → przeświadczenie, że jakiekolwiek wysiłki zmierzające ku poprawie życia są bezcelowe
Niezależność- jednak okazywana na zewnątrz dezaprobata dla wszystkich idzie w parze ze skrytym, a nawet podświadomym dążeniu do podporządkowania się (bo nie chcą być odpowiedzialni za swoje czyny i dokonywane wybory)
Centralne punkty zainteresowania młodzieży
Przynależność 1) stałe weryfikowanie, kto jest, a kto nie jest członkiem grupy, 2)ustawiczne akcentowanie przez członków grupy swej przynależności do niej; można ją osiągnąć i utrzymać w warstwach niższych poprzez demonstrowanie sprytu, twardości, niezależności etc.- często narusza to normy innych grup
Status- osiąga się i utrzymuje poprzez demonstrowanie twardości, sprytu, wyrażania oporu wobec oficjalnych autorytetów, odwagi etc.
Dewiacyjny charakter zachowań młodzieży z niższych warstw wynika z dwóch przesłanek:
Konkurencji (walki) o utrzymanie lub wzmocnienie pozycji w grupie (zmusza do podkreślania statusu przez wysoko oceniane w grupie zachowania)
Potrzeby uczenia się męskich ról społecznych (prowadzi to do przesadnego akcentowania wszelkich przejawów „dorosłości”)
TEORIA ZRÓŻNICOWANYCH MOŻLIWOŚCI CLOWARDA I OHLINA
Wykształcenie się podkultur jest uzależnione od tego, czy jednostka przypisuje niepowodzenia swoim wadom, czy wadom społeczeństwa →jeśli wadom społeczeństwa, sprzyja to zachowaniom dewiacyjnym grupowym
Prawomocność i zasadność moralna (można odbierać prawomocność danemu sposobowi postępowania nie negując jednocześnie jego zasadności moralnej) → przestępcy nie czują się związani normami, choć mogą nadal uznawać te normy za słuszne z moralnego punktu widzenia
Z chwilą odebrania prawomocności obowiązującym normom jednostka jest w stanie gotowości psychicznej do dewiacji i staje w opozycji do społeczeństwa, co wywołuje stan niepewności, lęku → rodzi to tendencję do poszukiwania innych osób o analogicznych problemach → podkultury
Postawy dewiacyjne kształtują się jeszcze przed przystąpieniem do podkultury, na zasadzie świadomego wyboru linii działania dokonywanego przez jednostkę (przeciwieństwo teorii Cohena)
Kluczowym problemem, przed którym stoi dewiant, jest uporanie się przed poczuciem winy (dopiero redukcja lub eliminacja poczucia winy umożliwia trwałe zaangażowanie dewiacyjne)
Członek podkultury dewiacyjnej, który w pełni zinternalizował normy tej podkultury, nie przejawia poczucia winy dlatego, że „nie ma sumienia”, lecz dlatego, że przyjął odmienny system norm, inne standardy ocen, odmienne niż te obowiązujące w konformistycznym segmencie społeczeństwa
Nieprzychylna reakcja otoczenia na błahe często występki młodzieży może powodować skutki odwrotne do zamierzonych (zamiast ograniczać dewiację, prowadzą do jej nasilenia; separowanie młodzieży oznaczonej etykietką dewianta prowadzi do wzrostu solidarności, poczucia odrębności i tożsamości grup dewiacyjnych
Typologia podkultur dewiacyjnych
Opiera się na dwóch założeniach:
Adaptacja do sytuacji rozdźwięku między kulturowo wyznaczonymi celami a możliwościami ich realizacji ma charakter grupowy, a nie indywidualny
Równie istotny, jak dostęp do środków konformistycznych umożliwiających realizację kulturowo wyznaczonych celów, jest dostęp do środków nonkonformistycznych
Podkultury przestępcze- mają szanse rozwinąć się na obszarze, który zamieszkują przestępcy z różnych grup wiekowych, na którym dewiacyjne normy i wzory zachowania stanowią już trwały element kultury środowiska; młodzież z dzielnic przestępczych już od najmłodszych lat zaczyna orientować się na nielegalne możliwości osiągania sukcesu, wzory kariery przestępczej są dostarczane przez dorosłych przestępców
Młodzież uczy się roli społecznej zawodowego przestępcy
Proces uczenia się przez modelowanie, a następnie przez granie ról
Cele sukcesu dla warstw średnich mogą nie być istotne dla warstw niższych, bowiem młodzież z tych warstw orientuje się na wzory sukcesu przyjęte w jej środowisku
Dla Cohena kradzieże młodzieży są bezcelowe, dla Clowarda i Ohlina są elementem ćwiczenia roli, treningiem
Sprawnie działająca kontrola nieformalna, wysoki stopień integracji
Podkultury konfliktowe- na obszarach, gdzie społeczność jest zdezorganizowana
Młodzież jest pozbawiona zarówno konformistycznych, jak i przestępczych możliwości
Słaba kontrola społeczna
Przestępczość niezorganizowana lub mało zorganizowana
Podkultury wycofania- aktywność ich zorganizowana jest przede wszystkim wokół konsumpcji narkotyków
Na terenach o niewielkiej kontroli społecznej, zdezorganizowanych
Reakcja wycofania jest reakcją indywidualistyczną i samotniczą
Cechuje ją mniejsza solidarność niż w innych podkulturach, ponieważ rozbija ją walka o dostęp do ograniczonych źródeł narkotyków
Struktury okazjonalne- konformistyczne lub nonkonformistyczne drogi osiągania kulturowo usankcjonowanych celów
Podkultury wycofania tworzy młodzież „podwójnie przegrana”- nie powiodło im się na drodze konformistycznej i nonkonformistycznej (rozwinięcie teorii Mertona)
Ci, którzy sięgają po narkotyki są jednostkami, które pomimo doznanych porażek nie potrafią obniżyć poziomu swych aspiracji lub też przystosować się do życia w dorosłym świecie
TEORIA NEUTRALIZACJI SYKESA I MATZY
Nie istnieją podkultury dewiacyjne, można mówić jedynie o podkulturach dewiacji czy przestępczości → w społeczeństwie jako całości funkcjonują dwa systemy wartości (oficjalny- konformistyczny oraz nieoficjalny- podskórny)
Wartości oficjalne- związane z czasem pracy, nauki
Wartości podskórne- związane z czasem wolnym od pracy; ekspresja tych wartości dokonuje się w ściśle określonych ramach- weekend, wakacje, święta
Przestępca nie jest obcym ciałem w organizmie społecznym, lecz stanowi jego wykoślawione oblicze, czy karykaturę; młodzież przestępcza nie potrafi rozdzielić czasu i miejsca, w których kultura „przymyka oko” na wyrażanie wartości podskórnych
Młodzież ta nie jest dewiacyjna, tylko konformistyczna wobec wartości podskórnych → dewiacyjne śa raczej forma, czas i miejsce, a nie wartości
Młodzi przestępcy przejawiają poczucie winy
Techniki neutralizacji- osłabiają moc obowiązywania normy, którą ma się zamiar naruszyć- umożliwiają popełnienie zabronionego czynu bez poczucia lęku czy wyrzutów sumienia, które mogą się pojawić po jego dokonaniu
Neutralizacja norm umożliwia „behawioralne naruszanie” norm przy jednoczesnym zachowaniu aprobaty dla nich → nie zawsze musi występować zgodność między myślą a uczynkiem
Pięć technik neutralizacji
Kwestionowanie odpowiedzialności- przekonanie siebie, że pozostaje się w kręgu oddziaływań sił zewnętrznych, nad którymi się nie panuje, których się nie kontroluje; stwierdzenie, że to był wypadek niechciany, niezamierzony, „przekonanie siebie”, że miało się ciężkie dzieciństwo, trudną sytuację materialną etc.- poczucie winy ulega redukcji; rozerwanie związku między jednostką a czynem
Kwestionowanie szkody- nie zaprzecza się, że dokonało się czynu, ani nie twierdzi się, że nie ponosi się zań odpowiedzialności; w tym wypadku neguje się lub pomniejsza dokonaną szkodę; rozwiązanie związku między czynem a jego konsekwencjami
Kwestionowanie ofiary- zminimalizowanie lub zanegowanie roli ofiary; zdefiniowanie sytuacji w ten sposób, by zachowanie dewiacyjne ukazało się jako akt zemsty, rewanżu, odpłaty czy kary- dewiant przedstawia sobie siebie jako rzecznika i egzekutora wymiaru sprawiedliwości, przyszłą ofiarę jako złoczyńcę, który zasługuje na sprawiedliwą karę; „postawa Janosikowa”- takie przedstawienie relacji własnej osoby i osoby ofiary, by nastąpiła zmiana ról- złoczyńca staje się dobroczyńcą, ofiara staje się złoczyńcą, którego należy słusznie ukarać
Potępienie potępiających- wyższy poziom rafinowania; twierdzi się, że potępiający sami są dewiantami w przebraniu, hipokrytami (policjanci są skorumpowani, durni, brutalni, sędziowie przekupni, nauczyciele faworyzują innych etc.); takie określenie sytuacji, z którego wynika, że całe społeczeństwo jest zepsute, złe; przesunięcie uwagi z zachowania dewiacyjnego na motywy i zachowania tych, którzy potępiają to zachowanie
Odwołanie się do wyższych racji- przekonanie siebie o pozostawaniu w sytuacji konfliktowej między dwiema konkurencyjnymi normami- tą, którą zamierza się naruszyć, oraz tą, którą pragnie się uchronić- „wiem, że robię źle, ale nie mogę postąpić inaczej”; odwołanie się do wyższych racji, które nie muszą istnieć w sensie obiektywnym
KIERUNEK KONTROLI SPOŁECZNEJ
Człowiek jest istotą niemoralną (w przeciwieństwie do wszystkich wcześniejszych teorii)- ludzie zawsze mają uzasadnione powody, żeby popełniać przestępstwa
Należy wyjaśniać konformizm, a nie dewiację (bo nonkonformizm jest naturalnym stanem rzeczy)
Nie chodzi o odpowiedź na pytanie: „dlaczego ludzie popełniają przestępstwa”, ile o odpowiedź na pytanie „dlaczego większość ludzi przestępstw nie popełnia”
„Etiologia braku”- do naruszania norm społecznych dochodzi wówczas, gdy mechanizmy mające wymuszać konformizm nie działają właściwie
Przyczyną dewiacji jest osłabienie któregokolwiek ogniwa systemu kontroli społecznej
W ramach każdego społeczeństwa istnieje tylko jeden zunifikowany system wartości i jeden system norm zachowania regulujących realizację tych wartości
KONCEPCJE DURKHEIMA
Stworzył trzy odmienne orientacje: strukturalną, kontroli społecznej, reakcji społecznej
Kontrola społeczna a zachowanie dewiacyjne; koncepcja związków między załamaniem się kontroli społecznej a zachowaniem dewiacyjnym
Durkheim traktował człowieka jako homo duplex- dwa aspekty: instynkty, fizyczne potrzeby organizmu („część zwierzęca”) i moralność myślenie pojęciowe, religia („część społeczna”); istnieje między nimi trwały antagonizm → człowiek targany jest sprzecznościami między wrodzonym egoizmem a wymogami życia zbiorowego
Tylko zbiorowość może ograniczyć antyspołeczne tendencje poszczególnych ludzi (musi być mocno zintegrowane), ponieważ jest obdarzone niezbędnym autorytetem, aby stanowić prawo
W jednostce nie ma niczego, co mogłoby wyznaczać granicę namiętnościom → musi być ona wyznaczana przez siłę zewnętrzną wobec jednostki; siłą tą jest kontrola społeczna
W okresach gwałtownych zmian społecznych może dojść do stanu anomii (poczucia niezwiązania istniejącymi normami)- dezorientacja co do tego, jakie postępowanie jest właściwe, a jakie jest niedopuszczalne, co jest dozwolone, a co zabronione; anomia prowadzi do zakłóceń w sferze kontroli społecznej, do jej ogólnego osłabienia
Integracja i konformizm są ze sobą skorelowane dodatnio, gdy więzi społeczne ulegają osłabieniu, wzrasta podatność na zachowania dewiacyjne
Dewiacja jako zjawisko normalne
Postulat, aby badać fakty społeczne „jak rzeczy” (są to zjawiska, o których jeszcze nic nie wiemy; musimy podchodzić do zjawisk, jakbyśmy nic o nich nie wiedzieli, aby odrzucić stereotypowe wyobrażenie o ich istocie, obiegowe poglądy o nich, wyzbyć się wszelkich emocji, gdyż może to utrudniać badanie)
Fakt społeczny to zjawisko obiektywne, którego nie da się zredukować do przeżyć psychicznych badacza → nie można badać za pomocą introspekcji, ale obserwacji i eksperymentu
Fakty społeczne należy rozpatrywać w kontekście roli (funkcji) jakie spełniają
Przestępczość jest normalna, nie można z niej czynić zjawiska chorobowego (chyba, że gwałtownie wzrasta, wtedy patologiczny jest wzrost, a nie samo przestępstwo, które jest normą), stanowi nieodłączny element życia zbiorowego
Przestępstwo było zawsze i wszędzie, zmienny jest krąg zachowań określanych tym mianem, zmieniają się również formy przestępczości
Gdyby nawet wyeliminować wszystkie zachowania, które są uznawane za przestępcze, ich miejsce zajęłyby natychmiast inne, dotychczas tolerowane czyny, które zaczęto by traktować jak przestępstwa
Społeczeństwo nie może istnieć bez dewiacji, bo istnienie dewiacji umożliwia jednocześnie zdefiniowanie, co dewiacją nie jest; istnienie dewiacji przyczynia się także do wzrostu integracji grupowej, do wzrostu solidarności społecznej → dewiacja pełni istotną rolę w podtrzymywaniu i umacnianiu obowiązującego systemu wartości
Gdyby wszyscy myśleli i postępowali tak samo, przemiany byłyby niemożliwe i społeczeństwo pozostawałoby w stagnacji
Dewiantem jest nie tylko np. zbrodniarz, ale również np. człowiek wykraczający sposobem myślenia swoją epokę (Sokrates)
Spadek przestępczości powinien nas martwić- oznacza to zastój
WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE KONTROLI SPOŁECZNEJ
Kontrola społeczna stanowi ważny czynnik przeciwdziałający pojawianiu się zachowań nonkonformistycznych
Koncepcja Reissa
Opiera się na dwóch centralnych pojęciach:
Kontrola wewnętrzna (zdolność jednostki do powstrzymywania się od takiego sposobu realizowania potrzeb, który pozostaje w konflikcie z normami i regułami obowiązującymi w społeczeństwie)
Kontrola zewnętrzna (zdolność grup społecznych lub instytucji do skutecznego egzekwowania zachowań zgodnych z normami i regułami)
Zachowanie dewiacyjne to rezultat osłabienia kontroli zewnętrznej i wewnętrznej
Ważna rola rodziny- odbywa się tu proces przekazywania konformistycznych norm postępowania i kształtują się tu konformistyczne role społeczne → podwójna rola: 1) podstawowe źródło bezpośredniej kontroli zewnętrznej 2) główny kanał przekazu konformistycznych norm i wartości, które są podstawą kontroli wewnętrznej
Prawdopodobieństwo zachowania dewiacyjnego zwiększa się gdy:
Zespół mechanizmów dotychczas prawidłowo działających ulega osłabieniu (np. gdy rodzina ulega dezintegracji)
Brak jest klarownych reguł i norm postępowania w grupach odniesienia, do których jednostka dostosowuje swoje zachowanie
Jednostka nie przyswaja sobie norm zachowania konformistycznych
Koncepcja Nye'a
To, co dla Reissa było kontrolą wewnętrzną w istocie jest również efektem kontroli społecznej sprawowanej z zewnątrz (bowiem kształtuje się w toku socjalizacji) → kontrola wewnętrzna i zewnętrzna to w istocie jedna kontrola społeczna
Trzy zasadnicze rodzaje kontroli społecznej (+ jeden element quasi- kontrolny)- ogniwa
Kontrola wewnętrzna- równoznaczna z interioryzacją norm, zinterioryzowane normy tworzą sumienie jednostki- niewystarczająca siła wymuszająca konformizm, musi być uzupełniana przez inne czynniki kontrolne
Kontrola pośrednia- liczenie się z opinią pozytywnych grup odniesienia- „istotnych innych” o nastawieniu konformistycznym- samo przez się wymusza konformizm (może być skuteczna tylko wtedy, gdy występuje silna więź uczuciowa z „konformistycznymi innymi”); wpływ kontroli pośredniej słabnie wraz ze wzrostem negatywnych uczuć wobec rodziców
Kontrola bezpośrednia (zewnętrzna kontrola formalna i niesformalizowana sprawowana za pomocą bodźców negatywnych- ostracyzm, dezaprobata, sankcje instytucji formalnej)- bardzo potrzebna
Element quasi- kontrolny- zaspokojenie potrzeb
Bardzo duża rola rodziny- 1) zaspakaja główne potrzeby emocjonalne, 2) umożliwia realizację głównych potrzeb materialnych, fizycznych, reakcyjnych, 3) przygotowuje do społecznie pożądanych sposobów realizacji tych potrzeb w przyszłości
Akcentowanie czynnika motywacyjnego (w odróżnieniu od innych)
Teoria Hirschego
Jednostka może dokonywać czynów przestępczych, ponieważ jej więzi z porządkiem konformistycznym zostały zerwane
Wyróżnił cztery komponenty więzi jednostki ze społeczeństwem, które mogą wywierać niezależny wpływ na zachowanie dewiacyjne
Przywiązanie- emocjonalne związki jednostki z jej otoczeniem (rodziną, przyjaciółmi etc.); jeżeli człowiek jest do nich przywiązany, szanuje ich i ceni, to automatycznie liczy się z opinią „istotnych innych”; jednostka czuje się moralnie zobligowana do przestrzegania norm, które uznaje to otoczenie
Perspektywa zachowania sprzecznego z normami społecznymi, uruchamia w jednostce „wewnętrzny sygnał alarmowy” („co ONI sobie o mnie pomyślą?”), powstrzymujący przed dewiacyjnym zaangażowaniem
Słabe więzi emocjonalne z otoczeniem mogą oznaczać nie poczuwanie się do przestrzegania norm przez jednostkę, może angażować się on aw dewiację
Przywiązanie jest mierzalne i zmienne w czasie (w przeciwieństwie do superego, internalizacji, czy sumienia)
Zaangażowanie- ludzie stosują się do reguł czasem po prostu z obawy przed konsekwencjami ich naruszenia
Odpowiednik ego bądź zdrowego rozsądku
Wynika z chłodnej kalkulacji zysków i strat- konformizm się opłaca, a dewiacja może przynosić straty
Naruszanie norm społecznych jest szczególnie prawdopodobne w tych środowiskach i u tych jednostek, które mają stosunkowo mało do stracenia w wypadku zachowań ogólnie odbiegających od powszechnych oczekiwań, takich jak upośledzone warstwy społeczne lub osoby o niskim statusie → są one w mniejszym stopniu zaangażowane w działalność konformistyczną
Zaabsorbowanie (działalnością zgodną z normami)
Przed zachowaniem dewiacyjnym chroni także brak czasu lub sposobności
Pochodna zaangażowania
Ludzie, którzy są konformistycznie nastawieni, niejako automatycznie są zmuszeni poświęcać temu wiele czasu i wysiłku → wymaga zaabsorbowania, które sprzyja konformizmowi, z braku czasu na naruszanie norm
Przekonanie (o konieczności przestrzegania norm społecznych
Im jednostka jest mniej przekonana o konieczności przestrzegania norm, tym bardziej jest prawdopodobne, że będzie je naruszała
Przekonanie to mniej więcej tyle, co postawa w innych koncepcjach, jednak przekonania poddają się bezpośredniej obserwacji empirycznej i są jednostronne (tylko „pro”, a nie „anty”)
Jeden system wartości dla wszystkich; jeśli przekonanie jednostki o zasadności moralnej słabnie, to zwiększa się prawdopodobieństwo zachowania dewiacyjnego
Przyczyny słabnięcia przekonania o przestrzeganiu norm są pochodnymi osłabienia więzi z konformistycznym porządkiem (gdy mechanizmy kontroli społecznej nie działają właściwie)
8