Układ krwionośny (systema sanguineum)

Odpowiedzialny jest za transport w obrębie organizmu krwi. Krew z kolei pełni szereg istotnych funkcji, np. dostarczanie składników odżywczych i usuwanie produktów metabolizmu, transport gazów oddechowych, hormonów, obrona przez infekcjami czy termoregulacja. Układ krwionośny składa się z serca, pełniącego rolę pompy oraz z naczyń, rozprowadzających krew po ustroju.

W przeciwieństwie do elementów omówionego wcześniej układu ruchu - z reguły symetrycznych - naczynia i trzewia po obu stronach ciała często zasadniczo się od siebie różnią; obecne są również elementy nieparzyste. Ze względu na ten fakt wprowadza się oznaczenia na strony ciała: D - strona prawa, Si - lewa.

98 Topografia serca. Serce (cor) znajduje się w śródpiersiu środkowym (mediastinum medium). W każdej z osi skręcone o kąt ok. 40o - w osi poprzecznej szczyt zwraca się do przodu, a podstawa do tyłu, w osi strzałkowej szczyt wędruje na lewo, a podstawa na prawo, wreszcie względem osi własnej - przód zwraca się w prawo, a tył w lewo. Po obu stronach mostka widoczne są niektóre zwrócone do przodu części serca - nalezą do nich: komora prawa, rąbek komory lewej (Si), przedsionek prawy (D), część wstępująca aorty (D), łuk aorty i jej część zstępująca (Si), t. płucna (Si), uszko lewe (Si). Na powierzchni każdego płuca znajduje się wcięcie sercowe. We wcięciu płuca prawego (incisura cardiaca pulmonis dextri) znajduje się prawa komora i prawy przedsionek, zaś we wcięciu płuca lewego (incisura cardiaca pulmonis sinistri) - uszko lewe, lewa komora i rąbek komory prawej. Zastawki serca w odniesieniu do przedniej powierzchni klatki piersiowej rzutują się następująco:

• - zastawka trójdzielna w linii pośrodkowej na wysokości przyczepu chrząstki V żebra,

• - zastawka dwudzielna (osłuchiwana w okolicy szczytu serca) w V przestrzeni międzyżebrowej przyśrodkowo od linii śródobojczykowej,

• - zastawka aorty w II prawej przestrzeni międzyżebrowej,

• - zastawka pnia płucnego w II lewej przestrzeni międzyżebrowej.

• Ze względu na efekty akustyczne obecne przy opukiwaniu klatki piersiowej, mówimy o stłumieniu względnym i bezwzględnym serca. Stłumienie bezwzględne słyszalne jest w części serca nie pokrytej płucami; granicami tego obszaru są: S - brzeg IV lewego żebra, D - lewy brzeg mostka, Si - koniuszkowe uderzenie serca, I - trudne do wyróżnienia. Stłumienie względne słyszalne jest w granicach: Si - 10 cm od linii pośrodkowej, D - szerokość palca od prawego brzegu mostka.

99 Budowa ogólna serca. W obrębie serca (cor) wyróżnić można zwróconą do góry podstawę (basis cordis) oraz skierowany w dół szczyt (apex cordis). Wewnątrz serce posiada przedsionek prawy i lewy (atrium dextrum et sinistrum) oraz prawą i lewą komorę (ventriculus dexter et sinister). Pomiędzy przedsionkiem i komorą po każdej stronie obecny jest otwór przedsionkowo-komorowy (ostium atrioventriculare). Na zewnętrznej powierzchni serca granicą zarysów przedsionków i komór jest bruzda wieńcowa (sulcus coronarius). Duże naczynia opuszczające serce odchodzą z otworów tętniczych (ostia ateriosa); naczynia te tworzą na podstawie serca wieniec (corona cordis). Serca posiada 3 powierzchnie. Do przodu zwrócona jest mostkowo-żebrowa (facies sternocostalis), a do dołu - przeponowa (facies diahragmatica) leżąca na środku ścięgnistym przepony (centrum tendineum diaphragmatis). Granicą między powyższymi jest po stornie prawej brzeg prawy (margo dexter), zaś po stronie lewej - powierzchnia płucna (facies pulmonalis). Na zewnątrz trudno dostrzec wyraźną granicę między przedsionkami. Komory natomiast oddzielone są bruzdami międzykomorowymi - przednią i tylną, stosownie do powierzchni (sulcus interventricularis anterior et posterior). Obie bruzdy łączą się na prawo od szczytu serca, tworząc jest wcięcie (incisura apicis cordis). Każdy przedsionek przedłuża się do przodu w uszko przedsionkowe (auricula atrialis). Oba uszka wraz z przednią ścianą przedsionków obejmują stożek tętniczy czyli lejek (conus arteriosus s. infundibulum) od którego odchodzi pień płucny (truncus pulmonalis) oraz opuszkę aorty (bulbus aortae), od której ona odchodzi.

100 Wyróżniamy dwa przedsionki serca - prawy i lewy. Przedsionek prawy (atrium dextrum) dzieli się na część przednio-boczną i tylno-przyśrodkową. Pierwsza z wymieniowych części odpowiada przejściu w uszko prawe (auricula dextra). Wewnątrz tego ostatniego znajdują się mm. grzebieniowe (mm. pectinati). Odchodzą one od grzebienia granicznego (crista terminalis), stanowiącego granicą między oboma wymienionymi na początku częściami. Zewnętrznym odpowiednikiem grzebienia jest bruzda krańcowa przedsionka prawego (sulcus terminalis atrii dextri), biegnąca od przedniego ograniczenia ż. głównej do ujścia zatoki wieńcowej. Część tylno-przyśrodkowa to zatoka żył głównych (sinus venarum cavarum), stanowiąca pozostałość po zatoce żylnej (sinus venosus). Do tej uchodzą żż. główne (vv. cavae) i zatoka wieńcowa (sinus coronarius). Obecne są też ich odpowiednie zastawki - żyły głównej dolnej - Eustachiusza (valvula v. cavae inferioris - Eustachii) oraz zatoki wieńcowej (valvula sinus coronarii - Thebisii). Pomiędzy ujściami żył głównych, między mięśniami ściany przedsionka, znajduje się nagromadzenie tkanki tłuszczowe w postaci guzka międzyżylnego (tuberculum intervenosum). Ścianę przyśrodkową przedsionka stanowi przegroda międzyprzedsionkowa (septum interatriale). Posiada ona dół owalny (fossa ovalis) otoczony rąbkiem (limbus fossae ovalis). Dno jego stanowi część błoniasta przegrody (pars membranaceae septi interatrialis). Bardziej dobrzusznie napotykamy otwory żż. najmniejszych (foramina vv. minimarum), którymi przechodzą żż. najmniejsze serca (vv. cordis minimae).

Przedsionek lewy (atrium sinistrum) przechodzi z przodu w uszko lewe (auricula sinistra), stykające się z lewą ścianą pnia płucnego. W przejściu tym również znajdują się mm. grzebieniowe (mm. pectinati). Obecne są również otwory żż. najmniejszych (foramina vv. minimarum), a z górnej ściany odchodzą żż. płucne prawe i lewe (vv. pulmonales dextrae et sinistrae). Przegroda międzyprzedsionkowa (septum interatriale) składa się z 2 części. Część mięśniowa (pars muscularis) oddzielona jest głębokim szczelinowatym wpukleniem od części błoniastej (pars membranacea) otoczonej sierpem przegrody (falx septi); ten jest pozostałością po zastawce otworu owalnego (valvula foraminis ovalis).

101 Komory serca występują również w liczbie dwóch - rozróżniamy prawą i lewą. Komora prawa (ventriculus dexter) ma w przybliżeniu kształt czworościanu. Posiada on płaską ścianę tylną, wklęsłą przednią i wypukła przyśrodkową. U szczytu obecny jest otwór przedsionkowo-komorowy prawy (ostium atrioventriculare dextrum) oraz otwór pnia płucnego (ostium trunci pulmonalis). Powyżej obecny jest stożek tętniczy czyli lejek (conus arteriosus s. infundibulum). Ściany komory mają budowę gąbczastą. Na ich wewnętrznej powierzchni znajdują się beleczki mięśniowe (trabeculae caneae) dzielące się na podłużne i poprzeczne. Te ostatnie są mniej liczne, ale zdarzają się wśród nich wyjątkowe - chodzi tu o grzebień nadkomorowy (crista supraventricularis) i beleczkę przegrodowo-brzeżną (trabecula septomarginalis). Od ścian komory odchodzą ponadto mm. brodawkowate (mm. papillares) przedłużające się w struny ścięgniste (chordae tendineae), te zaś dochodzą do odpowiednich płatków zastawek, powodując ich rytmiczne ruchy. M. brodawkowaty przedni (m. papillaris anterior) odchodzi od beleczki przegrodowo-brzeżnej, biegnie między szczytem a podstawą i osiąga płatek przedni i tylny zastawki trójdzielnej (cuspis anterior et posterior valvae tricuspidalis). M. tylny (m. papillaris posterior) biegnie między ścianą przeponową a przegrodą i dochodzi do płatka tylnego i przegrodowego (cuspis posterior et septalis). M. przegrodowy (m. papillaris septalis) przyczepia się do płatka przedniego i przegrodowego (cuspis anterior et septalis).

Komora lewa (ventriculus sinister) ma kształt stożkowaty. Na bocznej ścianie znajdują się beleczki okrągłooczne, przechodzące w koniuszku w beleczki ścięgniste. Część mięśniowa i błoniasta przegrody międzykomorowej (pars muscularis et membranacea septi interventricularis) rozdzielone są rąbkiem brzeżnym (limbus marginalis). W komorze obecne są również mm. brodawkowate. M. przedni (m. papillaris anterior) odchodzi ze ściany przednio-bocznej, a tylny (m. papillaris posterior) - z tylno-przyśrodkowej. Oba przedłużają się w struny ścięgniste (chordae tendineae), osiągające płatek przedni i tylny zastawki dwudzielnej (cuspis anterior et posterior valvae bicuspidalis).

Przegroda międzykomorowa (septum interventriculare) składa się z części mięśniowej (pars muscularis) oraz mniejszej części błoniastej (pars membranacea). Ta ostatnia w odniesieniu do komory prawej leży na tylnej granicy grzebienia nadkomorowego, zaś względem komory lewej - między płatkiem prawym i lewym zastawki aorty. Dalej część ta dzieli się na część dolną - właściwą i górną tj. przegrodę przedsionkowo-komorową (septum atrioventriculare), rozgraniczającą prawy przedsionek od lewej komory.

103 Zastawki serca (valvae cordis) występują w liczbie czterech. Dwie z nich rozdzielają przedsionki od komór - jest to zastawka przedsionkowo-komorowa prawa czyli trójdzielna (valva atrioventricularis dextra s. tricuspidalis) gdyż posiada płatek przedni, tylny i przegrodowy oraz zastawka lewa czyli dwudzielna lub mitralna (valva atrioventricularis sinistra s. bicuspidalis s. mitralis), gdyż posiada płatek przedni i tylny, a kształtem przypomina mitrę. Obie wymienione zastawki przyczepiają się do pierścieni włóknistych (anuli fibrosi) otaczających otwory przedsionkowo-komorowe (ostia atrioventricularia). Składają się z błony podstawnej okrytej wsierdziem, dzielą się na część obwodową i centralną. Powierzchnie przedsionkowe są gładkie, zaś komorowe - pokryte przyczepami strun ścięgnistych, tworzącymi 3 szeregi. Zastawka pnia płucnego czyli płucna (valva trunci pulmonalis s. pulmonaria) znajduje się w odpowiednim otworze (ostium trunci pulmonalis). Posiada grudki i księżyce zastawki półksiężycowatej (noduli et lunulae valvae semilunaris) oraz płatki: prawy, lewy i przedni. Zastawka aorty lub aortowa (valva aortae s. aortica) znajduje się z jej otworze (ostium aortae). Również posiada grudki i księżyce zastawki półksiężycowatej. Posiada płatki: prawy, lewy i tylny oraz zatokę aorty (sinus aortae). Obie powyższe zastawki posiadają po 3 półksiężycowate płatki, które pośrodku wolnych brzegów posiadają zgrubienia - grudki, te zaś oddają na boki półksiężyce.

Szkieletem serca (sceletum cordis) nazywamy w nim wszystkie elementy łącznotkankowe. Należą do nich: pierścienie włókniste, trójkąty włókniste, 2 ścięgna i część błoniasta przegrody międzykomorowej (pars membranacea septi interventricularis). W otworach przedsionkowo-komorowych znajdują się ich pierścienie włókniste (anulus fibrosus ostii atrioventricularis dextri et sinistri). Stanowią one granicę między mięśniami przedsionków i komór - te nie mogą przecież kurczyć się jednocześnie i są miejscem przyczepu zastawek. Stykają się z pierścieniem włóknistym otworu aorty (anulus fibrosus ostii aortae), dając w miejscach styku trójkąty włókniste. Rozróżniamy trójkąt włóknisty przedni i tylny. Trójkąt przedni lub brzuszny lub lewy (trigonum fibrosum anterius s. ventrale s. sinistrum) wypada w miejscu zetknięcia się pierścienia lewego z pierścieniem otworu aorty, zaś trójkąt tylny lub grzbietowy lub prawy (trigonum fibrosum posterius s. dorsale s. dextrum) znajduje się przy zetknięciu obu pierścieni z pierścieniem otworu aorty. Ścięgno Todara (tendo Todaro) biegnie od trójkąta prawego do końca zastawki ż. głównej dolnej. Ścięgno stożka (tendo coni) przebiega od prawej części pierścienia aorty lewej części pierścienia pnia płucnego.

Ściana serca składa się z kilku warstw - wsierdzia, śródsierdzia, nasierdzia i osierdzia.

Wsierdzie (endocardium) wyściela światło jam serca; jest grubsze w jego lewej części.

102 Śródsierdzie to inaczej mięsień sercowy (miocardium). Dzielimy go m. czynnościowy oraz m. przewodnictwa. M. czynnościowy dzielimy dalej na m. przedsionków i m. komór. Pierwszy z nich składa się z warstwy powierzchownej wspólnej dla obu przedsionków oraz warstwy głębokiej, oddzielnej dla każdego z nich. Od m. komór oddzielony jest przez pierścienie włókniste oraz pęczek międzyuszkowy poziomy (fasciculus interauricularis horizontalis). M. komór składa się z 3 warstw. Warstwę zewnętrzną tworzą włókna podłużne, odchodzące od pierścieni i trójkątów, biegnące spiralnie do szczytu serca tworząc jego wir (vortex cordis). Tu część przechodzi we wiązki wewnętrzne warstwy podłużnej - beleczki mięśniowe i mm. brodawkowate, a część w okrężną warstwę środkową. Warstwa zewn. podłużna i zewn. część wiązek okrężnych są wspólne dla obu komór, zaś warstwa podłużna wewn. i wewn. część wiązek okrężnych są rozdzielone, choć stykają się na przegrodzie. Każda warstwa spełnia inną rolę: wiązki podłużne zewn. skręcają serce tak iż jego powierzchnia płucna zwraca się ku przodowi, wiązki okrężne zwężają światło wnętrza serca, zaś wiązki podłużna wewn. skracają długość, zbliżając podstawę do szczytu. M. przewodnictwa jest częścią układu regulującego pracę serca. W jego skład wchodzą 2 węzły. Węzeł zatokowo-przedsionkowy (nodus sinuatrialis) (Keitha i Flocka) leży w kącie między otworem ż. głównej górnej a uszkiem prawym. Posiada 2 odnogi - prawa (crus dextrum) biegnie wzdłuż grzebienia granicznego, a lewa (crus sinistrum) sięga do przegrody międzyprzedsionkowej. Włókna rozgałęziają się i zaopatrują m. przedsionków. Ukrwienie tego węzła pochodzi od obu tt. wieńcowych. Węzeł przedsionkowo-komorowy (nodus atrioventricularis) (Tawary) leży u podnóża przegrody międzyprzedsionkowej po stronie prawej, między ujściem zatoki wieńcowej a przyczepem płatka przegrodowego zastawki trójdzielnej, powyżej trójkąta włóknistego prawego. Włókna węzła rozchodzą się w przedsionkach a w dół biegnie pęczek przedsionkowo-komorowy Hissa (fasciculus atrioventricularis Hissi) zaopatrzony przez gałęzie międzykomorowe t. wieńcowej prawej. Część początkowa pęczka zwana jest pniem lub odnogą wspólną (truncus fasciculi atrioventricularis s. crus communae), która dalej rozdziela się ona na odnogę prawą i lewą. Prawa (crus dextrum) biegnie pod przyczepem płatka przegrodowego zastawki trójdzielnej na prawą stroną przegrody międzykomorowej do beleczki przegrodowo-brzeżej; zaopatrzenie ma od obu tt. wieńcowych. Lewa (crus sinistrum) biegnie między płatkiem półksiężycowatym tylnym a prawym zastawki aorty na lewą stronę przegrody i rozdziela się na 3 gałązki - środkowa biegnie do szczytu, a pozostałe do mm. brodawkowatych komory lewej; otrzymuje ukrwienie od gałęzi międzykomorowej przedniej t. wieńcowej lewej. Wiązki obu odnóg rozdzielają się na włókna Purkinjego rozgałęziające się w m. czynnościowym serca.

104 Nasierdzie (epicardium) stanowi blaszkę trzewną osierdzia (lamina visceralis pericardii). Pokrywa ono od zewnątrz serce, jak również jego naczynia krwionośne i limfatyczne oraz nerwy. Gromadzi się pod nim tłuszcz. Grubość nasierdzia w danym miejscu jest odwrotnie proporcjonalna do grubości warstwy mięśniowej.

Osierdzie (pericardium) składa się z blaszki trzewnej, czyli wspomnianego już nasierdzia oraz z blaszki ściennej. Pomiędzy nimi znajduje się jama osierdziowa (cavitas pericardialis) z niewielką ilością płynu osierdziowego (liquor pericardii), zapobiegającego ocieraniu się blaszek o siebie. Osierdzie można również podzielić na surowicze i włókniste - to ostatnie zrasta się ze środkiem ścięgnistym przepony (centrum tendineum diaphragmatis) a przez więzadła mostkowo-osierdziowe (ligg. sternopericardiaca) łączy się z mostkiem. Worek osierdziowy (saccus pericardiacus) ma kształt ściętego stożka zwróconego szczytem ku części wstępującej aorty, a podstawą do środka ścięgnistego przepony. Ściany boczne kontaktują się z opłucną śródpiersiową (pleura mediastinalis), między nimi zaś przebiega n. przeponowy (n. phrenicus). Część grzbietowa osierdzia zwraca się ku środpiersiu tylnemu, stykając się z przełykiem i częścią zstępującą aorty. Część mostkowo-żebrowa pokryta jest płucami i opłucną, dając w trójkącie między IV a VI żebrem stłumienie bezwzględne. Przejście nasierdzia w osierdzie ma miejsce w dwóch wrotach - tętniczym (porta arteriosa s. arteriarum) i żylnym (porta venosa s. venarum), które rozdziela zatoka poprzeczna osierdzia (sinus transversus pericardii). Zatoka skośna (sinus obliquus pericardii) znajduje się z tyłu za lewym przedsionkiem; ograniczona jest od strony dolno-prawej ż. główną dolną, a od górno-lewej przez ż. płucną dolną lewą; biegnie między łukiem aorty a pniem płucnym wzdłuż więzadła tętniczego (lig. arteriosum).

105 Tt. własne serca to tt. wieńcowe (aa. coronariae). Są one jedynymi naczyniami odchodzącymi od części wstępującej aorty (pars ascendens aortae). T. wieńcowa prawa (a. coronaria dextra) odchodzi z prawej strony zatoki aorty. Następnie biegnie między uszkiem prawym a stożkiem tętniczym w bruździe wieńcowej do bruzdy międzykomorowej tylnej, osiągając ostatecznie szczyt serca. Gałąź międzykomorowa tylna (r. interventricularis posterior) przeznaczona jest dla prawej komory i prawego przedsionka, tylnej części przegrody międzykomorowej, tylnej części ściany lewej komory i m. brodawkowatego tylnego, m. przewodnictwa i węzła zatokowo-przedsionkowego. T. wieńcowa lewa (a. coronaria sinistra) odchodzi z lewej strony zatoki aorty, między uszkiem lewym a stożkiem tętniczym. Gałąź międzykomorowa przednia (r. interventricularis anterior) biegnie w jednoimiennej bruździe do szczytu serca. Gałąź otaczająca (r. circumflexus) występuje w lewej części zatoki wieńcowej. T. lewa zaopatruje lewy przedsionek, lewą komorę, przednią część przegrody międzykomorowej, przednią część ściany prawej komory, m. brodawkowaty przedni obu komór. Obie tt. wieńcowe zespalają się na powierzchni mostkowo-żebrowej komory prawej, na szczycie serca oraz na jego przegrodzie.

Wszystkie żż. serca spływają do prawego przedsionka przechodząc wpierw przez zatokę wieńcową (sinus coronarius). Ż. wielka serca (v. cordis magna) biegnie od szczytu, przez bruzdę międzykomorową przednią, dostaje się do lewej części bruzdy wieńcowej i na końcu rozszerza się w zatokę wieńcową; jej przebieg zbliżony jest do t. wieńcowej lewej. Ż. średnia (v. cordis media) biegnie od szczytu, przez bruzdę międzykomorową tylną, przyjmując ż. małą (v. cordis parva). Do pozostałych naczyń żylnych należą: ż. skośna przedsionka lewego (v. obliqua atrii sinistri), ż. tylna komory lewej (v. posterior ventriculi sinistri), żż. przednie (vv. cordis anteriores), żż. najmniejsze (vv. cordis minimae).

Serce posiada unerwienie współczulne i przywspółczulne. Nn. współczulne pojawiają się w postaci nn. sercowych (nn. cardiaci); są to włókna współczulne zazwojowe (fibrae sympathicae postganglionares). Nazywa się je przyspieszającymi (nn. accelerantes), gdyż wywołują dodatni efekt chrono-, ino-, dromo- i batmotropowy. Nn. te pochodzą z 3 zwojów współczulnych szyjnych i 2-3 piersiowych. Źródłem nn. przywspółczulnych jest n. błędny (n. vagus) (X), odsyłający gałęzie sercowe (rr. cardiaci); są to włókna przywspółczulne przedzwojowe (fibrae parasympathicae preganglionares). Nazywa się je zwalniającymi (nn. retardantes), gdyż dają ujemny efekt chrono-, ino-, dromo- i batmotropowy. Dzielą się na górne i dolne (rr. cardiaci superiores et inferiores). Oba składniki łączą się w okolicy samego serca dając splot sercowy (plexus cardiacus), posiadający część powierzchowną i głęboką. Pierwsza pokrywa wklęsłość łuku aorty i rozdwojenie pnia płucnego; tworzą ją nerwy i gałęzie lewe. Część głęboka biegnie między aortą a żż. płucnymi; tworzą ją nerwy i gałęzie prawe; powstaje tu splot wieńcowy (plexus coronarius), również posiadający część powierzchowną lub prawą oraz głęboką czyli lewą. Częstość uderzeń serca regulowana jest m. in. przez nerwowe łuki odruchowe. Łuk Cyona i Ludwiga zaczyna się w I obszarze mierzenia ciśnienia krwi (zona pressoreceptoria I), znajdującym się na ścianie łuku aorty i w ciałkach przyaortowych (corpora paraaortica). Stad informacja o zwiększonym ciśnieniu wędruje przez n. błędny (X), przechodząc przez jego zwój górny i dochodzi do jądra grzbietowego tego nerwu. Wówczas aktywność nerwu wzrasta i praca serca jest hamowana. Łuk Heringa zaczyna się w analogicznym II obszarze (zona pressoreceptoria II), znajdującym się na ścianie zatoki szyjnej i w kłębku szyjnym (glomus catoricum). Informacja o ciśnieniu przechodzi przez n. językowo-gardłowy (IX), również osiągając jego zwój górny i dochodzi podobnie do jądra grzbietowego n. błędnego. Ramię zstępujące jest takie samo jak w łuku pierwszym.

106 Krew podczas swej wędrówki po ustroju przebywa pewną charakterystyczną drogę. Ta tworzy dwa obiegi - duży i mały. Obieg mały krwi (circulatio sanguinis minor) umownie zaczyna się w prawym przedsionku, gdzie wpada odtleniona krew żż. głównymi (vv. cavae). Dzięki pracy serca jest ona tłoczona do prawej komory, a stąd do pnia płucnego (truncus pulmonalis) - ten rozdziela się na 2 tt. płucne (aa. pulmonales) osiągające płuca. W płucach następuje wymiana przenoszonych gazów oddechowych. Krew natleniona wraca czterema żż. płucnymi (vv. pulmonales) do lewego przedsionka. Tu zaczyna się umownie obieg duży (circulatio sanguinis major). Krew pompowana jest do lewej komory, a stąd do aorty, która dzieląc się na coraz mniejsze odgałęzienia rozprowadza ją po całym organizmie. Część krwi bierze udział w krążeniu wrotnym, zapewniającym obecność w niej substancji odżywczych. Po wymianie gazów oddechowych krew wraca z tkanek do serca żż. głównymi i wpada przez nie do prawego przedsionka. W ten sposób cykl się zamyka.

107 Sytuacja wygląda nieco inaczej w przypadku płodu, który nie jest w stanie samodzielnie oddychać i musi wymieniać gazy oddechowe oraz składniki pokarmowe przez łożysko (placenta). Z łożyska krew natleniona biegnie ż. pępkową (v. umbilicalis) do wątroby. Tu naczynie rozdziela się: część krwi wpada do ż. wrotnej (v. portae), a część biegnie przewodem żylnym Arancjusza (ductus venosus Arantii). Obie drogi kończą się w ż. głównej dolnej (v. cava inferior), która wpada do prawego przedsionka. Tu dzięki zastawce otworu owalnego (valva foraminis ovalis) krew zostaje skierowana do przedsionka lewego, dalej do lewej komory i na obwód. Część krwi trafia jednak do prawej komory, skąd tłoczona jest do płuc. Te nie są w stanie oddychać, więc są zapadnięte, a tt. płucne stawiają krwi duży opór. W związku z tym przechodzi ona przewodem tętniczym Botalla (ductus arteriosus Botalli) do aorty i dalej jest rozprowadzana na organizm. Aorta zstępująca rozwidla się na 2 tt. biodrowe wspólne, a każda z nich - na t. biodrową zewnętrzną i wewnętrzną. Od każdej t. wewnętrznej odchodzi t. pępkowa (a. umbilicalis), która biegnie do łożyska, splatając się z ż. pępkową i obieg się zamyka. Po porodzie system ten nie jest już dłużej potrzebny, gdyż płuca zdrowego noworodka są w stanie oddychać tlenem zawartym w powietrzu atmosferycznym. Z tego powodu dodatkowe elementy zanikają: ż. pępkowa zarasta w więzadło obłe wątroby (lig. teres hepatis), z przewodu żylnego powstaje więzadło żylne (lig. venosum), zastawka otworu owalnego zrasta się z resztą przegrody serca pozostawiając dół owalny, przewód tętniczy daje więzadło tętnicze (lig. arteriosum), a t. pępkowa zarasta w więzadło pępkowe boczne (lig. umbilicale laterale).

108, 109 Jak na początku zaznaczono, układ krwionośny składa się, oprócz serca, z naczyń krwionośnych. Dzielimy je na żyły (venae), tętnice (arteriae) i naczynia włosowate. Każde naczynie składa się z trzech warstw - wewnętrznego śródbłonka, warstwy mięśniowej oraz zewnętrznej - łacznotkankowej. Tętnice odbierają ścianami uderzenia serca, które muszą zamortyzować, dlatego mają o wiele lepiej wykształconą mięśniówkę. Gdy o tym mowa - ciśnienie w tętnicach zmienia się z powodu bicia serca, co nazywamy pulsem, w żyłach natomiast jest w przybliżeniu stałe i niższe - w niektórych nawet ujemne, co przy ich uszkodzeniu może stać się przyczyną śmiertelnego zatoru powietrznego (embolia). Z powodu wolniejszego przepływu i braku rytmicznej stymulacji ze strony serca, krew w żyłach mogłaby się cofać - zapobiegają temu zastawki żylne (valvae), których kształt porównuje się do gniazd jaskółki. Zazwyczaj żyła biegnie bardziej bocznie od odpowiadającej tętnicy; wyjątkiem jest sytuacja naczyń udowych. W przeciwieństwie do tętnic, żyły dzielą się na żż. powierzchowne, biegnące pod skórą i czasem spod niej widoczne oraz głębokie, biegnące razem z tętnicami. Te drugie występują zazwyczaj w liczbie 2 na każdą tętnicę i zwane są żż. towarzyszącymi (vv. comitantes). Żyły powierzchowne i głębokie danego obszaru ciała łączą się ze sobą perforatorami, czyli naczyniami przeszywającymi; umożliwia to podskórny odpływ krwi w sytuacji, gdy głębokie naczynia są ściśnięte, np. podczas skurczu mięśni.

110, 111 Pomiędzy naczyniami krwionośnymi występują różnego rodzaju połączenia. Najczęściej spotykanym jest zwykłe połączenie w postaci sieci kapilarnej postaci: tętniczka - kapilara - żyła; typ ten występuje powszechnie w tkankach. W niektórych miejscach organizmu spotykamy bezpośrednie przejście tętnicy w żyłę, tzw. zespolenie (anastomosis) lub aparat odprowadzający (apparatus derivatorius); ma on znaczenie w procesie termoregulacji oraz rozwoju wstrząsu, gdyż nagłe otwarcie tych połączeń może doprowadzić do szoku. Układ naczyń typu: tętniczka - kapilara - tętniczka nazywamy siecią dziwną tętniczą (rete mirabile arteriosum); umożliwia on silne ukrwienie niektórych narządów, np. nerek czy przysadki mózgowej. Układ postaci: żyła - kapilara - żyła nazywamy krążeniem wrotnym lub siecią dziwną żylną (rete mirabile venosum); występuje on jako element krążenia wątrobowego. Zatoki jamiste są szerokimi naczyniami wyposażonymi w mięśniowo-łącznotkankowe przegrody; występują w ciele jamistym prącia (corpus cavernosum penis) i umożliwiają jego wzwód (erectio).

Po opuszczeniu serca aorta dzieli się na 3 części - wstępującą, łuk i zstępującą. Część wstępująca (pars ascendens) biegnie w górę i w prawo. Posiada opuszkę (bulbus aortae), sąsiaduje z prawej strony z ż. główną górną, a z lewej z pniem płucnym. Oddaje 2 tt. wieńcowe (aa. coronariae), po czym kończy się na wysokości II połączenia mostkowo-żebrowego prawego. Łuk (arcus aortae) biegnie w lewo od kręgosłupa na wysokości Th4 i zakręca ku dołowi. Szczyt jego wypukłości znajduje się na wysokości górnego brzegu II chrząstki żebrowej. Wklęsłość oparta jest na rozdwojeniu tchawicy i t. płucnej prawej. Od łuku odchodzą najczęściej 3 naczynia - idąc od prawej do lewej są to: pień ramienno- głowowy (truncus brachiocephalicus), t. szyjna wspólna lewa (a. carotis communis sinistra) i t. podobojczykowa lewa (a. subclavia sinistra). Asymetria ta jest wyrazem wspólnego odejścia t. szyjnej wspólnej i t. podobojczykowej po stronie prawej w postaci pnia ramienno-głowowego; ten niedaleko od odejścia dzieli się na wymienione naczynia.

T. podobojczykowa zaopatruje głównie kończynę górną, zaś t. szyjna każdej strony biegnie w kierunku czaszki i na wysokości chrząstki tarczowatej rozdziela się na t. szyjną zewnętrzną i wewnętrzną.

112 T. szyjna zewnętrzna (a. carotis externa) biegnie początkowo przyśrodkowo i z przodu w stosunku do t. wewnętrznej, lecz wskutek zakreślania przez tą drugą łuku, znajduje się ostatecznie bocznie od niej. W swoim przebiegu dąży niemal pionowo w górę, oddając szereg odgałęzień. Dzielimy je na odgałęzienia przednie, tylne, przyśrodkowe i końcowe. Do przednich należą: t. tarczowa górna, t. językowa i twarzowa, do tylnych: t. potyliczna i t. uszna tylna, do przyśrodkowych - t. gardłowa wstępująca, do końcowych: t. skroniowa powierzchowna oraz t. szczękowa. T. tarczowa górna (a. thyroidea superior) odchodzi powyżej rogów większych kości gnykowej do gruczołu tarczowego i krtani. Oddaje następujące gałęzie: g. podgnykowa (r. infrahyoideus) dla przyczepów jednoimiennych mm., g. mostkowo-obojczykowo-sutkowa (r. sternocleidomastoideus) dla tego m., t. krtaniowa górna (a. laryngea superior) dla mm. i błony śluzowej krtani, g. pierścienno-tarczowa (r. cricothyroideus) dla takiego m. i g. końcowa przednia i tylna (r. terminalis anterior et posterior) dla gruczołu tarczowego. T. językowa (a. ligualis) odchodzi powyżej kości gnykowej na m. zwieraczu środkowym gardła i m. bródkowo-językowym. Zgodnie z nazwą biegnie do języka, gdzie dzieli się nam na naczynia końcowe: g. nadgnykowa (r. suprahyoideus) dla mm. przyczepiających się do kości gnykowej, t. podjęzykowa (a. sublingualis) dla dna jamy ustnej, dziąsła i ślinianki podjęzykowej, gg. grzbietowe języka (rr. dorsales linguae) dla nasady języka, nagłośni i migdałka podniebiennego oraz t. głęboka języka (a. profunda linguae) zaopatrująca trzon języka. T. potyliczna (a. occipitalis) pokryta jest początkowo brzuścem tylnym m. dwubrzuścowego, biegnąc dalej przez swoja bruzda na dolnej powierzchni kości skroniowej. Oddaje: g. sutkową (r. mastoideus) dla opony twardej dołu tylnego czaszki, g. małżowinową (r. auricularis) dla M powierzchni małżowiny usznej, gg. mostkowo-obojczykowo-sutkowe (rr. sternocleidomastoidei) dla takiego m., g. zstępującą (r. descendens) dla mm. karku oraz g. oponową (r. meningeus) dostającą się przez otwór ciemieniowy do opony twardej. T. uszna tylna (a. auricularis posterior) leci do małżowiny usznej przed wyrostkiem sutkowym. Daje: g. małżowinową (r. auricularis) dla jej L i M powierzchni, g. potyliczną (r. occipitalis) oraz t. rylcowo-sutkową (a. stylomastoidea); ta przechodzi przez takiej samej nazwy otwór i dzieli się na g. strzemiączkową (r. stapedius) dla takiego m. i t. bębenkową tylną (a. tympanica posterior) dającą gg. sutkowe (rr. mastoidei) dla błony śluzowej komórek sitowych. T. gardłowa wstępująca (a. pharyngea ascendens) przebiega między tt. szyjnymi pionowo w górę po bocznej stronie gardła do podstawy czaszki. Dzieli się na: gg. gardłowe (rr. pharyneales) dla mm. zwieraczy gardła, migdałka podniebiennego i trąbki słuchowej, t. oponową tylną (a. meningea posterior) i t. bębenkową dolna (a. tympanica inferior) biegnąca o kanału bębenkowego. T. skroniowa powierzchowna (a. temporalis superficialis) biegnie między małżowiną a stawem skroniowo-żuchwowym, następnie nad łukiem jarzmowym. Jej odgałęzienia to: gg. przyuszne (rr. parotidei) dla takiej ślinianki, t. poprzeczna twarzy (a. transversa faciei) - j. w., gg. małżowinowe przednie (rr. auriculari anteriores) dla L powierzchni małżowiny i przewodu słuchowego zewnętrznego, t. jarzmowo-oczodołowa dla m. okrężnego oka, t. skroniowa środkowa (a temporalis media) dla m. skroniowego, g. czołowa (r. frontalis) dla czepca ścięgnistego i g. ciemieniowa (r. parietalis) dla tej okolicy.

113 T. twarzowa (a. facialis) należy do przednich odgałęzień t. szyjnej zewnętrznej. Początkowo leży na M stronie śliniaki podżuchwowej, następnie przewija się na twarz przed m. żwaczem i zdąża do kąta oka. Po drodze oddaje kilka naczyń końcowych, które dzielimy na szyjne i twarzowe. Pierwsza grupa to: t. podniebienna wstępująca (a. palatina ascendns) dla trąbki słuchowej, podniebienia miękkiego i mm. rylcowatych, g. migdałkowa (r. tonsillaris) dla migdałka podniebiennego, gg. gruczołowe (rr. glandulares) dla ślinianki podżuchowej i sąsiednich węzłów chłonnych oraz t. podbródkowa (a. submentalis) dla mm. i skóry bródki. Gałęzie twarzowe to: t. wargowa górna i dolna (a. labialis superior et inferior) dla skóry i mm. odpowiedniej wargi oraz t. kątowa (a. angularis) zaopatrująca skórę nosa zewnętrznego; ta ostatnia zespala się z t. grzbietową nosa (a. dorsalis nasi), dając połączenie miedzy t. szyjną zewnętrzna i wewnętrzna.

114 T. szczękowa (a. maxillaris) należy do końcowych odgałęzień t. szyjnej zewnętrznej. W jej przebiegu wyróżnia się 3 części - żuchwową, skrzydłową i skrzydłowo-podniebienną. Część żuchwowa (pars mandibularis) biegnie między szyjką żuchwy a więzadłem klinowo-żuchwowym. Oddaje: t. małżowinową głęboką (a. auricularis profunda) dla stawu skroniowo-żuchwowego i przewodu słuchowego zewnętrznego, t. bębenkową przednią (a. tympanica anterior) dla jamy bębenkowej, t. zębodołową górną i t. oponową środkową. T. zębodołowa dolna (a. alveolaris inferior) daje: gg. zębowe (rr. dentales) dla zębów dolnych, g. żuchwowo-gnykową (r. mylohyoideus) dla takiego m., t. bródkową (a. menatlis) oraz t. przysieczną (a. incisiva) dla obszaru podkłowego. T. oponowa środkowa (a. meningea media) jest głównym naczyniem opony twardej; dzieli się ona na: g. czołową (r. frontalis) dla dołu przedniego czaszki, g. ciemieniową (r. parietalis) dla dołu środkowego i częściowo tylnego, g. skalista (r. petrosus) wpadającą do kanału n. twarzowego, t. bębenkową górną (a. tympanica superior), g. łączącą z t. łzową (r. anastomaticus cum a. lacrimalis) dla gruczołu łzowego i g. oponowa dodatkową (r. meningeus accessorius) dla zwoju półksiężycowatego. Część skrzydłowa (pars pterygoidea) znajduje się między m. skroniowym a mm. skrzydłowymi. Oddaje gałęzie dla mm. dźwigaczy żuchwy: t. żwaczową (a. masseterica), t. skroniową głęboką przednią i tylną (a. temporalis profunda anterior et posterior), gg. skrzydłowe (rr. pterygoidei) i t. policzkową (a. buccalis) dla jednoimiennego mięśnia. Część skrzydłowo-podniebienna (pars pterygopalatina) leży w takiej samej nazwy dole. Oddaje t. zębodołową górną tylną (a. alveolaris superior posterior), która dzieli się na gg. zębowe (rr. dentales) zębów trzonowych i przedtrzonowych szczeki, dziąsła, błony śluzowej policzka i m. policzkowego. Daje też t. podoczodołową (a. infraorbitalis), która przechodząc jednoimiennym kanałem dzieli się na tt. zębodołowe górne przednie (aa. alveolares superiores posteriores), których gg. zębowe zaopatrują kły i siekacza szczęki. Od tej części odchodzi również t. podniebienna zstępująca (a. palatina descendens) rozdzielająca się na t. podniebienną większą (a. palatina major) dla podniebienia twardego i tt. podniebienne mniejsze (aa. palatinae minores) dla podniebienia miękkiego i migdałka podniebiennego. T. kanału skrzydłowego (a. canalis pterygoidei) po przejściu przezeń zaopatruje sklepienia gardła i trąbkę słuchową. T. klinowo-podniebienna (a. sphenopalatina) dzieli się na tt. nosowe tylne boczne i przegrody (aa. nasales posteriores laterales et septi) przeznaczone dla jamy nosowej i zatok przynosowych.

115 T. szyjna wewnętrzna (a. carotis interna), jak wcześniej wspomniano, odchodząc od t. wspólnej leży na początku z tyłu i bocznie względem t. zewnętrze, zawija się jednak wokół niej, przechodząc na stroną przyśrodkową i biegnie pionowo do góry w stronę podstawy czaszki. W przebiegu jej wyróżnia się część szyjną (pars cervicalis) i głowową (pars cephalica), ta zaś dzieli się na skalistą (pars petrosa), jamistą (pars cavernosa) i mózgową (pars cerebralis). Część szyjna sięga od rozdwojenia t. wspólnej na wysokości krtani do otworu szyjnego, którym omawiane naczynie wchodzi w obręb czaszki. Cześć skalista jest odcinkiem tętnicy leżącym w jej kanale, obecnym jak widmo w piramidzie kości skroniowej. W przebiegu przez kanał t. wewnętrzna zagina się pod kątem prostym i zmienia w ten sposób przebieg z pionowego na poziomy. Następnie w części jamistej biegnie w zatoce o tej nazwie, zbliżając się do siostry położonej po przeciwnej stronie - obie tt. biegną zbieżnie. Wreszcie odchodzą tt. szyjno-bębenkowe (aa. caroticotympanicae) dla jamy bębenkowej oraz t. oczna (a. ophthalmica), a pozostała część zagina się silnie do tyłu, przechodząc w część mózgową, tworzącą koło tętnicze mózgu.

116 T. oczna (a. ophthalmica) wchodzi do oczodołu przez kanał wzrokowy, po czym biegnie między mm. gałki ocznej - prostym górnym a skośnym górnym. Oddaje w swym przebiegu szereg odgałęzień, przeznaczonych głównie dla narządu wzroku. T. środkowa siatkówki (a. centralis retinae) wchodzi w n. wzrokowy (II) i biegnie nim do siatkówki, dzieląc się na 4 jej tt. - nosowe i skroniowe, każda górna i dolna (a. nasalis et temporalis retinae superior et inferior); daje ponadto t. plamkową górna i dolną (a. macularis superior et inferior). T. łzowa (a. lacrimalis) biegnie do gruczołu łzowego, oddając tt. powiekowe boczne (aa. palpebrales laterales) dla bocznych części powiek i spojówki. Tt. powiekowe przyśrodkowe (aa. palpebrales mediales) współtworzą łuk powiekowy górny i dolny oraz dają tt. spojówkowe tylne (aa. conjunctivales posteriores) przeznaczone dla spojówki, woreczka łzowego i przewodu nosowo-łzowego. Tt. mięśniowe (aa. musculares) oprócz rozgałęziania się w mm. gałki ocznej dają tt. spojówkowe przednie (aa. palpebrales anteriores). Tt. rzęskowe przednie (aa. ciliares anteriores) wchodzą do mięśnia tej nazwy i przedłużają się w tt. nadtwardówkowe (aa. episclerales). Tt. rzęskowe tylne dzielą się na krótkie i długie (aa. ciliares posteriores breves et longae); pierwsze przebijają twardówkę i rozgałęziają się w naczyniówce, drugie tworzą koła tętnicze tęczówki - większe i mniejsze. T. nadoczodołowa (a. supraorbitalis) leża na m. dźwigaczu powieki górnej i przechodzi przez otwór nadoczodołowy. T. nadbloczkowa (a. supratrochlearis) biegnie przez otwór czołowy do okolicy czołowej, dając zespolenia z tt. sąsiednimi. T. sitowa przednia (a. ethmoidalis anterior) wchodzi do jamy czaszki i oddaje t. oponowa przednią (a. meningea anterior) dla opony twardej, po czym wędruje do jamy nosowej przez otwór w blaszce sitowej. T. sitowa tylna (a. ethmoidalis posterior) przeznaczona jest la komórek sitowych tylnych. T. grzbietowa nosa (a. dorsalis nasi) biegnie do nasady nosa i tworzy zespolenie z t. kątową (a. angularis), przez co powstaje połączenie między rozgałęzieniami t. szyjnej zewnętrznej i wewnętrznej.

117, 118 Ukrwienie mózgowia pochodzi z dwóch źródeł - jednym jest t. szyjna wewnętrzna, drugim zaś t. kręgowa. Granica między obszarami unaczynienia przez te tt. przechodzi przez bruzdy ciemieniowo-potyliczne do ciał suteczkowatych. Generalnie t. szyjna zaopatruje z drobnymi wyjątkami kreso- i międzymózgowie, zaś t. kręgowa - śród- i tyłomózgowie. Obszarami należącymi ponadto do zasięgu t. kręgowej są: tylna cześć wzgórza, ciała suteczkowate, tylna cześć torebki wewnętrznej, płat ciała modzelowatego, płaty potyliczne i część podstawna płatu skroniowego. T. szyjna wewnętrzna (a. carotis interna) po przejściu przez swój kanał i oddaniu t. ocznej przechodzi w swoją część mózgową, współtworząc koło tętnicze mózgu. Z drugiej strony obie tt. kręgowe łączą się w t. podstawną, tworząca tylną część koła. Właściwe koło tętnicze mózgu - Willisa (circulus arteriosus cerebri) leży na podstawie mózgowia, obejmując dół międzykonarowy, guz popielaty i skrzyżowanie wzrokowe. T. szyja wewnętrzna oddaje t. naczyniówkową przednią (a. chorioidea anterior) i przedłuża się w t. środkową mózgu (a. cerebri media). Poza tym na mniej więcej wysokości odejścia t. naczyniówkowej oddaje t. przednią mózgu (a. cerebri anterior); obie tt. przednie łączą się ze sobą nieparzystą t. łączącą przednią (a. communicans anterior). Z kolei t. podstawna (a. basilaris) rozdwaja się, dając po każdej stronie t. tylną mózgu (a. cerebri posterior). Między tt. mózgu średnią a tylną istnieje po każdej stronie zespolenie w postaci t. łączącej tylnej (a. communicans posterior). T. mózgu przednia biegnie wzdłuż istoty dziurkowanej przedniej do szczeliny podłużnej mózgu i otacza kolano ciała modzelowatego. Dzieli się na część przed- i zapołączeniową. Z pierwszej (pars precommunicans) odchodzą tt. środkowe przednie przyśrodkowe (aa. centrales anteriores mediales) i t. środkowa długa i krótka (a. centralis longa et brevis); zaopatrują one wzgórze, ciało prążkowane, części jądra ogoniastego, soczewkowatego i torebki wewnętrznej. T. łącząca przednia biegnie poprzecznie przez szczelinę podłużną przed skrzyżowaniem wzrokowym i blaszką graniczną. Z części zapołączeniowej (pars postcommunicans) odchodzą: t. czołowo-podstawna przyśrodkowa (a. frontobasilaris medialis) dla części płata czołowego, zakrętu prostego i zakrętów oczodołowych przyśrodkowych, t. spoidłowo-brzeżna (a. callosomarginalis) dająca g. czołową przednio-, pośrednio- i tylno-przyśrodkową (r. frontalis antero-, intermedio- et posteromedialis) dla zakrętu czołowego górnego i środkowego, t. przedklinkowa (a. precunealis) do przedklinka oraz t. ciemieniowo-potyliczna (a. parietooccipitalis) leżąca w jednoimiennej bruździe. T. mózgu środkowa biegnie obok skrzyżowania wzrokowego do bruzdy bocznej mózgu (część klinowa), łączy się z wyspą (część wyspowa) i przedłuża w część korową. Z pierwszej części (pars sphenoidalis) odchodzą tt. środkowe przednie boczne (aa. centrales anteriores laterales) dzielące się na gg. przyśrodkowe (rr. mediales) dla jądra soczewkowatego i boczne (rr. laterales) dla jądra ogoniastego. W części wyspowej (pars insularis) mamy: t. czołowo-podstawną boczną (a. frontobasilaris lateralis) dla części płata czołowego, t. skroniową przednią, pośrednią i tylną (a. temporalis anterior, intermedia et posterior) dla zakrętów skroniowych oraz gg. wyspowe (rr. insulares) dla bruzd wyspy. Z części korowej (pars corticalis) odchodzą: tt. bruzd - przedśrodkowej, środkowej i zaśrodkowej (a. sulci precentralis, centralis et postcentralis) leżące w odpowiednich bruzdach, t. ciemieniowa przednia i tylna (a. parietalis anterior et posterior) dla płata ciemieniowego i t. zakrętu kątowego (a. gyri angularis). T. łącząca tylna biegnie bocznie od guza popielatego i ciała suteczkowatego, zaopatruje skrzyżowanie wzrokowe, wzgórze, podwzgórze i część jądra ogoniastego. T. naczyniówkowa przednia biegnie bocznie od t. łączącej tylnej, między konarem mózgu a płatem ciemieniowym do dolnego rogu komory bocznej. Oddaje gałęzie zaopatrujące: sploty naczyniówkowe - gg. naczyniówkowe komory bocznej i trzeciej (rr. chorioidei ventriculi lateralis et tertii), odnogę tylną torebki wewnętrznej - gg. istoty dziurkowanej przedniej i torebki wewnętrznej (rr. substantiae perforatae anterioris et capsulae internae), jądra podkorowe - gg. gałki bladej, ogona jądra ogoniastego i ciała migdałowatego (rr. globi pallidi, caudae nuclei caudati et corporis amygdaloidei), struktury międzymózgowia - gg. pasma wzrokowego, ciała kolankowatego bocznego i guza popielatego (rr. tracrus optici, corporis geniculati lateralis et tuberis cinerei) oraz śródmózgowie - gg. istoty czarnej i jądra czerwiennego (rr. substantiae nigrae et nuclei rubris). T. kręgowa wchodzi do czaszki przez otwór wielki, po czym na stoku łączy się w t. podstawną. Przedtem oddaje: gg. rdzeniowe (rr. spinales) oraz t. rdzeniową przednią i tylną (a. spinalis anterior et posterior) dla rdzenia kręgowego, g. oponową (r. meningeus) dla opony twardej dołu tylnego czaszki oraz t. móżdżku dolną tylną (a. cerebelli inferior posterior) dla dolnej części robaka i splotu naczyniówkowego komory IV. T. podstawna leży w bruździe podstawnej mostu, która jest wywołana jego budowa wewnętrzną, a nie żłobiona przebiegiem naczynia. Stąd odchodzi: t. móżdżku dolna przednia oraz górna (a. cerebelli inferior anterior et superior) - dla robaka i półkul móżdżku, t. błędnika (a. labyrinthi) dla ucha wewnętrznego oraz gg. do mostu (rr. ad pontem) krótkie - dla podstawy i długie - dla grzbietu mostu. T. mózgu tylna (a. cerebri posterior) otacza jego konar. Składa się z części przed-, zapołączeniowej oraz korowej. Od pierwszej (pars precommunicans) pochodzą tt. środkowe tylne przyśrodkowe (aa. centrales posteriores mediales) dla części międzymózgowia. Od zapołączeniowej (pars postcommunicans) - tt. środkowe tylne boczne (aa. centrales posteriores laterales) dające gg. wzgórzowe (rr. thalamici) oraz gg. naczyniówkowe tylne przyśrodkowe i boczne (rr. chorioidei posteriores mediales et laterales) dla odpowiednich splotów. Część korowa (pars corticalis) daje t. potyliczną przyśrodkową i boczną (a. occipitalis medialis et lateralis) - od bocznej odchodzą gg. skroniowe przednie, pośrednie i tylne (rr. temporales anteriores, intermediae et posteriores) dla tego płata, od przyśrodkowej zaś - g. grzbietowa ciała modzelowatego (r. corporis callosi dorsalis), g. potyliczno-skroniowa (r. occipitotemporalis), g. ostrogowa (r. calcarinus) i g. ciemieniowo-potyliczna (parietooccipitalis).

119 Zatoki opony twardej (sinus durae matris) powstały przez zrośnięcie się ścian żż. nadtwardówkowych (vv. epiduraes) z blaszkami tej opony; w zatokach płynie zatem krew żylna. Wszystkie zatoki mają pośrednią lub bezpośrednią łączność ze spływem zatok (confluens sinuum) znajdującym się w sąsiedztwie guzowatości potylicznej wewnętrznej. Położenie zatok przedstawia się następująco:

• zatoka strzałkowa górna (sinus sagittalis superior) - w bruździe strzałkowej wzdłuż sierpa mózgu,

• zatoka strzałkowa dolna (sinus sagittalis inferior) - w tylnej połowie dolnego brzegu sierpa mózgu,

• zatoka prosta (sinus rectus) - w połączeniu sierpa mózgu z namiotem móżdżku,

• zatoka poprzeczna (sinus transversus) - wzdłuż potylicznego przyczepu namiotu móżdżku,

• zatoka esowata (sinus sigmoideus) - w odpowiedniej bruździe na piramidzie kości skroniowej,

• zatoka potyliczna (sinus occipitalis) - wzdłuż przyczepu sierpa móżdżku od spływu zatok ku otworowi wielkiemu,

• zatoka skalista górna (sinus petrosus superior) - wzdłuż przyczepu namiotu móżdżku do kości skroniowej,

• zatoka skalista dolna (sinus petrosus inferior) - wzdłuż chrząstkozrosu skalisto-potylicznego (synchondrosis petrooccipitalis), wychodzi samodzielnie przez otwór szyjny,

• zatoka jamista (sinus cavernosus) - wzdłuż bocznego brzegu trzonu kości klinowej,

• zatoki międzyjamiste (sinus intercavernosi) - przez i poza dołem przysadki; wraz z zatoką jamistą tworzą one zatokę okrężna Rydleya (sinus circularis Rydlei),

• zatoka klinowo-ciemieniowa (sinus sphenoparietalis) - wzdłuż wolego brzegu skrzydła mniejszego kości klinowej, splot podstawny (plexus basilaris) - na stoku (clivus).

120 Pień ramienno-głowowy (truncus brachiocephalicus) odchodzi od łuku aorty po stronie prawej, mniej więcej na wysokości II żebra. Z przodu sąsiaduje z lewą żyłą ramienno-głowową (v. brachiocephalica sinistra), za sobą posiada tchawicę (trachea). Po jego prawej stronie od n. błędnego (n. vagus) (X) odchodzi n. krtaniowy wsteczny (n. laryngeus reccucrens). Po kilkucentymetrowej wędrówce w górę pień rozdziela się na t. szyjną wspólną prawą (a. carotis communis dextra) oraz na t. podobojczykową prawą (a. subclavia dextra).

121, 122 T. podobojczykowa (a. subclavia) odchodzi po stronie prawej za stawem mostkowo-obojczykowym (art. sternoclavicularis) od pnia ramienno-głowowego, po stronie lewej od łuku aorty. W przebiegu tętnica zatacza łuk zwrócony wypukłością ku górze. Odcinek wstępujący łuku sięga do przestrzeni między mm. pochyłymi (spatium interscalenium), przebiega nad osklepkiem opłucnej (cupula pleurae), oddaje t. kręgową (a. vertebralis), t. piersiowa wewnętrzną (a. thoracica interna), pień tarczowo-szyjny (truncus thyrocervicalis), pień żebrowo-szyjny (truncus costocervicalis), krzyżuje się z n. błędnym (n. vagus) (X) i n. przeponowym (n. phrenicus) i obejmuje współczulną pętlę podobojczykową (ansa subclavia). Odcinek zstępujący leży w bruździe I żebra, przechodzi razem ze splotem ramiennym do trójkąta łopatkowo-obojczykowego (trigonum omoclaviculare) i oddaje t. poprzeczną szyi (a. transversa colli).

T. kręgowa (a. vertebralis) leży w trójkącie zawarty pomiędzy m. długim szyi (m. longus colli) a mm. pochyłymi (mm. scalenii). Następnie biegnie przez otwory w wyrostkach poprzecznych kręgów C1-6, krzyżuje się z nn. rdzeniowymi i przechodzi przez swoją bruzdę (sulcus a. vertebralis) na kręgu szczytowym. Dalej przebija błoną szczytowo-potyliczną tylną (membrana atlantooccipitalis posterior) i wchodzi do dołu tylnego czaszki przez otwór potyliczny wielki (foramen occipitale magnum). Oddaje odgałęzienia wymienione przy opisie unaczynienie mózgowia, po czym na stoku (clivus) obie tt. kręgowe łączą się w t. podstawną (a. basilaris).

T. piersiowa wewnętrzna (a. thoracica interna) biegnie za obojczykiem równolegle do brzegu mostka, pod opłucną żebrową i m. poprzecznym klatki piersiowej (m. transversus thoracis), bocznie od jednoimiennej żyły. Oddaje: gg. śródpiersiowe (rr. mediastinales) - gg. grasicze (rr. thymici) i gg. oskrzelowe (rr. bronchiales), t. osierdziowo-przeponową (a. pericardiophrenica) biegnącą z n. przeponowym do przepony, gg. mostkowe (rr. sternales) dające gg. mięśniowe i skórne (rr. musculares et cutanei), gg. międzyżebrowe przednie (rr. intercostales anteriores) biegnące w przestrzeniach międzyżebrowych, t. nabrzuszną górną (a. epigastrica superior) przechodzącą przez trójkąt mostkowo-żebrowy przepony oraz t. mięśniowo-przeponową (a. musculaphrenica) dla mm. międzyżebrowych, przepony oraz mm. powłok brzusznych.

Pień tarczowo-szyjny (truncus thyrocervicalis) odchodzi bocznie od t. kręgowej. Oddaje: t. tarczową dolną, t. szyjną wstępującą oraz t. nadłopatkową. T. tarczowa dolna (a. thyroidea inferior) oddaje gałęzie dla odpowiednich trzewi - t. krtaniową dolną (a. laryngea inferior), gg. gardłowe (rr. pharyngeales), gg. przełykowe (rr. esophageales), gg. tchawiczne (rr. tracheales) i gg. gruczołowe (rr. glandulares) dla gruczołu tarczowego.

T. szyjna wstępująca (a. cervicalis acscendens) biegnie do góry po m. pochyłym przednim (m. scalenius anterior) i oddaje gg. rdzeniowe (rr. spinales), które przez otwory międzykręgowe dostają się do kanału kręgowego.

T. nadłopatkowa (a. suprascapularis) biegnie wzdłuż obojczyka z tyłu, nad więzadłem poprzecznym łopatki górnym (lig. transversum scapulae superius) do dołu nad- i podgrzebieniowego (fossa supra- et infraspinalis); oddaje również g. barkową (r. acromialis), która z jednoimienną g. od t. piersiowo-barkowej (a. thoracoacromialis) tworzy sieć barkową (rete acromiale).

Pień żebrowo-szyjny (truncus costocervicalis) dzieli się na t. międzyżebrową najwyższą (a. intercostalis suprema), dającą t. międzyżebrową tylną I i II oraz na t. głęboką szyi (a. cervicalis profunda). Oba naczynie zaopatrują głębokie mm. szyi. T. poprzeczna szyi (a. transversa colli) odchodzi między mm. pochyłymi i biegnie do górnego kąta łopatki. Oddaje g. powierzchowną (r. superficialis) biegnącą między m. dźwigaczem łopatki a mm. płatowatymi do m. czworobocznego oraz g. głęboką (r. profundus) wędrującą między mm. równoległobocznymi a m. zębatym przednim do m. najszerszego grzbietu.

123 T. pachowa (a. axillaris) biegnie od bocznego brzegu I żebra do dolnej krawędzi m. piersiowego większego lub do ścięgna m. najszerszego grzbietu lub do szyjki chirurgicznej - wszystkie określenia granicy końcowej są jednakowo poprawne. Pokryta jest od przodu mm. piersiowymi, od tyłu sąsiaduje z m. podłopatkowym oraz ścięgnami m. najszerszego grzbietu i m. obłego większego. W jej przebiegu wyróżnia się odcinek przyśrodkowy, środkowy i boczny, które określić można względem m. piersiowego mniejszego - czy znajduje się powyżej, poniżej, czy jest nim pokryta. Rozgałęzienia t. pachowej podzielić można na: zaopatrujące ścianę klatki piersiowej, mm. barku oraz mm. ramienia. Do pierwszej grupy należy t. piersiowa górna, t. piersiowo-barkowa i t. piersiowa boczna, do drugiej - t. podłopatkowa, a do trzeciej - t. okalająca ramię przednia i tylna. T. piersiowa górna (a. thoracica superior) biegnie do I i II przestrzeni międzyżebrowej, zaopatrując m. zębaty przedni i m. podobojczykowy. T. piersiowo-barkowa (a. thoracoacromialis) leży w trójkącie obojczykowo-piersiowym. Odsyła gałązki dla okolic i mm.: g. barkową (r. acromialis) współtworząca siec barkową, g. naramienną (r. deltoideus), gg. piersiowe i g. obojczykową (r. clavicularis). T. piersiowa boczna (a. thoracica lateralis) biegnie po bocznej ścianie klatki piersiowej do V-VI przestrzeni międzyżebrowej i rozgałęzia się w m. zębatym przednim. T. podłopatkowa (a. subscapularis) dzieli się na wysokości szczeliny pachowej na t. okalającą łopatkę (a. circumflexa scapulae) która zaopatrującą jej mięśnie i tworzy sieć łopatki (rete scapulae), na t. piersiowo-grzbietową (a. thoracodorsalis) biegnącą między m. zębatym przednim i m. najszerszym grzbietu oraz na gg. podłopatkowe (rr. subscapulares) dla mięśnia takiej samej nazwy. T. okalająca ramię przednia (a. circumflexa humeri anterior) biegnie do bruzdy międzyguzkowej (suclus intertubercularis), gdzie daje gałązki dla stawu ramiennego oraz m. naramiennego. T. okalająca ramię tylna (a. circumflexa humeri posterior) towarzyszy n. pachowemu (n. axillaris), przechodzi przez szczeliną pachową boczną i osiąga m. naramienny.

124 T. ramienna (a. brachialis) stanowi przedłużenie t. pachowej poniżej m. piersiowego większego. Leży w bruździe dwugłowej przyśrodkowej (sulcus bicipitalis medialis), przesuwa się na m. ramienny (m. brachialis). W dole łokciowym (fossa cubitalis) biegnie przyśrodkowo do ścięgna końcowego m. dwugłowego, pokryta jego rozścięgnem, leżąc w bruździe między m. nawracaczem obłym a m. ramienno-promieniowym. W przebiegu owija się wkoło niej spiralnie n. pośrodkowy (n. medianus), przechodząc z jej strony bocznej na przyśrodkową. T. ramienna oddaje t. głęboką ramienia oraz 2 tt. poboczne łokciowe. T. głęboka ramienia (a. profunda brachii) leży wraz z n. promieniowym (n. radialis) w jego bruździe; oddaje tt. odżywcze ramienia (aa. nutricae humeri), g. naramienną (r. deltoideus) dla takiegoż mięśnia oraz. t. poboczną środkową i promieniową (a. collateralis media et radialis) wchodzące w skład sieci stawowej łokcia. T. poboczna łokciowa górna i dolna (a. collateralis ulnaris superior et inferior) towarzyszą przegrodzie międzymięśniowej ramienia przyśrodkowej (septum intermusculare brachii mediale), po czym obie kończą bieg w sieci stawowej łokcia.

126 T. promieniowa (a. radialis) jest przedłużeniem t. ramiennej; biegnie wzdłuż kości promieniowej. Posiada część bliższą głęboką - położoną między m. nawracaczem obłym a m. ramienno-promieniowym oraz część dalszą powierzchowną - leżącą między ścięgnami m. zginacza nadgarstka promieniowego i m. ramienno-promieniowego. Po zaliczeniu tych dwóch części t. promieniowa wchodzi na grzbiet ręki, przewija się przez tabakierkę anatomiczną i między głowami pierwszego m. międzykostnego grzbietowego wychodzi na dłoń. W przebiegu swoim oddaje szereg mniejszych naczyń. T. wsteczna promieniowa (a. reccurens radialis) leży bocznie od n. promieniowego, między m. ramiennym a m. ramienno-promieniowym, odżywia okoliczne mm., staw łokciowy i wpada do jego sieci stawowej. G. nadgarstkowa dłoniowa (r. carpeus palmaris) biegnie do więzadeł dłoniowej strony nadgarstka. G. dłoniowa powierzchowna (r. palmaris superficialis) tworzy na dłoni łuk dłoniowy powierzchowny. G. nadgarstkowa grzbietowa (r carpeus dorsalis) wpada do grzbietowej sieci nadgarstka. Wspomniana sieć grzbietowa nadgarstka (rete capri dorsale) składa się z warstwy powierzchownej i głębokiej. Tworzą ja następujące naczynia: 2 gg. nadgarstkowe grzbietowe - jedna od t. promieniowej, druga od łokciowej oraz tt. międzykostne - przednia i tylna (a. interossea anterior et posterior). Naczynia te po połączeniu formują 3 tt. śródręczne grzbietowe (aa. metacarpeae dorsales), które na wysokości paliczka bliższego dzielą się na tt. palcowe grzbietowe (aa. digitales dorsales); ponadto zespalają się z gg. przeszywającymi tt. nadgarstkowych dłoniowych (rr. perforantes aa. metacarpearum palmarium). T. nadgarstkowa grzbietowa pierwsza (a. metacarpea dorsalis prima) biegnie po stronie grzbietowej i dzieli się na 2 tt. palcowe grzbietowe kciuka (aa. digitales dorsales pollicis) oraz na t. palcową grzbietową palca wskazującego promieniową (a. digitalis dorsalis indicis radialis). T. główna kciuka (a. princeps pollicis) jest odgałęzieniem końcowym, które dzieli się na 3 tt. palcowe dłoniowe kciuka (aa. digitales palmares pollicis) oraz na t. promieniową palca wskazującego (a. radialis indicis).

127 T. łokciowa (a. ulnaris) odchodząc od t. ramiennej zakreśla łuk. Biegnie między powierzchownymi a głębokimi zginaczami przedramienia, w dole łokciowym krzyżuje się z n. pośrodkowym (n. medianus), biegnie po promieniowej stronie n. łokciowego (n. ulnaris), na nadgarstku znajduje się powierzchownie od troczka zginaczy. Podobnie jak t. promieniowa, oddaje serię mniejszych naczyń. T. wsteczna łokciowa (a. reccurens ulnaris) odchodzi w dole łokciowym i dzieli się na gałąź przednią i tylną (r. anterior et posterior), przy czym obie wchodzą w skład sieci stawowej łokcia. T. międzykostna wspólna (a. interossea communis) dzieli się po dojściu do błony międzykostnej na t. międzykostną przednia i tylną. T. tylna (a. interossea posterior) przechodzi przez otwór w błonie na tylną stronę przedramienia, poniżej m. odwracacza oddaje t. międzykostną wsteczną (a. interossea reccurens) do sieci stawowej, przechodzi między powierzchowną a głęboką warstwą prostowników przedramienia, zmierzając do sieci grzbietowej nadgarstka. T. przednia (a. interossea anterior) biegnie po błonie aż przebija ją i wpada również do sieci grzbietowej; w przebiegu daje tt. odżywcze (aa. nutricae). T. towarzysząca n. pośrodkowemu (a. commitans n. mediani) może odchodzić w różnych miejscach, może również być głównym naczyniem tętniczym przedramienia. G. nadgarstkowa grzbietowa (r. carpeus dorsalis) biegnie pod przyczepem końcowym m. zginacza nadgarstka łokciowego do grzbietowej sieci nadgarstka. G. nadgarstka dłoniowa (r. carpeus palmaris) rozgałęzia się po dłoniowej stronie nadgarstka. G. dłoniowa głęboka (r. palmaris profundus) wchodzi między mm. kłębika i zamyka łuk dłoniowy głęboki.

125 Sieć stawowa łokcia (rete articulare cubiti s. rete olecrani) składa się z gałązek biegnących w dwóch warstwach: głębokiej - pomiędzy torebką stawu łokciowego a ścięgnem końcowym m. trójgłowego ramienia oraz w powierzchownej - między tym ostatnim a tkanką podskórną. Od strony ramiennej sieć tworzy t. ramienna dająca t. poboczną promieniową i średnią (a. collateralis radialis et media) oraz t. głęboką ramienia (a. profunda brachii) dającą t. poboczną łokciową górną i dolną (a. collateralis ulnaris superior et inferior). Od strony przedramienia sieć tworzą: t. promieniowa (a. radialis) która odsyła t. wsteczną promieniową (a. reccurens radialis), ta zaś łączy się z t. poboczną promieniową oraz t. łokciowa (a. ulnaris) która odsyła t. poboczną łokciową (a. reccurens ulnaris) - jej gałąź tylna łączy się z t. poboczną łokciową górną, a przednia - z t. poboczną łokciową dolną; od t. łokciowej odchodzi t. międzykostna wspólna, a od niej - t. międzykostna tylna, ta zaś z kolei oddaje t. międzykostną wsteczną (a. interossea reccurens), która łączy się z t. poboczną średnią.

128 Łuki tętnicze ręki (arcus arteriosi manus) występują w licznie 2 - mamy łuk dłoniowy głęboki i powierzchowny. Łuk głęboki (arcus palmaris profundus) powstaje z t. głównej kciuka (a. princeps pollicis) i z g. dłoniowej głębokiej t. łokciowej (r. palmaris profundus a. ulnaris). Leży na dłoniowej stronie podstaw kości śródręcza II-V pod ścięgnami zginaczy palców. Daje 3 tt. śródręczne dłoniowe (aa. metacarpeae palmares), z których każda uchodzi do t. palcowej dłoniowej wspólnej lub właściwej (a. digitalis palmaris communis s. propria). Łuk powierzchowny (arcus palmaris superficialis) tworzony jest przez g. dłoniową powierzchowną n. promieniowego (r. palmaris superficialis n. radialis). Biegnie między rozścięgnem dłoniowym (aponeurosis palmaris) a ścięgnami m. zginacz palców powierzchownego (m. flexor digitorum superficialis). Daje 3 tt. palcowe dłoniowe wspólne (aa. digitales palmares communes), które rozgałęziają się na tt. palcowe dłoniowe właściwe (aa. digitales palmares propriae) przeznaczone dla palców III-V i dla łokciowej strony palca wskazującego (II).

Po zakreśleniu łuku aorta przechodzi w część zstępującą aorty (pars descendens). Leży ona na kręgosłupie bardziej po jego lewej stronie. Dzieli się na część piersiową (pars thoracica) i brzuszną (pars abdominalis), które rozgranicza rozwór aortowy przepony (hiatus aorticus diaphragmatis). Czasami używa się nazw: aorta piersiowa i brzuszna (aorta thoracica et abdominalis), choć stanowią one jedno naczynie. Aorta kończy swój bieg rozdwajając się (bifurcatio aortae) na wysokości L4, dają 2 tt. biodrowe wspólne (aa. iliacae communes) i t. krzyżową pośrodkową (a. sacralis mediana).

129 Część piersiowa aorty (pars thoracica aortae) położona jest w śródpiersiu tylnym (mediastinum posterius), spoczywa na kręgosłupie odbijając na nim wycisk aortowy (impressio aortica). Rozpoczyna się od końca łuku (Th4), kończy zaś w rozworze aortowym (hiatus aorticus) (Th12). Po stronie prawej ma ż. nieparzystą (v. azygos), przewód piersiowy (ductus thoracicus) i przełyk (esophagus), który następnie biegnie w stosunku do aorty powierzchownie, zaś po stronie lewej - ż. nieparzystą krótką (v. hemiazygos). Gałęzie aorty piersiowej dzielimy na trzewne - przeznaczone dla narządów śródpiersia oraz ścienne - ułożone metamerycznie i zaopatrujące ścianę klatki piersiowej. Do gg. trzewnych (rr. viscerales) zaliczamy: gg. oskrzelowe (rr. bronchiales) - biegną wzdłuż tylnej powierzchni oskrzeli i rozgałęziają się jak drzewo oskrzelowe, gg. przełykowe (rr. esophageales) - dają g. wstępującą i większą zstępującą, gg. osierdziowe (rr. pericardiaci) - zaopatrują tylną ścianę worka osierdziowego, gg. śródpiersiowe (rr. mediastinales) - przeznaczone dla węzłów limfatycznych i tkanki łącznej. Gg. ścienne (rr. parietales) to 10 par tt. międzyżebrowych tylnych (aa. intercostales posteriores). Odchodzą one z tylnej ściany aorty, leżą za przełykiem, przewodem piersiowym, pniami współczulnymi, ż. nieparzystą i nieparzystą krótką. Oddają gałęzie grzbietowe - każda z nich (r. dorsalis) odchodzi niedaleko otworu międzykręgowego, przechodzi między trzonem kręgu a więzadłem żebrowo-poprzecznym górnym. Przeznaczona jest dla mm. grzbietu - g. mięśniowa (r. muscularis), dla skóry - g. skórna przyśrodkowa i boczna (r. cutaneus medialis et lateralis) i dla kręgosłupa - g. rdzeniowa (r. spinalis); ta ostatnia przechodzi przez otwór między kręgowy i dzieli się na gałązkę brzuszną (ramulus ventralis) dla trzonu kręgu, środkową (ramulus medius) dla rdzenia i jego opon oraz na grzbietową (ramulus dorsalis) dla łuku kręgu i więzadeł żółtych. Po oddaniu g. rdzeniowej pień tętnicy dochodzi do dolnej krawędzi kąta żebra, biegnie po wewnętrznej stronie m. międzyżebrowego zewnętrznego, przed wejściem między 2 warstwy mm. międzyżebrowych dzieli się na gałąź górną i dolną. G. górna - podżebrowa (r. infracostalis) biegnie w bruździe żebra wyżej położonego między ż. międzyżebrową u góry a n. międzyżebrowym na dole; łączy się z g. międzyżebrową przednia t. piersiowej wewnętrznej (r. intercostalis anterior a. thoracicae internae). G. dolna - poboczna (r. collateralis) biegnie po górnym brzegu zebra niżej położonego. Obie gg. dają dalsze naczynia dla mm. międzyżebrowych, dla przepony, dla mm. piersiowych (III-IV) i mm. brzucha (VI-XII). Z omawianego źródła pochodzą również tt. przeponowe górne (aa. phrenicae superiores) dążące do części lędźwiowej przepony i zespalające się z t. osierdziowo-przeponową (a. pericardiophrenica).

130 Każdy narząd wewnętrzny zmieniający skład krwi wymaga dwojakiego unaczynienia. Z jednej bowiem strony potrzebuje przepływu krwi stanowiącej jego materiał roboczy, z drugiej zaś - sam wymaga dopływu krwi zawierającej składniki ożywcze i tlen. W pierwszym przypadku mówimy o naczyniach publicznych (vasa publica), w drugim zaś - o prywatnych (vasa privata). Do wymienionych narządów zaliczają się płuca. Ich naczyniami publicznymi są: t. płucna lewa i prawa (a. pulmonalis sinistra et dextra) oraz żż. płucne lewe i prawe - każda górna i dolna (v. pulmonalis sinistra et dextra superior et inferior). Wymienione naczynia otacza wieniec naczyń publicznych (corona vasorum publicorum). Naczynia prywatne pochodzą z części piersiowej aorty w postaci gg. oskrzelowych (rr. bronchiales) tworzących tzw. naczynia naczyń (vasa vasorum). Krew odprowadzana jest żż. oskrzelowymi (vv. bronchiales), które częściowo wpadają po każdej stronie do żż. płucnych, głównie zaś uchodzą po stronie prawej do ż. ramienno-głowowej prawej (v. brachiocephalica dextra) i ż. nieparzystej (v. azygos), po stronie lewej zaś do ż. ramienno-głowowej lewej (v. brachiocephalica sinistra) i ż. nieparzystej krótkiej (v. hemiazygos).

131 Część brzuszna aorty (pars abdominalis aortae) biegnie w linii kręgosłupa od rozworu aortowego (hiatus aorticus) (Th12) mniej więcej do wysokości pępka (umbilicus) (L4). Położona jest pozaotrzewnowo (situs extraperitonealis). Na wspomnianej wysokości ulega rozdzieleniu dając po każdej stronie t. biodrową wspólną (a. iliaca communis); w dół od miejsca rozdwojenia odchodzi cienka t. krzyżowa pośrodkowa (a. sacralis mediana). Od przodu aorta brzuszna sąsiaduje z: trzustką (pancreas), ż. śledzionowa (v. lienalis), częścią wstępującą dwunastnicy (pars ascendens duodeni), korzeniem krezki (radix mesenterii), ż. nerkową lewą (v. renalis sinistra) i ze współczulnym splotem aortowym brzusznym (plexus aorticus abdominalis). Po stronie prawej znajduje się ż. główna dolna (v. cava inferior), a z boku - węzły chłonne lędźwiowe (nodi lymphatici lumbales). Gałęzie aorty brzusznej, podobnie jak piersiowej, dzielimy na trzewne (rr. viscerales) i ścienne (rr. parietales) oraz - niezależnie od tego - na parzyste (pares) i nieparzyste (impares). Podział ten prezentuje tabela:

rr. vi scerales		rr. parietales
Impares	pień trzewny (truncus celiacus), t. krezkowa górna (a. mesenterica superior), t. krezkowa dolna (a. mesenterica inferior)		t. krzyżowa pośrodkowa (a. sacralis mediana)
pares	t. nadnerczowa środkowa (a. suprarenalis media), t. nerkowa (a. renalis), t. jądrowa albo jajnikowa (a. testicularis vel ovarica)		tt. przeponowe dolne (aa. phrenicae inferiores), tt. lędźwiowe (aa. lumbales)

T. nadnerczowa środkowa (a. suprarenalis media) przechodzi przez część lędźwiową przepony (pars lumbalis diaphragmatis) i zdąża do nadnercza (glandula suprarenalis). T. nerkowa (a. renalis) jest dłuższa i niżej położona po stronie prawej. Każda natomiast oddaje t. nadnerczową dolną (a. suprarenalis inferior) i tt. moczowodowe (aa. ureterici). T. jądrowa (a. testicularis) leży na m. lędźwiowym większym (m. psoas major), biegnie w dół i w bok, krzyżując się z moczowodem (ureter) i z t. biodrową zewnętrzną (a. iliaca externa). Wykazuje połączenie z t. m. dźwigacza jądra (a. cremasterica) i wchodzi do powrózka nasiennego (funiculus spermaticus), zdążając do moszny (scrotum) i jądra (testis). Łączy się również z t. nasieniowodu (a. ductus deferentis). T. jajnikowa (a. ovarica) leży na tylnej ścianie jamy brzusznej, dalej w miednicy mniejszej (pelvis minor), dążąc wzdłuż więzadła wieszadłowego jajnika (lig. suspensorium ovarii) do jego krezki (mesovarium). Łączy się z g. jajnikową t. macicznej (r. ovaricus a. uterinae) i oddaje tt. moczowodowe (aa. ureterici).

132 Gg. ścienne aorty brzusznej (rr. parietales aortae abdominalis) wymienia tabela. T. krzyżowa pośrodkowa (a. sacralis mediana) biegnie w linii pośrodkowej po kości krzyżowej (os sacrum) do ciała guzicznego (corpus coccygeum). Oddaje tt. lędźwiowe najniższe (aa. lumbales imae), dzielące się na g. grzbietową (r. dorsalis) i g. rdzeniową (r. spinalis). T. przeponowa dolna (a. phrenica inferior) leci po stronie prawej poza ż. główną dolną, a po stronie lewej poza przełykiem. Gg. rozchodzą się na powierzchni brzusznej przepony (facies abdominalis diaphragmatis). Poza tym odchodzi stąd t. nadnerczowa górna (a. suprarenalis superior). Omawiana t. zespala się z tt. międzyżebrowymi tylnymi (aa. intercostales posteriores) i z tt. lędźwiowymi (aa. lumbales). Tt. lędźwiowe (aa. lumbales) występują po każdej stronie w liczbie 4. Pokryte są częścią lędźwiową przepony oraz przyczepem m. lędźwiowego większego, znajdują się z tyłu za ż. główną górną i pniami współczulnymi. Przeznaczone są dla m. czworobocznego lędźwi (m. quadratus lumborum), m. lędźwiowego większego (m. psoas major), torebki tłuszczowej wątroby (capsula adiposa hepatis) i przepony. Każda oddaje g. grzbietową (r. dorsalis), ta - g. rdzeniową (r. spinalis), a ta dzieli się na gałązkę brzuszną, środkową i grzbietową (ramulus ventralis, medius et dorsalis) zaopatrujące: stożek rdzeniowy (conus medullaris), koński ogon (cauda equina) oraz opony i ściany kanału kręgowego.

133 Pień trzewny (truncus celiacus) odchodzi na wysokości Th12/L1, poniżej rozworu aortowego (hiatus aorticus). Otoczony jest splotem trzewnym (plexus celiacus) oraz węzłami chłonnymi trzewnymi (nodi lymphatici celiaci). Za krzywizną mniejszą żołądka (curvatura ventriculi minor) a nad trzustką (pancreas) dochodzi do podziału na poniższe odgałęzienia. T. żołądkowa lewa (a. gastrica sinistra) zdąża po krzywiźnie mniejszej do części wpustowej (pars cardiaca). Daje gg. przełykowe (rr. esophageales) i łączy się z t. żołądkową prawą (a. gastrica dextra) i z tt. żołądkowymi krótkimi (aa. gastricae breves). T. wątrobowa wspólna (a. hepatica communis) biegnie po górnym brzegu trzustki poza odźwiernik (pylorus) i rozgałęzi się na t. wątrobową właściwą i t. żołądkowo-jelitową. Pierwsza (a. hepatica propria) wędruje przez więzadło wątrobowo-dwunastnicze (lig. hepatoduodenale), daje t. żołądkową prawą (a. gastrica dextra) i rozgałęzia się na g. prawą i lewą; prawa (r. dexter) zaopatruje prawy płat wątroby i pęcherzyk żółciowy g. pęcherzykową (r. cysticus), lewa (r. sinister) przeznaczona jest dla części obu płatów. T. żołądkowo-jelitowa (a. gastroduodenalis) leży między opuszką dwunastnicy (bulbus duodeni) a głową trzustki (caput pancreatis); rozdziela się na: t. trzustkowo-dwunastniczą górną (a. pancreaticoduodenalis superior) łączącą się z dolnym odpowiednikiem i dająca gg. trzustkowe (rr. pancreatici) i dwunastnicze (rr. duodenales) oraz na t. sieciową prawą (a. epiploica dextra) łączącą się z lewym odpowiednikiem i dającą gg. żołądkowe (rr. gastrici) i gg. sieciowe (rr. epiploici). T. śledzionowa (a. lienalis) dzieli się na: gg. śledzionowe (rr. lienales), gg. trzustkowe (rr. pancreatici), tt. żołądkowe krótkie (aa. gastricae breves) i t. sieciową lewą (a. epiploica sinistra).

134 T. krezkowa górna (a. mesenterica superior) pokrywa trzon trzustki (corpus pancreatis), przechodzi przez je wzięcie (incisura pancreatis) i wchodzi w krezkę jelita (mesostenium) od zgięcia dwunastniczo-czczego (flexura duodenojejunalis). Zakreśla w przebiegu łuk i dzieli się na dalsze rozgałęzienia. T. trzustkowo-dwunastnicza dolna (a. pancreaticoduodenalis inferior) leży między głową trzustki a częścią zstępującą dwunastnicy (pars descendens duodeni); łączy się z górnym odpowiednikiem. Tt. czcze (aa. jejunales) i tt. kręte (aa. ileales) występują w liczbie 15-20; tworzą arkady i dochodząc do pętli jelit zapewniają im ukrwienie. T. kręto-okrężnicza (a. ileocolica) przedłuża się w t. wyrostkową (a. appendicularix) dla wyrostka robaczkowego (appendix vermiformis). T. okrężnicza prawa (a. colica dextra) dzieli się na g. wstępująca i zstępującą; pierwsza (r. ascendens) łączy się z gałęzią prawą t. okrężniczej środkowej (r. dexter a. colicae mediae), druga (r. descendens) łączy się z t. kręto-okrężniczą. T. okrężnicza środkowa (a. colica media) zmierza do krezki okrężnicy poprzecznej (mesocolon transversum); rozdziela się na g. prawą (r. dexter) łącząca się z t. okrężniczą prawą i na g. lewą (r. sinister), łączącą się z t. okrężniczą lewą.

135 T. krezkowa dolna (a. mesenterica inferior) zmierza do lewego dołu biodrowego (fossa iliaca sinistra), do miednicy mniejszej (pelvis minor) i do tylnej ściany odbytnicy (rectum). Rozgałęzia się na poniższe tt. T. okrężnicza lewa (a. colica sinistra) dzieli się na g. wstępująca i zstępującą; pierwsza (r. ascendens) łączy się z g. lewą t. okrężniczej środkowej, druga (r. descendens) łączy się t. esowatą najwyższą (a. sigmoidea suprema). Tt. esowate (aa. sigmoideae) łączą się z t. okrężniczą lewą i z t. odbytniczą górną. T. odbytnicza górna (a. rectalis superior) znajduje się na tylnej ścianie odbytnicy; biegnie w dół do m. zwieracza odbytu wewnętrznego (m. sphincter ani internus) i łączy się z tt. odbytniczymi - środkową i dolną.

136 T. biodrowa wspólna (a. iliaca communis) rozpoczyna się od rozdwojenia aorty (bifurcatio aortae) na wysokości L4/5. Po każdej stronie biegnie przyśrodkowo od m. lędźwiowego większego (m. psoas major), krzyżując się z moczowodem (ureter). Na wysokości stawu krzyżowo-biodrowego (art. sacroiliaca) rozdziela się na t. biodrową zewnętrzną i wewnętrzną (a. iliaca externa et interna). T. biodrowa zewnętrzna (a. iliaca externa) rozciąga się od wspomnianego stawu do więzadła pachwinowego (lig. inguinale), poniżej którego zmienia nazwę na t. udową (a. femoralis). Leży przyśrodkowo od m. lędźwiowego większego, ale bocznie od jednoimiennej żyły. Krzyżuje się z t. jajnikowa (a. ovarica), a z prawej strony z moczowodem. Oddaje t. nabrzuszną dolną i t. okalającą biodro głęboką. T. nabrzuszna dolna (a. epigastrica inferior) biegnie do przodu i w bok, przewija się przez nasieniowód albo więzadło obłe macicy (lig. teres uteri). Leży po wewnętrznej stronie m. prostego brzucha w jego pochewce, wywołuje fałd pępkowy boczny (plica umbilicalis lateralis) i zespala się z t. nabrzuszną górną t. piersiowej wewnętrznej (a. epigastrica superior a. thoracicae internae). Oddaje kilka gałązek. G. łonowa (r. pubicus) biegnie do spojenia łonowego (symphysis pubica) po wewnętrznej stronie przytwierdzenia kresy białej (adminiculum lineae albae); oddaje g. zasłonową (r. obturatorius) łączącą się z g. łonową t. zasłonowej (r. pubicus a. obturatiriae) - gdy połączenie to jest znaczne występuje tzw. wieniec śmierci (corona mortis). T. m. dźwigacza jądra (a. cremasterica) zmierza do powrózka nasiennego (funiculus spermaticus) i łączy się z t. jądrową (a. testicularis). T. więzadła obłego macicy (a. lig. teretis uteri) leci do warg sromowych większych (labia majora pudendi). T. okalająca biodro głęboka (a. circumflexa ilium profunda) biegnie po wewnętrznej stronie więzadła pachwinowego i grzebienia biodrowego; zaopatruje m. poprzeczny i m. skośny wewnętrzny brzucha; zespala się z t. biodrowo-lędźwiową (a. iliolumbalis).

137 T. udowa (a. femoralis) przebiega od środka linii kolcowo-spojeniowej (linea spinosymphysialis) do środka linii międzykłykciowej (linea intercondylaris). Leży w dole biodrowo-grzebieniowym (fossa iliopectinea) bocznie od ż. udowej i przyśrodkowo od n. udowego, pokryta jest powięzią szeroką i węzłami chłonnymi (w rozworze odpiszczelowym). Krzyżuje się z m. krawieckim, leży między m. obszernym przyśrodkowym (m. vastus medialis) a mm. przywodzicielami uda. Wchodzi do kanału przywodzicieli (canalis adductorius), opuszczając go na tylnej stronie kończyny dolnej, stając się t. podkolanową (a. poplitea). Oddaje odgałęzienia jak poniżej. T. nabrzuszna powierzchowna (a. epigastrica superficialis) biegnie podskórnie do okolicy pępka, przeznaczona jest dla skóry brzucha, łączy się z t. piersiową wewnętrzną. T. okalająca biodro powierzchowna (a. circumflexa ilium superficialis) zdąża do kolca biodrowego przedniego górnego, zaopatruje skórę i węzły chłonne tej okolicy. Tt. sromowe zewnętrzne (aa. pudendae externae) w liczbie 2 rozgałęziają się na: gg. mosznowe albo wargowe przednie (rr. scrotales vel labiales anteriores) i na gg. pachwinowe (rr. inguinales) dla węzłów chłonnych pachwinowych; łączy się z t. sromową wewnętrzną (a. pudenda interna). T. głęboka uda (a. profunda femoris) jest jego głównym naczyniem. Oddaje t. okalającą udo przyśrodkową i boczną, które wykazują między sobą połączenia. T. przyśrodkowa (a. circumflexa femoris medialis) przeznaczona jest dla mm. zginających i przywodzących górnej części uda wraz ze stawem biodrowym; daje g. wstępującą (r. ascendens), głęboką (r. profundus) i panewkową (r. acetabularis). T. boczna (a. circumflexa femoris lateralis) oddaje g. wstępującą i zstępującą (r. ascendens et descendens). T. kolana zstępująca (a. genus descendens) przebija przednią blaszkę kanału przywodzicieli (lamina vastoadductoria) i dzieli się na gg. stawowe (rr. articulares) dla sieci stawowej kolana oraz na g. udowo-goleniową (r. saphenus) towarzyszącą jednoimiennemu nerwowi.

138 T. podkolanowa (a. poplitea) jest głównym naczyniem tętniczym podudzia i stopy. W dole podkolanowym (fossa poplitea) leży tuż przy kości - powierzchownie i bocznie leży ż. podkolanowa i dalej n. piszczelowy (n. tibialis). Dalej biegnie między głowami m. brzuchatego łydki (m. gastrocnemius), pod łukiem ścięgnistym m. płaszczkowatego (arcus tendineus m. solei), ostatecznie rozwidla się na t.. piszczelową przednią i tylną (a. tibialis anterior et posterior). Oddaje poniższe odgałęzienia. T. kolana górna i dolna boczna i przyśrodkowa (a. genus superior et inferior lateralis et medialis) - wszystkie 4 wpadają do sieci kolana. T. kolana środkowa (a. genus media) przechodzi przez torebkę stawową i zaopatruje więzadła krzyżowe kolana (ligg. cruciformia genus). T. łydkowa przyśrodkowa i boczna (a. suralis medialis et lateralis) posiadają głębokie odgałęzienia dla mięśni oraz powierzchowne dla powięzi i skóry łydki.

139 Sieć stawowa kolana (rete articulare genus) otacza staw kolanowy. Przeznaczona jest dla rzepki, skóry i ciała tłuszczowego kolana. Jego przednią część nazywamy siecią rzepki (rete patellae). W skład sieci stawowej wchodzą następujące naczynia:

• g. zstępująca t. okalającej udo bocznej (r. descendens a. circumflexae femoris lateralis),

• gg. stawowe t. kolana zstępującej (rr. articulares a. genus descendentis),

• tt. kolana - górne i dolne, każda przyśrodkowa i boczna (a. genus SL, SM, IL, IM),

• t. wsteczna piszczelowa przednia i tylna (a. reccurens tibialis anterior et posterior),

• g. okalająca strzałką (r. circumflexus fibulae).

140 T. piszczelowa przednia (a. tibialis anterior) przechodzi na przednią stronę goleni i biegnie po błonie międzykostnej (membrana inteossea cruris). Posiada 2 żż. towarzyszące (vv. comitantes) oraz sąsiaduje z n. strzałkowym głębokim (n. peroneus (fibularis) profundus). Na kostce przechodzi przez troczek prostowników dolny (retinaculum extensorum inferius). Oddaje następujące odgałęzienia. T. wsteczna piszczelowa przednia i tylna (a. reccurens tibialis anterior et posterior) - obie zdążają do sieci kolana. T. kostkowa przednia przyśrodkowa i boczna (a. malleolaris anterior medialis et lateralis) - każda zdąża do sieci kostki po odpowiedniej stronie. T. grzbietowa stopy (a. dorsalis pedis) rozgałęzia się na: t. stępową boczną (a. tarsea lateralis), tt. stępowe przyśrodkowe (aa. tarseae mediales) w liczbie 2-3, t. łukowatą (a. arcuata) dającą 3 tt. śródstopne grzbietowe (aa. metatarseae dorsales) i tt. palcowe grzbietowe (aa. digitales dorsales), t. śródstopną grzbietową I (a. metatarsea dorsalis prima) dającą 3 tt. palcowe grzbietowe i g. podeszwową głęboką (r. plantaris profundus) przechodzącą na stroną podeszwową i uzupełniającą łuk podeszwowy (arcus plantaris). Na obu kostkach znajdują się sieci tętnicze zaopatrujące skórę, powięzie i stawy określonej okolicy. Sieć kostkowa przyśrodkowa (rete malleolare mediale) tworzona jest przez: t. kostkową przednią przyśrodkową (a. malleolaris anterior medialis) i tt. stępowe przyśrodkowe (aa. tarseae mediales) od t. piszczelowej przedniej oraz przez gg. kostkowe przyśrodkowe (rr. malleolares mediales) od t. piszczelowej tylnej. Z kolei sieć kostkowa boczna (rete malleolare laterale) tworzona jest przez: t. kostkową przednią boczą (a. malleolaris anterior lateralis) i t. stępową boczną (a. tarsea lateralis) od t. piszczelowej przedniej oraz przez gg. kostkowe boczne (rr. malleolares laterales) i g. przeszywającą (r. perforans) od t. strzałkowej (a. peronea (fibularis)) pochodzącej od t. piszczelowej tylnej.

141 T. piszczelowa tylna (a. tibialis posterior) stanowi przedłużenie t. podkolanowej na goleń. Pokryta jest łukiem ścięgnistym m. płaszczkowatego (arcus tendineus m. solei) i powięzią podudzia (fascis cruris). Przechodzi przez troczek zginaczy (retinaculum flexorum) i wychodzi na stroną podeszwową stopy. Rozgałęzienia oddaje jak poniżej. G. okalająca strzałkę (r. circumflexus fibulae) biegnie dookoła głowy strzałki i wpada do sieci kolana. T. strzałkowa (a. peronea (fibularis)) odchodzi i biegnie równolegle. Oddaje: g. przeszywającą (r. perforans) dla grzbietu stopy, g. łączącą (r. communicans) z t. piszczelową przednią i gg. kostkowe boczne (rr. malleolares laterales) kończące się gg. piętowymi (rr. calcanei). Gg. kostkowe przyśrodkowe (rr. malleolares mediales) również kończą się gg. piętowymi (rr. calcanei). Wszystkie gg. piętowe tworzą wspólnie sieć piętową (rete calcaneum). T. podeszwowa przyśrodkowa (a. plantaris medialis) rozdwaja się na g. głęboką i powierzchowną (r. profundus et superficialis), zaopatrujące mm., więzadła i kości stopy. G. głęboka współtworzy łuk podeszwowy. T. podeszwowa boczna (a. plantaris lateralis) oddaje g. powierzchowną dla mięśni bocznego brzegu stopy i przechodzi w łuk podeszwowy. Łuk podeszwowy (arcus plantaris) utworzony jest przez połączenie t. podeszwowej bocznej z g. podeszwową głęboką t. grzbietowej stopy w I przestrzeni międzykostnej. Łuk zwrócony jest ku palcom, biegnąc w otoczeniu żż. towarzyszących i g. głębokiej n. podeszwowego bocznego (r. profundus n. plantaris lateralis). Odpowiada on na ręce łukowi głębokiemu; drugi łuk stopy zanikł w odpowiedzi na postawę stojącą i chód na stopach. Łuk oddaje 4 tt. stępowe podeszwowe (aa. metatarseae plantares); po oddaniu 2 gg. przeszywających (rr. perforantes) zostają tt. palcowe podeszwowe wspólne (aa. digitales plantares communes) rozdzielające się na tt. palcowe podeszwowe właściwe (aa. digitales plantares propriae).

142, 143 T. biodrowa wewnętrzna (a. iliaca interna) przeznaczona jest dla ścian i trzewi miednicy, krocza i narządów płciowych zewnętrznych. Rozciąga się od stawu krzyżowo-biodrowego (art. sacroiliaca) od górnej krawędzi otworu kulszowego większego (foramen ischiadicum majus). Z tyłu zostawia ż. biodrową wewnętrzną i pień lędźwiowo-krzyżowy (truncus lumbosacralis). Dzieli się na g. przednią i tylną, które oddają gg. ścienne i trzewne zebrane w tabeli:

r. posterior		r. anterior
rr. parietales	t. biodrowo-lędźwiowa (a. iliolumbalis), tt. krzyżowe boczne (aa. sacrales laterales),t. pośladkowa górna (a. glutea superior)		t. zasłonowa (a. obturatoria), t. pośladkowa dolna (a. glutea inferior)
rr. viscerales	-		t. pępkowa (a. umbilicalis), t. pęcherzowa dolna (a. vesicalis inferior), t. nasieniowodowa albo maciczna (a. ductus deferentis vel uterina), t. odbytnicza środkowa (a. rectalis media), t. sromowa wewnętrzna (a. pudenda interna)

T. biodrowo-lędźwiowa (a. iliolumbalis) pokryta jest przez m. lędźwiowy większy, zdąża do dołu biodrowego (fossa iliaca) i dzieli się na g. lędźwiową i biodrową. Pierwsza (r. lumbalis) biegnie w górę i w tył do i dla m. lędźwiowego większego, m. czworobocznego lędźwi i m. poprzecznego brzucha. Oddaje g. rdzeniową (r. spinalis). G. biodrowa (r. iliacus) przeznaczona jest dla m. biodrowego i kości biodrowej. T. krzyżowa boczna górna i dolna (a. sacralis lateralis superior et inferior) biegnie na powierzchni miednicznej kości krzyżowej (facies pelvina ossis sacri), przyśrodkowo od otworów krzyżowych miednicznych (foramina sacralia pelvina). Zaopatruje m. gruszkowaty (m. piriformis), m. dźwigacz odbytu (m. levator ani) oraz gałęzie splotu krzyżowego (plexus sacralis). T. pośladkowa górna (a. glutea superior) przechodzi przez otwór nadgruszkowy (foramen suprapiriforme) i dzieli się oddając: gg. mięśniowe (rr. musculares) dla mm. wewnętrznych miednicy, g. powierzchowną (r. superficialis) dla m. pośladkowego największego i środkowego oraz g. głęboką (r. profundus) dla m. pośladkowego środkowego i najmniejszego oraz dla m. napinacza powięzi szerokiej. T. zasłonowa (a. obturatoria) biegnie po bocznej ścianie miednicy mniejszej, między powięzią miednicy a otrzewną. Zdąża do kanału zasłonowego mając nad sobą jednoimienny nerw, a poniżej jednoimienną tętnicę. Przeznaczona jest dla m. biodrowego, m. zasłaniacza wewnętrznego i m. dźwigacza odbytu. Dzieli się na: g. łonową (r. pubicus), przednią i tylną (r. anterior et posterior). T. pośladkowa dolna (a. glutea inferior) schodzi w dół do otworu podgruszkowego (foramen infrapiriforme), biegnie między n. kulszowym (n. ischiadicus) a t. sromową wewnętrzną. Zaopatruje: m. pośladkowy największy, m. zasłaniacz wewnętrzny, mm. bliźniacze, m. czworoboczny uda, mm. zginacze i przywodziciele uda. T. pępkowa (a. umbilicalis) po zakończeniu okresu płodowego traci światło i zarasta w więzadło pępkowe boczne (lig. umbilicale laterale). Oddaje tt. pęcherzowe górne (aa. vesicales superiores) i gg. moczowodowe (rr. ureterici). T. pęcherzowa dolna (a. vesicalis inferior) przeznaczona jest dla pęcherza moczowego (vesica urinaria), gruczołu krokowego (prostata) i pęcherzyka nasiennego (vesicula seminalis) lub pochwy (vagina). T. nasieniowodowa (a. ductus deferentis) dzieli się na g. wstępującą i zstępującą, zaopatrujące nasieniowód. T. maciczna (a. uterina) biegnie po m. zasłaniaczu wewnętrznym w dół, krzyżuje się z moczowodem i osiąga przymacicze (parametrium). Rozgałęzia się dając: g. dna (r. fundi), g. pochwową lub szyjkowo-pochwową (r. vaginalis s. cervicovaginalis), g. jajnikową (r. ovaricus) i g. jajowodową (r. tubarius). T. odbytnicza środkowa (a. rectalis media) biegnie ponad m. dźwigaczem odbytu do jego bańki (ampulla recti). T. sromowa wewnętrzna (a. pudenda interna) przeznaczona jest dla końcowego odcinka odbytnicy, krocza i zewnętrznych narządów płciowych. Przechodzi przez otwór podgruszkowy i przez otwór kulszowy mniejszy do dołu kulszowo-odbytniczego, następnie przez kanał sromowy (canalis pudendalis), pokrywa odnogę prącia albo łechtaczki (crus penis vel clitoridis) oraz m. kulszowo-jamisty (m. ischiocavernosus). Oddaje: t. odbytniczą dolną (a. rectalis inferior), t. kroczową (a. perinealis) dającą gg. mosznowe lub wargowe tylne (rr. scrotales vel labiales posteriores), t. opuszki prącia albo przedsionka pochwy (a. bulbi penis vel vestibuli vaginae), t. cewkową (a. urethralis), t. głęboką prącia albo łechtaczki (a. profunda penis vel clitoridis) oraz t. grzbietową prącia albo łechtaczki (a. dorsalis penis vel clitoridis).

144 Krew żylna wpada do serca dwoma żyłami głównymi - górna i dolną. Ż. główna górna (v. cava superior) otrzymuje dopływy z głowy, szyi, kończyny górnej i klatki piersiowej, czyli z obszaru zaopatrywanego przez łuk i cześć piersiową aorty. Żyła ta powstaje z połączenia się 2 żż. ramienno-głowowych (vv. brachiocephalicae) za chrząstką I żebra. Właściwy pień żyły leży w śródpiersiu górnym (mediastinum superius), pokryty przez grasicę (thymus) lub pozostałe po niej ciało tłuszczowe (coprus adiposum). Po lewej stronie sąsiaduje z częścią wstępującą aorty, po prawej - z prawym n. przeponowym (n. phrenicus dexter), krzyżuje się z oskrzelem głównym prawym (bronchus principalis dexter). Na wysokości II żebra wchodzi do worka osierdziowego (saccus pericardiacus), a zaraz przed tym wpada doń ż. nieparzysta (v. azygos). Na wysokości III żebra ż. główna górna wpada do prawego przedsionka (atrium dextrum). Ż. główna dolna (v. cava inferior) zbiera krew z dolnej połowy ciała. Posiada dopływy ścienne i trzewne - parzyste i nieparzyste, np. krążenie wątrobowe. Powstaje z połączenia 2 żż. biodrowych wspólnych (vv. iliacae communes) na wysokości L4, poniżej i na prawo od rozdwojenia aorty (bifurcatio aortae). Pień żyły leży na przyczepie początkowym m. lędźwiowego większego i na odnodze prawej części lędźwiowej przepony, przylega do prawej nerki, stanowi tylne ograniczenie otworu sieciowego (foramen epiploicum); z przodu posiada dwunastnicę (duodenum) i trzustkę (pancreas). Następnie biegnie w swoje bruździe w obrębie wątroby (sulcus v. cavae hepatis), przechodzi przez otwór w środku ścięgnistym przepony (foramen v. cavae), przebija worek osierdziowy (saccus pericardiacus) i wchodzi do prawego przedsionka (atrium dextrum).

Żż. przeponowe dolne (vv. phrenicae inferiores) towarzyszą jednoimiennej tętnicy. Żż. lędźwiowe (vv. lumbales) odpowiadają żż. międzyżebrowym tylnym (vv. intercostales posteriores); tworzą podłużne zespolenia dając ż. lędźwiową wstępującą (v. lumbalis ascendens) - ta przedłuża się w górę i tworzy po stronie prawej ż. nieparzystą (v. azygos), a po stornie lewej ż. nieparzysta krótką (v. hemiazygos). Żż. wątrobowe czyli odprowadzające (vv. hepaticae s. revehentes) odchodzą w liczbie 3 z części przytwierdzonej powierzchni przeponowej wątroby (pars affixa faciei diaphragmaticae hepatis). Żż. nerkowe (vv. renales) powstają z połączenia żż. międzypłatowych (vv. interlobares) i zbierają krew z torebki tłuszczowej nerki (capsula adiposa renis); często wpada do niej ż. jądrowa albo jajnikowa (v. testicularis vel ovarica), a po stronie lewej dodatkowo ż. nadnerczowa (v. suprarenalis sinistra). Żż. nadnerczowe (vv. suprarenales) mają niesymetryczny przebieg, gdyż ż. lewa wpada do pobliskiej ż. nerkowej, a ż. prawa uchodzi samodzielnie do pnia ż. głównej - biegnie ona po powierzchni trzewnej nadnercza (facies visceralis glandulae suprarenalis). Żż. jądrowe (vv. testiculatres) w liczbie 1-2 biegną ze splotu wiciowatego (plexus pampiniformis) po m. lędźwiowym większym. Żż. jajnikowe (vv. ovaricae) również pochodzą ze splotu wiciowatego; wędrują przez więzadło szerokie macicy (lig. latum uteri) i więzadło wieszadłowe jajnika (lig. suspensorium ovarii). Ż. biodrowa wspólna (v. iliaca communis) powstaje z połączenia ż. biodrowej zewnętrznej i wewnętrznej na wysokości stawu krzyżowo-biodrowego (art. sacroiliaca); dodatkowo wpada do niej ż. krzyżowa pośrodkowa (v. sacralis mediana). Ż. biodrowa wewnętrzna (v. iliaca interna) leży na bocznej ścianie miednicy mniejszej (pelvis minor), otrzymując dopływy ścienne i trzewne. Do ściennych (vv. parietales) należą: żż. krzyżowe boczne (vv. sacrales laterales), ż. biodrowo-lędźwiowa (v. iliolumbalis), żż. pośladkowe górne i dolne (vv. gluteae superiores et inferiores), żż. zasłonowe (vv. obturatoriae) i ż. sromowa wewnętrzna (v. pudenda interna). Dopływy trzewne (vv. viscerales) to sploty żylne: gruczołu krokowego (plexus venosus prostaticus), pęcherza moczowego (plexus venosus vesicalis), maciczny (plexus venosus uterinus), pochwowy (plexus venosus vaginalis) i odbytniczy (plexus venosus rectalis). Ż. biodrowa zewnętrzna (v. iliaca externa) leży przyśrodkowo od odpowiadającej tętnicy. Posiada podwójne odgałęzienia towarzyszące rozgałęzieniom tętniczym: ż. otaczającą biodro głęboką (v. circumflexa ilium profunda) i ż. nabrzuszną dolną (v. epigastrica inferior). Wymienione naczynia zespalają się z ż. nabrzuszną górną (v. epigastrica superior) i z żż. przypępkowymi (vv. paraumbilicales) przez co powstaje połączenie pomiędzy obszarem ż. głównej górnej i dolnej - tzw. połączenie cavo-cavalne. Dalej ż. biodrowa przechodzi przez rozstęp naczyń (lacuna vaosorum) i przedłuża się w ż. udową (v. femoralis).

150 Ż. wrotna (v. portae) leży początkowo za głową trzustki (caput pancreatis). Powstaje z połączenia ż. krezkowej górnej i dolnej (v. mesenterica superior et inferior) oraz ż. śledzionowej (v. lienalis). Przechodzi przez więzadło wątrobowo-dwunastnicze (lig. hepatoduodenale), stanowi przednie ograniczenie otworu sieciowego (foramen epiploicum) i rozdziela się na 2 gałęzie. G. prawa (r. dexter) zaopatruje prawy płat wątroby (lobus dexter hepatis), zaś lewa (r. sinister) - płat lewy, czworoboczny i ogoniasty (lobus sinister, quadratus et caudatus). Ż. wrotna otrzymuje dopływy jak poniżej. Ż. żołądkowa lewa (v. gastrica sinistra) łączy się z żż. przełykowymi (vv. esophageales) - powstaje przez to zespolenie między obszarem ż. głównej górnej i ż. wrotnej - tzw. połączenie porto-cavalne. Łączy się ponadto z ż. przedodźwiernikową (v. prepylorica). Ż. pęcherzykowa (v. cystica) zbiera krew z pęcherzyka żółciowego (vasica fellea). Ż. krezkowa górna (v. mesenterica superior) zbiera: żż. czcze (vv. jejunales) i kręte (vv. ileales), ż. żołądkowo-sieciową prawą (v. gastroepiploica dextra), ż. biodrowo-okrężniczą (v. ileocolica), ż. wyrostkową (v. appendicularis), ż. okrężniczą prawą i środkową (v. colica dextra et media), żż. trzustkowe (vv. pancreaticae) i żż. trzustkowo-dwunastnicze (vv. pancreaticoduodenales). Ż. śledzionowa (v. lienalis) zbiera: żż. trzustkowe (vv. pancreaticae), żż. żołądkowe krótkie (vv. gastricae breves) i ż. żołądkowo-sieciową lewą (v. gastroepiploica sinistra). Ż. krezkowa dolna (v. mesenterica inferior) odbiera: ż. okrężniczą lewą (v. colica sinistra), żż. esowate (vv. sigmoideae) oraz ż. odbytnicza górną (v. rectalis superior). Żż. przypępkowe (vv. paraumbilicales) zaopatrują przednią ścianę jamy brzusznej.

145 Ż. ramienno-głowowa (v. brachiocephalica) zbiera krew z obszaru głowy, szyi, kończyny górnej i z klatki piersiowej, a więc z terytorium zaopatrywanego przez łuk i część piersiową aorty. Po każdej stronie naczynie to powstaje przez połączenie się mniej więcej na wysokości stawu mostkowo-obojczykowego (art. sternoclavicularis) ż. szyjnej wewnętrznej (v. jugularis interna) i ż. podobojczykowej (v. subclavia). Powstaje w ten sposób kąt żylny (angulus venosus), do którego po stronie prawej wpada przewód chłonny prawy (ductus lymphaticus dexter) zbierający chłonkę z ¼ górnej prawej części ciała, a po stronie lewej - przewód piersiowy (ductus thoracicus) zbierający chłonkę z obszaru pozostałego. Ż. lewa biegnie ostro w dół i w prawo, łącząc się z ż. prawą mniej więcej na wysokości chrząstki I żebra - w ten sposób powstaje pień ż. głównej górnej. Poza wymienionymi głównymi dopływami ż. ramienno-głowowa otrzymuje krew z ż. tarczowej dolnej i z ż. kręgowej. Ż. tarczowa dolna (v. thyroidea inferior) przyjmuje ż krtaniową dolną (v. laryngea inferior), obie zaś współtworzą splot tarczowy nieparzysty (plexus thyroideus impar). Ż. kręgowa (v. vertebralis) biegnie wraz z jednoimienną tętnicą, zbiera krew ze splotu żylnego podpotylicznego (plexus venosus suboccipitalis), przechodzi przez otwory wyrostków poprzecznych C1-7 i zbiera krew z mm. głębokich szyi. Otrzymuje ż. kręgową dodatkową (v. vertebralis accessoria) o podobnym do swojego przebiegu, ż. szyjną głęboką (v. cervicalis profunda) położoną na głębokich mm. karku oraz żż. piersiowe wewnętrzne (vv. thoracicae internae). Do tych ostatnich wpadają: żż. mięśniowo-przeponowe (vv. musculophrenicae), żż. nabrzuszne górne (vv. epigastricae superiores) i żż. podskórne brzucha (vv. subcutaneae abdominis), żż. międzyżebrowe przednie (vv. intercostales anteriores), ż. międzyżebrowa najwyższa i górna lewa (v. intercostalis suprema et superior sinistra), żż. grasicze (vv. thymicae), żż. osierdziowe (vv. pericardiacae), żż. osierdziowo-przeponowe (vv. pericardiophrenicae), żż. śródpiersiowe (vv. mediastinales), żż. oskrzelowe (vv. bronchiales), żż. tchawiczne (vv. tracheales) i żż. przełykowe (vv. esophageales).

146 Ż. szyjna wewnętrzna (v. jugularis interna) zbiera krew z głowy i części szyi. Biegnie od podstawy czaszki, a ściślej - od otworu szyjnego (foramen jugulare), towarzysząc t. szyjnej wewnętrznej i wspólnej, do połączenia z ż. podobobjczykową na wysokości stawu mostkowo-obojczykowego. Przyjmuje cały szereg dopływów; do obszaru jej należą: zatoki opony twardej, żż. śródkościa, żż. wypustowe, żż. mózgu, żż. oponowe, ż. oczna górna i dolna, ż. twarzowa, ż. zażuchwowa, splot skrzydłowy, żż. gardłowe, ż. językowa, ż. tarczowa górna i średnie (v. thyroidea superior et mediae) oraz ż. mostkowo-obojczykowo-sutkowa (v. sternocleidomastoidea). Zatoki opony twardej (sinus durae matris) omówiono zaraz po unaczynieniu mózgowia. Żż. śródkościa (vv. diplocae) znajdują się w kanałach śródkościa, zwanych kanałami Brascheta. Występują w liczbie 4 - mamy ż. śródkościa czołową (v. diploica fronatlis), potyliczną (v. diploica occipitalis), skroniową przednią i tylna (v. diploica temporalis anterior et posterior). Żż. wypustowe (vv. emissariae) odpowiedzialna są za komunikacją żył wnętrza i zewnętrza czaszki. Najczęściej jednym z ich biegunów jest zatoka opony, a drugim jedno z naczyń na powierzchni. Wyróżniamy: ż. wypustową ciemieniową (v. emissaria parietalis), kłykciową (v. emissaria condylaris), potyliczną (v. emissaria occipitalis) i sutkową (v. emissaria mastoidea) oraz sploty żylne: otworu owalnego (plexus venosus foraminis ovalis), szyjny wewnętrzny (plexus venosus caroticus internus) i kanału podjęzykowego (plexus venosus canalis hypoglossi). Żż. mózgu (vv. cerebri) dzielimy na górne, dolne i żyły móżdżku. Do pierwszej grupy zaliczmy ż. mózgu środkową powierzchowną (v. cerebri media superficialis), do której spływa ż. łącząca górna i dolna (v. anastomatica superior et inferior). Żż. dolne to przede wszystkim ż. wielka mózgu (v. cerebri magna) odbierająca ż. mózgu wewnętrzną i ż. podstawną. Ż. mózgu wewnętrzna (v. cerebri interna) przyjmuje ż. naczyniówkowa górną (v. chorioidea superior), ż. przegrody przezroczystej tylną (v. septi pellucidi posterior) oraz ż. wzgórzowo-prążkowiową górną (v. thalamostriata superior) do której wpada ż. przegrody przezroczystej przednia (v. septi pellucidi anterior). Ż. podstawna (v. basilaris) otrzymuje dopływy w postaci: ż.. mózgu przedniej i środkowej głębokiej (v. cerebri anterior et media profunda), żż. wzgórzowo-prążkowiowych dolnych (vv. thalamostriatae inferiores) i ż. naczyniówkowej dolnej (v. chorioidea inferior). Żż. móżdżku (vv. cerebelli) to: ż. robaka górna i dolna (v. vermis superior et inferior) oraz żż. półkuli móżdżku górne i dolne (vv. hemispherii (cerebelli) superiores et inferiores). Żż. oponowe (vv. meningeae) występują po każdej stronie zwyczaj w liczbie 4 - przednia (v. meningea anterior), 2 środkowe (vv. meningeae mediae) i tylna (v. meningea posterior); ich obszary pokrywają się w przybliżeniu z zakresem zaopatrzenia jednoimiennych tętnic oponowych. Ż. oczna górna i dolna (v. ophthalmica superior et inferior) odpowiadają jednoimiennej tętnicy i większość dopływów ma takie same nazwy, z tym że naczynia żylne występują parzyście. T. górna biegnie w przyśrodkowym kącie oka, przewija się na n. wzrokowym (n. opticus) (II) i wychodzi przez szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior) do zatoki jamistej. Ż. dolna biegnie między m. prostym dolnym a m. prostym bocznym gałki ocznej. Ż. twarzowa (v. facialis) zbiera krew z obszaru odpowiadającemu unaczynieniu jednoimiennej tętnicy; większość naczyń ma identyczne nazwy i potwierdzając regułę - występuje parzyście. Ż. zażuchwowa (v. retromandibularis) zbiera krew z obszaru odpowiadającego końcowym odgałęzieniom t. szyjnej zewnętrznej, czyli t. skroniowej powierzchownej (a. temporalis superficialis) oraz t. szczękowej (a. maxillaris). Naczynia żylne są analogiczne do tętniczych. Splot skrzydłowy (plexus pterygoideus) leży w dole podskroniowym. Zbiera krew z obszaru jamy nosowej, podniebienia, kanałów zębodołowych szczeki, kanału żuchwy i m. żwacza. Uchodzi do ż. kanału skrzydłowego (v. canalis pterygoidei). Żż. gardłowe (vv. pharyngeales) zbierają krew z tylnej i bocznej części gardła. Wpada do nich splot gardłowy (plexus pharyngealis) oraz gardłowo-przełykowy przedni i tylny (plexus pharyngoesophagicus anterior et posterior). Ż. językowa (v. lingualis) odpowiada tętnicy takiej nazwy. Spływa do niej ż. głęboka języka (v. profunda linguae), żż. grzbietowe języka (vv. dorsales linguae) i ż. podjęzykowa (v. sublingualis) przyjmująca ż. towarzyszącą n. podjęzykowemu (v. commitans n. hypoglossi) (XII).

Do żż. powierzchownych szyi zaliczamy: ż. szyjną zewnętrzną i przednią, ż. nadłopatkową i żż. poprzeczne szyi. Ż. szyjna zewnętrzna (v. jugularis externa) leży między blaszką powierzchowna powięzi szyi a m. szerokim szyi (platysma). Biegnie wzdłuż przedniego brzegu m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego, dalej wzdłuż tylnego, przechodzi przez trójkąt łopatkowo-obojczykowy (trigonum omoclaviculare), przebija powięź i wpada do kąta żylnego (angulus venosus). Przyjmuje ż. potyliczną (v. occipitalis) i ż. małżowinową tylną (v. auricularis posterior). Ż. szyjna przednia (v. jugularis anterior) zbiera krew z żył skórnych trójkąta podbródkowego. Biegnie ku dołowi w okolicy przedniej szyi, wchodzi pod m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy i wpada do ż. szyjnej zewnętrznej. W pobliżu mostka przeciwległe naczynia mogą tworzyć łuk żylny szyi (arcus venosus juguli). Ż. nadłopatkowa (v. suprascapularis) i żż. poprzeczne szyi (vv. transversae colli) towarzyszą jednoimiennym tętnicom.

Ż. podobojczykowa (v. subclavia) zbiera krew z kończyny górnej, z górnej części grzbietu i przedniej ściany klatki piersiowej. Leży na I żebrze powierzchownie od m. pochyłego przedniego, pokryta przez obojczyk. Przyjmuje poniższe dopływy. Żż. pierisowe (vv. pectorales), ż. łopatkowa grzbietowa (v. scapularis dorslis) i ż. piersiowo-barkowa (v. thoracoacromialis) zbierają krew z obszaru zaopatrywanego przez odpowiednie tętnice. Ż. pachowa (v. axillaris) leży przyśrodkowo od jednoimiennej tętnicy, między brzegiem I żebra a dolnym brzegiem m. piersiowego większego. Przyjmuje: ż. piersiową boczną (v. thoracica lateralis), żż. piersiowo-nabrzuszne (vv. thoracoepigastricae) i splot żylny brodawkowy (plexus venosus areolaris). Do ż. podobojczykowej spływają również żż. kończyny górnej głębokie i powierzchowne.

148 Żż. głębokie kończyny górnej (vv. profundae membri superioris) zwane są również żż. towarzyszącymi (vv. comitantes), ponieważ biegną razem z jednoimiennymi tętnicami w liczbie 2 i tworzą dookoła nich pierścienne zespolenia. Analogicznie do naczyń tętniczych mamy: żż. ramienne (vv. brachiales), żż. łokciowe (vv. ulnares) oraz żż. promieniowe (vv. radiales). Na ręce obecny jest łuk żylny dłoniowy powierzchowny (arcus venosus palmaris superficialis) do którego wpadają żż. palcowe dłoniowe (vv. digitales palmares) oraz łuk głęboki (arcus venosus palmaris profundus) otrzymujący żż. śródręczne dłoniowe (vv. metacarpeae palmares).

147 Żż. powierzchowne kończyny górnej (vv. superficiales membri superioris) są liczniejsze od głębokich. Występują między powięzią a skóra, dlatego są przez nią widoczne. Ż. odpromieniowa (v. cephalica) powstaje z sieci żylnej grzbietowej ręki (rete venosum dorsale manus). Następnie przechodzi na stronę dłoniową, biegnie wzdłuż promieniowego brzegu przedramienia, w dole łokciowym tworzy zespolenie z ż. odłokciową przez ż. pośrednią łokcia. Na ramieniu leży w bruździe dwugłowej bocznej (sulcus bicipitalis lateralis), wchodzi między m. naramienny a m. piersiowy większy i po przebiciu powięzi wpada do ż. pachowej. Ż. odłokciowa (v. basilica) biegnie wzdłuż łokciowego brzegu przedramienia, przyjmując w dole łokciowym ż. pośrednią łokcia. Na ramieniu leży w bruździe dwugłowej przyśrodkowej (sulcus bicipitalis medialis), w połowie ramienia przebija powięź i wpada do ż. towarzyszącej t. ramiennej (v. commitans a. brachialis). Ż. pośrednia łokcia (v. intermedia cubiti) biegnie skośnie od ż. odpromieniowej do ż. odłokciowej. Ż. pośrednia przedramienia (v. intermedia antebrachii) biegnie po stronie dłoniowej pomiędzy powyższymi naczyniami; wpada do niej ż. pośrednia odłokciowa i odpromieniowa (v. intermedia basilica et cephalica), obie odchodzące w dole łokciowym. Na ręce krew zbierana jest przez sieć żylną grzbietową ręki (rete venosum dorsale manus); otrzymuje ona krew z łuków żylnych palcowych (arcus venosi digitales), te z kolei zbierają żż. śródręczne grzbietowe (vv. metacarpeae dorsales), a te - żż. międzygłówkowe (vv. intercapitales).

149 Do żył ściennych klatki piersiowej (vv. parietales thoracis) zaliczmy ż. nieparzystą i część jej dopływów. Ż. nieparzysta (v. azygos) stanowi dogłowowe przedłużenie ż. lędźwiowej wstępującej prawej (v. lumbalis ascendens dextra). Następnie przechodzi przez prawa odnogę części lędźwiowej przepony wraz z n. trzewnym większym (n. splanchnicus major), biegnie pozaopłucnowo wzdłuż prawej strony przewodu piersiowego do wysokości Th4-5. Zagina się nad oskrzelem głównym prawym (bronchus principalis dexter) i wpada do ż. głównej górnej tuż przez jej wejściem do worka osierdziowego. Posiada dopływy zebrane w poniższej liście. Ż. nieparzysta krótka (v. hemiazygos) stanowi z kolei dogłowowe przedłużenie ż. lędźwiowej wstępującej lewej. Przechodzi przez lewą odnogę części lędźwiowej przepony, na lewo od części zstępującej przepony. Na wysokości Th7-10 zagina się w prawo za przewodem piersiowym i zwada do ż. nieparzystej. Ż. nieparzysta krótka dodatkowa (v. hemiazygos accessoria) biegnie w dogłowowym przedłużeniu ż. nieparzystej krótkiej. Uchodzi do niej lub bezpośrednio do ż. nieparzystej. Zespala się z ż. ramienno-głowową lewą. Żż. przełykowe (vv. esophageales), oskrzelowe (vv. bronchiales), osierdziowe (vv. pericardiacae), śródpiersiowe (vv. mediastinales) i przeponowa górna (v. phrenica superior) zbierają krew z narządów śródpiersia. Z żż. lędźwiowych - tylko pierwsza i druga (vv. lumbales prima et secunda). Ż. lędźwiowa wstępująca (v. lumbalis ascendens) biegnie poniżej przepony między wyrostkami żebrowymi a m. lędźwiowym większym; wpadają doń ż. podżebrowa (v. subcostalis) oraz żż. lędźwiowe (vv. lumbales). Żż. międzyżebrowe tylne (vv. intercostales posteriores) (IV-XI) zbierają krew ze ścian klatki piersiowej oraz piersiowej części kręgosłupa; otrzymują g. grzbietową (r. dorsalis) ze skóry i mm. grzbietu, g. rdzeniową (r. spinalis) z kanału kręgowego i g. międzykręgową (r. intervertebralis). Żż. kręgosłupa (vv. columnae vertebralis) to sploty kręgowe, żż. podstawno-kręgowe Brascheta (vv. basivertebrales Brascheti) i żż. rdzeniowe (vv. spinales) z opony miękkiej rdzenia. Sploty kręgowe dzielimy na zewnętrzne i wewnętrzne oraz na przednie i tylne. Splot zewnętrzny przedni (plexus venosus vertebralis externus anterior) pokrywa trzony kręgów od przodu, zbierając krew z trzonów i więzadeł. Splot zewnętrzny tylny (plexus venosus vertebralis externus posterior) pokrywa łuki kręgów, zbiera krew z kręgów, skóry i mm. głębokich grzbietu. Sploty wewnętrzne lokują się między dwoma blaszkami opony twardej rdzenia. Splot wewnętrzny przedni (plexus venosus vertebralis internus anterior) leży na wewnętrznych powierzchniach trzonów zwróconych do światła kanału kręgowego. Splot wewnętrzny tylny (plexus venosus vertebralis internus posterior) pokrywa grzbietową stronę kanału kręgowego.

Żż. kończyny dolnej również dzielą się na głębokie i powierzchowne.

152 Żż. głębokie kończyny dolnej (vv. profundae membri inferioris) to żż. towarzyszące (vv. comitantes). Występują i przebiegają podobnie jak jednoimienne tętnice, dlatego mamy: żż. udowe (vv. femorales), żż. podkolanowe (vv. popliteae) oraz żż. piszczelowe przednie i tylne (vv. tibiales anteriores et posteriores). Dalsze rozgałęzienia maja postać analogiczną jak w przypadku kończyny górnej.

151 Żż. powierzchowne kończyny dolnej (vv. superficiales membri inferioris) przebiegają nad powięzią i prześwitują miejscami przez skórę. Ż. odpiszczelowa (v. saphena magna) powstaje w okolicy palucha. Biegnąc w stroną kostki łączy się z położonymi tam sieciami żylnymi, następnie biegnie po przyśrodkowej stronie podudzia. Mija kolano i na udzie wędruje wzdłuż przyśrodkowego brzegu m. krawieckiego. Przewija się przez odnogę dolną rozworu odpiszczelowego (crus inferius hiatus sapheni) i wpada do ż. udowej. Ż. odstrzałkowa (v. saphena parva) biegnie od bocznego brzegu stopy po bocznej stronie podudzia. W okolicy kolana zawija się, przebija powięź i wpada do ż. podkolanowej.

153 Przewód piersiowy (ductus thoracicus) powstaje na wysokości L2 z pnia lędźwiowego prawego i lewego (truncus lumbalis dexter et sinister) - w miejscu połączenia tworzy się rozszerzenie zwane zbiornikiem mleczu (cisterna chyli), położone za aortą na prawo - oraz pnia jelitowego (truncus intestinalis) reprezentującego naczynia chłonne jelita, śledziony, trzustki i części wątroby. Do omawianego przewodu uchodzą również naczynia chłonne kończyny dolnej, miednicy i jamy brzusznej. Przewód piersiowy przechodzi przez rozwór aortowy przepony (hiatus aorticus diaphragmatis), dalej leży na kręgosłupie w tylnej jamie śródpiersia między częścią piersiową aorty a ż. nieparzystą. Na wysokości Th6 skręca w lewo, wędruje między t. szyjną wspólną lewą a t. podobojczykową lewą, następnie na poziomie C7 zagina się w przód i w dół, wpadając ostatecznie do kąta żylnego lewego (angulus venosus sinister). Odbiera ponadto: pień szyjny lewy (truncus jugularis sinister), pień podobojczykowy lewy (truncus subclavius sinister) oraz pień ramienno-śródpiersiowy lewy (truncus brachiomediastinalis sinister).

---