• Socjologia - Ćwiczenia, I semestr

Temat 1. Czym jest socjologia?

Presocjologiczna refleksja nad społeczeństwem i miejscem jednostki w społeczeństwie

Presocjologiczna wiedza o społeczeństwie (wg. Barbary Szackiej) :

1. rewolucja (VI w. p.n.e.) - starożytna Grecja, pojawienie się filozofii, wyodrębnienie porządku człowieka od porządku natury.

2. rewolucja (XVIII w.) - oddzielenie porządku społecznego od polityki (państwo, władca).

3. rewolucja (XIX w.) - systematyczna refleksja nad społeczeństwem, zapoczątkowana przez Comte'a.

4. rewolucja (pocz. XX w. - do dziś) - pojawiają się narzędzia do badania społeczeństwa. Badania empiryczne (ankiety, obserwacje). Metodologia badawcza.

I i II rewolucja - presocjologiczna refleksja

August Comte - wyróżnił 3 fazy dziejów ludzkości w dziele „Metoda pozytywna w 16 wykładach”

1. faza: teologiczna (odw. do mocy nadprzyrodzonych w poznawaniu świata)

2. faza: metafizyczna (odw. do swojego rozumu, myślenie abstrakcyjne)

3. faza: pozytywna (połączenie myślenia spekulatywnego z empirią, poszukiwanie związków przyczynowo-skutkowych)

Refleksja presocjologiczna charakteryzuje się woluntaryzmem (dominuje myślenie "jak powinno być")

Geneza i rozwój socjologii

wg. Szackiej i Comte'a: socjologia istnieje od XIX w. - od momentu powstanie nazwy "socjologia"

A. Comte - w IV tomie "Kursu filozofii pozytywnej", w 1839 r. po raz pierwszy użył pojęcia "socjologia"

wg. Giddensa: narodziny socjologii miały podłoże polityczno-gospodarczo-społeczne:

po 1) rewolucja przemysłowa - eksplozja demograficzna

po 2) myśl oświeceniowa - zwątpienie w autorytet władzy, kościoła, itp.

po 3) zmiana systemów politycznych

Socjologia a inne nauki społeczne

Cechą charakterystyczną nauk społecznych jest to, że nie ma jednego, uznanego paradygmatu.

T. Kuhn: nauki społeczne znajdują się w fazie przedparadygmatycznej.

Przedmiot i metoda socjologii

J. Szczepański "Elementarne pojęcia socjologii"

• socjologia - nauka o zbiorowościach, (o tworzeniu się zbiorowości, ich strukturze i procesach zachodzących w tych zbiorowościach)

• socjologia ogólna: statyka społeczna (nauka o strukturach) i dynamika społeczna (nauka o funkcjonowaniu struktur, procesach i zmianach społecznych)

• socjologia szczegółowa - subdyscypliny (ponad 50)

Wyobraźnia socjologiczna (Charles Wright Mills)

wyobraźnia socjologiczna - Jest to zrozumienie historii i biografii oraz relacji zachodzących między nimi w ramach społeczeństwa.

• rozdział osobistych trosk od publicznych problemów występujących w strukturze społecznej.

• troski - pojawiają się w obrębie charakteru jednostki i w obszarze jej bezpośrednich relacji z innymi. Jest to zagrożenie wartości cenionych przez jednostkę, sprawa prywatna.

• problemy - dotyczą spraw wykraczających poza lokalne środowisko jednostki i poza obszar jej życia wewnętrznego. Jest to zagrożenie wartości cenionych przez ogół, sprawa publiczna.

Socjolobiologia (od 1957 r. Edward O. Wilson "Socjobiologia - nowa synteza") - systematyczne badanie wszystkich gatunków zwierząt, łącznie z człowiekiem, w celu wykrycia zależności między społecznymi zachowaniami a ewolucja danego gatunku. Oznacza to, że różne nasze zachowania społeczne mają swoje biologiczne podstawy.

Fundamentalne zasady socjobiologii (4):

1) pochodzenie od zmodyfikowanych gatunków (myśl ewolucjonistyczna Darwina - neodarwinizm)

2) oparcie na "inclusive fitness" W. Hamiltona - łączna wartość dostosowawcza

• jednostką doboru naturalnego jest pojedynczy GEN (R. Dawkins "Samolubny gen")

• człowiek jest tylko wehikułem genów

• człowiek dąży do zoptymalizowania swojego przekazu (przekazać jak najwięcej swoich genów). Nosicielami kopii tych samych genów są ludzie spokrewnieni ze sobą.

• altruizm krewniaczy - będziemy częściej przejawiać zachowanie altruistyczne wobec ludzi spokrewnionych z nami

3) zasada optymizacji (R. Trivers), czyli altruizm odwzajemniony - zachowujemy się altruistycznie tylko dlatego, bo liczymy na podobne zachowanie w stosunku do nas (nie ma czystego altruizmu!)

4) teoria gier (J. M. Smith) - zasada wet za dwa wety

Temat 2-3. Jaźń, tożsamość, osobowość społeczna.

Koncepcje jaźni w różnych ujęciach teoretycznych. Jaźń a tożsamość.

jaźń [w nauce] - zdolność jednostki do postrzegania siebie i jednocześnie zdolność do postrzegania reakcji otoczenia społecznego na swoją osobę

jaźń [wg. słownika] - świadomość własnej osobowości

Charles H. Cooley [XIX/XX] - wprowadza pojęcia "grup pierwotnych"

• wprowadza pojęcie "jaźni odzwierciedlonej", czyli jaźni społecznej - "jak ja postrzegam reakcję otoczenia na mnie", funkcjonuje na dwóch płaszczyznach - ciała i psychiki

tożsamość [wg. słownika] - świadomość własnych cech i odrębności, świadomość siebie, w matematyce - równoważność

tożsamość [wg. Giddensa] - są to cechy wyróżniające jednostki lub grupy, które określają kim lub czym ta jednostka jest i co jest dla niej ważne.

tożsamość jednostkowa [self-identify]

wg.Giddensa - ciągły proces samorozwoju jednostki i definiowania samego siebie, w którym to procesie wykształcamy poczucie samego siebie i swojego stosunku do otaczającego nas świata.

wg. Eriksena - stabilny zespół autodefinicji jednostki potwierdzony przez jej otoczenie społeczne.

Jaźń a tożsamość: pojęcie jaźni zawiera się w pojęciu tożsamości. Tożsamość bez jaźni np. tożsamość narodowa

Teorie jaźni

G. H. Mead - interakcjonizm symboliczny

jaźń- dyspozycja psychiczna jednostki pozwalająca jej na wschodzenie w interakcje symboliczne i z otoczeniem i kształtowaniem jaźni

interakcja symboliczna - poprzez symbole, język ma zasadnicze znaczenie dla wymieniania symboli

3 fazy rozwoju jednostki wg Meada:

1. faza - naśladownictwa (do 2.5 roku życia)

2. faza - gry, myślenie abstrakcyjne, wyobraźnia (operowanie przemiotami symbolicznymi)

3. faza - gry wspólnej, myślenie nie tylko abstrakcyjne ale też wchodzenie w interakcje z otoczeniem (gry zespołowe)

Pełna świadomość ma miejsce, gdy jesteśmy w stanie odróżnić ja podmiotowe od ja przedmiotowego:

Ja podmiotowe ("I") - nieuspołecznione, prywatne potrzeby i pragnienia

Ja przedmiotowe ("me") - uspołecznione, narzucane przez społeczeństwo

Koncepcja Meada rozwinięta przez Herberta Blumera: Ja podmiotowe to "filtr" między naciskiem społecznym a nami samymi. Jednostka jest manipulatorem, "upiększa" rzeczywistość społeczną.

Anthony Giddens "Refleksyjność i jaźń"

Refleksyjność to proces samodefiniowania

Co wpływa na współczesny kryzys tożsamości? Reflesywność - naiwna wiara w systemy eksperckie. Nauka wkracza w nasze życie, ale niczego nie wyjaśnia.

Społeczeństwo a charakter społeczny jednostki (David Riesman "Samotny tłum")

Riesman wyróżnił 3 typy społeczeństw:

1. społeczeństwo tradycyjne - równowaga pomiędzy liczbą zgonów i urodzeń, wysoki potencjał wzrostu

2. społeczeństwo wewnątrzsterowne - dalej wysoki potencjał wzrostu, spadek liczby zgonów

• socjalizacja na zasadzie tego, co rodzice mówią

• wewnętrzny żyroskop - wartości, którymi kieruje się w życiu jednostka decydują o jej postępowaniu

• "ucieczka" do "nowego świata", postawa moralnego oburzenia lub moralizatorsko- reformatorska (w polityce)

3. społeczeństwo zewnątrzsterowne - utrzymanie zmniejszonej liczby zgonów ale też mniejsza liczba urodzeń

• niepokój, duży nacisk na poczucie jaźni odzwierciedlonej (jak mnie widzą inni)

• dystans wobec spraw politycznych

• człowiek wie co lubi, ale nie wie, czego chce

• jednostka skupiona na afiliacji (związkach międzyludzkich)

Demografia warunkuje charakter społeczny jednostki.

Florian Znaniecki „Ludzie teraźniejsi a cywilizacje przyszłości”

Pojęcie osobowości społecznej ściśle wiąże się z terminem osobowości kulturowej.

Osobowość kulturalna to działania człowieka, które spełnia biorąc udział w systemach kulturalnych istniejących w ramach danej cywilizacji. Analizując osobowość kulturalną należy wziąć pod uwagę pewne układy tworzące razem system.

Fragmentaryczne dziedziny wiedzy ( biologicznej, matematycznej itp.) tworzą między sobą sieć zależności i wpływów, które razem można traktować jako jeden kompleks dynamiczny, który wyznacza osobowość poznawczą danego człowieka

• -między różnymi czynnikami, które na pozór wydają się odmienne, głównie w kontekście kulturowym zachodzić mogą wzajemne powiązania.

• pewne etapy życia społecznego mogą dominować np. religia i wywierać decydujący wpływ na pozostałe wartości estetyczne, moralne

Osobowość społeczna jest przedstawiana jako część konkretnej osobowości kulturalnej człowieka, której źródłem i podstawą jest jego uczestnictwo w unormowanych systemach społecznych. Osobowość społeczna kształtuje się pod wpływem innych ludzi dzięki sieci wzajemnych oddziaływań i relacji społecznych.

Człowiek przy pomocy innych uczy się rozwijać swoją osobowość społeczną, kształtując siebie jako istotę społeczną.

Osobowość społeczna jest zależna od wielu czynników m.in. ról społecznych odgrywanych w społeczeństwie, w którym człowiek wyrósł. Ogromny wpływ na osobowość społeczną ma osobowość poznawcza, gdyż kultura wymaga od człowieka posiadania pewnych informacji i wiedzy niezbędnych do sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie. Posiadane wiadomości i wiedza, jej wykorzystanie i sposoby zdobywania są często wyznacznikiem oceny środowiska społecznego. Szczególnie w ekonomii podkreśla się, że sposób, w jaki zdobywa

Z pojęciem osobowości społecznej wiążą się ściśle takie terminy jak kręgi społeczne czy wzór osobowy

Ludzkie życie przebiega w obrębie kręgów społecznych, które wywierają wpływ na socjalizację jednostki. Człowiek podczas styczności z otoczeniem społecznym staje się obiektem zainteresowania innych ludzi, w ten sposób rozwijają się kręgi społeczne.

Krąg społeczny powstaje wtedy, gdy człowiek, który jest obiektem zainteresowania innych, połączony jest z innymi unormowanymi stosunkami społecznymi i otoczenie społeczne, które interesuje się jednostką wymaga od niej aby zachowywała się zgodnie z przyjętymi powszechnie wymogami

Przykłady kręgów społecznych: kręgi zawodowe, rodzinne, sąsiedzkie, klasowe

Wielkość kręgu społecznego zależy od pełnionej roli społecznej. Natomiast socjalizacja jest to proces uczenia się, dzięki któremu człowiek staje się istotą społeczną, człowiekiem społeczeństwa i reprezentantem określonej kultury. Jest to proces stawania się takimi, jakimi chce nas mieć nasze otoczenie społeczne

rola osobista - wzór osobowy, według którego jednostka i krąg ujmują i kształtują jego osobę, który jest narzucony mu i przyjęty przez nią jako jej indywidualna rola w danym kręgu

osoba społeczna - indywidualny człowiek w określonej roli osobistej, którą faktycznie odgrywa w odpowiednim kręgu społecznym

dążności osobotwórcze - dążności do kształtowania własnej osoby według danego wzoru osobowego

wzór osobowy:

• jaźń odzwierciedlona - osobnik ujęty tak, jak przedstawia się sobie samemu, gdy uświadamia lub wyobraża sobie, że jest przedmiotem zainteresowania pewnego kręgu społecznego; powstaje u osobnika w związku z odbiciem tego przedstawienia, które w jego mniemaniu inni ludzie o nim mają

• ciało - wygląd zewnętrzny, akcenty kładzione są na te cechy, na które uwagę zwraca otoczenie

• psychika - zachowanie otoczenia wskazuje, jakie cechy psychiczne ważne są w danej roli społecznej

• stan socjalny - całokształt tych praw, które osobnikowi przyznaje i stara się zapewnić dany krą społeczny, bądź z własnej inicjatywy, bądź działając z ramienia i pod kontrolą większej wspólnoty lub grupy; prawom tym odpowiadają obowiązki względem osobnika ze strony uczestników kręgu, których wykonywania krąg od nich wymaga

• stanowisko moralne - prawo (obyczajowe lub ustawowe) osoby społecznej do tego, by być traktowaną jako mniej lub więcej ważny przedmiot czynnych obowiązków moralnych, prawo wymagania, aby uczestnicy kręgu w postępowaniu względem niej objawiali czynnie pozytywne dążności społeczne

• ważną rolę odgrywa hierarchia stanowisk

• pozycja ekonomiczna - przyznane osobnikowi przez dany krąg społeczny prawo do utrzymywania bytu moralnego na pewnym poziomie

• sfera bezpieczeństwa - wszystkie te wartości człowieka, które dany krąg społeczny uznaje za słusznie do niego należące i które chroni od uszkodzenia przez ujemne działanie innych

• sfera prywatności - wszystkie te czynności osobnika, które dany krą świadomie wyłącza z zakresu regulacji społecznej, traktuje jako sprawy ściśle osobiste, „prywatne”

• funkcja społeczna - ogół obowiązków, jakie osoba posiada w danym kręgu społecznym

• zadanie rzeczowe - zobowiązanie do brania określonego udziału w pewnych systemach kulturalnych, wspólnych danej osobie i kręgowi

• aktywność moralna osoby - osobiste stosunki między daną osobą a uczestnikami jej kręgu z osobna lub razem

• indywidualistyczna - osoba ma obowiązki wobec jednostek z kręgu

• zespołowa - osoba ma obowiązki względem całego kręgu

• znaczenie życiowe - wpływ, jaki odgrywanie przez danej roli wywiera:

• na jego własne życie (znaczenie subiektywne)

• na życie kulturalne i społeczne jego środowiska (znaczenie obiektywne)

typy biograficzne - osoby ukształtowane w wieku wychowawczym głównie pod wpływem określonej klasy kręgów:

• ludzie dobrze wychowani - największy wpływ kręgów wychowawczych

• ludzie pracy - największy wpływ kręgów pracy

• ludzie zabawy - największy wpływ kręgów zabawy

• inne typy biograficzne:

• ludzie biograficznie przeciętni - brak przewagi wpływu jednego kręgu czy jednej dążności

• ludzie zboczeńcy - biografie nie podpadają pod żadną z powyższych klas

Turowski "Małe struktury społeczne" Teorie społeczne:

1. teoria organicystyczna (Platon, H. Spencer)

• systemem pierwotnym jest społeczeństwo

• jednostka- część większej całości

• społeczność tylko jako całość ma cele, istnieje sama z siebie

• -jednostka sens istnienia uzyskuje przez pełnienie funkcji w społeczeństwie

2. teoria nominalistyczna/umowy społecznej (Demokryt, Locke, Hobbes, Rousseau)

• całości są tworem ludzkiego umysłu

• społeczność jest sumą jednostek

• tworzyć ją może tylko umowa dotyczącą zaniechania lub podejmowania jakiś czynności; nie powstaje jednak żadna nowa całość

3. teoria funkcjonalistyczna (P. Serokin, św. Augustyn, św. Tomasz)

• społeczeństwo nie jest bytem substancjonalnym, są nim ludzie, którzy społeczeństwo tworzą

• społeczności istnieją realnie, są odrębnymi całościami

• więzi łączące ludzi w społeczeństwie to więzi duchowe

• osoby ludzkie tworzą społeczność aby przez nią uzyskać pełnię człowieczeństwa

• jednostki mają uprawnienia i obowiązki względem tworzonych przez siebie grup

Temat 4. Interakcje i role społeczne.

Pojęcie roli społecznej

Opracowaniem pojęcia roli społecznej po raz pierwszy zajął się Mead. Jego pracę kontynuował jego uczeń R. E. Parker - wymyślił i opracował termin roli społecznej. Zbadaniem teorii roli społecznej na gruncie europejskim zajął się G. Simmel.1920 - 1939 intensywne badania nad koncepcją roli społecznej.

rola społeczna → zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją w społeczeństwie

Trzy elementy konstrukcyjne roli:

• zachowania nakazane

• zachowania zakazane

• margines swobody *(poszczególne role różnią się szerokością marginesu swobody)

Dwa kierunki zainteresowania rolą społeczną przez socjologów:

1) instrumentalno - strukturalne: to zainteresowanie rolami jako czynnikami porządkującymi rzeczywistość społeczną i składnikami struktury społecznej

• metafora rafy koralowej (J. Szmatka), zbiór ról jest jaka rafa, która wyznacza ramy i strukturę społeczną

• Robert Merton - z każdą pozycją związana jest nie jedna rola, ale cały ich zespół ( pojęcie zespołu ról)

2) funkcjonale (interakcyjne): role społeczne pojmowane są nie jako coś gotowego i z zewnątrz narzucanego człowiekowi, ale jako coś, co wciąż powstaje w procesach międzyosobniczych interakcji

• Zwolennicy tego podejścia zwracają uwagę nie na to, jakie role są, ale na to, jak są odgrywane (Erving Goffman)

• Zachowania niewerbalne - miny, gesty itp.

Rola społeczna a osobowość:

• osobowość człowieka ma wpływ na sposób odgrywania roli

• człowiek ucząc się ról czyni je elementami struktury własnej osobowości

• wpływ odgrywanych ról na osobowość jest silniejszy niż wpływ osobowości na role

Jacek Szmatka "Rola społeczna i struktura ról"

1. Jak rola społeczna ma się do innych elementów struktury społecznej?

Rola społeczna leży na przecięciu układów : pozycji społecznej (wynika ze struktury społecznej grup), osobowości społecznej (dyspozycja do zachowania się) i statusu społecznego (wynika ze stratyfikacji grup).

pozycja - zbiór norm, praw i obowiązków, które są przypisywane do danej roli społecznej

status - ranga wynikająca z prestiżu, miejsca w stratyfikacji społecznej

2. Wewnętrzna struktura roli - jak jest zbudowana?

Struktura roli:

• struktura grupy (strukturalnie narzucane nakazy roli) - ułatwienia roli i dylematy roli

• jednostka (osobowościowa definicja roli) - koncepcje roli, odegranie roli

ułatwienia roli: określają czynniki natury technicznej, aksjologicznej, a przede wszystkim kulturowej, które powodują, że pewne normy wchodzące w skład nakazów i wymogów roli są szczególnie łatwo zauważalne (np. katedra w auli - ułatwienie dla wykładającego)

dylematy roli - problematyczne kwestie związane z rola (np. czy wykładowca może przyjąć zaproszenie grupy studenckiej na piwo)

koncepcje roli - to, co jednostka już przyjęła z norm i wartości płynących ze struktury roli (np. student - czy należy czytać na każde zajęcia?)

odegranie roli - sposób w jaki jednostka się zachowuje

Role distance (rozłam w roli)

I typu - konflikt pomiędzy strukturalnie narzuconymi nakazami roli a osobowością definicyjną roli (wstęp do rozłamu II typu). Jeżeli internalizuje się rozłam I typu, to nie dochodzi do rozłamu II typu.

II typu - różnicą między koncepcją roli a jej odegraniem (ktoś zachowuje się inaczej niż to sobie zinternalizował)

Cechy roli: podstawowe (odróżniają jedną rolę od drugiej), wystarczające (nie są podstawowymi, ale ich brak odbija się na tych, którzy tę rolę odgrywają), peryferyjne (gdy ich brak, nie pozbawiają roli jej istoty)

wewnętrzna stratyfikacja roli jednostki - jednostka wew. porządkuje nakazy i zakazy, nadając im określoną wagę

autonomia jednostki:

• strukturalna (dotyczy tylko jednostki) - jednostka manipuluje wew stratyfikacją roli, dzięki czemu uzyskuje względną niezależność od nacisków strukturalnych

• funkcjonalna (dotyczy jednostek i grup) - uniezależnienie się jednostki lub grupy od jednostek lub grup z którymi znajduje się w bezpośredniej interakcji. →tu można zerwać strukturę

Oba rodzaje autonomii można osiągnąć w toku rozłamu w roli lub scalenia jednostki z rolą społeczną

Zespół ról

konflikt ról → różne role wymagają w tym samym czasie sprzecznych ze sobą zachowań

1. mechanizmy indywidualne rozładowywania napięć i konfliktów w zespołach ról: oddzielenie, przenoszenie, rozgraniczenie, ograniczenie

2. mechanizmy strukturalne rozładowywania napięć i konfliktów w zespołach ról:

• nierówna ważność statusów w zespole ról,

• usunięcie z pola widzenia osób uwikłanych w zespół ról, czyli członków zespołu ról, aktywności (czy przynajmniej niektórych jej sfer) związanej z pełnioną rolą

• Członkowie zespołu ról mogą dojść porozumienia w celu wyeliminowania sprzecznych nacisków i oczekiwań wobec jednostki

Interakcja i rola w koncepcji dramaturgicznej (Erving Goffman)

Interakcja społeczna (wg. B. Szackiej)- wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch lub więcej jednostek. Rodzaje:

• niezogniskowana- rodzaj komunikacji interpersonalnej, która istnieje dzięki temu, że uczestnicy znajdują się obok siebie. Dwie obce osoby lustrują się nawzajem i modyfikują własne zachowania.

• zogniskowana - osoby wchodzące w interakcję zakładają, że dzięki niej będą mogły realizować własne cele

J. Turner (Socjologia, koncepcje i zastosowanie)

Trójelementowa definicja interakcji (wg. G.H Meada):

istotą interakcji jest wysyłanie przez organizmy funkcjonujące we własnym środowisku, sygnałów i gestów, które określają jego sposób działania. Interakcja zachodzi wówczas, gdy:

• jeden organizm wysyła znaki, wykazując aktywność w swoim środowisku

• inny organizm widzi te znaki i reagując na nie, zmienia swój sposób postępowania, wysyłając zarazem swoje sygnały

• pierwszy organizm rozpoznaje owe sygnały i zmienia pod ich wpływem swoje działanie.

Znaki i gesty są najistotniejszym nośnikiem interakcji

E. Goffman "Człowiek w teatrze życia codziennego"

Według koncepcji dramatrurgicznej każda interakcja to teatralne przedstawienie. Jesteśmy zaraz widzami i aktorami, gramy przygotowane za kulisami role, wśród różnych dekoracji i rozmaitych rekwizytów. W przedstawieniu obowiązuje zasada kontroli informacji - najwięcej ukryć z tego, co niewygodne,a przedstawić to, co się chce. Jednocześnie jednostka dąży do tego, by zdemaskować partnera i ujawnić jego grę. Reguła demaskacji - nie ufać temu, co kontrolowane.

interakcja - wzajemny wpływ jednostek znajdujących się w swojej bezpośredniej fizycznej obecności na swe postępowanie

Jednostka działa tak, by w sposób umyślny lub mimowolny „wyrazić” siebie, a inni pozostają pod jakimś jej wrażeniem. Na wyrazistość jednostki (też zdolność wywierania wrażenia) składa się

• Wrażenie jakie ona przekazuje (gives) - wrażenia werbalne lub jego substytuty

• Wrażenie, które wywołuje (gives off) - komunikacja niewerbalna, trudniejsza do kontrolowania

Czasem tradycje związane z pełnieniem danej roli społecznej prowadzą jednostkę do przekazywania starannie obmyślonego wrażenia określonego rodzaju, choć nie jest ona ani świadoma, ani nieświadomie nastawiona na wywieranie takiego przekazu

podstawowa asymetria procesu komunikacyjnego to:

• jednostka działająca przypuszczalnie jest świadoma tylko jednego aspektu komunikowania się z innymi, podczas gdy obserwatorzy są świadomi obu

rola społeczna- deklaracja praw i obowiązków przypisanych danej pozycji społecznej - obejmuje jedną lub więcej ról granych przez wykonawcę przed publicznością tego samego rodzaju lub przez publicznością złożoną z tych samych osób

definicja sytuacji - polega na określeniu przez aktorów ich orientacji wobec danej sytuacji w dyspozycji do działania w niej

scena - miejsce, gdzie ludzie świadomie kontrolują gesty i manipulują nimi, by wywołać pożądane przez siebie odpowiedzi innych- takie, które podtrzymają ich wyobrażenie o sobie i odpowiadają normatywnym wymaganiom danej sytuacji.

kulisy - miejsce, gdzie ludzie trochę się odprężają i mogą pozwolić sobie na prywatność w towarzystwie, które wie, czego wymaga od nas wyjście na scenę.  

Według Goffmana, większość interakcji spędzamy na przemieszczaniu się pomiędzy sceną a kulisami. Podział życia i interakcji na scenę i kulisy pozwala na utrzymanie porządku społecznego (scena) oraz na odprężenie i częściowe odstresowanie się (kulisy). 

rekwizyty interakcji:

• nasze ciało oraz jego układ, komunikacja niewerbalna

• przedmioty umieszczone w przestrzeni

• ubranie

etnometody lub metody środowiskowe (Harold Garfinkel) - nie do końca uświadomione ale przestrzegane przez nas rytuały interakcyjne, wykonywane mechanicznie, np. rytualne zwroty

• np. technika et cetera: nie kwestionujemy tego, co oczywiste, oraz zakładamy (niepodważalnie), że pewne doświadczenia życiowe są nam wszystkim wspólne.

wandalizm interakcyjny - celowe łamanie istotnych, niepisanych reguł codziennej interakcji między uczestnikami tej interakcji.

ramy interakcji - tworzymy symboliczne ramy za pomocą gestów wskazujących, co jest istotne a co nie w danej interakcji:

• „ Chciałbym porozmawiać z tobą prywatnie” - interakcja umieszczona w sposób specjalny

• „ Nie chcę o tym mówić”- potencjalny temat interakcji zostaje umieszczony poza ramą.

Ramy tworzy się w różny sposób:

• określone wypowiedzi- „przejdźmy teraz do interesów”; „boli mnie głowa”; „musimy porozmawiać”

• inne gesty i rekwizyty

• dystans fizyczny pomiędzy osobami wchodzącymi w interakcję

• postawa, czy pozycja ciała

Każda interakcja może mieć kilkukrotnie zmieniane ramy- np. od plotkowania na tematy ogólne do rozmowy o pracy, potem przejście do osobistych zwierzeń i znowu powrót do plotkowania na tematy ogólne.

Bez ram interakcje wymagałyby dużo wysiłku. W naszych zasobach przechowujemy także informacje o znaczeniu gestów w określonych i zmieniających się ramach, dzięki czemu możemy z łatwością określać, co w danej sytuacji jest istotne i odpowiednie, a następnie iść dalej bez zbyt wielu przygotowań. 

uogólniony inny

Przyjmowanie roli uogólnionego innego polega na wchodzenie w role osób nieobecnych, które personifikują wartości kulturowe i przekonania. Włącza nas to w kulturę ogólną lub w jakąś subkulturę. Przyjmujemy punkt widzenia jakiejś większej grupy ludzi, nie wyróżniając z niej (lub nawet nie znając) żadnej konkretnej osoby, która by uosabiała ten punkt widzenia. Mamy ogólną wiedzę na temat tego, czego oczekuje taka grupa odniesienia i dopasowujemy do tego nasze zachowanie.

Temat 5. Socjalizacja

B. Szacka "Wprowadzenie do socjologii"

socjalizacja (wg. Malewskiej) → złożony wielostronny proces uczenia się, który sprawia, że człowiek z istoty biologicznej staje się istotą społeczną (przynależną do określonego społeczeństwa i kultury). Nie jest to proces samoistny.

Proces socjalizacji

W toku socjalizacji człowiek poznaje i przyswaja sobie:

ü Umiejętności, które leżą u podstaw wszelkich interakcji społecznych, takie jak znajomość społecznie konstruowanych systemów znaczeń, zdolność rozumienia znaków, w tym języka oraz symboli.

ü Normy i wzory zachowań (zespoły norm); uczy się, jak zachowywać się w określonych sytuacjach i jak te sytuacje rozpoznawać

ü Wartości

ü Umiejętności posługiwania się rozmaitymi przedmiotami

Trzy mechanizmy socjalizacji:

• wzmacnianie - wynagradzanie i karanie

• naśladowanie - podejmowanie wzorców

• przekaz symboliczny - pouczenia słowne otoczenia oraz teksty pisane

Rodzaje socjalizacji:

1. socjalizacja pierwotna (socjalizacja początkowa):

• znaczący inny: silna więź emocjonalna powoduje przestrzeganie narzuconych przez niego norm (tu przejmowanie sposobu widzenia, wartości, postaw i wzorów zachowania od rodziców)

• odbywa się w okresie dzieciństwa, jednostka staje się członkiem społeczeństwa

• wzory zachowań i podstawowe role społeczne

• kształtowanie osobowości społecznej

• pod koniec pojawia się „uogólniony inny”; odkrycie ogólnospołecznych reguł - internalizacja

2. socjalizacja wtórna:

• uogólniony inny: brak więzi emocjonalnej, ale przyswajanie sobie ogólnospołecznych reguł ("bo tak trzeba")

• jednostka myśli w kategoriach "my"

• internalizacja norm i wartości

• kształtuje się osobowość kulturalna (modalna)

3. resocjalizacja: naśladowanie mechanizmów socjalizacji pierwotnej; cel: przemiana człowieka, wymazanie ze świadomości dotychczasowych treści i wprowadzanie nowych; przekształcenie obrazu świata i siebie samego, silnie nacechowana emocjonalnie

u Tillmana: socjalizacja trzeciorzędowa - socjalizacja w wieku dojrzałym

socjalizacja alternatywna - świadomy bunt przeciwko zastałym normom i próba tworzenia nowych (wszelkie subkultury)

kontrsocjalizacja - może być świadoma lub nieświadoma, wdrażanie się do ról negatywnych

socjalizacja odwrotna - młodsze pokolenia uczą starsze (np. dziecko uczy rodzica obsługi komputera)

internalizacja → najważniejszy aspekt socjalizacji, proces uwewnętrznienia przez jednostkę elementów rzeczywistości społecznej (wartości, normy, role, sposoby zachowania się oraz interpretacji świata) właściwych rodzinie, grupom społecznym, społeczeństwo, którego jest członkiem; zinternalizowane treści uznaje ona za swoje własne, obiektywne i obowiązujące

Temat 6. Małe grupy społeczne

Grupa społeczna - zbiór dwóch (Turowski, J. Wiatr) lub trzech osób (Jan Szczepański), którego członkowie współdziałają ze sobą w celu zaspokajania własnych potrzeb i osiągania postawionych sobie celów.

Elementy konstytutywne grupy społecznej (wg Turowskiego)

1. pewna liczba osób

2. funkcje, wartości i cele grup

3. więź społeczna w grupie

4. organizacja wewnętrzna grupy

5. komunikacja w grupie społecznej (wynika z pkt 4.)

prawo Parkinsona - Liczba osób w jakimkolwiek zespole pracowniczym ma tendencję wzrostową, niezależnie od ilości pracy, jaką trzeba wykonać. Rozrost grupy nie jest funkcjonalnie uzasadniony (dla grupy formalnej, zadaniowej - liczba graniczna wynosi 1000).

Funkcje grup - to co grupa faktycznie wykonuje

• jawne - to co wynika z działalności grupy

• ukryte - nie pokrywają się z wartościami danej grupy, często nieuświadomione przez członków grupy

Cel grupy - może być wspólny lub podobny

Więzi społeczne

stanowisko ogólne

1) koncepcje integracyjne (J. Szczepański) więzi społecznych - więzi społeczne utożsamiane z całą strukturą grupy

stanowiska szczegółowe

2) postawa (Ossowski) elementy: kognitywny (co wiemy), afektywny (co czujemy), behawioralny (co robimy)

3) pojęcie stosunku społecznego (J. Szczepański): co najmniej 2 osoby, przedmiot stosunku, narzucone sposoby zachowania

4) P. Rybicki - osoba uczestniczy w życiu grupowym ale nie podziela jej wartości

Organizacja wewnątrzgrupowa

• Szczepański: struktura - budowa, organizacja - działanie

• Turowski sprowadza organizację grupy do instytucji grupowej

Modele komunikacji wewnątrzgrupowej: kołowy, łańcuch, koncentryczny, hierarchiczny

Grupa wtórna

• względnie mała trwałość

• duża liczebność

• tworzone są dla osiągnięcia określonego celu,

• formalny i rzeczowy typ więzi,

• komunikacja między członkami grupy ma charakter nieosobowy (np. partie polityczne).

Grupy tego typu przeważają w społeczeństwie przemysłowym i poprzemysłowym.

Grupa pierwotna — grupy społeczne do której jednostka wchodzi w procesie socjalizacji pierwotnej. Przykładem takiej grupy jest rodzina. Grupy pierwotne są zazwyczaj grupami małymi, posiadają względna trwałość, charakter kontaktów jest niewyspecjalizowany (na cechy te wskazywał Charles Cooley).

Pojęcie grupy pierwotnej wprowadził do socjologii amerykański socjolog Charles Horton Cooley, jeden z pierwszych przedstawicieli tej dyscypliny w USA. Według jego definicji grupa pierwotna to grupa odznaczająca się ścisłym zespoleniem jednostek poprzez stosunki osobiste i współpracę. Wskazał pięć cech grupy pierwotnej:

1. względna trwałość,

2. bezpośrednie kontakty,

3. mała liczebność,

4. niewyspecjalizowany charakter kontaktów,

5. względna zażyłość uczestników.

Cooley przedstawił trzy typy małych zbiorowości społecznych, które zaliczył do grup pierwotnych:

• rodzina - grupa oparta na stosunkach pokrewieństwa,

• dziecięca grupa zabawowa - grupa oparta na stosunkach przyjaźni

• społeczność lokalna - grupa oparta na stosunkach sąsiedzkich.

Z perspektywy biologii ewolucyjnej małe grupy o charakterze grup pierwotnych stanowią naturalne środowisko człowieka. Przez tysiąclecia istnienia gatunku ludzkiego były forma organizacji społecznej, która zapewniała człowiekowi przetrwanie. Do uczestniczenia w takich grupach zaprogramowała nas ewolucja i potrzeba ta jest naszym dziedzictwem ewolucyjnym.

grupa ekskluzywna jest to typ grupy społecznej, do której przynależeć mogą jednostki spełniające odpowiednie kryteria przynależności. Ekskluzywność grupy wzrasta wraz z trudnością zdobycia odpowiednich referencji. Często kryterium uwzględnianym przy rekrutacji nowych członków jest ich pochodzenie np. arystokratyczne, a więc wynikające ze statusów przypisanych jednostek. Mogą to być grupy oparte na statusach osiąganych np. różnego rodzaju stowarzyszenia himalaistów, przedsiębiorców itd.

grupa inkluzywna jest to typ grupy społecznej przeciwstawny wobec grupy ekskluzywnej. Członkiem tego typu grupy może być każda osoba, nie są tutaj istotne żadne kryteria klasyfikacyjne. W rzeczywistości taki czysty model rzadko jest spotykany, można jednak mówić o grupach, które do takiego modelu się zbliżają i umożliwiają uczestnictwo bez konieczności zdobywania specjalnych kwalifikacji lub referencji.

zbiór społeczny → pewien ogół osób wyróżnionych na podstawie cechy wspólnej przez obserwatora zewnętrznego (bez względu na to czy ludzie uświadamiają sobie posiadanie tej cechy; osoby te nie muszą być połączone więzią)

kategoria społeczna → ogół osób wyróżnianych na podstawie cechy wspólnej, ważnej społecznie (inaczej grupy statystyczne)

zbiorowość społeczna → dowolne skupienie ludzi, w którym wytworzyła się i utrzymuje, chociażby przez krótki czas pewna więź społeczna

• zaliczamy do niej: grupy społeczne, klasy i warstwy społeczne, społeczeństwo, społeczeństwo globalne, grupy celowe, naród

środowisko społeczne → układ przedmiotów i innych organizmów żywych, które otaczają człowieka i wywierają jakiś wpływ na procesy zachodzące pod naskórkiem jego organizmu. Dwie definicje środowiska społecznego:

subiektywna - pewien zestaw przedmiotów, który znajduje się poza organizmem, ale na ten organizm oddziałuje

obiektywna - wszystko to, co znajduje się poza organizmem, niezależnie od tego, czy wywiera na ten organizm wpływ czy nie

wspólnota/społeczność - zbiorowość połączona dość silnie więzią społeczną, terytorialna, która zaspokaja własne potrzeby (np. wieś), zbiorowość terytorialna, w ramach której członkowie mogą zaspokajać swoje podstawowe potrzeby i wskutek tego zbiorowości tego typu mogą być względnie samowystarczalne, a czasem nawet względnie odizolowane

• społeczności są zazwyczaj stosunkowo niewielkie, występuje w nich więź sąsiedzka

Czynniki istotne dla powstania grupy:

• organizacja wewnętrzna, formy kontroli i wzory działania

• wartości niezbędne do funkcjonowania: ośrodek skupienia, symbole, idee wyrażające cele i przedmioty materialne

• niezbędne jest poczucie przynależności do grupy (poczucie „my-oni”), świadomość „my” - u Znanieckiego „współczynnik humanistyczny”

• „zasada odrębności” - to, co różni grupę od innych grup i zbiorowości, i co członkowie uważają za podstawę cech wyróżniających ich od członków innych grup

Organizacja wewnętrzna grupy:

Każda grupa stawia swoim członkom różne wymagania i wymaga przystosowania się do jej wartości:

• wzór fizyczny (pozytywny - cechy wymagane lub negatywny - cechy niepożądane) - wygląd zewnętrzny lub negatywne określenie, jaki człowiek nie powinien być

• wzór moralny - zespół cech moralnych, jakie członek powinien przejawiać w swoim postępowaniu - jego naruszenie spotyka się z surowszą represją niż naruszenie wzoru fizycznego

grupy celowe → grupy, które zostały organizowane planowo dla realizacji tylko jednego celu lub jednej grupy celów i w których istnieje tylko więź sformalizowana ze względu na osiągnięcie danego celu (brak więzi osobistej, uczuciowej, dominuje więź rzeczowa i stosunki oparte na stycznościach rzeczowych)

Atrybuty:

• charakter kontraktowy

• atmosfera impersonalności

• silnie zhierarchizowana

• posiada wyodrębnioną strukturę

Powstawanie grup celowych:

• potrzeby ludzkie i dążenie do ich zaspokojenia

• przekształcenie się potrzeb w interesy

• interesy przekształcają się w cele (konkretyzacja interesu)

• kolejne realizacje celów są etapami na drodze realizacji interesów

Więź w grupach celowych:

• charakteryzuje się istnieniem rozbudowanego systemu instytucji i urządzeń sformalizowanych, pozwalających na współpracę ludzi, którzy nie spotykają się bezpośrednio, którzy są zainteresowani tylko tymi cechami innych członków, które są potrzebne dla osiągania założonych celów, i które pozwalają kierować dążeniami i działaniami członków w sposób koordynujący ich działania dla osiągania założonych celów

• organizacja musi prowadzić do wytworzenia hierarchii, kierownictwa, sformalizowanych form stosunków regulujących podział pracy i ustalający zasady kierownictwa

• wytworzenie „atmosfery impersonalności”, tzn. sposobu załatwiania spraw w sposób sformalizowany, określony przepisami w imię efektywności, uniezależniony od ingerencji osobistych postaw i dążeń indywidualnych członków

Tendencje w grupach celowych (czyli imperatyw organizacyjny):

• tendencja do jedności, do jednoczenia się, konsolidacji zrzeszeń pokrewnych czy podobnych

• tendencja do koordynacji i centralizacji

• powstanie kategorii wyspecjalizowanych kierowników, ekspertów, organizatorów i techników wyspecjalizowany w wykonaniu zadań technicznych, w kierowaniu zrzeszeniem i osiąganiu wysokiej efektywności

• powstanie zamkniętej grupy wysokiego kierownictwa stojącego na czele, odrywanie się kierownictwa od mas

J. Szmatka - człowiek łączy się grupy bo tak mu każe natura

struktura socjometryczna małej grupy - typowy układ wzajemnych sympatii, antypatii lub obojętności, jakie występują pomiędzy członkami grupy. Powstaje w wyniku oddziaływania ludzi na siebie. Pozwala na opis grupy z punktu widzenia jej dynamiki. Wyróżniamy dwa rodzaje struktur socjometrycznych:

• struktury niescentralizowane (np. cykl, łańcuch )

• scentralizowane (np. gwiazda: jedna osoba zajmująca pozycję centralną, pozostałe - peryferyjną).

Struktura socjometryczna jest afektywna, oparta na uczuciach i emocjach w grupie.

Czynniki wpływające na kształtowanie się grupy socjometrycznej:

• potrzeba emocjonalna

• potrzeba bliskości

• podobieństwo postaw

• relacje wymiany : potrzeba nagradzania i satysfakcji;

H. Kellerman - podział grup ze względu na charakter głębokiej struktury punitywnej

1. ekstrapunitywne (np. grupy nazistowskie) - charakter antagonistyczny, mocno zhierarchizowane, wewnętrzna spójność wymuszona metodą kozła ofiarnego, ekspansywne

2. intrapunitywne (np. sekty) - wewnętrzna spójność dzięki metodzie kozła ofiarnego, ale skierowanej do wewnątrz (silna wewnętrzna motywacja aby w razie odstępstwa od normy karać się samemu), kara leży poza strukturami grupy, nie są ekspansywne

3. nie punitywne - nie wywierają nacisków strukturalnych na członków grupy, są mniej spójne niż 1. i 2.

James Davies - podział ze względu na strukturę grupy

1. grupy proste - małe zróżnicowanie członków grupy, luźne powiązania ale często sprzeczne (np. w Ameryce - szkoły podstawowe)

2. grupy zdychotomizowane - posiada niewiele wymiarów, na ogół powiązania niesprzeczne (np. biali - czarni)

3. grupy wzajmnie sprzęgające się - duża liczba wymiarów, powiązania luźne i często sprzeczne (np. w Ameryce - szkoły wyższe)

4. grupy spolaryzowane - duża liczba wymiarów, powiązania są silne i niesprzeczne (np. w Anglii: swój, bogaty protestant vs. obcy, biedny katolik)

deindywidualizacja jednostek (L. Festinger) - człowiek odczuwa i sądzi, że podobnie odczuwają inni, że nie jest pojedynczo określoną istotą, lecz częścią grupy, wysoki stopień konformizmu

syndrom grupowego myślenia (Irving Jenis)

Temat 7 - 8. płeć, małżeństwo, rodzina

problem nierówności płci - lata 60/70 XXw.

• M. Mead (1935 r.) "Dorastanie na Samoa" - wywołało rewolucję seksualną

• S. Beauvoir "Druga płeć" - pytanie czy rodzimy się z określoną płcią, czy też jest ona narzucona kulturowo w procesie socjalizacji

Płeć biologiczna (sex) a płeć kulturowa (gender)

Pojęcia sex i gender zostały rozróżnione dopiero w dyskursie feministycznym, tzw. gender studies (l. 70)

płeć biologiczna - odnosi się do różnic między mężczyzną a kobietą wynikających z anatomii, fizjologii i genetyki

gender - propozycje tłumaczenia:

1. płeć (w szerszym znaczeniu niż sex)

2. nie tłumaczyć, używać "gender"

3. płeć kulturowa

4. dosłownie - rodzaj

płeć kulturowa (wg WHO, 2001 r.) - wszystkie te elementy, które odnoszą się do ekonomicznych, społecznych i kulturowych atrybutów i możliwości związanych z byciem kobietą lub mężczyzną w danym punkcie czasu (aspekt jednostkowy/aspekt historyczny)

Czy płeć biologiczna jest dychotomiczna? Nie w pełni, znana jest kategoria hemafrodytyzmu. I operacja zmiany płci - Niemcy, lata 30. W Polsce - 1973 r.

Czy płeć kulturowa jest dychotomiczna? Nie.

osobowość androgyniczna - wprowadzona do psychologii społecznej (Sandra Bem)

• istnieją trzy rodzaje cech - typowo męskie, typowo żeńskie i neutralne

• osobowość androgeniczna to taka, która identyfikuje się z cechami zarówno męskimi, jak i żeńskimi. Jest ona uważana za najlepiej przystosowaną do funkcjonowania we współczesnych strukturach interpersonalnych.

metroseksualizm - poświęcanie zbyt dużej ilości czasu swojemu wyglądowi przez mężczyznę

unisex - produkty, które mogą być używane zarówno prze kobiety, jak i mężczyzn

We współczesnej kulturze istnieje tendencja do zacierania się podziałów między kobietą a mężczyzną.

antropologia androcentryczna i gynocentryczna

W antropologii istnieją dwie alternatywne hipotezy dotyczące ewolucji człowieka:

• androcentryzm (mężczyzna -myśliwy) - koncentrowanie się na pierwiastku męskim, stawianie go w centrum uwagi - na niekorzyść płci żeńskiej; traktowanie męskiej perspektywy i męskich właściwości jako ogólnych - standardowych dla większej populacji

• gynocentryzm (kobieta -zbieraczka) - koncentracja na pierwiastku żeńskim, przypisywanie jej znaczącej roli w rozwoju człowieku (I wynalazek - nosidełko)

Johann Bachofen - wyróżnił 4 fazy rozwoju społecznego rodziny

1. heteryzm - promiskuityzm ("z byle kim, byle gdzie"), ojcostwo nie znane

2. matriarchat - ojcem jest brat kobiety (mężczyźni dalej nie widzą związku między stosunkiem płciowym a rodzeniem dzieci)

3. faza dionizyjska - mężczyźni zaczynają odkrywać prawdę, pojawiają się różne formy rodziny

4. faza apollińska (patriarchat) - pełna i rozwinięta rodzina patriarchalna 

Henri Lewis Morgan antropolog, krytykowany za androcentryzm i europocentryzm

Wyodrębnił również poszczególne fazy rozwoju rodziny:

1. faza dzikości

Promiskuizm - brak norm regulujących seksualność - wszelkie zachowania są praktykowane i dozwolone.

Rodzina kazirodcza - małżeństwa grupowe w obrębie tej samej generacji(małżeństwo między braćmi i siostrami),

Rodzina punalna - rodzaj małżeństwa grupowego między rodzeństwem, swoboda seksualna,

2. faza barbarzyństwa

Rodzina symbiasmiczna lub parzysta - nietrwałe małżeństwo monogamiczne,

Rodzina patriarchalna, oparta na małżeństwie w którym władzę zwierzchnią sprawował mąż nad wieloma żonami,

3. faza cywilizacji

Rodzina monogamiczna, oparta na jednożeństwie i zrównaniu pozycji kobiet,stopniowo przechodząca do współczesnej rodziny nuklearnej.

Claude Levi Strauss skrytykował zarówno klasyfikację Bahofena, jak i Morgana. Zauważył, że najbardziej naturalnym i dominującym modelem jest model rodziny monogamicznej. Poligamię uznał za stan nienaturalny dla ludzkości, a wprowadzany ze względów:

1. ekonomicznych - mało bardzo bogatych i dużo biednych, kobietą bardziej opłaca się zostać drugą lub trzecią żoną bardzo bogatego mężczyzny

2. biologicznych - wielu mężczyzn umierało wskutek wojen

Periodyzacja modelów rodziny wg Levi - Straussa:

monogamia → inne formy (postęp społeczno - technologiczny) → monogamia

rodzina (wg. Straussa) - rodzina pochodzi z małżeństwa, składają się na nią mąż i żona z dziećmi, istnieją pomiędzy nimi więzi prawne, gospodarcze, ekonomiczne i uczuciowe

Henryk Domański "Co nam wiadomo na temat nierówności płci?"

segregacja zawodowa - sex-typing

szklany sufit - niewidoczna bariera w awansie dla kobiet na stanowiska wyższego szczebla

wskaźnik segregacji - ile kobiet należałoby przesunąć w hierarchii zawodowej aby było po równo?

feminizacja ubóstwa

Temat 9-10. Struktura i stratyfikacja społeczna

J. Błuszkowski, Struktura społeczna

społeczeńśtwo → jest zbiorowością ludzi stanowiącą względnie autonomiczną i zamkniętą całość, wyodrębnioną na zasadzie terytorialnej, ekonomicznej, politycznej i kulturowej

• morficzne - społeczeństwo zbudowane z elementów posiadających swój kształt, funkcje i strukturę

• amorficzne - społeczeństwo względnie jednolite, pozbawione struktury lub mające strukturę szczątkową.

struktura społeczna → system stosunków, który daje sprowadzić się do trzech kategorii: stosunków zależności wzajemnych wynikających ze społecznego podziału pracy i funkcji, stosunków zależności jednostronnych wynikających z grupowych przywilejów i upośledzeń oraz stosunków hierarchii i gradacji

• struktura społeczna może być w różnym stopniu sformalizowana (uregulowana przez system prawny) i zinstytucjonalizowana (chroniona przez instytucje społeczne)

• struktura społeczna to zbiór segmentów, których składa się społeczeństwo oraz układ zależności zachodzących między nimi

• struktura społeczna stanowi niezbędną formę istnienia i konieczny warunek normalnego funkcjonowania współczesnych społeczeństw, pozbawienie struktury prowadziłoby je do dezintegracji i upadku, bez struktury nie byłoby ani życia codziennego, ani ciągłości i trwałości społeczeństwa

Czynniki kształtujące strukturę społeczną:

• poziom rozwoju ekonomicznego

• społeczny podział pracy

• zasoby siły roboczej

• stosunki własnościowe

• proporcje między sektorami gospodarki

Dwa sposoby rozumienia pojęcia struktury:

• rzeczowe - struktura jest zbiorem elementów wyizolowanych z otoczenia

• atrybutywne - struktura jako zbiór elementów wzajemnie ze sobą powiązanych

Podział struktury społecznej:

makrostruktura→ jest cechą społeczeństwa globalnego i wielkich struktur społecznych. Makrostrukturę tworzą klasy i warstwy społeczne, grupy społeczno - zawodowe, wielkie społeczności terytorialne, grupy wyznaniowe, naród, państwo oraz wzajemne zależności między nimi. Całości te mają charakter złożony, obejmując wiele poziomów organizacyjnych i szczebli zależności między różnymi rodzajami grup i instytucji społecznych

mikrostruktura→ jest właściwością małych grup społecznych tworzących ponadindywidualne całości typu wspólnot rodzinnych, przyjacielskich i towarzyskich. Małe struktury społeczne oparte są na interakcjach bezpośrednich zachodzących między ich członkami. Cechą konstytutywną małych grup jest więź osobista i bezpośrednie oddziaływanie na siebie członków. Diady - związki dwuosobowe mające duże znaczenie w procesie tworzenia się grup

Sieć więzi tworzących mikrostrukturę:

• więź poznawcza - obejmuje wzajemne poznanie się partnerów na skali zna - nie zna partnera, wystąpienie tego składnika warunkuje proces tworzenia się pozostałych składników więzi

• więź emocjonalna - obejmuje wzajemne odnoszenie się partnerów na płaszczyźnie uczuciowej na skali dodatnie - ujemne

• więź wartościująca - obejmuje wzajemną ocenę partnerów więzi na płaszczyźnie aksjologicznie na płaszczyźnie pozytywna - negatywna

• więź partycypacyjna - obejmuje zamiary partnerów wchodzenia w związki działania na skali zamierza - nie zamierza

socjometria → zajmuje się badaniem więzi społecznych w małych grupach

skład społeczny → obejmuje kategorie ludzi wyodrębnionych ze względu na jakieś ważne dla życia społecznego kryteria oraz odzwierciedla stosunki ilościowe między nimi

funkcjonalny schemat struktury społecznej(wg Ossowskiego) - stosunki zależności wzajemnych

• w schemacie funkcjonalnym struktura społeczna ujmowana jest jako system stosunków zależności wzajemnych wynikających z podziału funkcji i wymiany usług

• struktura społeczna związana jest z podziałem i organizacją pracy w skali całego społeczeństwa

• funkcjonalną teorię struktury społecznej w rozwiniętej postaci sformułował T.Parsons

• funkcjonalny system struktury społecznej jest wytworem integracyjnej teorii społeczeństwa, teoria ta ujmuje strukturę społeczną jako zintegrowany system utrzymywany w równowadze i harmonii przez utrzymujące się procesy

• jeśli elementy struktury społecznej ulegają rozpadowi, przewidywalność i regularność zostają zminimalizowane, pojawia się stan anomii

anomia → chaosu społeczno - kulturowy, spowodowany zanikiem norm w danej strukturze

R. K. Merton wyróżnił 5 typów indywidualnego przystosowania:

• konformizm → zapewnia równowagę i ciągłość społeczeństwa, zorientowany jest na podstawowe wartości społeczne

• innowacja → spowodowana jest szybkim dążeniem jednostki do sukcesu, związanym z wykorzystaniem środków instytucjonalnie zakazanych.

• rytualizm → polega na odrzuceniu celów osiągnięcia wielkiego sukcesu i szybkiego awansu społecznego, ostra konkurencja powoduje niepokój o utrzymanie statusu, stwarza potrzebę bezpieczeństwa i powoduje działania zrutynizowane.

• wycofanie → wyraża odrzucenie celów kulturowych i środków instytucjonalnych. Jednostki pozostają w społeczeństwie, ale są w nim ludźmi autentycznie obcymi.

• bunt → prowadzi do negacji celów i wartości uznawanych w społeczeństwie. Wyprowadza jednostki poza strukturę społeczną oraz skłania je do tworzenia wizji i wdrażania struktury społecznej zasadniczo przekształconej.

Społeczeństwa globalne w dążeniu do utrzymania równowagi dzielą się na podsystemy wyspecjalizowane w spełnianiu 4 podstawowych funkcji:

1. ekonomika → wytwarza dochody oddane do dyspozycji społeczeństwa (funkcje adaptacyjne)

2. polityka → tworzy warunki konieczne dla osiągnięcia celów społeczeństwa jako systemu (funkcje mobilizujące)

3. funkcje integracyjne → wiążą wartości kulturowe z motywacjami ludzi. Dzięki nim system może funkcjonować bez konfliktów wewnętrznych.

4. funkcje kultywowania wzorów→ i usuwanie napięć wewnątrz jednostek systemu.

Funkcjonalna teoria społeczeństwa R. Dahrendorf'a:

1. Każde społeczeństwo jest względnie trwałą i stabilną strukturą elementów (stabilność)

2. Każde społeczeństwo jest zintegrowaną strukturą elementów (integracja)

3. Każdy element społeczeństwa jest funkcjonalny, zapewniając utrzymanie społeczeństwa jako sprawnie funkcjonującego systemu (koordynacja funkcjonalna)

4. Każda struktura społeczna opiera się na uznawaniu przez ich członków wspólnych wartości (consensus) 

dychotomiczny schemat struktury społecznej - stosunki zależności jednostronnych

• schemat dychotomiczny przyjmuje z reguły postać dwuczłonowego podziału biegunowego społeczeństwa na grupy o przeciwstawnych cechach: np. posiadających - nie posiadających, pracujących - nie pracujących, bogatych - biednych, rządzących - rządzonych

• w schemacie dychotomicznym klasami podstawowymi są klasy przeciwstawne, mieszczące się na biegunach struktury społecznej

• między tymi członami podziału zachodzą jednostronne zależności typu władzy lub decydowania o czyichś losach. Pan ma władzę nad niewolnikiem, feudał nad chłopem pańszczyźnianym, kapitalista wpływa na położenie robotnika

• w schemacie dychotomicznym strukturę społeczną ujmuje się jako system zależności jednostronnych, wynikających z grupowych przywilejów i upośledzeń, przede wszystkim przywileju posiadania mniej lub bardziej trwałych środków przymusu względem innych członków społeczeństwa, jednostronne zależności postrzegane są zazwyczaj jako podleganie czyjejś władzy ekonomicznej lub politycznej

• dychotomiczny schemat struktury społecznej jest elementem konfliktowej teorii społeczeństwa, teoria ta ujmuje strukturę społeczną jako formę organizacji utrzymywanej przez przymus, konfliktowy charakter ma marksistowska koncepcja struktury klasowej społeczeństwa - Karol Marks utrzymywał, że między klasą posiadającą środki produkcji i klasą pozbawioną tych środków występuje sprzeczność interesów rodząca konflikty

władza ekonomiczna → wyraża się w przewadze ekonomicznej jednych ludzi nad drugimi. Przewaga ta wynika z władania środkami produkcji, pozwalając stosować przymus ekonomiczny wobec tych, którzy owych środków nie posiadają.

władza polityczna → oznacza zdolność narzucania i wykonania decyzji, czyli wpływania na ludzi tak, aby zachowali się w sposób pożądany i oczekiwany.

gradacyjna koncepcja struktury społecznej

• w schemacie gradacyjnym struktura społeczna ujmowana jest jako system stosunków porządkujących opartych na zasadach klasyfikacyjnych

• społeczeństwo dzielimy na grupy wyodrębnione ze względu na stopień posiadanej przez nie cechy, jest ono postrzegane jako porządek hierarchiczny obejmujący elity społeczne, warstwy średnie oraz warstwy wyższe

• struktura społeczna w tym ujęciu jest układem warstw społecznych rozmieszczonych jedna nad drugą

• warstwą podstawową jest warstwa średnia, zajmuje ona średnią pozycję w systemie stratyfikacji społecznej (wg Arystotelesa bogaci i biedni tworzą warstwy marginalne)

warstwa → w sensie stratyfikacyjnym jest grupą ludzi, którzy zajmują tę samą pozycję na określonej skali pionowej

pozycja społeczna → (wg M. Webera) oznacza położenie społeczne jednostek w społeczeństwie, wynikające z przypisywanych im praw i przywilejów, stylu życia i poważania społecznego.

Dwie wersje schematu gradacji:

• gradacja prosta - system warstw wyższych i niższych oparty na stopniowaniu jednej obiektywnie wymierzalnej cechy, może być to: stopień zamożności, poziom konsumpcji, stopień wykształcenia, stopień udziału we władzy

• gradacja syntetyczna - ma charakter złożony, obejmuje jednocześnie kilka kryteriów gradacji (ekonomiczne, polityczne, edukacyjne)

prestiż → subiektywne kryterium stratyfikacji oparte na podstawach emocjonalnych i wartościujących związanych z obiektywnymi czynnikami stratyfikacji - wykształceniem, zawodem, dochodami, zamożnością, rozmiarami konsumpcji czy stylem życia

dekompozycja czynników statusu społecznego → rozbieżność pozycji zajmowanych przez różne grupy społeczne na poszczególnych skalach uwarstwienia, wywołująca napięcia i niezadowolenie społeczne (np. dotyczy to inteligencji zajmującej wysoką pozycję na skali wykształcenia a niską na skali dochodów) 

Przykład gradacji syntetycznej: (Pierre Bourdieu wprowadza cztery rodzaje kapitału)

• ekonomiczny

• kulturowy (umiejętności, uprawnienia, obyczaje, sposoby życia itp.)

• społeczny - wynika z dwóch poprzednich, kręgi społeczne - znajomości

• symboliczny - umiejętność posługiwania się symbolami, aby uprawomocnić te poprzednie kapitały

Posiadanie tych kapitałów warunkuje istnienie klas społecznych, w ramach których występują fakcje: (w obrębie klasy niższej, średniej lub wyższej)

• dominująca

• pośrednia

• zdominowana (duży kapitał kulturowy, a mały ekonomiczny)

Max Weber "Klasy, stany, partie"

klasy (wg Maxa Webera) → kategorie ludności różniące się sytuacją ekonomiczną na rynku kapitalistycznym, na którym panuje współzawodnictwo i konkurencja, klasy są ugrupowaniami ludzi o jednakowym położeniu rynkowym, które determinuje szanse życiowe poszczególnych klas, klasy nie są grupami społecznymi, gdyż nie posiadają organizacji wewnętrznej, stanowią podłoże powstawania grup (np. związki zawodowe, partie polityczne)

• klasa robotnicza - Erwerklassen

• klasa posiadaczy - Besitzklassen

• „walka klas” w ujęciu M. Webera odbywa się jedynie w sferze działalności gospodarczej

• nie można sprowadzać wszystkich konfliktów ideologicznych czy politycznych do klasowych uwarunkowań

• obok zróżnicowania klasowego występuje autonomiczne zróżnicowanie wg statusów (stratyfikacja)

stan wg Webera (= warstwa) - grupy ludzi, które same uznają, że są i są uznawane przez innych, za zajmujące wyższe lub niższe pozycje w społeczeństwie. Charakteryzują się:

1. określonym stylem życia i konsumpcji

2. określonymi dystansami społecznymi (przedstawiciele tej samej warstwy mają do siebie mniejszy dystans)

3. obejmują swoim zasięgiem ludzi o podobnym natężeniu "honoru" (prestiżu)

warstwa społeczna (wg Jana Szczepańskiego) → zbiór ludzi, mniej lub bardziej oddzielony od innych kryteriami wyższości lub niższości społecznej, Przy czym podstawą tego oddzielenia jest pewien dystans społeczny oparty na kryteriach posiadania, stylu życia, wyobrażenia

partie - przynależność ideologiczna do określonego bloku politycznego

M. Duverger "Partie polityczne"

prawo duvergera: jeżeli mamy do czynienia z proporcjonalną partią wyborczą to mamy więcej niz 2-partyjny rząd

Erik Olin Wright - neomarksista

wyzysk wg. Wrighta (trójelementowa definicja)

Podstawowym źródłem konfliktu społecznego jest struktura klasowa, ograniczająca proces formowania się klas

Wymiary analizy klasowej

1. wymiar interesów materialnych

Według Wrighta jednostki mające takie samo położenie w stosunku do środków produkcji są tak zróżnicowane (np. niewykwalifikowany robotnik i menedżer - obaj nie posiadają środków produkcji), że nie patrzą na swoje położenie tylko przez interes materialny; współcześnie interes materialny przyjmuje pozycję wtórna przy określaniu miejsca w strukturze.

2. wymiar doświadczeń życiowych

Zajmowanie określonego miejsca w strukturze może prowadzić jednostki do zupełnie różnych doświadczeń życiowych. Doświadczenia życiowe są ważniejsze niż stosunek klasowy wynikający z położenia klasowego.

3. Wymiar zdolności zbiorowych

Wright uważa, że współczesny kapitalizm osłabia, a nie wzmacnia rozwój świadomości klasowej i nie stymuluje walki klas.

Wright skupia się na klasie średniej - uważa, że powstała trzecia, dominująca siła, zmieniająca relacje klasowe (współczesne społeczeństwo kapitalistyczne jest definiowane przez rozwój klasy średniej).

Wright proponuje różne modele struktur klasowych, stanowiące próbę konceptualizacji klasy średniej.

I Model sprzecznych położeń klasowych

Model ten opiera się na założeniu, że jednostkowe położenie klasowe wykazuje sprzeczność, ponieważ umieszcza ludzi jednocześnie w różnych klasach o sprzecznych z założenia interesach materialnych i odmiennych doświadczeniach i zdolnościach zbiorowych. Współcześnie nie da się jednostki zakwalifikować tylko do jednej klasy, np. menedżer sprzedaje pracę własną - nie posiada środków produkcji, ale może je mieć, jeśli wykupi akcje - ale też kontroluje i zarządza pracą innych, ponieważ pracuje na stanowisku kierowniczym). Ten model to dyskusja z całym klasycznym marksizmem. 

II Model zwielokrotnionego wyzysku

Założenie: istnieje eksploatacyjny związek, który zmienia się w zależności od rodzajów aktywów posiadanych przez jednostkę i stopnia własności. U Marksa ten eksploatacyjny związek był jednoznaczny: robotnik wyzyskiwany przez kapitalistę; u Wrighta nie jest to tak przejrzyste.

Aktywa jednostki:

• związane z siłą roboczą (jednostka może sprzedać swoją pracę)

• kapitałowe (posiadanie bądź nie środków produkcji)

• miękkie środki produkcji - znajomości

• organizacyjne (umiejętność organizowania bądź dopasowania się do istniejących organizacji)

• związane z umiejętnościami lub uwierzytelnieniem

• "renta lojalności" - większa kasa za rzadkie umiejętności, ale kosztem moralnym - utrwalanie niesprawiedliwego ładu społecznego

Każdy z tych rodzajów aktywów może prowadzić do wyzysku.

Wright przeprowadza oddzielenie pojęcia wyzysku (możliwość zagarnięcia zysku, czyli nadwyżki produkcyjnej) od panowania - kontrola jest według niego związana nie tylko z posiadanymi środkami materialnymi, ale też z posiadaną władzą.

klasa cienia - sytuacja, jaką zajmuje np. kobieta po owdowieniu

underclass

• brak kwalifikacji zawodowych

• zmiany na ryku pracy

• deprywacja warunków materialnych

• marginalizacja tych ludzi w ramach szerszych stosunków społecznych

marginalizacja jest pojęciem szerszym niż wykluczenie (tzn. czasem uczestniczą, a czasem nie w strukturach życia społecznego, ale nie przeradza się ono w stałe uczestnictwo)

strukturalne i behawioralne teorie underclass

1 strukturalne underclass - czynniki związane z gospodarką: segmenty rynku, terytorialne ("kieszeń ubóstwa"), cykle kapitalistyczne, metacykle (rozwój gospodarki)

2. kulturowa underclass

• inne zachowanie (młodzi mężczyźni nieaktywni zawodowo, załamanie nuklearnego modelu rodziny, przestępczość - udział w bójkach i pobiciach - przestępstwa przeciw osobom)

• "wyuczona bezradność" - charakteryzuje underclass w ujęciu pokoleniowym

• przekazywanie wzorców z pokolenia na pokolenie

3 typy wykluczenia społecznego

1. strukturalne: wieś, niskie wykształcenie własne i ojca, niskie dochody na głowę w rodzinie (poniżej granicy ubóstwa)

2. fizyczne: podeszły wiek życia, inwalidztwo, niskie wykształcenie ojca

3. normatywne: nadużywanie alkoholu, przyjmowanie narkotyków, konflikt z prawem, samotność, bycie ofiarą dyskryminacji ze względu na narodowość, przekonania lub z innych powodów

Idea sprawiedliwości społecznej

Obejmuje:

• sprawiedliwy podział dóbr

• równość szans w życiu społeczno-gospodarczym i politycznym

• równość wobec prawa

Równość społeczna:

• - to stan stosunków społecznych, w którym wszyscy członkowie społeczeństwa mają równe szanse i równe położenie życiowe (materialne warunki zaspokajania swoich potrzeb)

Nierówność społeczna:

• - to nieświadomie wypracowany sposób, dzięki któremu społeczeństwa zapewniają sobie możliwie najkorzystniejszą obsadę najważniejszych pozycji przez osoby najlepiej do tego przygotowane.

• Podstawą dla funkcjonowania nierówności społecznej jest system nagród i obowiązków istniejący w danym społeczeństwie.

Sprawiedliwość społeczna

Wg Ch. Perelmana pięć najczęściej występujących koncepcji sprawiedliwości:

1) Każdemu to samo

2) Każdemu według jego zasług

3) Każdemu według jego dzieł

4) Każdemu według jego potrzeb

5) Każdemu według jego pozycji

Niektórzy wyróżniają jeszcze zasadę:

6) Każdemu według tego co przyznaje prawo- tyle wariantów ile prawodawstw, zawodna gdyż to co przyznaje prawo może być niesprawiedliwe

---