Bolesław Hornowski „Rozwój inteligencji i uzdolnień specjalnych”

ROZWÓJ PSYCHOLOGII RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

Współczesne tendencje badań nad różnicami indywidualnymi

Wyróżniamy dwa kierunki badań nad istotą i kształtowaniem się różnic indywidualnych:

1. F. Galton, A. Binet, Ch. E. Sperman - badanie nad uzdolnieniami i inteligencją. Stosowali oni metody psychometryczne, badania skoncentrowane były na ustaleniu różnic indywidualnych i interindywidualnych występujących wśród ludzi oraz nad pomiarem poziomów ich rozwoju.

Badania intraindywidualne

1. pierwsza grupa badań obejmuje pomiary budowy ciała oraz różnych funkcji fizjologicznych. Jak wykazały badania, między wzrostem, budową ciała, wielkością głowy a inteligencją zachodzi zależność. Procesy fizjologiczne wpływają na różnice indywidualne np., w składzie chemicznym krwi i moczu oraz w układzie nerwowym.

2. druga grupa badań dotyczy pomiarów inteligencji za pomocą testów. A. Binet. Za pomocą ilorazu inteligencji można uzyskać poziom intelektualnego rozwoju człowieka, co bardzo pomaga w ustaleniu określonego programu nauczania i wychowania dziecka.

3. we wszystkich szkołach ujawniają się różnice indywidualne wśród uczniów w dziedzinie wiedzy z poszczególnych przedmiotów szkolnych. Inteligencja, zwłaszcza o charakterze werbalnym, przyczynia się do powstania tych różnic w zakresie wiedzy szkolnej. Procesy motywacyjne również wpływaj a na pojawienie się tych odmian.

4. badania nad uzdolnieniami zawodowymi wykazały, że wśród ludzi występują różnice w wykonywaniu tego samego zawodu.

Badania interindywidualne

Między chłopcami i dziewczynkami występują różnice w dziedzinie zainteresowań, zdolności, postaw, temperamentu i innych składników osobowości. Różnice ujawniają się też w aktywności obu płci. Badania inteligencji ludzi starych wykazały, że wraz z wiekiem następuje obniżenie się wyników badań inteligencji za pomocą testów. Jest to uzależnione od aktywności i zaangażowania społecznego tych osób. Dwie grupy dzieci o tym samym poziomie intelektualnym mogą różnic się znacznie pod względem specjalnych uzdolnień jak i cech osobowości. Dzieci wybitnie uzdolnione wykazują dużą aktywność i samodzielność w badaniach. Bardzo wysoka inteligencja, przejawiająca się wśród geniuszów, nie jest synonimem genialności. Specjalne zdolności motywacyjne, zapał do pracy i wysiłku intelektualnego decyduje o ich wybitnych osiągnięciach i sukcesach.

2. Przedmiotem drugiego kierunku badań w psychologii różnic indywidualnych było funkcjonowanie układu nerwowego. Występują różnice osobnicze w zakresie głównych właściwości układu nerwowego, przejawiające się w działaniu człowieka i jego temperamencie.

Wpływ dziedziczności i środowiska na powstanie różnic indywidualnych.

Teorie rozwoju człowieka uwzględniają zarówno czynnik dziedziczny jak i środowiskowy. Oba te czynniki decydują o powstaniu różnic indywidualnych. Żaden organizm nie może rozwijać się bez udziału środowiska. Poziom rozwoju różnego rodzaju zdolności - ogólnych i specjalnych - zależy od działania bodźców w poszczególnych okresach rozwoju człowieka. Kierunek rozwoju człowieka wyznaczają interakcje pomiędzy czynnikami, które też decydują o strukturze i funkcji organizmu. Jako dowód dziedziczenia zdolności przytacza się bardzo często genealogię różnych rodzin muzyków, artystów, malarzy, matematyków itp., gdzie na przykładzie kilku pokoleń próbuje się ukazać pojawienie się tych samych uzdolnień.

Badania naukowe genetyków wykazały, że cechy rodziców nie są w zasadzie przekazywane, natomiast są dziedziczone geny. Mechanizm dziedziczenia nie jest prosty. Są geny, które zawierają informacje o wielu cechach. Są także cechy, które pojawiają się w wyniku działań różnych genów. Badania nad bliźniętami (F. Galton). Bliźnięta jednojajowe mają taką samą strukturę dziedziczną. Pojawiające się między nimi różnice są spowodowane działaniem środowiska. Różnice w inteligencji, usposobieniu, zachowaniu się są w dużym stopniu zależne od wpływów środowiskowych, a przede wszystkim od wychowania i uczenia się. Brak ścisłego podobieństwa między cechami psychicznymi u bliźniąt jednojajowych dowodzi tego, że człowiek podlega wpływom nie tylko dziedziczności biologicznej, ale też wpływom środowiska, tj. dziedziczeniu społecznemu i kulturowemu. H. G. Frejman, stwierdził, że dziedziczność i środowisko dogrywają taką samą role w rozwoju inteligencji.

O rozwoju zdolności decydują nie tylko geny przekazywane z pokolenia na pokolenie, ale także wpływy środowiska i atmosfera wychowawcza panująca w rodzinie i szkole.

Dziedziczność wg. S. L. Rubinsztejn, jest jednym z warunków rozwoju człowieka, jednak zdolności nie są bezpośrednią funkcją czynników dziedziczonych.

1. cechy dziedziczne i nabyte tworzą jedność, której nie można rozbić na elementy

2. dziedziczone mogą być nie właściwości psychiczne jako takie, lecz jedynie organiczne przesłanki ich rozwoju, które warunkują, ale nie określają zdolności człowieka i możliwości jego rozwoju.

Wpływ środowiska na rozwój inteligencji J. Pitner - na kształtowanie się różnic intelektualnych duży wpływ wywiera środowisko - większy niż dziedziczność. Istnieje zgodność między warunkami środowiska a stopniami bystrości umysłowej, jednakże zgodność ta wynika z faktu, że zawsze jednostki wybitne umysłowo stwarzały sobie korzystne warunki socjalne, a nie odwrotnie.

Przebudowa jakościowa funkcji psychicznych - wyraża się ona w tym, że podstawowe, bezpośrednie formy czynności przekształcają się w systemy funkcjonalne o złożonej strukturze, które zostały ukształtowane na podłożu kontaktów dziecka z osobami dorosłymi w procesie nauczania.

WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE ZDOLNOŚCI

Poglądy na pojęcie zdolności

Przez pojęcie zdolność wielu psychologów rozumie indywidualną właściwość osobowości człowiek, której nie można sprowadzić do wykształconych nawyków, ale dzięki można kształtować różnego rodzaju nawyki, sprawności i umiejętności.

Zdolność = Ability

czyli, że człowiek potrafi wykonywać takie lub inne działania

Gdy chodzi o stwierdzenie, że jednostka wykazuje pewne zadatki, Anglicy używają terminu capacity, który oznacza, że człowiek może nauczyć się takich lub innych umiejętności lub sprawność za pomocą różnych ćwiczeń i metod.

Umiejętność = Capacity

Na bazie zadatków (capacity) wykształcają się zdolności wtórne (ability).

W życiu codziennym zdolności traktuje się często jako właściwości indywidualne, których nie sprowadza się do gotowych nawyków, umiejętności czy wiedzy, ale dzięki którym łatwiej przyswaja się wiedzę i szybciej kształtują się nawyki.

Cechy charakteryzujące pojęcie zdolności wg B. M. Tiepłowa:

• indywidualne właściwości psychiczne różniące jednego człowieka od drugiego

• tylko takie, które pozostają w związku ze skutecznością wykonania jakiejkolwiek czynności bądź wielu działań

• które mogą tłumaczyć łatwość i szybkość przyswajania wiadomości i nawyków.

Teorie zdolności

1. Zadatki biologiczne - człowiek przychodzi na świat bez jakichś specjalnych zdolności. Największe znaczenie mają właściwości układu nerwowego. Analizator słuchowy stanowi podstawę dla rozwoju zdolności muzycznych, analizator wzrokowy dla rozwoju zdolności plastycznych, itp. Zdolności wykształcają się na dziedzicznie utrwalonych zadatkach wrodzonych. Różnice w zadatkach dotyczą głównie biologicznych właściwości układu nerwowego, jego anatomicznych i fizjologicznych właściwości. Biologiczne różnice występujące wśród ludzi nie ujawniają ich zdolność, ale ukazują ich zadatki.

Stanowisko genetyczne: wrodzona i dziedziczna natura zdolności; rozwój i kształtowanie zdolności jest procesem realizacji genetycznego programu człowieka; talent jest uważany za szczęśliwą kombinację genów, a zdolności są zakodowane przez genotyp; rozwój i kształtowanie zdolności jest procesem dojrzewania jakości określonych specyfiką wyposażenia genowego w odpowiednich warunkach środowiska; specyfika i poziom rozwoju zdolności są determinowane potencjałem genów;

2. Wpływ środowiska - pełne uzależnienie rozwoju zdolności ogólnych i specjalnych człowieka oparte jest na wpływach środowiska, warunkach życia i działalności, wychowania i nauczania. Wszyscy ludzie po urodzeniu posiadają identyczny komplet zadatków i wykazują jednakowe możliwości rozwoju zdolności specjalnej do poziomu genialności.

!!!Fakty wykazują ograniczoność i jednostronność pierwsze i drugiej koncepcji!!!

3. zdolności wykształcają się w trakcie ontogenetycznego życia człowieka - podczas rozwoju i kształtowania się zdolności zasadniczą rolę spełniają: doświadczenie społeczne człowieka, warunki jego życia i działalności, nauczanie i wychowanie. Podstawą rozwoju zdolności jest posiadanie zadatków w różnych indywidualnych wariantach, właściwości anatomiczno-fizjologicznych mózgu i układu nerwowego

4. socjologiczne teorie zdolności - podkreślają znaczenie czynnika środowiskowego;

Współczesne wyniki badań o charakterze fizjologicznym i psychologicznym wykazują, że podstaw różnorodnych cech jednostki należy szukać w nierozerwalnej wzajemnej więzi aktywności umysłowej i samoregulacji.

Duże znaczenie w kształtowaniu zdolności mają właściwości wyższych czynność nerwowych, jak szybkość i trwałość powstawania związków czasowych, trwałość procesów hamowania, różnicowania i generalizacji, szybkość wytwarzania i zmiany stereotypów dynamicznych. Od tych cech zależy szybkość i trwałość procesów przyswajania wiedzy oraz kształtowania się różnych nawyków i umiejętności, szukania podobieństw i różnic między przedmiotami i zjawiskami. Zadatki anatomiczno-fizjologiczne ujawniające się w funkcjonowaniu analizatorów decydują często o specjalnych uzdolnieniach człowieka.

Zadatki wrodzone są tylko jednym z zasadniczych warunków rozwoju i kształtowania wielu zdolności

Dopiero w trakcie odpowiedniej konkretnej działalności rozwijają się zdolności człowieka. Na podłożu zadatków wrodzonych i w zależności od tego, jak przebiega życie ludzkie, wykształcają się takie bądź inne zdolności.

Rodzaje zdolności

1. potencjalne i aktualne. Zdolności potencjalne są to zdolności ujmowane poza konkretnymi rodzajami działalności, ujawniają się w realnych czynnościach jednostki;

2. zdolność naturalna (elementarna) - rozwija się na podłożu zadatków wrodzonych w procesie nabywania wiadomości, umiejętności i nawyków;

3. zdolności specyficznie ludzkie - są wynikiem rozwoju społeczno-historycznego:

• o charakterze specjalnym - wykształciły się w procesie historycznego rozwoju, są to głównie przejawy zdolności człowieka do różnych rodzajów prac i do przyswajania tego wszystkiego, co ludzkość stworzyła w trakcie rozwoju historycznego. W efekcie końcowym następuje różnicowanie się specjalnych uzdolnień do typów działalności człowieka

• zdolności ogólne - mają charakter globalny i przejawiają się podczas uczenia się i pracy

Wśród zdolności ludzkich wyróżnia się: zdolność ogólną (inteligencję) i zdolności specjalne. Dzięki aktywności jednostki pod wpływem środowiska kształtują się jej zdolności, które często są nazywane uzdolnieniami (są to zespoły zdolności, które decydują o poziomie wykonania jakiegoś rodzaju działania. Niektórzy traktują uzdolnia jako synonim zdolności. Umożliwiają one osiąganie sprawności, umiejętności i nieprzeciętnych rezultatów w różnych dziedzinach, np. w sporcie, nauce, literaturze, sztuce, kierowaniu zespołami ludzkimi.

Najwyższy stopień rozwoju uzdolnień specjalnych określa się talentem. Przejawia się on w działalności twórczej lub odtwórczej. Jest to połączenie uzdolnień ze specjalnymi zainteresowaniami, które stwarzają możliwości twórczego wykonywania działania w najwyższym stopniu. Talent traktuje się jako przeciwstawienie inteligencji, ogólnej zdolności umysłowej w pokonywaniu nowych trudności. W tym sensie mówi się o talencie muzycznym, malarskim.

Odróżnia się talent od genialności, jako wyjątkowo wysokiego poziomu uzdolnienia przejawiającego się w szczególnie twórczych i oryginalnych osiągnięciach w pewniej dziedzinie. Objawy talentu ujawniają się bardzo wcześnie w życiu genialnych dzieci w postaci wybitnych uzdolnień matematycznych, muzycznych, plastycznych itp. Rozwój talentu wymaga wytężonej pracy i długotrwałej nauki ze strony dziecka. Powstają wówczas niezbędne układy związków czasowych, tworzą się nowe cechy głównych procesów nerwowych. Wykształcają się nowe struktury w korze mózgowej. W procesie rozwoju talentu ogromne znaczenie ma zorganizowanie wychowanie i nauczanie, które ukierunkowuje działalność dzieci. Charakterystyczną cechą zachowania się tych dzieci jest to, że proces rozwoju ich zdolności dokonuje się bardzo szybko, łatwo, wcześnie, często w czasie zabawy, tak że rodzice i nauczyciele prawie nie dostrzegają tego faktu.

Każda zdolność zmienia się, przybiera jakościowo inny charakter w zależności od obecności i stopnia rozwoju pozostałych zdolności.

WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE INTELIGENCJI

* Poglądy na pojęcie inteligencji:

Inteligencja odegrała duże znaczenie nie tylko w kształtowaniu się teorii psychologicznych, ale i w życiu praktycznym. Jako istotny czynnik osobowości człowieka determinuje jego zachowanie. Poprzez wiele lat i współcześnie odegrała znaczną rolę w praktyce szkolnej np. służyła do określenia rozwoju intelektualnego, czy też do selekcji uczniów na podstawie testów inteligencji, wiadomości i umiejętności. W psychologii zwracano uwagę na znaczenie trzech czynników uczenia się: doświadczenia, motywacji i inteligencji, jako czynnika najbardziej kontrowersyjnego.

Mimo wielu badań niektórzy psychologowie nadal krytycznie odnoszą się do pojęcia inteligencji, rozważając ją jako zdolność ogólną bądź specjalną.

Termin inteligencja został wprowadzony do nauki przez H. Spencera i F. Galtona w XIX w. Obaj byli przekonani o istnieniu zdolności ogólnej, zwanej inteligencją, co odróżniali od zdolności specjalnych.

Na początku XX w. wybitne osiągnięcia naukowe przyczyniły się do spopularyzowania pojęcia inteligencji. Były to: rozwijająca się koncepcja analizy czynnikowej CH. E. Spearmana oraz skala A. Bineta do określenia poziomów inteligencji dzieci, czy też wystandaryzowane testy C. I. Burta.

Różnorodne definicje inteligencji i ciągły rozwój badań nad tym problemem, przyczynił się do powstawania kilku grup ujmujących ten problem.

* Koncepcje biologiczne:

W koncepcji tej ujmuje się inteligencję jako ogólną wrodzoną zdolność, dzięki której organizm korzysta z doświadczenia, potrafi przystosować się do środowiska i wskazuje zdolność do uczenia się. Zdolności te zależą od tego czy są to organizmy tzw. niższe, wówczas przejawiają się w tropizmach, odruchach bezwarunkowych lub instynktach, czy zwierzęta wyżej zorganizowane (w tym człowiek), które wskazując różnorodne formy zachowania łatwiej przystosowują się do środowiska.

H. Spencer i jego następcy traktowali inteligencję jako ogólną dziedziczną zdolność, z której podczas rozwoju wykształcały się coraz bardziej złożone zdolności, zmysły czy myślenie. Wystąpiły trudności w akceptowaniu tej koncepcji zwłaszcza w odniesieniu do człowieka, ponieważ współczesne testy nie mierzą zdolności przystosowania się i uczenia. Wielu ludzi osiągających wysokie wyniki ma trudności z przystosowaniem się do środowiska społecznego.

* Koncepcje psychologiczne:

Wielu psychologów nie interesowało się biologicznymi określeniami inteligencji.

Binet traktował inteligencję jako złożony zbiór zdolności, obejmujący dostrzeganie problemów, dążenie do ich rozwiązania, zdolność do przystosowania się do środowiska, oraz zdolność do samokrytycyzmu. Za najważniejszą uważał zdolność wyrażania sądów oraz tzw. trafny zmysł praktyczny, inicjatywę oraz umiejętność przystosowania się do otoczenia. Prawidłowo oceniać i dobrze rozumieć są to istotne czynniki inteligencji.

J. Piaget stwierdza, że inteligencja jest szczególnym przypadkiem adaptacji biologicznej tzn., że polega na organizowaniu struktury świata w ten sam sposób, jak organizm strukturuje swoje bezpośrednie otoczenie.

L. N. Munn określa inteligencję jako zdolność zdobywania plastycznych i różnorodnych form przystosowania się do środowiska. Zależy ona od trzech podstawowych czynników: struktury mózgu, rozwoju mózgu w czasie dzieciństwa i dojrzewania oraz warunków środowiskowych.

Ze względu na wieloznaczność terminu inteligencja CH. E. Spearman wprowadził pojęcie czynnika ogólnego (central factor) i czynnika specjalnego (special factor). Czynnik ogólny zwany jest również general factor (G). Określał nim inteligencję ogólną. Wyszedł z założenia, że musi istnieć jakiś wspólny czynnik za pośrednictwem, którego można wyjaśnić zależność, że dziecko, które rozwiązuje problemy, odnosi także sukcesy w zapamiętywaniu, słownictwie, arytmetyce a nawet w sensorycznych reakcjach na rozmaite bodźce. Sperman wykazał, że w wyniku pojawienia się czynnika G zdolności są ściślej powiązane ii bardziej złożone niż w prostych zdolnościach specjalnych.

Kolejny psycholog D.O. Hebb wyróżnił dwa rodzaje inteligencji. Inteligencja A, która dotyczy potencjalnych możliwości rozwoju zdolności intelektualnych, opiera się na wrodzonych właściwościach układu nerwowego oraz inteligencji B określającej poziom tego rozwoju w późniejszym okresie życia. Reprezentuje ona poznawcze zdolności rozwinięte w dzieciństwie w korzystnych warunkach środowiskowych. Inteligencja A i B są współzależne. A nie jest mierzalna, lecz stanowi podstawowy czynnik inteligencji B.

Inteligencja jest również wiązana z rozwojem mowy i myślenia. Piaget wskazuje, że wyobraźnia i myślenie wynikają z przypadkowych czynności małego dziecka. Badania jego i Heba pomimo tego, że przeprowadzane w Iny sposób doprowadziły do jednego wniosku-proces spostrzegania i myślenia dorosłych, opiera się na wrodzonych umiejętnościach wykształconych bardzo wcześnie z życiu dziecka.

F. C. Arlett wprowadził dwa myślenia do określenia inteligencji. Pierwszy rodzaj polega na rozwiązywaniu problemu według ustalonego sposobu postępowania, tj. algorytmy. Jest to myślenie konwergencyjne. Drugi rodzaj myślenia, myślenie dywergencyjne polega na poszukiwaniu sposobów rozwiązywania problemów.

* Koncepcje operacyjne:

Wiążą się one z tworzeniem narzędzi badań w rozwiązywaniu problemu pojęcia inteligencji. Behawioryści porównywali inteligencje do energii elektrycznej, którą można mierzyć nie znając jej istoty. Można mierzyć poziom inteligencji za pomocą testów nie znając definicji. Taki pogląd wyrażał L.M. Terman.

* Inteligencja a osiągnięcia:

Między inteligencją a osiągnięciami zachodzi zależność. Wiele specjalnych osiągnięć jest determinowanych czynnikami genetycznymi, co można przypisać inteligencji A. Fakt, że dzieje się to w konkretnym środowisku, wg. określonych schematów, co wskazuje na inteligencje typu B. Należy jednak pamiętać, że osiągnięcia nie zależą tylko od metod nauczania i uczenia się, ważny jest również czas czy chociażby zdobyta praktyka.

W okresie międzywojennym Maria Grzywak-Kaczyńska prowadziła badania nad zależnością powodzenia szkolnego od inteligencji, wyniki wskazał na wysoką korelację. Natomiast w latach 60-tych badania nad czynnikami determinującymi pracę szkolną prowadziła Maria Tyszkowa, stwierdzając, iż poziom sprawności umysłowej ma tu ogromne znaczenie. Ciekawe badania przeprowadzili Antoni Sikora i Kazimierz Witecki. Wykazali oni, że rozwój sprawności intelektualnych wiąże się czynnikami środowiska.

Tak więc osiągnięcia w zdobywaniu wiedzy, sprawności i umiejętności zależą nie tylko od inteligencji, ale od programu i metod kształcenia, motywacji, pracowitości i innych cech osobowości ucznia.

STRUKTURA ZDOLNOŚCI INTELEKTUALNYCH

Współczesne koncepcje dotyczące zdolności są różnorodne. Można wskazać na dwa odrębne stanowiska dotyczące tego problemu. Przedstawiciele jednego z nich twierdzą, iż wszystkie działania człowieka są uwarunkowane tylko zdolnością ogólną, inteligencją. Przedstawiciele drugiego stanowiska zaprzeczają tej koncepcji, sądzą, że wszystkie działania i czynności człowieka są zdeterminowane oddzielnymi, specjalnymi uzdolnieniami. Można przyjąć stanowisko pośrednie, tzn., że działania człowieka są zależne od inteligencji i zdolności specjalnych.

* Struktura hierarchiczna:

Jest jedną z nowych koncepcji. Wyznawcy tego poglądu zakładają, że jest to pewien model opracowany na podstawie analizy czynnikowej. Wyniki tej analizy są zależne od struktury badanej grupy oraz rodzaju i liczby testów. Najbardziej znaną koncepcją struktury zdolności jest teoria dwu czynników CH. E. Spearmana wg której zdolności są uwarunkowane czynnikiem ogólnym (general factor) g oraz czynnikiem specjalnym (special factor) s.

G.H.Thomson i inni uznają słuszność tego podziału, mówiąc jednocześnie, że mogą być inne możliwości np. podział hierarchiczny. Potwierdza on istnienie czynnika ogólnego i dodaje dwa nowe: czynnik werbalny (verbal factor) v oraz czynnik praktyczny (practical factor) p.

Mogą one być uznane za dwa rodzaje uzdolnień tj. werbalnych i praktycznych. Ponadto istnieją inne czynniki grupowe (group factors), obejmujące mniejszą liczbę składników niż czynniki v lub p. Dało to możliwość P.E. Vernonowi na podział testów na dwie grupy. Do jednej należą testy werbalne, liczbowe i wiadomości, w których ujawnił się czynnik v. Druga grupa testów to testy praktyczne, mechaniczne, przestrzenne i fizyczne badające czynniki grupowe k i m. Na podstawie prac eksperymentalnych autor ten poza powyższymi czynnikami zwrócił uwagę na czynniki osobowościowe i temperamentalne w badaniach uzdolnień.

J.P. Guilford podjął próbę usystematyzowania wiadomości o zdolnościach umysłowych i wraz ze swoim uczniem R. Hoepfnerem przedstawił model struktury intelektu. Swoją koncepcję przedstawili w postaci sześcianu, biorąc pod uwagę trzy czynniki: operacje umysłowe, materiał treściowy i rodzaje wytworów.

Operacje umysłowe ujmują w pięć podstawowych grup:

• Poznawanie

• Pamięć (uczenie się)

• Myślenie rozbieżne (dywergencyjne)

• Myślenie zbieżne (konwergencyjne)

• Ocena tego wszystkiego, pozostało poznane lub wytworzone podczas działania człowieka

J. P. Guliford ujmuje materiał w cztery grupy treściowe:

1. figuralny (materiał konkretny, spostrzeżeniowy) - ukazujący pewne poziomy zorganizowanej struktury;

2. symboliczny (informowanie za pośrednictwem różnych rodzajów znaków np. liter, cyfr)

3. semantyczny - treść jest przekazywana w formie pojęć i sądów;

4. behawioralny - informacje uniwersalne przejawiające się w kontaktach między ludźmi ze szczególnym zwróceniem uwagi na potrzeby, postawy, nastroje, intencje, percepcje, myślenie itp. występujące w zachowaniu się innych osób i własnym;

Rodzaje wytworów:

• pojedyncze jednostki treściowe - to różne informacje zbliżone do gestapowskiego układu(figura i tło);

• klasy - jest to zbiór informacji powiązany według pewnych zasad;

• związki - otrzymane informacje tworzą określone struktury, oparte na pewnych relacjach;

• systemy - składające się ze zorganizowanych zbiorów informacji, które tworzą jakąś całość;

• transformacje - zmiany, jakie pojawiły się w istniejących informacjach lub ich modyfikacje;

• implikacje - przez które J.P.Guliford rozumiał pewne przewidywania, jakie można uzyskać z innych informacji.

W swoim modelu intelektu autor ten wyodrębnił 120 różnych zdolności. Przy ponownej analizie czynnikowej ukazał istnienie zdolności bardziej ogólnym.

* Struktura czynników równorzędnych:

Jest oparta na krytyce poprzedniej koncepcji. Jej autorem jest L.L.Thurstone i nosi nazwę teorii wieloczynnikowe, według której każdy z wyróżnionych czynników miał, tę samą wartość. Zostało wyodrębnione siedem nast. czynników, bez czynnika g.

1. rozumienie(V)

2. czynnik przestrzenny (S), odpowiada wyobraźni przestrzennej

3. czynnik spostrzeżeniowy (P), umiejętność spostrzegania podobieństw i różnic

4. rozumowanie (R), umiejętność wyszukiwania związków

5. płynność słowa (W), szybkość i płynność operowania słowami

6. czynnik liczbowy (N), pojawia się w działaniach matematycznych

7. czynnik pamięciowy (M), dotyczy zapamiętywania różnego rodzaju materiałów

* Triadowa teoria zdolności:

Jej autorem jest R. B. Cattell, wyróżnił trzy rodzaje czynników. Dwie klasy obejmują zdolności ograniczające, klas trzecia dotyczy instrumentalnych struktur przyswojonych w toku uczenia się.

1. zdolności centralne - czynnik g, mają charakter ogólny, wywierają wpływ na czynności poznawcze człowieka. Należą do nich tempo aktywności umysłowe, sprawność reprodukowania zapamiętanego materiału, sprawność kojarzenia będąca podstawą inteligencji płynnej.

2. zdolności lokalne - czynnik p, wiążą się one z wrodzoną i nabytą organizacją pól sensorycznych i motorycznych mózgu.

3. czynniki pośredniczące - czynnik a, są to nawyki umysłowe powstające podczas uczenia się. Obejmują większość zdolności podstawowych i inteligencję skrystalizowaną.

Poziom tych czynników zależy od dziedziczności i środowiska, w tym zdolności są zdeterminowane czynnikami dziedzicznymi, natomiast czynniki pośredniczące są głównie uzależnione od wpływów środowiska. Zdolności lokalne zajmują miejsce pośrednie.

* Koncepcje psychologów radzieckich:

Odnoszą się krytycznie do aktualnych teorii struktur zdolności panujących w psychologii krajów zachodnioeuropejskich i w psychologii amerykańskiej. Uważają, że jedność zdolności ogólnych i specjalnych ujmowanych w ich wzajemnym powiązaniu daje prawdziwy obraz struktury zdolności. Zdolności ogólne nie są tylko warunkiem, ale rezultatem wszechstronnego rozwoju osobowości.

Współczesne badania psychologów radzieckich nad strukturą zdolności są skierowane przede wszystkim na samoregulację organizmu, którą traktuje się jako ważny element ogólnej zdolności.

UZDOLNIENIA SPECJALNE

Zdolność ogólna jest związana z ogólnymi warunkami działalności ludzkiej, a uzdolnienia specjalne zależą od zaangażowania człowieka w poszczególnych specyficznych dziedzinach działalności. Im większą rolę w jakiejś zdolności specjalnej odgrywają specjalne zadatki (np. związane z wrodzonymi właściwościami odpowiedniego aparatu nerwowego) i specjalna technika, tym mniej mogą odpowiadać sobie zdolności specjalne i ogólne.

Uzdolnienia specjalne rozwijają się w zależności od układu warunków historyczno-społecznych, w jakich znalazł się człowiek. Struktura zdolności ogólnej i uzdolnień specjalnych jednego dziecka różni się od struktury tych cech innego dziecka. Różnica ta wynika z warunków, w jakich te dzieci rozwijały się i wychowywały u pewnych dzieci zdolność ogólna przejawia się w różnych działaniach, beż wyraźnie zaznaczającego się talentu. W innych przypadkach, dzięki nauczaniu i warunkom środowiskowym, rozwijają się uzdolnia specjalne, pojawiają się talenty i geniusze.

Uzdolnienia poznawcze

W rozwoju uzdolnień poznawczych ważne miejsce zajmują zdolności percepcyjne.

W trakcie kształtowania zdolności sensorycznych ujawniają się rozwojowe i indywidualne różnice między dziećmi. Proces ten przebiega u nich z różną skutecznością. Wymaga wprowadzenia różnorodnych form nauczania, które ważne są dla przyswojenia niezbędnych czynników percepcyjnych. Możliwość wprowadzenia celowo ukierunkowanego procesu kształtowania zdolności prowadzi do koniczności zrewidowania tradycyjnego punktu widzenia na związek rozwoju zdolności i przyswajania umiejętności oraz nawyków.

Zdolności do ucznia się nie są bezpośrednio obserwowalne.

Za zadawalającą metodę pomiaru zdolności do uczenia się można uznać tradycyjne testy zdolności wykorzystywane do prognozowania postępów w nauce.

Proponowane testy powinny wg Gilbucha opisywać zdolność badanego poprzez wzajemny stosunek 3 zmiennych:

1. poziomu wyjściowego wiadomości lub umiejętności w danej dziedzinie działalności

2. czynników wpływających na proces nauczania

3. rezultaty.

W celu dokonania adekwatnego pomiaru uzdolnień poznawczych niezbędne jest opracowanie testów opartych na psychologicznym modelowaniu zadań z wiadomości szkolnych.

Uzdolnienia językowe

W kierowaniu rozwojem językowych uzdolnień uczniów wg Sinica i Iljuka należy:

1. wystrzegać się utylitarnego podejścia do mowy i związanego z tym niwelowania indywidualnych właściwości słownych

2. łączyć rozwój zdolności werbalnych z kształtowaniem odpowiednich zainteresowań zjawiskami lingwinistycznymi i metalingwistycznymi języka jako pewnego systemu

3. poświęcać szczególną uwagę ćwiczeniom słownym związanym z mową monologową i dialogową jako głównymi sposobami jej doskonalenia

4. wykształcać zdolność do obserwowania zjawisk słownych w mowie spostrzeganej i krytycyzm wobec własnej mowy, ucząc uczniów adekwatnego i ekonomicznego wyrażania swych myśli.

M. M. Grohlerner przyjął za podstawę określenia uzdolnień lingwistycznych czynniki szybkości i efektywności przejścia od działalności słownej z języka ojczystego do posługiwania się językiem obcym. Na lingwistyczne uzdolnienia do języka obcego wpływają indywidualne cechy osobowości które sprzyjają:

• szybkiemu i łatwemu tworzeniu się związków interwerbalnych

• kształtowaniu uogólnień funkcjonalno-lingwistycznych

• kształceniu operacji wg pewnej struktury materiału werbalnego

• kształtowaniu giętkości procesów transformacyjnych w działalności słownej

• rozwijaniu specyficznego typu myślenia słowno-językowego, niezbędnego w działalności naukowej w dziedzinie lingwistyki.

Uzdolnienia literackie

Koniecznym warunkiem kształtowania się zdolności literacko-twórczych u uczniów jest ich odpowiednie działanie twórcze przejawiające się w określonej formie i zainteresowanie nią dzieci i młodzieży. Zainteresowania twórczością literacką zależą od indywidualno-psychicznych właściwości uczniów oraz od odpowiedniej motywacji do zajęć literacko-twórczych.

Kształtowanie się działalności twórczej uczniów na terenie szkoły wg M. Przetacznikowej jest możliwe za pośrednictwem:

1. nauczania, tj. przyswajania na wzorach literackich kryteriów artyzmu poprzez ćwiczenia w celu rozwoju umiejętności obserwacji, prowadzenia pracy nad słownikiem, nad systematycznym wykonywaniem zadań o charakterze twórczym;

2. stopniowe przechodzenie tej działalności w pozaszkolną z jednoczesnym nadaniem jej społecznie użytecznej treści (np. wydawanie gazetki ściennej)

Podstawowe czynniki kształtowania się uzdolnień literackich u uczniów wg W. P. Jagunkowej:

1. dostatecznie wysoki stopień ogólnego rozwoju umysłowego

2. obecność sprzyjających twórczości literackiej indywidualno-psychologicznych cech działalności poznawczej i emocjonalnej oraz

3. istnienie dostatecznie jasno wyrażonych motywów działalności literacko-twórczej.

Uzdolnienia literackie dzieci i młodzieży łączą się z zainteresowaniami i aktywnością w zakresie nauk humanistycznych są oni zdolnymi uczniami w szkole, osiągają wyższe oceny z przedmiotów humanistycznych niż matematyczno-przyrodniczych.

Typy uzdolnień literackich wg M. Przetacznikowej:

• narracyjny - charakteryzuje się umiejętnościami barwnego i żywego opowiadania, dużym zasobem słów i określeń

• ekspresyjny - występuje u starszych uczniów, cechuje go wrażliwość emocjonalna, odczuwanie nastrojów, dostrzeganie właściwości i stanów psychicznych opisywanych postaci, dynamizm akcji. Uczniowie używają w swych utworach wiele zdań wykrzyknikowych, dialogów, zróżnicowanych form ekspresji

• opisowy - reprezentuje niewiele dzieci i to tylko młodsze (kl. V), ich opowiadania i opisy są krótkie i lakoniczne, mają charakter statyczny i rzeczowy

• mieszany - łączy kilka elementów, najczęściej bogatą narrację z ekspresją uczuciową.

Podstawowe elementy struktury czytania wg A. G. Żabickiej:

• rozwinięta wyobraźnia twórcza jako zdolność dopełniania obrazu odpowiadającego strukturze dzieła artystycznego na podstawie oddzielnych szczegółów artystycznych

• zdolność do spostrzegania metaforycznego języka sztuki, zrozumienia ideowego znaczenia przenośni, bogactwo i zmienność skojarzeń przy percepcji obrazu

• zdolność do reagowania emocjonalnego na widzenie i odczuwanie świata przedstawionego w dziele

• ukształtowanie pojęcia o metodzie literackiej i zdolność dostrzegania przy samodzielnym czytaniu specyficznych dla danego dzieła sposobów przedstawiania w nim ideowych treści

• przyswajanie kryteriów dobrego smaku estetycznego

Typowe braki w rozwoju literackiej uzdolnień wg A. G. Żabickiej:

1. ubóstwo i niedokładność recepcji obrazów, wąski krąg asocjacji i percepcji szczegółów artystycznych

2. izolacja sądów estetycznych od bezpośrednio odtwarzanego obrazu literackiego

3. przewaga podejścia logicznego w ocenie dzieł nad postawą emocjonalno-estetyczną, ukierunkowanie oceny tylko na losy bohaterów przedstawionych w dziele; rozbieżność między uzdolnieniami literackimi a zdobytymi wiadomościami literackimi; tendencja do wykorzystania wiadomości o metodach twórczości literackiej przy percepcji i ocenie nie znanych dzieł literackich

4. jednostronność motywów ujawniających się przy czytaniu samodzielnym; przewaga motywów o charakterze etycznym i poznawczym nad estetycznymi.

Wnioski:

• przejawy wyobraźni twórczej znamionującej uzdolnienia pedagogiczne można zauważyć u dzieci w młodszym wieku szkolnym wykazujących samodzielność w pisemnym wypowiadaniu się;

• wyobraźnia u uczniów młodszych nadaje swoiste ukierunkowanie całej działalności umysłowej, określa przebieg procesu asocjacji;

• dwa sieczne w pewnym stopniu rodzaje wyobraźni przy tworzeniu opowiadania z akcją: właściwości obrazu określają charakter akcji i właściwości akcji określają charakter obrazu;

• u niektórych dzieci w młodszym wieku szkolnym aktywna praca wyobraźnie nie ogranicza się do dziedziny twórczości literackiej, ale ujawnia się przy innych rodzajach działalności: rysowaniu, malowaniu, pracach ręcznych, nauce, zabawie.

Właściwości twórczości literackiej starszych uczniów:

• ma ona charakter masowy; w tym wieku raczej każdy próbuje swych sił literackich bez względu na to, czy działalność ta będzie nadal kontynuowana;

• ma charakter szczególnie liryczny.

Uzdolnienia matematyczne

W uzdolnieniach matematycznych chodzi przede wszystkim o uogólnianie stosunków liczbowych, przestrzennych wyrażanych liczbą i symbolami. Konsekwencją takiego myślenia matematycznego jest wzmożona szybkość przeróbki informacji matematycznej

Model struktury matematycznych uzdolnień uczniów w wieku szkolnym (ETAPY) wg W. A. Krutieckiego:

1. odbieranie informacji matematycznej - zdolność pojmowania formalnej struktury zadania i spostrzegania materiału matematycznego

2. przeróbka informacji matematycznej - zdolność myślenia logicznego na materiale stosunków liczbowych i przestrzennych, symboli liczbowych oznaczeń; zdolność myślenia za pomocą symboli matematycznych

3. zdolność szybkiego i szerokiego uogólniania przedmiotów matematycznych, stosunków i działań

4. zdolność streszczania procesu rozumowania matematycznego i układu odpowiednich działań; zdolność myślenia strukturami zredukowanymi

5. plastyczność procesów myślowych w działaniu matematycznym

6. dążenie do rozwiązań jasnych, prostych, ekonomicznych i racjonalnych

7. zdolność szybkiego i dowolnego zmieniania kierunku procesu myślowego, odwracalność procesów myślowych w przebiegu rozumowania matematycznego

8. przechowywanie informacji matematycznej - uogólnione pamiętanie stosunków matematycznych, typowych charakterystyk, schematów, rozumowań i dowodów, metod i zasad rozwiązywania zadań

9. ogólny składnik syntetyczny - matematyczne ukierunkowanie umysłu.

Wyodrębnione składniki tworzą jednolitą, zwartą strukturę, matematyczny typ umysłowości.

Obok tych składników W. A. Krutiecki wyodrębniła inne, które mogą, ale nie muszą występować w strukturze zdolności matematycznych:

1. szybkość przebiegu procesów myślowych. Matematyk może myśleć powoli, nie spiesząc się. Rozumowanie musi być jednak wszechstronne i głębokie.

2. zdolności rachunkowe - wykonywanie szybki i dokładne obliczeń, często w pamięci.

3. pamięć do cyfr, liczb, wzorów - wielu matematyków nie wykazywało dobrej pamięci w swojej dziedzinie

4. wyobraźnia przestrzenna

5. zdolność naocznego wyobrażania abstrakcyjnych stosunków i zależności.

Wnioski wg W. A. Krutieckiego:

• Uzdolnienia matematyczne występują bardzo wcześnie w życiu dziecka. Zdarzają się przypadki, że zdolności te kształtują się nawet w warunkach nie sprzyjających.

• Zainteresowania i skłonności do rozwiązywania zadań matematycznych pojawiają się także bardzo wcześnie w życiu dziecka.

• Wysoką i wybiórczą wydajność pracy w dziedzinie matematyki charakteryzuje mała podatność na zmęczenie w czasie wykonywania zajęć.

• Zdolność do spostrzegania wielu zjawisk w kategoriach stosunków matematycznych występuje bardzo wcześnie w rozwoju dziecka utalentowanego.

Uzdolnienia techniczne i wynalazcze

Rodzaje działalności technicznej wg N. D. Lewitowa:

• Działalność wykonawcza (według instrukcji);

• Działalność twórcza (wynalazcza, racjonalizatorska)

• Działalność kombinacyjna (montaż i naprawa)

Składniki uzdolnień technicznych wg N. D. Lewitowa:

• Rozeznanie techniczne (szybkie rozpoznanie wytworu, spostrzegawczość techniczna, wyobraźnia, myślenie analityczne i syntetyczne)

• Mistrzostwo techniczne (wykonawstwo, sprawność, nawyki pracy, umiejętność wykonywania rysunku technicznego)

• Twórczość techniczna (oryginalność pomysłów, wytwory, sposoby pracy, organizacja pracy)

Rodzaje uzdolnień technicznych wg E. A. Mileriana:

• Konstrukcyjne - twórcze i odtwórcze;

• Operacyjne - wykonawcze i praktyczne;

• Organizacyjno-technologiczne - dobór sposobów i środków pracy.

Formy zdolności działalności technicznej wg S. M. Wasilewskiego:

• Konstruowanie myślowe - tworzenie idei wytworu.

• Konstruowanie graficzne - projektowanie formy wytworu z maksymalną dokładnością.

• Konstruowanie manipulacyjne - realizowanie projektu w materiale poprzez działanie.

Uzdolnienia muzyczne

Składniki talentu muzycznego wg M. Schoena:

1. czułość słuchowa w zakresie wysokości dźwięków, natężenia barwy i czasu trwania dźwięków, przypisując jej podstawowe znaczenie w uzdolnieniach muzycznych

2. wrażliwość estetyczna związana z emocjonalno-intelektualnymi reakcjami jednostki

3. zdolności wykonawcze

Struktura uzdolnień muzycznych wg S. Szumana

Uzdolnienia plastyczne

S. Szuman wyodrębnił u dzieci 2 główne cechy uzdolnień plastycznych:

1. tworzenie sobie szerokiego świata obrazów, kształtów i barwy poprzez wnikanie w obraz natury i zdobywania krok po kroku coraz szerszego świata własnego (wyobraźnia odtwórcza i twórcza).

2. urabianie tego materiału, budowanie i szafowanie tym światem wg nakazu własnej indywidualności, który staje się prawem estetycznym (myślenie twórcze).

Ogólne cechy zdolności dzieci plastycznie uzdolnionych:

• umiejętność widzenia przestrzennego

• umiejętność spostrzegania istotnych elementów i zjawisk natury

• samodzielność w odtwarzaniu i tworzeniu

• samodzielne i intuicyjne zdobywanie umiejętności plastycznych

• umiejętność spostrzegania wybitnych dzieł malarskich i badanie sposobów ich tworzenia

• głębokie zainteresowania plastyczne.

Typy uzdolnień plastycznych wg V. Lowenfelda:

• typ wzrokowy

• typ uczuciowo-przeżyciowy lub haptyczny

• typ mieszany

Cechy strukturalne uzdolnień plastycznych wg V. Lowenfelda:

• wysoki rozwój możliwości na doznania wzrokowe

• umiejętność spostrzegania

• bardzo dobra pamięć wzrokowa

• fantazja twórcza

• doskonałe rozumowanie

• zdolność odtwórcza.

Cechy składające się na specyfikę uzdolnień rysunkowych wg R. Emilia:

• wysoko rozwinięta wyobraźnia wzrokowa

• zdolność myślenia twórczego

• cechy wolicjonalno-charakterologiczne zabezpieczające działanie twórcze.

Składniki uzdolnień plastycznych wg N. C. Meier:

• umiejętności manualne

• wytrwałość woli

• inteligencja estetyczna

• łatwość spostrzegania

• wyobraźnia twórcza

• wrażliwość estetyczna

Uzdolnienia pedagogiczne

Uzdolnienia pedagogiczne są na tyle ściśle związane z cechami osobowości nauczyciela, że stanowią one jak gdyby projekcję, rzutowanej całej osobowości. Do poznania zjawisk potrzebna jest klasyfikacja pod względem ich rodzaju i struktury ( GENOBOLIN):

1. Zdolności dydaktyczne, charakteryzujące się umiejętnościami szybkiego opracowania metody pokazu, przekazania wiadomości i kształtowania nawyków ogólnych prawidłowości uczenia się.

2. Zdolności konstruktywne, planowania są warunkami szybkiego projektowania i kształtowania osobowości wychowanka oraz umiejętności przewidywania rezultatów pracy pedagoga i zachowania się w różnych sytuacjach.

3. Zdolności percepcyjne dotyczą adekwatnego spostrzegania i pojmowania psychologii dziecka oraz poziomu jego rozwoju psychicznego danym okresie czasu.

4. Zdolności ekspresyjne polegają na zewnętrznym wyrażeniu swych myśli, przekonań, odczuć przede wszystkim za pomocą mowy, mimiki, pantomimiki

5. Zdolności autorytatywne warunkujące pośrednie i bezpośrednie oddziaływanie na uczniów.

6. Zdolności komunikatywne pomagające w prawidłowym nawiązaniu interakcji z dziećmi.

7. Zdolności organizatorskie.

8. Zdolności akademickie tj. umiejętności wykładania

9. Zdolności do przedstawiania uczniów każdego rodzaju działalności będącej przedmiotem jego zainteresować, jak sztuki, literatury, techniki

Dobrego nauczyciela posiadającego powyższe zdolności charakteryzuje po pierwsze, twórcza postawa do pracy, po drugie podejście, które nazwać można dialektycznym, czyli zdolności do oceny każdego faktu w sposób bezstronny, wykrywania jego przyczyn i skutków w zależności od warunków działania.

W. Strachow zwraca uwagę na takt nauczyciela jako zdolność pedagogiczną.. Twierdzi on, że takt pedagogiczny nauczyciela hest jedną z głównych zdolności niezbędnych do skutecznej działalności dydaktyczno-wychowawczej. Podstawową cechę taktu pedagogicznego stanowi zachowanie świadomego umiaru pedagogicznego w oddziaływaniach wychowawczych. Dla taktu pedagogicznego charakterystyczne są właściwości psychologiczne i pedagogiczne. Psychologiczne, wiążą się z cechami osobowości nauczyciela tj.:

• Właściwość uwagi. Połączenie jej trwałości i przerzutności w pracy z uczniami, optymalnie powiązanie analitycznego całościowego ukierunkowania uwagi jako psychologicznych warunków pracy z klasą.

• Spostrzegawczość, jako psychologiczna właściwość taktu pedagogicznego, wyraża się umiejętnością obserwowania osobowości ucznia i orientacji w procesie jej rozwoju, obserwacji i rozumienia szczególnie indywidualnych różnic osobowości, śledzenia i rozumienia stanów psychicznych.

• Intelektualne właściwości: obiektywność sprawiedliwość ocenianiu zachowania i pracy w szkole uczniów.

• Emocjonalne podstawy: uczucia moralne, życzliwość troska o uczniów, więź emocjonalna w stosunkach uczniami.

• Wolicjonalne podstawy taktu pedagogicznego obejmują cechy charakteru nauczyciela, a zwłaszcza jego wytrwałość i zrównoważenie w obcowaniu z uczniami.

• Mowa jako czynnik rozwoju tego taktu: chodzi o wszechstronny rozwój głównych funkcji mowy, umiejętność uważnego słuchania uczniów, opanowanie zasadniczych funkcji mowy w celu wykorzystania jej w indywidualnych formach kontaktu pedagogicznego z uczniem.

Cechy osobowości wg Mysłakowskiego:

• kontaktowość,

• żywność wyobraźni,

• instynkt rodzicielski,

• pobudliwość uczuć,

• nastawienie całokształtu psychiki na zewnątrz od siebie, a nie ku sobie.

Właściwości osobowości nauczyciela wg S. Baleya:

• przychylność,

• poznanie i rozumowanie młodzieży,

• nastawienie na systematyczne zajmowanie się młodzieżą,

• cierpliwość,

• taktowność,

• postawy pedagogiczne,

• entuzjazm,

• zdolności artystyczne.

ROZWÓJ I KSZTAŁCENIE ZDOLNOŚCI

Zależność rozwoju zdolności od ogólnego rozwoju psychicznego.

Wrodzone zadatki, z jakimi dziecko przychodzi na świat mają dalszą podstawę do rozwoju. Zmiany rozwojowe dotyczą nie tylko aspektu litościwego, lecz również jakościowego. Wraz z wiekiem procesy psychiczne wzbogacają się o nowe treści i zaczynają występować różne formy aktywności. Samoaktywność młodzieży w znacznym stopniu przyczynia się do dalszego ich doskonalenia. Do ogólnych zdolności zalicza się przede wszystkim właściwości umysłu. Rozwój ich zależy w dużym stopniu nie tylko od poziomu procesów poznawczych emocjonalnych, ale także od wielu cech osobowości. Pod wpływem uczenia się następuje przyswajanie kultury ludzkiej i nabywanie przez jednostkę różnych sprawności i umiejętności. W trakcie rozwoju ontogenetycznego zmienia się też struktura uzdolnień zależności od okresu historycznego. W rozwoju dzieci i młodzieży zdolność ogólna i uzdolniona specjalnie dopiero wykształcają się. Rozwój ich odbywa się za pośrednictwem włączenia zadatków wrodzonych w aktywności jednostki lub też poprzez zmiany w tych zadatkach. Zdolności dziecka rozwijają się w konkretnych układach społecznych i kulturowych. Kształtują się na skutek opanowania różnorodnych treści kultury, techniki, nauki i sztuki w procesie uczenia się. Opierają się ona nasz zadatkach biologicznych, z którymi dziecko się rodzi. Jak stwierdził A. N. Leontiew, u człowieka istnieje jeszcze jeden rodzaj doświadczenia, dzięki któremu kształtują się typowo ludzki zdolności. Jest to doświadczenie, które człowiek zdobywa w procesie rozwoju ontogenetycznego. Należy, zatem stwierdzić, że wzajemny stosunek czynnika dziedziczonego i czynnika środowiskowego zmienia się na różnych etapach rozwoju. We wcześniejszych latach życia dziecka właściwości psychiczne są bardziej związane z czynnikami wrodzonymi, gdy tymczasem później zależność jata jest znacznie mniejsza.

Wpływ dojrzewania i uczenia się na kształtowanie uzdolnień

Rozwój zdolności rozpatruje się również we współczesnej psychologii w dwóch aspektach: dojrzewania i uczenia się. Pojęcie dojrzewania jest obecnie różnie ujmowane przez wielu badaczy. Termin dojrzewanie obejmuje te przejawy rozwoju, które występują przy braku specyficznych doświadczeń praktycznych, praktycznych przeciwstawieniu do składników czy aspektów sekwencji rozwojowej, w których doświadczenie odgrywa decydującą rolę.

Występujące różnice indywidualne zależą także od działania drugiego czynnika, czyli od uczenia się, nabywania doświadczenia, a zatem od aktywności samego dziecka. Dzięki temu wykształcają się zdolności, które występują w zachowaniu jednostki.

Bardzo wcześnie pojawiają się różnorodne formy przystosowania. W konsekwencji pomaga to jednostce ludzkiej w osiągnięciu większego postępu oraz uzyskaniu wyższego poziomu rozwojowego niżże to zachodzi u zwierząt. Okres, w którym uczenie odgrywa najważniejszą rolę przypada na dzieciństwo. Wtedy kształtują się nawyki dziecka do nauki. Dojrzewanie dostarcza surowego materiału dla uczenia się i określa w znacznym stopniu ogólne prawidłowości i przebieg rozwoju zachowania się jednostki. Z biegiem lat, organizm przekształca się i dojrzewa. Wiadomo jednak, że rozwój w okresie płodowym wynika przeważnie z dojrzewania, a w bardzo małym stopniu zależy od uczenia się.

Najwięcej podobieństwa w rozwoju inteligencji stwierdzono u bliźniąt jednojajowych. Uzyskano bardzo wysoki współczynnik korelacji, gdy tymczasem bliźnięta dwujajowe tej samej płci osiągnęły współczynniki, a zwyczajne rodzeństwo. Natomiast dzieci przebywających ze swoimi rodzicami obserwuje się znaczny wpływ doświadczenia i środowiska.

Współcześni psychologowie koncentrują się przede wszystkim na mechanizmach interakcji dojrzewania i uczenia się, traktując te procesy jako współzależne i współdziałające w rozwoju człowieka. One to głównie decydują o pojawiających się różnicach indywidualnych, indywidualnych rozwoju uzdolnień innych cech osobowościowych człowieka. Oba te procesy decydują też o przyspieszonym lub opóźnionym rozwoju. Ze względu na to, że rozwój zależy od dojrzewania i uczenia się, ujawniają się różnicę indywidualne w różnych rozdziałach działalności. Zdolności naśladowania u dzieci mają zupełnie inny charakter, niż procesy intelektualne. W bardzo wczesnym wieku u dziecka można zaobserwować naśladowanie o charakterze odruchowym. Jednak już w drugim roku życia pojawiają się specyficzne ludzki formy naśladowania o charakterze intelektualnym.

Najwcześniejsze przejawy zadatków stopniowo przekształcają się w elementarne zdolności. W ten sposób każda ukazująca się zdolność jest jakby zadatkiem dla dalszego jej rozwoju. Każda pojawiająca się nowa zdolność jest jakby zadatkiem dla dalszego jej rozwoju. Ważne znaczenie w rozwoju zdolności ma wychowanie i nauczanie.

Wiedza, umiejętność i sprawność są koniecznym elementem w kształtowaniu zdolności ludzkich. Między zdolnościami człowieka a jego wiedzą, umiejętnościami nawykami zachodzi wzajemna współzależność. Zdolności zależą, więc w wysokim stopniu od zdobytych wiadomości, nawyków, umiejętności itp. Nauczanie, jako proces kształcący, pomaga w rozwoju umiejętności, zdobywaniu wiedzy, z której kolei współuczestniczą w kształtowaniu zdolności człowieka.

Zdolność dziecka kształtują się poprzez wpływy kultury, techniki, nauki i sztuki. W kontakcie ze swoim środowiskiem, środowiskiem procesie przyswajania zdobyczy historycznego rozwoju ludzkości, zadatki wspólne wszystkim ludziom przekształcają się w różnorodne i coraz doskonalsze zdolności. Obok tworzenia się związków, nawyków umiejętności pojawia się formalny wynik, a wiec pewna zmiana wewnętrznych przestanek czy warunków, od których zależy dalsza możliwość realizacji działania.

Uzdolnienia kształtują się w miarę tego, jak człowiek przyswaja sobie i opanowuje niezbędne umiejętności i nawyki działania, szuka podobieństwa i różnic miedzy przedmiotami i zjawiskami, przyswaja wiedze. Mniej lub bardziej specyficzne dane, jakich wymaga określoną działalność mogą wykształcić się w działaniu na podstawie pewnych wrodzonych zadatków u różnych osoby.

Zdolności każdego człowieka są niepowtarzalne, tak jak warunki, w których się one kształtowały. Ta indywidualna i typologiczna swoistość zdolności może okazać się bardzo pożyteczna w określonych warunkach społecznych.

Wieloletnie obserwacje rozwoju umysłowych zdolności uczniów wskazują na to, że ukształtowaniu zdolności towarzyszą charakterystyczne zmiany w aktywności i samoregulacji organizmu. Podwyższona aktywność umysłowa to charakterystyczna właściwość związana wiekiem dzieci i młodzieży. Wyraża się ona u większych silną potrzebą wrażeń intelektualnych i czynności umysłowych. Pewną prawidłowość rozwoju tej właściwości zgodnie z wiekiem można uzyskać drogą zestawienia głównych okresów życia dziecka. U uczniów młodszych (7-12) aktywność umysłowa ujawnia się w szczególnej wrażliwości na bodźce zewnętrzne, w bezpośredniej ciekawości. W średnim wieku szkolnym (12-15) aktywność umysłowa łączy się z rosnącą samodzielnością i uzewnętrznieniem się jej w różnorodnych skłonnościach zdolnościach. Zdolnościach dzieci w wieku przedszkolnym i młodszych uczniów ogólna aktywność wyraźnie wyprzedza rozwój bardziej specjalnych zainteresowań. U starszych uczniów wieku (15-18) aktywność umysłowa już w znacznie większym stopniu związana treścią dążeń i aspiracjami.

Jeśli chodzi o proces samoregulacji, to jego właściwość nie sprawdzają się tylko do rezultatów nauczania dzieci. W każdym okresie rozwojowym dziecka ujawniają sianowe zdolności. Przejście do następnych faz rozwojowych wiąże się z nabywaniem nowych zdolności, jak też z ograniczeniem niektórych już istniejących.

W swoich pracach L. S. Wygotski wyrażał pogląd o istnieniu tzw. sensytywnych okresów kształtowania się narządów czynnościowych. Oznacza to, że w poszczególnych fazach rozwoju dziecka pojawiają się specjalne struktury, które ułatwiają proces uczenia się. W swoich badaniach nad rozwojem dziecka L. S. Wygotski zwrócił uwagę na okresy zwiększonej wrażliwości na określony rodzaj oddziaływań, w których występuje wzmożona podatność na dany rodzaj bodźców.

W ontogenezie człowieka można zauważyć różne okresy rozwoju zdolności ogólnych i specjalnych. Każdy z tych okresów wnosi nowe elementy w rozwoju zdolności. Są one jakościowo odmienne. Możemy obserwować zahamowanie tych właściwości, które nieraz wstrzymują dalszych rozwój zdolności.

W toku zmian rozwojowych, z wiekiem występuję rożne właściwości zdolności ogólnej i specjalnej. Niektóre z nich mają charakter przejściowy, gdy tymczasem inne utrwalają się i wzbogacają, stanowiąc istotny element osobowości człowieka.

Ocenianie poziomów rozwoju zdolności ogólnych i specjalnych jest oparte na zasadzie porównywania osiągnięć ze standardami dla danego wieku. Przyspieszony rozwój jest związany zarówno wyższym poziomem możliwości umysłowych, jak też ze zmianą chronologicznego wieku życia. Rozwój zdolności ogólnej zależy nie tylko od poziomu ogólnego rozwoju, który jest zdementowany oddziaływaniem czynników dydaktycznych wychowawczych oraz właściwościami związanymi z wiekiem wrażliwością w młodszym wieku szkodnym lub akceptacją własnego ja przez młodzież.

Najbardziej istotne formy czynności psychicznych, a przede wszystkim wyższe procesy psychiczne kształtują się w wyniku kontaktów dziecka z dorosłym.

Zdolności każdego człowieka są niepowtarzalne tak jak warunki, w których te zdolności się kształtowały. Ta swoistość indywidualna i typologiczna zdolność może okazać się bardzo pożyteczna w różnych warunkach społecznych. Zdolność kształtują się w miarę tego, jak człowiek przyswaja i opanowuje bardziej specyficzne dane, jakich wymaga określona działalność, mogą wykształcić się w działaniu na podłożu pewnych wrodzonych zadatków.

DZIECI I MŁODZIEŻ WYBITNIE ZDOLNE

Dziecko utalentowane wykazuje na to, że przejawia ono specjalny rodzaj uzdolnienia. Obok dużej łatwości do uczenia się występuje różniej szczególna zdolność do określonego rodzaju działalności. Uczeń utalentowany będzie odznaczał się oryginalnym podejściem do problemów i do ich rozwiązywania, będzie tworzył coś nowego, wykazywał szybsze tempo i zakres przyswajania wiadomości, nieporównywalnie większą łatwość przetwarzania zdobytych informacji i operowania nimi oraz dochodzenia do rozwiązań oryginalnych.

Talent to połączenie zdolności, które umożliwiają twórcze wykonywanie jakiegoś działania na najwyższym poziomie. Przejawy talentu tj. talent muzyczny, plastyczny, matematyczny itp., występują na ogół bardzo wcześnie w życiu dziecka. Rozwój talentu wymaga niezmiernie wytężonej pracy oraz długotrwałej nauki. Talentem określa się zdolność uzyskiwania bardzo wysokich wyników. Uczeń utalentowany poszukuje nowych rozwiązań w różnych dziedzinach działalności.

Badacze określają talent jako zespół zdolności do twórczego posługiwania się i przetwarzania wiedzy. Struktura talentu może być wielowymiarowa, występują w niej bardzo wyraźne zdolności intelektualne, zdolności uczenia się.

Talent w koncepcji R. D. Haen i R. J. Havighurst - występują różne specjalne zdolności, jak myślenie twórcze, zdolności naukowe, kierownicze, umiejętności matematyczne itp. Talent w sztuce powinien opierać się na uzdolnieniach artystycznych.

Genialność - wysoki poziom zdolności przejawiających się w tworzeniu czegoś zupełni nowego i ważnego. Geniuszem był np. Arystoteles, Leonardo a Vinci, Fryderyk Chopin, Jan Matejko. Uzdolnienia geniusza tworzą określony profil; pewne zdolności mogą być wysoko rozwinięte, podczas gdy inne wykształcają się tylko słabym stopniu.

W procesie rozwoju talentu ogromne znaczenie ma wychowanie i nauczanie organizujące działalność dziecka. Nawet najbardziej zdolne dzieci muszą nauczyć się pewnych czynności i umiejętności (rysowanie, śpiew, gry na instrumencie itp.).

Ucznia wyjątkowo uzdolnionego, a szczególnie utalentowanego, poza pracą i aktywnością własną, cechują zdolności, które ujawniają się we wczesnych latach życia.

V. S. Ward uściślając pojęcie wybitnych zdolności ucznia zwrócił uwagę na 2 zasadnicze właściwości:

• ogólną inteligencję, manifestującą się wysokim ilorazem

• różnorodne uzdolnienia (talenty) ucznia mierzone za pomocą specjalnych testów.

G. G. Bereday i J. A. Lawerys usystematyzowali dotychczasowe określenia składające się na istotę wybitnych uzdolnień i ujęli je w 4 grupy koncepcji:

1. uwzględnia znaczenie wrodzonych zadatków inteligencji mierzonej za pomocą testów inteligencji, a wyrażonej I.I. (F. Galton, L. M. Terman)

2. ujmuje bardzo ogólnie wybitne zdolności, podkreślając szczególnie rolę zdolności intelektualnych. Wyrazem tych tendencji są wyniki mierzone testami umiejętności (L. L. Thurstone)

3. wprowadza podział dychotomiczny (dwudzielny): na zdolności ogólne oraz uzdolnienia specjalne w różnych kierunkach> Jednostki przejawiające uzdolnienia specjalne nie muszą wykazywać wyskocz I.I.

4. podkreśla rolę wpływów środowiskowych na rozwój uzdolnień

Podział J. P. Rice typów uzdolnień dzieci i młodzieży:

• naukowy

• twórczy

• psychologiczno-społeczny

• praktyczny

• kinestetyczny

• motywacyjny

• mechaniczno-techniczny

Wg K. Dąbrowskiego u dzieci wybitnie uzdolnionych występuje ponadprzeciętna wrażliwość większości analizatorów, co w dużym stopniu wpływa na osiąganie wysokich wyników w nauce i w pracy. W zachowaniu się dzieci i młodzieży wybitnie uzdolnionych występują silne reakcje emocjonalne, które przejawiają się w zespołach psychonerwicowych.

Badania L. M. Termana - dzieci uzdolnione przewyższały inne dzieci pod względem rozwoju fizycznego. Natomiast w mniejszym stopniu występowały u nich objawy nerwowości w porównaniu z innymi dziećmi. Historia rozwoju wykazała, że badane dzieci wybitnie zdolne nauczyły się wcześniej chodzić, mówić, wcześniej weszły w okres dojrzewania. Chłopcy wcześniej przechodzili okres mutacji. Większość dzieci już przed rozpoczęciem nauki szkolnej umiała czytać.

Wśród dzieci wybitnie zdolnych zdarzają się przypadki tzw. cudownych dzieci np. Karla Witte w 14 roku życia uzyskał doktorat.

Stwierdza się powszechnie, że dzieci wybitnie zdolne odznaczają się wysoką inteligencją, duża siłą motywacji, twórczym wysiłkiem, niezwykłą wrażliwością, skłonnością do izolacji. Wśród nich jest wiele osób o skłonnościach introwertycznych. Odznaczać się nogą takimi cechami osobowości, jak stanowczość, tendencje do dominacji, inicjatywa, zapał do pracy, zdyscyplinowanie, autonomia.

Dzieciom wybitnie uzdolnionym poświęca się na ogół zbyt mało troski, gdyż panuje przekonanie, że dzieci te same potrafią sobie radzić w szkole i w życiu. Tymczasem dzieci o wybitnych zdolnościach intelektualnych wymagają wyjątkowej opieki ze strony nauczycieli, wychowawców i rodziców.

Wnioski praktyczne o charakterze ogólnym, dotyczące kształcenia uczniów wybitnie zdolnych:

1. Główny nacisk powinien być położony na indywidualizowanie programu nauczania i wychowania

2. wykorzystywanie różnych możliwości i okazji w toku normalnych zajęć szkolnych w celu rozwoju uzdolnień poznawczych. Kształcenie nie powinno mieć charakteru jednostronnego.

3. przydzielanie najzdolniejszym uczniom trudnych zadań oraz pozwalanie im na swobodną decyzję w podejmowaniu dodatkowych zadań

4. rozwijanie oryginalności w rozwiązywaniu problemów oraz kształcenie składników osobowości, jak zainteresowania, postawy, aspiracje, ambicje w osiąganiu sukcesów, a także umiejętności organizacji pracy badawczej.

5. przygotowanie środowiska społecznego do zaakceptowania jednostek utalentowanych.

ZDOLNOŚĆ A OSOBOWOŚĆ

Koncepcja osobowości

Rozwój zdolności jest zdeterminowany działaniem wielu czynników, które współdziałając decydują o uformowaniu struktury osobowości danej jednostki. Człowiek o ukształtowanej osobowości potrafi przystosować się do środowiska, może je zmienią po to, aby zaspokoić własne potrzeby i potrzeby społeczeństwa, w którym żyje.

Dziecko rodzi się z konstrukcją fizyczną i zadatkami biologicznymi, na podłożu których rozwija się subtelna i złożona osobowość. Współtwórcą tej struktury jest środowisko społeczne, dzięki któremu dziecko przetwarza się z istoty biologicznej w jednostkę społeczną. Podstawę tego rozwoju stanowi aktywność własna, która obejmuje różne czynności, począwszy od bardzo prostych do bardzo złożonych (prace twórcze).

Struktura osobowości człowieka (rys.) wykształca się w jego rozwoju ontogenetycznym. Obejmuje ona zdolności ucznia, samoświadomość, działania, system wartości i role, jakie pełni w różnych grupach społecznych.

Grupy czynników rozwoju osobowości:

• zadatki biologiczne

• środowisko, pojęte jako zespół różnorodnych bodźców, wywierających wpływ na aktywność organizmu

• zaprogramowany system wychowania i nauczania, mający na celu przekazanie odpowiedniego zasobu wiedzy, uformowanie poglądów, przekonań, zainteresowań i postaw, kształtowanie zdolności, umiejętności, charakteru i światopoglądu oraz pobudzenie organizmu do działania

• aktywność jednostki, świadome samowychowanie, uczenie się, motywacja, wszystko to, co wywiera wpływ na indywidualną osobowość jednostki.

Współzależność między zdolnościami a cechami osobowości

Obserwując zachowanie się dzieci w różnych środowiskach, tempo rozwoju ich poszczególnych właściwości psychicznych i fizycznych oraz osiągnięcia w uczeniu się i kształtowaniu cech osobowościowych, zauważamy istotne powiązania indywidualnego rozwoju z rozwojem zdolności ogólnej (inteligencji) i uzdolnień specjalnych. Zdolności warunkują zachowanie się człowieka w różnych sytuacjach, kształtowanie się określonych składników osobowości, współdecydują o sukcesach dziecka wraz z procesami motywacyjnymi oraz emocjonalnymi.

Potrzeby osobnicze przyczyniają się do rozwoju różnych elementów osobowości, m.in. zdolności i uzdolnień, które ułatwiają zaspokojenie potrzeb. Potrzeby pobudzają do działania.

Cechy osobowości kształtują się na podstawie poznawczych procesów psychicznych i motywacyjno-uczuciowych. Procesy motywacyjno-uczuciowe charakteryzują się siłą, trwałością, sztywnością lub adekwatnością reakcji do otaczającej rzeczywistości lub też dużą labilnością. Uzależnione są one od rozwoju zdolności ogólnej i uzdolnień specjalnych, np. sztywność postaw może być wynikiem lęku i wiązać się z poziomem rozwoju inteligencji. Niski stopień inteligencji skłania jednostkę do przyjęcia mało adekwatnych oraz sztywnych postaw. Rozwój inteligencji i specjalnych uzdolnień jest jednym z czynników determinujących kształtowanie się osobowości oraz postaw u dzieci, młodzieży i osób dorosłych.

Osoby o niskiej inteligencji ujawniają postawy stereotypowe, tradycyjne i konserwatywne. Osoby o dużej inteligencji przejawiają w swoim działaniu postawy niekonformistyczne, twórcze.

Traktując pracę jako celową działalność człowieka, można powiedzieć, że twórcza postawa do pracy rozwija zdolności i podnosi je na wyższy poziom. W procesie zabawy, nauki i pracy dzieci i młodzież odkrywają nowe własne możliwości, kształtując twórczą postawę do prac i nauki przyczyniają się do rozwoju różnych specjalnych uzdolnień. Formalny stosunek do nauki i pracy hamuje rozwój zdolności, postawy twórcze pozwalają na kompensowanie pewnych braków, jakie pojawiają się w rozwoju dzieci i młodzieży.

Między zainteresowaniami z zdolnościami i inteligencją zachodzi duża współzależność.

Zdolności i uzdolnienia prowadzą do wystąpienia takich lub innych zainteresowań. Zainteresowanie jest pewnego rodzaju wyuczoną motywacją na podłożu posiadanych zdolności.

Zainteresowania naukami ścisłymi, czystymi i stosowanymi są charakterystyczne dla najbardziej inteligentnych

Typy ludzi w zakresie funkcji wyższych procesów nerwowych wg I. P. Pawłowa:

• typ artysty - odznacza się uzdolnieniami specjalnymi o charakterze artystycznym np. muzycznym, malarskim, aktorskim.

• typ myśliciela - ujawnia uzdolnienia intelektualne, matematyczne, techniczne

• pośredni

Zdolności są istotnym elementem osobowości człowieka. Zdolności i uzdolnienia stanowią o strukturze osobowości jednostki oraz są podstawą różnic interindywidualnych i intraindywidualnych. Zwłaszcza zdolności i uzdolnienia decydują o przynależności do takich grup jak: twórców, naukowców, artystów itp.

5

inteligencja

ja

OSOBOWOŚĆ

wartości

role

Cechy będące podłożem podstawowych

zdolności muzycznych

MUZYKALNOŚĆ

OSOBOWOŚĆ

Rozmaite ogólne poza muzyczne cechy i zdolności mogące stać się współczynnikiem uzdolnień muzycznych

Muzykalność wyższego rzędu

Podstawowa muzykalność

UZDOLNIENIE MUZYCZNE

---