Podstawy żywienia - prof. dr hab. Paweł M. Pisulewski p.1.88
(egzamin, 90min, 20-25pytań * 5 punktów. 100 punktów. 65punktów - 3)
„Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu” PWN p. red J. Gawęckiego i L. Hryniewskiego
WYKŁAD 1
Triada Hipokratesa
Żywność i żywienie
ZDROWIE
Aktywność fizyczna Genotyp
Rola żywności i żywienia:
Poznanie składu chemicznego , zawartości składników odżywczych oraz stopnia ich przyswajalności
Poznanie przebiegu procesów trawienia, wchłaniania i przemiany pośredniej 9metabolizmu) składników odżywczych
Ustalenie zapotrzebowania na składniki odżywcze w zależności od stanu fizjologicznego, wieku i inne
Żywność |
|
Organizm |
Występowanie |
Energia |
Rola fizjologiczna |
Zmiany podczas przechowywania i przetwarzania |
Węglowodany |
Objawy niedoboru lub nadmiaru |
|
Tłuszcze |
|
|
Białka |
|
Strawność i przyswajalność |
Składniki mineralne |
Zapotrzebowanie w różnych warunkach i okresach życia |
|
Witaminy |
|
Tabele składu i wartości odżywczej produktów spożywczych |
|
Normy żywienia |
Grupy produktów Grupy ludności
„Krąg żywności” Zalecenie dietetyczne
RACJONALNE ŻYWIENIE
Układanie jadłospisów całodziennych i okresowych
OCENA
Sposobu żywienia i stanu odżywiania
Naukowe podstawy racjonalnego żywienia
Zmiany w stylu życia człowieka w ostatnich 100 latach
Wzrosło spożycie tłuszczów i cukrów
Wzrosło spożycie cholesterolu
Spadło spożycie nienasyconych tłuszczów oraz błonnika i skrobi
Zdrowie populacji polskiej 2006
Epidemia otyłości:
12% ludności (BMI >30,1 4, 5 mln osób)
Główne przyczyny zgonu: 952/100 tys. osób
Choroby układu krążenia 442/100 tys. osób
Choroby nowotworowe 240/100 tys. osób
Cukrzyca 13/100 tys. osób
Zalecenia żywieniowe przekazywane są w postaci piramid żywieniowych określonego modelu żywienia. U podstawy piramidy znajdują się produkty rekomendowane, szczyt zajmują produkty, które powinny być unikane np. model piramidy śródziemnomorskiej, piramida amerykańskiego modelu żywienia, piramida polskiego modelu żywienia
Piramida polskiego modelu żywienia:
Szczyt: mięso czerwone, słodycze, jaja,
Podstawa: Chleb, makaron, kasza i inne produkty zbożowe , ryż, ziemniaki oraz warzywa i owoce
Perspektywy
Propozycje drastycznego ograniczenia udziału węglowodanów i zwiększenia udziału białka (do 30%) w racji pokarmowej - spadek wartości indeksu glikemicznego
Udział żywności pochodzącej od organizmów genetycznie modyfikowanych (GMO) w racji pokarmowej np.
„złoty ryż” - w bielmie ryżu odkłada się beta-karoten nadając mu złoty kolor,
pomidory transgeniczne,
transgeniczny łosoś ( do genomu ryby wprowadzono ludzki hormon wzrostu, genetycznie zmodyfikowany łosoś rośnie znacznie szybciej),
transgeniczne świnie ( świecą na zielono w UV - wyhodowane przez naukowców w Tajwanu)
WYKŁAD 2
Podstawowy skład chemiczny żywności
Składniki pokarmowe
Podstawy żywienia człowieka obejmują wiadomości o:
Żywności - jej rodzajach, składzie chemicznym i dostępności dla organizmu, a także sposobach pozyskiwania, przetwarzania i przechowywania oraz wartości odżywczej i jakości zdrowotnej
Organizmie - możliwości trawienia i przyswajania składników pożywienia, ich oddziaływaniu i roli żywieniowej, objawach niedoboru i nadmiaru oraz zapotrzebowaniu na nie w różnych stanach i okresach życia
Racjonalnym żywieniu - czyli planowaniu posiłków z zastosowaniem norm żywienia oraz tabel wartości odżywczej produktów spożywczych, z uwzględnieniem uwarunkowań genetycznych, społecznych i kulturowych
Ocenie żywienia - na podstawie badań spożycia żywności, sposobu żywienia i stanu odżywienia oraz wynikających z tej oceny problemów edukacyjnych i organizacyjnych
Żywność - pojęcie ogólne odnoszące się do pojedynczych środków spożywczych, surowych lub przetworzonych oraz do ich zestawów w postaci potraw, dań i posiłków.
Posiłek - jest to zestaw środków spożywczych przygotowanych do bezpośredniej konsumpcji, który ma zwyczajowo określoną strukturę i porę spożywania
Środki spożywcze - substancje lub ich mieszaniny zawierające składniki potrzebne do odżywiania organizmu ludzkiego i przeznaczone w stanie naturalnym lub po przerobieniu do spożywania przez ludzi.
Pożywieniem nazywa się wszystkie jadalne części tkanek roślinnych lub zwierzęcych w stanie naturalnym lub przetworzonym w postaci płynnej lub stałej które po doustnym przyjęciu i przyswojeniu przez organizm ludzki mogą być źródłem różnorodnych składników odżywczych
Składnik pokarmowy - jest to zawarty naturalnie w środku spożywczym związek chemiczny który może mieć charakter odżywczy, jaki i nie odżywczych (balastowy, smakowo-zapachowy)
Składnik odżywczy - jest to związek chemiczny, który po strawieniu i wchłonięciu zostanie wykorzystany przez organizm jako źródło energii, materiał budulcowy lub czynnik regulujący procesy życiowe.
Podział składników pokarmowych
Składniki energetyczne
Białka 4kcal
Tłuszcze 9kcal
Węglowodany 4kcal
Składniki nieenergetyczne
Związki mineralne
Witaminy
Charakterystyka składników pokarmowych - energetycznych
Białka
Aminokwasy
Białkowe (21 aminokwasów - aminokwasy α)
Niebiałkowe (aminokwasy β, γ i inne)
Wiązania peptydowe
Z żywieniowego punktu widzenia składnikiem odżywczym są poszczególne aminokwasy egzogenne ( histydyna, izoleucyna, leucyna, lizyna, metionina, cysteina, fenyloalanina, tyrozyna, treonina, tryptofan i walina) i endogenne
Są właściwymi składnikami odżywczymi
Suma i wzajemne proporcje decydują o jego właściwościach
Funkcja budulcowa i energetyczna
Białko wzorcowe - pełnowartościowe
W produktach pochodzenia zwierzęcego i jego przetworach (są to białka pełnowartościowe):
Mięsie zwierząt
Ryb
Drobiu
W jajach
Mleku
W produktach pochodzenia roślinnego ( są to białka niepełnowartościowe)
W nasionach
Ziarnach
Warzywach i orzechach - są to tzn., że poszczególne produkty nie zawierają wszystkich egzogennych aminokwasów
Tłuszcze - estry glicerolu i wyższych kwasów tłuszczowych
Glicerol (wzór) + 3 R-COOH => ester (wzór)
Podział tłuszczów
Tłuszcze proste
Trójglicerydy
Woski
Złożone
Fosfolipidy
glikolipidy
Sterole
Izoprenoidy
Tokoferole
Tłuszcze właściwe
Kwasy tłuszczowe - decydują o obliczu i właściwościach trójglicerydów
Tłuszcze roślinne
Oliwa, olej rzepakowy, słonecznikowy, arachidowy, lniany, masło kakaowe, ciekłe tłuszcze z nasion owoców i kiełków
Tłuszcze zwierzęce
Masło, smalec, słonina, tłuszcze rybie
Tłuszcze ciekłe
Tran, oleje roślinne
W skład wchodzą głownie glicerydy wyższych nienasyconych kwasów tłuszczowych
Tłuszcze stałe
To tłuszcze zwierzęce z wyjątkiem tranu
Głównymi składnikami są glicerydy wyższych nasyconych kwasów tłuszczowych
Węglowodany = Sacharydy = potocznie cukry
Związki organiczne
Wielowodorotlenowe alkohole
(C,H,O)
Stosunek wodoru do tlenu - taki sam jak w wodzie, czyli 2:1
Całkowita zawartość węglowodanów w żywności i racji pokarmowych => węglowodany ogółem = 100 - (woda +popiół + białko surowe +tłuszcz surowy)
Rośliny:
Zboża
Ziemniaki
Rośliny strączkowe
Owoce
W organizmach zwierzęcych
Charakterystyka składników pokarmowych - nieenergetycznych
Składniki mineralne:
Makroelementy:
zawartość w organizmie człowieka jest większa niż 0,01 %
Zapotrzebowanie dzienne przekracza 100 mg/osobę
Wapń, sód, chlor, magnez, fosfor, potas, siarka
Mikroelementy = pierwiastki śladowe:
Występują w organizmie w ilości mniejszej niż 0,01%
Zapotrzebowanie poniżej 100 mg/osobę
Żelazo, cynk, miedź, mangan, molibden, jod, fluor, selen, kobalt, chrom
Witaminy:
Wit. A, D, E, K => rozpuszczalne w tłuszczach (Fat soluble) - Mogą być magazynowane, przez co organizm może w większym stopniu tolerować ich niedobory okresowe w organizmie. Muszą być dostarczane wraz z pożywieniem bo nasz organizm syntetyzuje je w ilościach niewystarczających na pokrycie dziennego zapotrzebowania.
Wit. B1, B2, B5, B6, B12, PP, C, H, kwas foliowy => witaminy rozpuszczalne w wodzie (water soluble)- są gromadzone w organizmie w niewielkim stopniu, stąd dawka pokarmowa powinna zawierać ich optymalną ilość.
Tworzą kompleks witamin B:
Hematopoietic = krwiotwórcze: kwas foliowy, B12
Energy realising = uwalniające energię: B1, B2, B3, kwas pantotenowy, biotyna
other = inne: B1, B6, cholina, kwas limonowy, keratyna, inozytol.
Nie tworzą kompleksu Wit. B => witamina C
Grupy produktów spożywczych:
zbożowe
mleko i przetwory mleczne
mięsne i przetwory mięsne, ryby
jaja
masło i śmietana
inne tłuszcze
ziemniaki
warzywa i owoce obfitujące w witaminę C
warzywa i owoce bogate w beta-karoten
pozostałe warzywa i owoce
suche nasiona roślin strączkowych
cukier i słodycze
Ad. 1
Mąki, kasze, pieczywa, makarony i koncentraty spożywcze
Zbożowe przetwory śniadaniowe np. płatki owsiane
Podstawowy artykuł żywnościowy
Główne źródło węglowodanów w diecie (skrobia i błonnik)
niska zawartość tłuszczów (mąki pszenne i żytnie 2-3%)
Stosunkowo duża wartość energetyczna
Białka niepełnowartościowe: mała zawartość lizyny (białko ograniczające) i tryptofan, metionina i treonina (ryż).
Składniki mineralne:2-4%: żelazo, magnez, cynk, potas, miedź, witaminy z grupy B
Dobrze zbilansowane pod względem zawartości białka, witamin B1, fosforu, żelaza i magnezu
Ograniczona dostępność składników mineralnych z tych produktów
Są one częściowo związane w trwałych kompleksach z błonnikiem pokarmowym i kwasem fitynowym
Dużą zawartość kwasotwórczych i białka - właściwości zwiększające organizm (wyjątek kasza gryczana).
Mała zawartość wapnia a witaminy C,A i D nie występują w ogóle.
Ad.2
Mleko - krów, owiec, kóz, klaczy, oślic, wielbłądzic, bawolic, reniferów. W Polsce dominuje mleko krowie, rzadziej owcze i kozie
Fermentowane napoje, jogurty, śmietanki, sery
Źródło pełnowartościowego białka,
Zawartość białka w mleku: 3% a w serach twarogowych 1 -21 %, w serach podpuszczkowych 18 -30%.
Źródło tłuszczu
Źródło laktozy
Źródło wapnia
Obfitują w związki fosforu i potasu, a także dostarczają znaczących ilości magnezu, cynku, i witamin
Ubogie jest w witaminę C i żelazo
Słabe działanie alkalizujące z wyjątkiem serów twarogowych ( mała zawartość wapnia)
Ad 3.
Jaja kurze, przepiórcze, kacze, strusie
Pełnowartościowe białko
Duża zawartość cholesterolu w żółtku jaja
Źródło wapnia, fosforu i żelaza i witaminy rozpuszczalne w tłuszczach(żółtko)
W białku jaja witaminy z grupy B
Działanie zakwaszające
Ad.4
Wszystkie gatunki mięsa, ryb, drobiu i podroby oraz wszystkie przetwory mięsne (wędliny, kiełbasy, konserwy, pasztety)
Wysokowartościowe białko
Źródło tłuszczu
Źródło witamin z grupy B
Podroby - źródło witamin A i D oraz żelaza
Duża zawartość cholesterolu
Ryby - dobrze przyswajalny tłuszcz, i kwasy omega-3
Produkty o charakterze zakwaszającym
Ad.5
Duża zawartość tłuszczu ( 82,5% masło, 12-33% śmietana)
Źródło witamin A i D -masło
Witaminy z grupy B, wapń i białko - śmietana
Ad.6
Smalec, słonina, łój, oleje roślinne, margaryny, tłuszcze kuchenne, piekarskie i cukiernicze
Źródło tłuszczu, nasycone kwasy tłuszczowe - zwierzęce, i NNKT - roślinne i witamin E
Tłuszcze roślinne - konsystencja płynna (podwójne wiązania)
Tłuszcze zwierzęce - konsystencja stała
Ad.7
Źródło skrobi
Dobre źródło lizyny
Źródło potasu i fosforu
Witaminy C, K i z grupy B
Działanie alkalizujące
Ad. 8, 9 i 10
Produkty niskokaloryczne
Duża zawartość wody i błonnika
Małe zawartości tłuszczów i białek
Źródło witamin C i A
działanie alkalizujące
Ad.11
fasola, groch, bób, soja, soczewica
źródło białka o wysokiej wartości odżywczej
źródło skrobi
źródło tłuszczów
bardzo dobre źródło błonnika
witaminy z grupy B
niska strawność produktów
działanie alkalizujące
Ad.12
sacharoza
małe znaczenie odżywcze
przyczyna chorób cywilizacyjnych : próchnica, otyłość, nadwaga
Podział produktów spożywczych na 6 grup:
produkty zbożowe i ziemniaki
warzywa i owoce
mleko i produkty mleczne
mięso, wędliny, drób, ryby, jaja
tłuszcze
cukier i słodycze
Ad.1 Produkty zbożowe
budowa ziarna
łuska
okrywa aleuronowa
bielmo - dominuje skrobia
zarodek - nienasycone kwasy tłuszczowe ( wysoka wartość odżywcza, powodują jełczeniu tłuszczów zawartych w mące)
związki cukrowe
białka (albuminy, prolaminy, gluteiny i globuliny)
gluten - kompleks białkowy, który można wydzielic z ciasta pszennego przez wymywanie wodą
80-85% -białka
10-15% cukry, głownie skrobia
2-8 % tłuszczów
0,5-2 % składniki mineralne
Podstawową masę glutenu stanowią 2 frakcje białkowe - gliadyna (40-50%) i gluteina (35-40%)
Rola składników niebiałkowych w tworzeniu się glutenu jest różna:
Tłuszcze - biorą udział w tworzeniu i rozpadaniu agregatów glutenowych
Skrobia - nie wpływa na strukturę i własności glutenu
Składniki mineralne - mogą potęgować lub intugować wiązania elektrostatyczne.
CELIAKIA - Osoby nietolerujące glutenu wytwarzają przeciwciała i powoduje uszkodzenia kosmków jelitowych. Stosowanie diety: ryż, kukurydza, soja, proso, gryka, ziemniaki, fasola, groch, chleb świętojański.
tłuszczowce - trójglicerydy, sterole, tokoferole i karotenoidy, kwas linolowy i oleinowy stanowią 65-80% zawartości kwasów tłuszczowych
witaminy: z grupy B i E, A oraz śladowe ilości wit. K
enzymy: amylazy, proteazy, lipazy, oksydoreduktazy, katalazy, peroksydaza, hydrolazy- fitaza
składniki mineralne: Cl, P, S, Fe, Zn, Cu, oraz K (dominują kwasotwórcze)
woda: 12,5-13,5%
pieczywo stanowi 80% produktów zbożowych, pieczywo jest ubogie w żelazo i wapń, i ubogie w witaminy ( z wyjątkiem pieczywa z pełnego przemiału)
białko niepełnowartościowe - białka ograniczające pieczywo pszenne: lizyna i tryptofan, w ryżu - treonina, a w pieczywie żytnim - metionina
występują fityniany - ulegają rozkładowi podczas fermentacji ciasta, tworzą nierozpuszczalne połączenia z żelazem
hamują rozwój raka jelita grubego
zaliczane do grupy synergentów
pełnią rolę czynnika wzrostowego, przeciwnowotworowego, przeciwcukrzycowego, przeciwsklerotycznego
obniżają poziom tłuszczów w wątrobie
pobudzają ruchy perystaltyczne
zboża dostarczają 1/3 metali ciężkich (kadm, nikiel, ołów, arsen)
Ziemniaki
główne źródło skrobi
skrobia oporna - stanowi odżywkę dla bakterii jelita grubego, które rozkładają ją do: kwasu masłowego, propionowego i octowego.
Aminokwasem ograniczającym jest metionina
Duża zawartość witaminy C ( ziemniaki jesienne i wczesno zimowe)
Spora zawartość wit. z grupy B
Źródło potasu i fosforu.
Ujemnie na wartość odżywczą ziemniaka wpływają
Inhibitory enzymów proteolitycznych ( które powinny być zdegradowane w czasie obróbki termicznej)
Toksyny - glikoalkaloidy- chokanina i solanina (3-5 mg/kg masy ciała)
Związki fenolowe - powstają podczas uszkodzeń - są antyoksydantami
Ciemnienie bulw - spowodowane działaniem oksydazy polifenolowej, która korzystając z tlenu atmosferycznego utlenia związki fenolowe zawarte w bulwę, głównie aminokwas tyrozynę i kwasy fenolowe. Ciemnieniu enyzmatyczemu zapobiegają substancje naturalnie występujące w bulwie np. witamina C.
Po ugotowaniu miąższ może przybrać szary odcień. Jest to wynikiem nieenyzmatycznych procesów utleniania tlenem atmosferycznym kompleksów fenoli z żelazem. Kwasy organiczne np. cytrynowy zapobiegają utlenianiu wiążąc jony żelaza w bezbarwne kompleksy.
Mają działanie zasadotwórcze
Ad.2 Warzywa i owoce obfitujące w wit. C
Warzywa kapustne (brukselka, jarmuż, kapusta biała, czerwona)
Pomidory
Owoce: porzeczka, truskawka, czarne jagody, owoce cytrusowe, dzika róża, rokitnik, głogu, bzu czarnego)
Warzywa i owoce obfitujące w beta-karoten
Warzywa liściaste barwie żółtej, pomarańczowej i czerwonej (marchew, dynia, cykoria, fasolka szparagowa, groszek zielony, pietruszka, koperek, jarmuż, szpinak, papryka)
Owoce - morele
Inne owoce i warzywa
Pietruszka korzeń, ogórki, cebula, pory, buraki, rzodkiewka, seler
Gruszki, winogrona, wiśnie, śliwki, czereśnie
80-90% woda
witaminy E ( zielone warzywa) i banany, dostarczają witamin z grupy B
składniki mineralne - trudno przyswajalne ze względu na obecność błonnika i kwasu szawiowego (żelazo, wapń, magnez,
składniki nieodżywcze: terpeny, likopen, związki fenolowe, fityniany, glukozynolany ( izotiocyjaniany, indole), saponiny, błonnik pokarmowy
Większość z tych związków ma zdolność wymiatania wolnych rodników nagromadzonych w komórkach, których system obronny nie jest w stanie ich usunąć. Mają zdolność naprawiania lub wzmacniania systemu obronnego komórki. Mają zdolność obniżania poziomu lipidów we krwi i cholesterolu. Zdolne są do aktywowania systemów enzymatycznych odpowiadających za detoksykację kancerogenów.
Suche nasiona roślin strączkowych
Składniki antyodżywcze i nieodżywcze to:
alkaloidy - jako związki rozpuszczalne w wodzie w czasie obróbki ziarna są usuwane,
inhibitory hydrolaz, inhibitory proteaz, hamujące działanie trypsyny, chymotrypsyny oraz proteaz seryny oraz inhibitory amylaz.
Efektem działania inhibitorów trypsyny może być hipertrofia trzustki, obniżenie proteolizy białek , wzrost sekrecji chymotrypsyny i trypsyny
hemglutyniny (lektyny) są to glikoproteidy, powodujące aglutynację czerwonych krwinek. Hamują wzrost masy ciała zwierząt i obniżenie odporności organizmu. Kiełkowanie nasion powoduje spadek ich aktywności. pod wpływem obróbki cieplnej ulegają rozkładowi
wicyna i konwicyna - podejrzewane o wywołanie fawizmu ( anemii charakterystycznej dla niektórych grup etnicznych). Są obecne w ciałkach białkowych, a można je usunąć przez dializę i ultrafiltrację
oligosacharydy - rafinoza, stachioza, werbaskoza - mają działanie gazotwórcze, a można je usunąć poprzez hydrolizę enzymatyczną , kiełkowanie nasion. Fizjologiczna rola polega na tym że są pożywką dla bifidobakterii w okrężnicy, które hamują rozwój bakterii gnilnych, w skutek czego ograniczają produkcję przez nie toksycznych metabolitów: amoniak i aminy( trucizny dla wątroby, nitrozoaminy, fenole, krezole, indole, skatole - rakotwórcze)
fityniany - ograniczają wchłanianie składników mineralnych i białek, obniżają strawność białka. Są czynnikiem wzrostowym, pzeciwnowotworotym, przeciwcukrzycowym, przeciwsklerotycznym, obniżają koncentrację tłuszczów w wątrobie, przyśpieszają perystaltykę jelit. W skutek ich usunięcia następuje pogorszenie właściwości ugotowanych nasion.
saponiny - to glikozydy steroli lub terpenów, powodują rozkład czerwonych ciałek krwi, tworzą związki kompleksowe z cholesterolem i białkami, zmniejszają podatność na choroby serca.
związki fenolowe - flawonoidy i fenolokwasy - właściwości antyoksydacyjne
Kwas erukowy - stłuszczanie mięśnia sercowego
Tokoferole, fosfolipidy, aminokwasy i peptydy które mogą działać synergistycznie z przeciwutleniaczami
Ad 3. Mleko i produkty mleczne
źródło dobrze przyswajalnego wapnia
bez nich nie da się pokryć dziennego zalecanego zapotrzebowania na wapń
źródło pełnowartościowego białka
lizozym, laktoferryna, immunoglobuliny - wzmacniają odporność organizmu
źródło witamin z grupy B, głównie B2
źródło witamin A i D ( nie ma ich w mleku odtłuszczonym)
deficytowym składnikiem są: żelazo i witamina C
sery zawierają 20-30% tłuszczu, dominują krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe, zawierają kwas oleinowy i izomery trans kwasów tłuszczowych, zawierają sporo cholesterolu
występuje laktoza
kwas mlekowy - jako produkt metabolizmu laktozy spełnia funkcje:
przyspiesza trawienie białek np. białka mleka po strąceniu
zwiększa wchłanianie wapnia, żelaza, fosforu i innych pierwiastków
pobudza wydzielania soków żołądkowych oraz przyspieszenie perystaltyki jelit
kwas L-mlekowy - stanowi źródło energii
Żywność probiotyczna stosowana jest głównie w żywieniu osób o obniżonej odporności (niemowląt i małych dzieci, osoby starsze i chore, rekonwalescenci)
bakterie fermentacji mlekowej:
Thermobacterium bulgaricum i jogurt.
Streptococcus thermophilus i lactis
Są wrażliwe na niskie pH żołądka. Mają zdolność hamowania mikroflory patogennej poprzez kwasy jakie produkują, aldehyd octowy, nadtlenek wodoru i bakteriocyny.
produkują bakteriocyny => substancje antybiotykopodobne,
hamujące bakterie chorobotwórcze.
Mogą być wykorzystane w leczeniu biegunek. Pozwalają na szybkie przywrócenie mikroflory.
aktywują system immunologiczny poprzez wzrost liczby i aktywności leukocytów makrofagów limfocytów.
właściwości przeciwnowotworowe
Zdolne do asymilacji azotynów (spada możliwość tworzenia nitrozoamin i obniżenie poziomu enzymów fekalnych)
mają zdolność asymilowania cholesterolu co ma znaczenie w chorobach krążenia.
powodują wzrost wartości odżywczej surowca.
Żywność funkcjonalna, bakterie takie jak:
Lactobacillus acidophilus i casei
Bifidobacterium sp.
Mają zdolność zasiedlania przewodu pokarmowego i są trwałe, zmieniają lekko właściwości jogurtu.
Przeciwwskazania spożywania mleka:
Alergia pokarmowa (dzieci zazwyczaj z niej wyrastają):
pory w ścianie jelita są duże więc przenikają białka (nadmierne przepuszczanie)
cierpią na nią 2-8% niemowląt, 2-3% dzieci do 4 roku życia
możliwa jest wtórna alergizacja przy zapaleniach błon śluzowych
niedojrzałość układu jelitowego i systemowego immunologicznego
objawy:
zapalenie skóry
pokrzywka
wymioty
biegunka
zmiany zanikowe jelita (zanik kosmków jelitowych)
kolka
astma
przewlekły nieżyt nosa
kaszel
Nietolerancja laktozy:
Pierwotny niedobór enzymu laktazy (hipolaktazja)
Wtórny niedobór enzymu laktazy (hipolaktazja). Cierpi na nią ¾ ludności.
Leczenie przez spożywanie mleka w ilości nie większej niż 1 szklanka.
Galaktozemia (całkowite wykluczenie spożycia mleka) => defekt polega na braku możliwości rozkładu galaktozy (niedobór aktywności enzymów). Powoduje to gromadzenie się galaktozy i fosforanu galaktozy w różnych tkankach. Nie leczona prowadzi do uszkodzenia wątroby i nerek, katarakty, niedorozwój umysłowy, a niektóre z nich są nieodwracalne.
Mleko zawiera też zanieczyszczeni chemiczne:
Azotany i azotyny
Metale ciężkie
PCB
Pestycydy
Pozostałości antybiotyków
Mikroflorę
Ad. 4.
JAJA:
Źródło pełnowartościowego białko traktowanego do niedawna za wzorzec białkowy (12,5% białka w białku)
W żółtku występują wyłącznie:
Tłuszcze ok. 11%
Witaminy A i D
Witaminy z gr B (B2)
Żelazo
Pozostałe składniki (fosfor, siarka, potas, wapń, magnez, miedz, cynk, mangan, jod) => i tu i tu ale w żółtku więcej
Jajka na surowo nie powinno być spożywane, bo zawiera awidynę, która jest antyskładnikiem dla biotyny
Zawierają NNKT
Zawierają lecytynę (emulgują tłuszcze)
Zawierają dużo cholesterolu około 220-250mg
Deficytowym składnikiem jest wit. C
MIĘSO i SKŁADNIKI MIĘSA
główny składnik to woda,
białka - 12-20%, wysokowartościowe
cukrowce: glikogen
składniki mineralne
witaminy: B2, PP, A ( podroby)
związki wyciągowe: substancje zapachowe, olejki eteryczne
skład zależy od: płci, wieku, gatunku, sposobu żywienia
w tkance łącznej występuje kolagen i elastyna - białka niepełnowartościowe , im większy udział w produkcie tym mniejsza wartość odżywcza, dlatego że białkami deficytowymi jest cysteina i tryptofan
tłuszcz - indycze mięso ma o połowę mniej tłuszczu niż kurczak
nie zawiera NNKT
najwięcej cholesterolu i metali ciężkich jest w podrobach
działają kwasotwórczo
duże źródło cynku i miedzi
żelazo - dobrze przyswajalne - bo jest to żelazo hemowe
składnik deficytowy wit. C ( ślady w wątrobie i mózgu)
RYBY:
NNKT
Kwasy Omega 3
Składniki mineralne: wapń, fosfor, magnez, jod (morskie)
Tłuszcz - 5-20% (tłuste: węgorz, makrela, halibut, łosoś)
AD.5
-
AD.6 CUKIER I SŁODYCZE
Cukier zawiera same węglowodany. Nadmierne spożycie cukru prowadzi do otyłości a to do różnych powikłań. Dzienne spożycie cukry (sacharozy) powinno wynosić 10% dziennej energii.
Do tej grupy zalicza się również:
dżemy i marmolady, powidła
miody
Nektar - to zagęszczony sok roślinny, występuje w nektarnikach, zlokalizowanych w obrębie kwiatu, blaszki liściowej, ogonka. W momencie zapylenia kwiatu nektar przestaje się gromadzić.
Spadź - to przerobiony sok roślinny przez mszyce i czerwce, jest pozbawiony białka ale zawiera więcej enzymów i kwasów organicznych i składników mineralnych.
Przekształcenie nektaru i spadzi w miód polega na odprowadzeniu wody i doprowadzeniu niektórych składników mineralnych. (kwasy organiczne, enzymy -INHIBINA)
Sacharoza rozstaje rozłożona do fruktozy i glukozy, cukry proste przekształcają się w kwasy organiczne.
Potoka - miód płynny
Kruszec - miód skrystalizowany
Krystalizacja miodu w dużym stopniu zależy od zawartych cukrów. Miody które zawierają więcej glukozy i melezytozy przyczyniają się do krystalizacji. Fruktoza i dekstryny hamują krystalizację.
Jeżeli miód zawiera więcej niż 5 g /100g sacharozy to znaczy, że jest zafałszowany.
Enzymy -amylazy, katalaza, fosfataza kwaśna
Zawiera kumarynę - która obniża krzepliwość krwi.
CZEKOLADA
skład różny w zależności od rodzaju czekolady
Skład czekolady:
zależne od receptury zróżnicowane ilości węglowodanów
tłuszcze stanowiące około 30% ogólnej masy produktu, o zróżnicowanych właściwościach, zależnych od składu kwasów tłuszczowych
niewielkie ilości białka
składniki mineralne: żelazo, potas, magnez, cynk
flawonoidy o właściwościach antyoksydacyjnych, które między innymi sprawiają iż tłuszcz zawarty w czekoladzie jełczeje bardzo powoli. Flawonoidy zmniejszają ryzyko zmian niedokrwiennych w naczyniach wieńcowych serca oraz mają działanie zmniejszające ryzyko powstawania nowotworów
substancje o działaniu pobudzającym jak tobromina i kofeina oraz inne składniki wywierające korzystny wpływ na samopoczucie
wartość energetyczna 100g porcji czekolady wynosi ponad 500kcal
12 amin biogennych, które wykazują działanie podobne do efektów neurofizjologicznych wywoływanych przez narkotyki: tyraminę, etyloaminę, izobutyloaminę, tryptaminę, fenyloetyloaminę, metyloaminę, dimetyloaminę, trimetyloaminę, oktapaminę, normetanopirynę, synepirynę.
Do najważniejszych zalicza się tyraminę i fenyloetyloaminę (PEA). Ta ostatnia jest jednym z neuromodulatorów synaps nerowych w mózgu. Strukturalnie i farmakologicznie jest podobna do katecholamin i amfetaminy.
Zwiększa koncentrację
Zwiększa poziom serotoniny i endorfiny w mózgu
Wzrost poziomu fenyloetyloaminy która jest odpowiedzialna za migreny
WODA
Chęć pobierania wody, pragnienie wynika z potrzeby uzupełniania strat tego składnika (średnio 2800ml/d zachodzących nieustannie w wyniku:
oddawania moczu
kału
pocenia się
wydychania pary wodnej przez płuca
Woda stanowi 45-70% masy ciała z czego:
5% to woda osocza
15% ciecze śródtkankowe
50% w komórkach
Woda w organizmie bierze się ze spożywanej żywności oraz z metabolizmu tłuszczów, białek i węglowodanów.
Znaczenie wody w organizmie:
umożliwia równomierne rozprowadzenie ciepła i ułatwia jego wydalanie z organizmu przez parowanie (jako wydzielina gruczołów potowych)
jako idealny rozpuszczalnik stanowi środowisko dla wszystkich procesów życiowych
jest substratem w procesach trawiennych lub produktem końcowym wielu reakcji biochemicznych
odpowiednia zawartość wody w ślinie, soku żołądkowym, jelitowym i żółci
transport składników odżywczych i metabolitów, odbywa się dzięki ich rozpuszczalności w wodzie
stanowi ochronę dla gałki ocznej, mózgu, rdzenia kręgowego i płodu.
Niedobory spożycia
zmniejszenie objętości osocza
wzrost stężenia sodu i osmolalności
woda przemieszcza się z komórek do przestrzeni pozakomórkowej w celu wyrównania stężeń
zmniejsza się ilość moczu i produktów przemiany materii co powoduje zatrucie organizmu (mocznik, kreatynina)
może dojść do kamicy nerkowej przez zagęszczony mocz
przegrzanie organizmu (ograniczone wydzielanie potu)
utrata wody ustrojowej w ilości około 20% może powodować śmierć
Nadmiar spożycia
zwiększenie osmolalności osocza
obrzęk, uszkodzenie komórek, zmniejszenie ciśnienia krwi
osłabienie, nudności, wymioty, biegunki, brak apetytu, drgawki.
Minimalna ilość wody pokrywającej potrzeby fizjologicznej jest 800-1000cm3/dobę
Przyjmuje się ze na każdy 1kg - 30cm wody
Woda pośredniczy w homeostazie organizmu.
Na poziomie kanalików nerkowych zachodzą dwa procesy:
sekrecja
resorpcja (wchłanianie zwrotne)
WYKŁAD 3
PODSTAWOWY SKŁAD CHEMICZNY CIAŁA CZŁOWIEKA
Skład organizmu człowieka:
|
Kobieta |
Mężczyzna |
Woda% |
58-60 |
61-62 |
Białko% |
8-10 |
15-17 |
Tłuszcze% |
23-27 |
13-14 |
Składniki mineralne i witaminy% |
5-7 |
6-8 |
Węglowodany |
0,5-1,0 |
0,5-1,5 |
Metody oznaczania ilości tkanki tłuszczowej
Proste metody, przybliżone
Pomiar masy ciała (wagi ciała) i obliczenie wskaźnika masy ciała BMI
Obliczenie wskaźnika WHR (waist-hip ratio)
Pomiar grubości fałdu skórnego
Dokładne
Bioimpendancja elektryczna ciała
Podwójna absorpcjometria DXA
Tomografia komputerowa z oceną planimetryczną
Jądrowy rezonans magnetyczny
Metody sonograficzne USG
Metody izotopowe
Wskaźnik masy ciała BMI
Charakteryzuje relację pomiędzy masą ciała a wzrostem
Obliczając BMI można określić ilość tkanki tłuszczowej
Niedowaga (BMI ,18,5)
Prawidłowa masa ciała BMI =20-25
Nadwaga BMI =25-29,9
Otyłość BMI = 30-39,9
Otyłość dużego stopnia BMI >40
Im wyższy wskaźnik BMI - tym większa zapadalność na różne schorzenia
Nadciśnienie tętnicze
Choroba niedokrwienna serca
Hiperlipidemia
Cukrzyca typu II
Zespół zaburzeń oddychania w czasie snu
Niektóre nowotwory
BMI nie podaje jako wyniku procesu tkanki tłuszczowej a daje jedynie wartość do porównania z tabelami
Metoda nie jest dokładna, nie uwzględnia:
Płci
Wieku
Stopnia muskulatury osoby mierzonej
WHR
Aby określić rozmieszczenie tłuszczu można zmierzyć sobie obwód talii i bioder
Obwód talii (w cm) mierzy się w połowie odległości między dolnym brzegiem żeber a górnym grzebieniem kości biodrowej
Najszerszy obwód bioder określa się na wysokości krętasza większego kości udowej
Następnie określa się stosunek obwodu talii do bioder -WHR
Pomiary prowadzi się zawsze
W ten sam sposób
W tych samych miejscach
O tej samej porze
Otyłość brzuszna (typu jabłko) - częściej u mężczyzn
Mężczyźni WHR powyżej 1
Kobiety WHR powyżej 0,8
Otyłość pośladkowo -udowa ( typu gruszka) -częściej u kobiet
Mężczyźni WHR poniżej 1
Kobiety poniżej 0,8
BADANIE GRUBOŚCI FAŁDÓW SKÓRNYCH
mięsień trójgłowy ramienia
grzbiet kości biodrowej
mięsień dwugłowy
dolny kąt łopatki
Metoda bardzo dokładna (zależy od umiejętności osoby mierzącej)
Wyniki u osób starszych mogą być zafałszowane
Metoda wygodna, bezbolesna, tania
Badanie zanurzeniowe
Siadamy na krzesełku wagi zanurzonym w basenie z wodą
Margines błędu wynosi 2%
Dokładność zależy od ilości powietrza jaka zostanie w naszych płucach
Bioimpendancja elektryczna ciała
W zależności od rodzaju urządzenia przesyła ono sygnał elektryczny od dłoni do dłoni lub od stopy do stopy
Zależy od: uwodnienia organizmy ostatnio zjedzonych posiłków, temperatury ciała
Pomiary dokonywać po wypiciu wody o tej samej porze
Metoda rozcieńczenia izotopowego
Określić ilość wody w organizmie
Dodajemy 1 litr do niezbędnej objętości
Uzyskujemy stężenie np. 5%
Obliczyć obj. Roztworu nieznanego ( 1l/0,05 = 20l -objętość wody w organizmie)
Określić masę beztłuszczową ( w organizmie ok. 73% wody)
1kg-0,73kg wody
x - 20kg
x= 25kg masy beztłuszczowej
Masa człowieka np. 50kg
Zawartość tłuszczu 50-25 =25kg
BIAŁKA
Pierwiastki budujące białka
C,H,O, N, S, P, Mn, Zn, Mg, Fe, Cu, Co
Punkt izoelektryczny
Kwaśne - 2 gr. COOH , 1 NH2
Zasadowe -1 gr. COOH 2 NH2
Obojętne -1 gr. COOH , 1 NH2
Białkowe aminokwasy różnią się grupami:
Alifatyczne (glicyna, alanina, walina, leucyna, izoleucna)
Aromatyczne (fenyloalanina, tyrozyna, tryptofan)
Heterocykliczne
Struktury aminokwasów
Struktura pierwszorzędowa - określa sekwencję (kolejność) aminokwasów wchodzących w skład łańcucha liniowego polipeptydowego uwarunkowanego genetycznie
Drugorzędowa - układ przestrzenny łańcucha, wynikający z istnienia wiązań wodorowych między tlenem grupy C=O a wodorem grupy NH dwóch różnych wiązań peptydowych. Prawoskrętna heliksa lub pofałdowana kartka - gdy łańcuchy peptydowe są ułożone równoległe do siebie i łączą się wiązaniami wodorowymi
Trzeciorzędowa - charakterystyczne pofałdowanie łańcuchów polipeptydowych w przestrzeni ( skręcenie łańcucha polipeptydowego). Tworzą się wiązania S-S między dwoma resztami cysteiny
Struktura czwartorzędowa - ilość i wzajemne ułożenie podjednostek cząsteczkowych
Podział białek
Proste - zbudowane tylko z aminokwasów
Protaminy
Histony
Albuminy
Globuliny
Prolaminy
Gluteliny
Skleroliny
Złożone - grupy prostetyczne
Nukleoproteidy
Fosfoproteindy
Chromoproteidy
Metaloproteidy
Glikoproteidy
Lipoproteidy
Funkcje białek
Budulcowa, strukturalna
Regulatorowa - reguluje przebieg procesów biochemicznych
Kataliza enzymatyczna - od uwadniania CO2 do replikacji chromosomów
Transport i magazynowanie - hemoglobina, transferyna, ferrytyna
Kontrola przenikalności błon - regulacja stężenia metabolitów w komórce
Ruch uporządkowany - np. skurcz mięśnia, aktyna i miozyna
Wytwarzanie i przekazywanie impulsów nerwowych
Bufory
Kontrola wzrostu i różnicowania
Immunologiczna
Przyleganie komórek (np. kadheryny)
Obrót białka - cecha metabolizmu białek TURNOVER
Z 10kg białka występującego w org. Człowieka 3% ulega rozpadowi w ciągu doby i zostaje zsyntetyzowana od nowa
2/3 białkowych aminokwasów uwalnianych z białek tkankowych podlega reutylizacji - ponowne wykorzystane do celów anabolicznych
1/3 całkowicie metabolizowana musi być zastępowana przez cząsteczki nowe , z białek pożywienia czy endogennej syntezy
Aminokwasy
egzogenne (11)
endogenne
Sekwencja aminokwasów w białkach jest uwarunkowana genetycznie i identyczna we wszystkich cząsteczkach tego samego rodzaju
Wartość odżywcza /biologiczna białka
ilość i wzajemne proporcje aminokwasów białkowych egzogennych zawartych w danym białku (beczka Liebiega)
stopień uwolnienia i wchłaniania aminokwasów podczas procesów trawienia w przewodzie pokarmowym (strawność białka)
Fenyloketonuria
brak enzymu wbudowującego -OH do fenyloalaniny (hydroksylazy fenyloalaniny)
podwyższone stężenie fenyloalaniny we krwi
szkodzi np. aspartam
Fenyloketonuria matczyna
upośledzenie umysłowe płodu
Celiakia
nietolerancja glutenu
Metabolizm białek
Turnover - proces wymiany białek zachodzący stale w komórkach.
Katabolizm
Białka wewnątrzkomórkowe są rozkładane przez kilka systemów enzymatycznych:
w cytozolu - przez niskocząsteczkowy enzym zależny od ATP zwany UBIKWITYNĄ; enzym ten rozkłada głownie białka źle syntetyzowane oraz białka regulatorowe o krótkim okresie półtrwania; jego rola wydaje się największa w proteolizie zachodzącej w retikulocytch oraz fibroblastach w okresie wzrostu i rozwoju
w lizosomach- przez kompleks enzymów zwanych KATEPSYNAMI; ta degradacja dotyczy głównie białek błonowych oraz białek wchłanianych przez lizosomy na zasadzie endocytozy
w tkance mięśniowej w czasie maksymalnego skurczu przez KALPAINY (I i II), enzymy zależne od jonów wapnia
Wątroba wychwytuje: ALANINĘ GLICYNĘ, PROLINĘ I TREONINĘ
Mięśnie wychwytują : LEUCYNĘ, IZOLEUCYNA I WALINA
TRAWIENIE BIAŁEK
I faza żołądkowa białka
HCl
denaturacja
pepsynogen pepsyna aminokwasy
częściowo zaromatyzowane
II faza trzustkowa
proelastaza
chymotrypsynogen elastaza
proelastaza trypsynogen prokarbopeptydaza AB
Trypsyna
elastaza trypsyna chymotrypsyna karboksypeptydaza AB
H3N------------------------------------------------------------------------------------------------------COOH
III faza jelitowa
aminopeptydaza enterokinaza wolne aminokwasy i peptydy
Skaza białkowa - białko nietrawione kompletnie ( w układzie pokarmowym pozostają obce, toksyczne peptydy)
BIAŁKO
Katabolizm Anabolizm
CO2+NH3 synteza białek
mocznik zw. azotowe biologicznie aktywne
np. AIDS -utrata
immunorestencji podaż białka
(odporności) E E
Pula białek Pula wolnych synteza aminokwasów
ustroju aminokwasów synteza zw. azotowych
Niebiałkowych
E E
np. kulturystki
zażywają oksydacja
anabolity (które nie
przyspieszają syntezy NH3 CO2
ale hamują rozpad b.)
WYKŁAD 4
TŁUSZCZE
Podział tłuszczy - lipidów (triacyloglicerole)
proste
moacyloglicerole
diacyloglicerole
triacyloglicerole
woski
złożone
fosfolipidy
glikolipidy
karotenoidy
steroidy
galaktozydy
sterole
izoprenoidy
tokoferole
KWASY TŁUSZCZOWE
nasycone
kwas stearynowy 18:0
kwas palmitynowy
kwas mirystynowy
nienasycone
jednonienasycone (monoenowy) (oleinowy 18:1 n-9) wzory!!!!
cis (najczęściej, jedyna forma przyswajalna przez człowieka)
trans (szkodliwe,
wielonienasycone (polienowe)
rodzina kwasu linolowego ( C18:2 n-6)
rodzina kwasu linolenowego (C18:3 n-3)
Organizm człowieka nie syntetyzuje kwasów tłuszczowych omega 6 (n-6) i omega 3 (n-3)=> położenie pierwszego wiązania podwójnego (liczonego od grupy -CH3)
W mleku znajduje się 2 % izomerów trans ale są to sprzężone dieny kwasu linolowego ( cis i trans), a 98% izomerów to izomery cis
Kwasy tłuszczowe dzielą się na:
krótkołańcuchowe - do 8 atomów węgla
średniołańcuchowe - od 8 do 12 atomów węgla
długołańcuchowe - powyżej 12 atomów węgla
Kwasy tłuszczowe nasycone i nienasycone trans:
hipercholesterolomiczne
podejrzewane o potęgowanie zmian nowotworowych
w margarynach w kostce, smażalniczych i cukierniczych, w czekoladach
Szereg homologiczny kwasów tłuszczowych
C 18:1 kwas oleinowy - prekursor rodziny kwasów jednonienasyconych
C 18:2 kwas linolowy - prekursor grupy kwasów tłuszczowych n-6
C 18:3 kwas linolenowy - prekursor grupy kwasów tłuszczowych n-3
NNKT
rodzina kwasu linolowego (n-6) ( źródło: olej słonecznikowy)
kwas gamma-linolenowy C 18:3
kwas arachidonowy C 20:4
rodzina kwasu linolenowego (n-3) ( źródło: olej lniany i rzepakowy)
kwas eikozapentaenowy C 20:5 ( tylko ryby morskie)
kwas dokozaheksaenowy C 22:6 (tylko ryby morskie)
Cholesterol:
składnik błon komórkowych
do produkcji kwasów żółciowych
służą do produkcji hormonów steroidowych męskich
do produkcji hormonów steroidowych męskich
do syntezy witamin D
Syntezę cholesterolu wzmagają:
kwasy nasycone (palmitynowy, stearynowy, mirystynowy)
sacharoza
fruktoza
Dzienne zapotrzebowanie na cholesterol to: 300mg ( 1 jajko)
O wartości odżywczej tłuszczu decyduje:
Strawność ( im krótszy łańcuch kwasu tłuszczowego, tym łatwiej strawny, nie potrzebuje żółci, np. mleko)
Zawartość NNKT i witamin (źródło A i D - mleko, przetwory mleczne i ryby, wit. E oleje, a witaminy K
Wartość energetyczna ( nienasycone mają mniej kalorii)
Olej palmowy i kokosowy w temperaturze pokojowej jest ciałem stałym -wyjątki
Oliwa z oliwek w temp. około 4oC krzepnie, a w około 10oC mętnieje( jeśli nie mętnieje to jest zafałszowana)
Żółtko jaja- 60% monoenowych kwasów tłuszczowych , zawiera lecytynę
Znaczenie tłuszczów:
Są dla organizmu najbardziej skoncentrowanym źródłem energii z 1 g - 9kcal energia niezbędna do pracy mięsnie, utrzymania stałej ciepłoty ciała oraz do prawidłowego przebiegu reakcji zachodzących w organizmie
Są składnikiem tkanki tłuszczowej pełniącej rolę tkanki oporowej i ochronnej i utrzymującej strukturę narządów
Są nośnikami witamin A, D, E ( smalec i boczek tych witamin nie zawierają, natomiast wit. E występuje w olejach roślinnych)
Są źródłem NNKT
Dzięki swym właściwościom fizjologicznym powodują wydłużenie przechodzenia miazgi pokarmowej z żołądka
Zwiększają sytość i smakowitość potraw
Hamują skurcze żołądka i wydzielanie soku żołądkowego
Stanowią budulec błon komórkowych i białej masy mózgu
Wpływają na stan skóry i włosów
Decydują o sprawności układu krążenia
Znaczenie kwasów tłuszczowych nasyconych
Wykazują silne działanie hipercholesterolemiczne (laurynowy, mirystynowy, palmitynowy)
Powodują agregacje płytek krwi (stearynowy)
Aterogenne, bez wpływu na zawartość cholesterolu ( arachidowy, behenowy)
Znaczenie kwasów tłuszczowych jednonienasyconych:
Pełnią rolę ochronną w profilaktyce miażdżycy (obniżają poziom cholesterolu całkowitego i frakcji LDL w surowicy krwi, jednocześnie nie obniżają zawartości frakcji HDL)
NNKT rola:
Warunkują prawidłowy rozwój i wzrost organizmu oraz właściwy stan skóry
Służą do budowy błon komórkowych i prawidłowej ich funkcji
Właściwego transportu i dystrybucji lipidów
Zapobiegają zakrzepom krwi w naczyniach
Zapobiegają nadciśnieniu, obniżając poziom cholesterolu w surowicy krwi
Zapobiegają nadciśnieniu tętniczemu krwi, w wyniku zwiększonego wydzielania jonu Na+ z moczem oraz rozszerzania naczyń tętniczych
Zwiększają przepływ krwi przez naczynia wieńcowe serca i tym samym zwiększają siłę skurczu mięsnia sercowego
Służą do produkcji hormonów - EIKOZANOIDÓW ( prostaglandyn, prostacyklin, tromboksanów):
Prostaglandyny PGE2 PGG2, PGH2 oraz tromboksan TXA2 wykazują silne działanie proagregacyjne.
Natomiast prostaglandyny E mają zdolność hamowania procesów agregacji płytek krwi
Silne działanie antyagregacyjne i rozszerzające naczynia tętnicze wykazuje prostacyklina (PGI2)
Prosta cykliny wywierają silny wpływ na naczynia wieńcowe i zwiększaja siłę skurczu mięsnia sercowego.
Synteza eikozanów:
Kwas arachidonowy C20:4
endoperoksydazy cykliczne
hydroperoksydazy
hydroksykwasy tłuszczowe
prostaglandyny, prostacykliny, tromboksyny, leukotrieny
Kwasy tłuszczowe omega-6 mają większą aktywność metaboliczną dlatego należy spożywać je w większej ilości niż omega -3. Zalecany stosunek to 5:1. Nadmiar omega-6 jest szkodliwy
Znaczenie kwasów omega-3
wpływ hipolipemiczny ( EPA i DHA redukują stężenie triacylogliceroli w osoczu krwi nawet o 30% ( przyjmując 2 gramy oleju rybiego dziennie)
normalizacja ciśnienia krwi
działanie przeciwzakrzepowe ( zmniejszenie podatności płytek krwi na zlepienia się, w wyniku hamowania tworzenia substancji silnie protrombotycznych)
działanie przeciwmiażdżycowe ( wynika to z modyfikacji w syntezie eikozanoidów, redukcji poziomu cholesterolu w osoczu poprzez zmniejszenie syntezy VLDL i zwiększenie poziomu HDL, wychwytu LDL przez makrofagi nabłonka, hamowanie adhezji płytek oraz hiperplazji mięśniówki naczyń
działanie przeciwzapalne i przeciwalergiczne ( wynika z hamowania nadmiernej odporności immunologicznej, poprzez zmniejszenie syntezy prostaglandyny o właściwościach prozapalnych i stymulują syntezę cytoklin o właściwościach przeciwzapalnych
hamowanie rozwoju cukrzycy typu II ( niski poziom n-3 i równocześnie wysoki n-6 w fosfolipidach błon komórkowych mięsni szkieletowych jest związanych ze wzrostem ich oporności na insulinę, co sprzyja rozwojowi cukrzycy typu II
działanie przeciwnowotworowe ( dieta bogata w n-6 PUFA zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwory sutka, prostaty, jelita grubego. Dieta zawierająca n-3 hamuje kareinogeneze poprzez redukcję powstawania PGE3 i innych promujących rozrost nowotworowy, hamuje ekspresje onkogenów i tworzenie wolnych rodników
działanie przeciw otyłości ( stwierdzono odwrotną zależność między BMI a stężeniem n-3 PUFA w fosfolipidach błon komórkowych co jest związane z hamującym wpływem tych kwasów na lipogenezę poprzez hamowanie aktywności wątrobowej syntezy kwasów tłuszczowych.
Znaczenie kwasów tłuszczowych w konfiguracji trans
wykazują silne działanie anterogenne ( podnoszą w osoczu krwi stężenie cholesterolu całkowitego i frakcji LDL)
przyczyniają się do niskiej masy urodzeniowej niemowląt
zaburzają czynności układu immunologicznego
podwyższają poziom insuliny we krwi w odpowiedzi na obciążenie glukoza
hamują przeminę kwasu linolonowego w arachidonowy
Sprzężone dieny kwasu linolowego
W ich cząsteczkach wiązania podwójne ( najczęściej w pozycjach 9 i 11 lub 10 i 12) izolowane sa tylko jednym wiązaniem pojedynczym a konfiguracja wiązań podwójnych może być trans lub cis tzn. mogą występować w formach cis-cis, trans-trans, trans-cis, cis-trans) przekształcenie to wykonują bakterie przewodu pokarmowego przeżuwaczy, dlatego ich największym źródłem są tłuszcze zwierząt przeżuwających:
Właściwości korzystne:
powodują redukcję zawartości tłuszczu w masie ciała
przeciwdziałają rozwojowi zmian miażdżycowych indukowanych drogą pokarmową
hamują rozwój osteoporozy
wykazują antymutagenne i antykancerogenne działanie ( ponieważ mają właściwości antyoksydacyjne)
Katabolizm - lipoliza ( wewnątrzkomórkowy rozkład triacylogliceroli i degradacja kwasów tłuszczowych)
Triacyloglicerole zawarte w chylomikronach ulegają hydrolizie w naczyniach włosowatych różnych tkanek (płuc, mięśni, serca, skóry), ale głównie tkanki tłuszczowej, pod wpływem obecnej tam lipazy lipoproteinowej (LPL) - wytwarzanej w adypocytach i przechodzących do naczyń włosowatych.
Triacyloglicerole zmagazynowane w adypocytach są hydrolizowane pod wpływem lipazy hormonozależnej do kwasów tłuszczowych.
degradacja kwasów tłuszczowych w procesie B-oksedacji
Anabolizm -
Liponeogeneza -synteza kwasów tłuszczowych- w komórkach wątroby
malonylo-CoA powstaje z połaczenia acetylo-CoA z CO2
acetylo-CoA powstaje w mitochondriach w procesie utleniania pirogronianu
przyłączenie malonylo-CoA do acetylo-CoA, a następnie do powstających w ten sposób dłuższych łańcuchów węglowych.
Lipogeneza -synteza triacylogliceroli- z kwasów tłuszczowych uwolnionych z chylomikronów i lipoprotein wątrobowych i kwasów tłuszczowych zsyntetyzowanych w organizmie.
TRAWIENIE I WCHŁANIANIE:
Tłuszcze to faza hydrofobowa ( nierozpuszczalne w H2O), muszą ulec emulgacji.
Zasadnicze trawienie odbywa się w dwunastnicy Cząsteczki tłuszczu są otaczane kwasami żółciowymi.
. Po strawieniu przemieszcza się z solami kwasów żółciowych:
Kwasy żółciowe
cholowy
chenodeoksycholowy (chenowy)
deoksycholowy
litocholowy
Długołańcuchowe kwasy tłuszczowe służą w enterocytach do produkcji chylomikronów, a średnio i krótkołańcuchowe w wątrobie służą do β-oksydacji (spalanie) i produkcji lipoprotein HDL, VDL i LDL.
triacyloglicerol monoacyloglicerol + wolne kwasy tłuszczowe+glicerol
Lipaza trzustkowa
+ kwasy żółciowe
Hydrofilna otoczka cholesterol micele
+fosfolipidy
+ białka do ENTEROCYTU
triacyloglicerole powstają
chylomikrony
hydrofobowe wnętrze
wchłaniane do układu chłonnego
wchłaniane do układu krwionośnego
fosfolipidy hydroliza estry cholesterolu hydroliza cholesterol +kwas żółciowy
fosfolipazy hydrolaza estrów
cholesterolu
GOSPODARKA LIPIDOWA W ORGANIZMIE CZŁOWIEKA
Układ krwionośny inne tkanki
Tłuszcz z pożywienia
lipaza lipoproteinowa trójglicerydy
trawienie
kwasy tłuszczowe
E
Wchłanianie LIPOPROTEINY wątroba
lipaza lipoproteinowa trójglicerydy
kwasy tłuszczowe
wolne kwasy tł. +albuminy E
tkanka tłuszczowa
lipaza lipoproteinowa kwasy tłuszczowe
trójglicerydy
W tkankach tłuszczowych - tłuszcze są magazynowane, tu nie ma β-oksydacji.
Tkanka tłuszczowa izoluje (zatrzymuje ciepło) a nie „ogrzewa” ciało.
W wątrobie - β-oksydacja - wątroba „ogrzewa”
W tkance mięśniowej - nie magazynujemy tłuszczów
LIPOPROTEINY:
Wątroba syntetyzuje chylomikrony wątrobowe
Chylomikrony:
LDL i HDL - transportowane z tkanek do wątroby
Cholesterol - usuwany z organizmu
Cholesterol w LDL - aterogenny - może być czynnikiem ryzyka miażdżycy
Spożycie tłuszczów:
zalecenia: ok. 30% energii z racji pokarmowej
10% kwasów tłuszczowych nasyconych, 16% kwasów tłuszczowych 1-nienasyconych, 28% kwasów tłuszczowych wielonienasyconych NNKT - 6% ( w tym omega-3 ok.1%)
Dzienne zapotrzebowanie
Kobiety - wiek 19-25 lat masa ciała 55 - średnia aktywność fizyczna 2200kcal - 79g tłuszczu w tym 7 g NNKT
Mężczyźni - 70kg, umiarkowana aktywność fizyczna 3000kcal - 100g tłuszczu w tym 10g NNKT
WYKŁAD 5
WĘGLOWODANY
Wzór ogólny Cn(H2O)n - syntetyzowane głównie przez rośliny
Podział węglowodanów
proste ( monosacharydy)
pentozy (ryboza(A), arabinoza(A), ksyloza(A), rybuloza(K), ksyluloza(K))
heksozy ( glukoza(A), mannoza(A), galaktoza (K), fruktoza(K), sorboza(K))
złożone (disacharydy, oligosacharydy, polisacharydy)
polisacharydy skrobiowe
amyloza
amylopektyna
polisacharydy nieskorbiowe
Cukry proste wywodzą się z :
aldoz - z aldehydu octowego (A)
ketoz - z dihydroksyacetonu (K)
Monosacharydy:
Arabinoza - występuje w gumach roślinnych
Ksyloza - cukier drzewny
Ryboza - składnik DNA i RNA, ATP oraz ryboflawiny
Glukoza - cukier gronowy występujący w owocach, miodzie, tkankach zwierzęcych i roślinnych oraz płynach ustrojowych
Fruktoza - cukier owocowy występuje w miodzie i warzywach
Galaktoza i mannoza - wchodzą w skład laktozy i gum roślinnych
Disacharydy:
Sacharoza - cukier trzcinowy - składa się z glukozy i fruktozy, a występuje w owocach, trzcinie cukrowej, burakach.
Laktoza - cukier mlekowy, pochodzenia zwierzęcego, składająca się z galaktozy i glukozy i występująca w mleku
Maltoza - cukier słodowy - składa się z 2 cząsteczek glukozy, produkt hydrolizy skrobi
Trójcukry: rafinoza
Czterocukry : stachioza
Wchodzą w skład błonnika:
fruktoza + glukoza + galaktoza = rafinoza
fruktoza + glukoza + galaktoza +galaktoza = stachioza
fruktoza + glukoza + galaktoza +galaktoza + galaktoza = werbaskoza
Wielocukry:
Skrobia:
Szybko trawiona
Wolno trawiona
Oporna
Występuje we wszystkich roślinach, zwłaszcza w ziarnach zbóż i bulwach. Zawiera amylozę i amylopektynę.
Tylko skleikowana jest trawiona.
Dekstryny - produkt rozkładu hydrolitycznego skrobi
Glikogen- skrobia zwierzęca - cukier zwierzęcy - występuje w wątrobie i mięśniach i nerkach jako materiał zapasowy zwierząt.
Błonnik = włókno pokarmowe - wszystkie węglowodany wchodzące w skład ścian komórek
Polisacharydy mieszane:
Agar i pektyny - rola strukturalna i ochronna, wykorzystywane jako substancje zagęszczające lub stabilizatory
Sorbitol i ksylitol - cukry proste z grupami alkoholowymi - zamienniki sacharozy, gdyż mają podobną siłę słodzenia
Podział węglowodanów ze względu na wykorzystanie przez organizm człowieka:
Węglowodany przyswajalne - cukry proste i złożone rozkładane do cukrów prostych przez enzymy trawienne ( skrobia rozpuszczalna, glikogen, sacharoza, laktoza i maltoza)
Włóko pokarmowe - błonnik - węglowodany roślinne i ligniny oporne na działanie enzymów trawiennych
Włókno pokarmowe częściowo lub całkowicie rozpuszczalne w wodzie ( częściowo przyswajalne bo z 1 g błonnika powstają 2 kcal) - w znacznym stopniu degradowane przez drobnoustroje w jelitach m.in. do kwasów organicznych wchłanianych i metabolizowanych w organizmie ( stachioza i rafinoza przez niektórych zaliczane do błonnika), pektyny tzw. oporna skrobia, innulina, beta-glukany, gumy i śluzy roślinne.
Włókno pokarmowe nierozpuszczalne (nieprzyswajalne) czyli tzw. włókno surowe oporne na działanie enzymów trawiennych oraz drobnoustrojów i wydalane z kałem ( celuloza, hemicelulozy, lignina)
Rola glukozy - może być:
Wykorzystana jako bezpośrednie źródło energii po rozprowadzeniu do komórek
Przekształcona w glikogen i magazynowana w wątrobie i mięśniach
Użyta do syntezy niektórych aminokwasów ( alaniny) i trójglicerydów
Węglowodany przyswajalne:
Stanowią najbardziej ekonomiczne i najbardziej przyswajalne źródło energii (1 gram 4kcal) wykorzystywaną prawie jedynie przez mózgowie, komórki szpiku i krwinki czerwone. Mięśnie szkieletowe czerpią energię z rozkładu glukozy
Są czynnikiem oszczędzającym białko i tłuszcze ponieważ po wyczerpaniu się węglowodanów do jej syntezy służy glicerol i aminokwasy.
Są źródłem energii do syntezy na nowo własnego białka ustrojowego ( do syntezy 1 grama białka potrzebna jest energia 24kcal)
Umożliwia całkowite utlenianie tłuszczów zapobiegając tworzeniu się związków ketonowych.
Laktoza-pośrednio=> kwas mlekowy - reguluje mikroflorę przewodu pokarmowego głównie jelita grubego, przeciwdziałając zaparciom. Cukier ten ułatwia również wchłanianie wapnia, magnezu i żelaza tworząc rozpuszczalne sole
Niektóre węglowodany są materiałem budulcowym i służą do syntezy substancji biologicznie czynnych oraz struktur komórkowych ( węglowodany stanowią zaledwie około 1% masy ciała)
Wpływają na apetyt
Dieta bezwęglowodanowa - prowadzi do utraty wody i sodu z ustroju. Minimalne spożycie węglowodanów nie powinno być mniejsze niż 100 gram dziennie .
Kwas mlekowy
Jako produkt metabolizmu węglowodanów spełnia w organizmie funkcje:
Przyspiesza trawienie białek
Zwiększa wchłanianie wapnia, żelaza, fosforu i innych
Pobudza wydzielanie soku żołądkowego i przyspiesza perystaltykę jelit
Stanowi źródło energii
Żywność probiotyczna stosowana jest głównie w żywieniu osób o obniżonej odporności ( niemowlęta i małe dzieci, osoby starsze i chore)
Wykres: rola i przemiany węglowodanów w organizmie => skrypt
Heparyna - polisacharyd przeciwzakrzepowy zbudowany z około 80 reszt monosacharydów pochodnych glukozy i kwasu glukuronowego połączony w nierozgałęziony łańcuch. Cząsteczka ma ładunek ujemny.
Działa przeciwzakrzepowo
Aktywuje antytrombine - czynnik hamujący działanie trombiny
Obniża poziom cholesterolu i lipidów przez aktywację lipazy lipoproteinowej
Hamuję agregację trombocytów
Hamuje adhezję ( przyleganie do powierzchni) trombocytów do powierzchni ścian komórkowych
Zapobiega odkładaniu się blaszki miażdżycowej
Wytwarzana przez makrofagi i komórki tuczne
Glikozydy - pochodne węglowodanów
Działanie przeciwnowotworowe
Saponiny
Glikozydy nasercowe - zwiększają siłę skurczu mięśnia sercowego, jednocześnie obniżają częstość tego skurczu.
Rola węglowodanów nieprzyswajalnych:
Błonnik
substancja balastowa hamuje uczucie głodu, pęczniejąc w żołądku, (pektyny i celuloza)
wypełnia jelita, pobudza ruchy perystaltyczne i przyspiesza pasaż treści przez przewód pokarmowy zapobiegając zaparciom ( lignina, celuloza, skrobia oporna)
zwiększa wydalanie z kałem kwasów żółciowych ( błonnik rozpuszczalny, lignina, skrobia oporna) i obniża poziom cholesterolu we krwi ( oligosacharydy, innulina i lignina)
zwiększa zawartość wody w stolcu ( pektyny)
obniża poziom glukozy we krwi ( gumy, pektyny, skrobia oporna, innulina) - lepkość tych frakcji powoduje przedłużenie czasu absorpcji glukozy i innych substancji z przewodu pokarmowego do krwi i limfy
reguluje działalność flory jelitowej ( węglowodany częściowo przyswajalne ) - produkcja kwasów ( masłowy, propionowy, octowy) zakwaszając środowisko dla korzystnych bakterii (bifidobakterii) a niekorzystne dla bakterii gnilnych
buforuje i wiąże nadmiar kwasu solnego żołądku
działa jako wymiennik jonowy (absorbent) ograniczając wchłanianie metali ciężkich np. Hg, Pb, Cd (pektyny)
pożywienie ubogie w błonnik pokarmowy zwiększa wchłanianie leków o charakterze kwaśnym i odwrotnie ( bo może doprowadzić do zakwaszenia środowiska)
zbyt duże spożycie błonnika może spowodować dolegliwości brzuszne, wzdęcia i biegunki i doprowadzić do niedożywienia zwłaszcza, niedoborów wapnia, żelaza i cynku
zbyt małe spożycie błonnika może być powodem chorób takich jak uchyłkowatość jelit, rak jelita grubego i odbytu, zapalenie wyrostka robaczkowego, żylaki, hemoroidy, kamica żółciowa, cukrzyca, miażdżyca i otyłość
Efekty zdrowotne oligosacharydów:
rozmnażanie pożądanych bifidobakterii (Nie dopuszczają do rozwoju szkodliwej mikro flory poprzez produkcję kwasów octowego i mlekowego) i redukcji szkodliwych bakterii .
redukcja toksycznych metabolitów i szkodliwych enzymów
zapobieganie zaparciom
ochronne działanie na czynność wątroby
redukcja poziomu cholesterolu w surowicy krwi
redukcja ciśnienia krwi
redukcja antykancerogenny
przyczyniają się do produkcji składników odżywczych, dzięki bifidobakteriom ( witaminy z grupy B)
występują w nasionach strączkowych, w cebuli, czosnku, szparagach, cykorii i innych roślinach
Skrobia oporna
Ziemniaki i niedojrzałe banany są źródłem skrobi opornej
Pod wpływem mikroflory okrężnicy ulega rozkładowi do:
wodoru cząsteczkowego, CO2 i metanu
kwasu propionowego, masłowego i octowego
zwiększa masę i objętość kału, skraca czas przejścia treści przez przewód pokarmowy
obniża poziom triacylogliceroli i cholesterolu we krwi ( zwłaszcza LDL)
obniża poziom glukozy we krwi szczególnie redukuje jej wartość poposiłkową
Innulina - stanowiąca materiał zapasowy niektórych rośliny zbudowana z cząsteczek fruktozy połączonych wiązaniami beta-glukozowymi zdrowotne korzyści to
redukcja cholesterolu w surowicy krwi
normalizacja poziomu glukozy i tłuszczu w surowicy krwi
wzrost absorpcji składników mineralnych
Zwiększonemu spożyciu cukru przyswajalnego towarzyszy:
występowanie próchnicy zębów, otyłości ( wskutek zwiększonego dowozu energii)
nadmierne spożycie cukrów rafinowanych ( sacharozy i fruktozy) wywołuje hipertriglicerydemię
wysoki indeks glikemiczny
zwiększa wydzielanie insuliny
podrażnia układ pokarmowy
zmniejsza łaknie
wzrost spożycia witaminy C i kwasu foliowego w skutek zwiększonego spożycia napojów owocowych
INDEKS GLIKEMICZNY - porównuje krzywe wzrostu poziomu glukozy we krwi w ciągu 2H po spożyciu produktu w ilości dostarczającej 50g przyswajalnych węglowodanów oraz równoważnej czystej glukozy dla której przyjęto wartość indeksu glikemicznego równą 100.
Wysoką wartość mają:
sacharoza
puree ziemniaczane
miód
Niski mają:
skrobia pieczywa razowego
nasiona roślin strączkowych
fruktoza około 20
Im niższa wartość tym produkt ma wyższa wartość dietetyczną w żywieniu osób chorych lub zagrożonych cukrzycą.
Zapotrzebowanie na węglowodany:
50-60% dziennego zapotrzebowania na energię ( 350-600 g dziennie) w tym nie więcej niż 10% cukru, błonnika pokarmowego zaleca się spożywanie 30-40g/dobę
Udział skrobi waha się od 42-72%.
Główne źródła:
produkty zbożowe
cukier
ziemniaki
owoce
warzywa
Frakcje włókna pokarmowego:
rozpuszczalne w H2O
pektyny
β-glukany
gumy
fruktozany
nie rozpuszczalne w H2O
celuloza
hemicelulozy
lignina
Wykres - składniki włókna pokarmowego => patrz skrypt - EGZAMIN!!!
TRAWIENIE I WCHŁANIANIE WĘGLOWODANÓW
sacharoza, dekstryny,
laktoza skrobia rafinoza,
stachioza,
enzymy w amylaza fruktooligosachrydy,
jelicie cienkim trzustkowa innulina,
skrobia oporna
trawienie fermentacja
w jelicie
monosacharydy E do grubym
(glu, fru, gal) metabolizmu (dzięki mikroorganizmom)
Sacharoza sacharaza glukoza + fruktoza
Laktoza laktaza glukoza + galaktoza ulegają wchłonięciu w jelicie cienkim
Maltoza maltaza glukoza + glukoza
Skrobia amyloza + amylopektyna glukoza
METABOLIZM węglowodanów
Katabolizm
glikogenoliza - rozpad glikogenu do glukozy w wątrobie
Fosforoliza wiązań 1-4 w glikogenie z wytworzeniem glukozo -1 -fosforanu
odsłonięcie punktów 1-6 rozgałęzienia
rozbicie wiązań 1-6 przez enzym odgałęziający
Fosforoliza wiązań 1-4 z wytworzeniem glukozo-1-fosforanu.
Rozpad glukozy do pirogronianu i mleczanu ( w enterocytach)
Anabolizm
Glikogeneza - proces przemian glukozy w glikogen ( w hepatocytach wątroby)
fosforylacja glukozy do glukozo-6-fosforanu katalizowana
w mięśniach przez heksokinazę
w wątrobie przez glukokinazę
Reakcja glukozo -1-fosforanu z UTP i utworzenie urydyno-difosfo-glukoza (UDPGlc)
Przyłączenie UDPGlc do primera (glikogen) z jednoczesnym odłączeniem UDP pod wpływem syntetazy glikogenowej. /tworzenie wiązań 1-4 łańcuch prosty/
Przenoszenie części łańcucha glikogenowego na sąsiedni łańcuch i utworzenie wiązań 1-6 z ustanowieniem punktu rozgałęzienia w cząsteczce glikogenu.
Glukoneogeneza - synteza glukozy ( w wątrobie). Głównymi prekursorami glukozy są : mleczan, pirogronian, glicerol oraz niektóre aminokwasy.
Mleczan - powstaje stale w warunkach metabolizmu beztlenowego w erytrocytach, nerkach, siatkówce oka a także w jelicie, skórze, mózgu i mięśniach.
Pirogronian - wytwarzany jest w procesach degradacji glukozy
Aminokwasy - alanina ( metabolizowana w wątrobie), glutamina i glicyna ( w nerkach)
Glicerol - powstaje w wyniku hydrolizy triacylogliceroli w różnych tkankach.
Glukoneogeneza nasila się pod wpływem: glukagonu, glukokortykoidów, hormonu wzrostu, i hormonu adrenokortykotropowego, a zmniejsza się pod wpływem insuliny i adrenaliny.
bieżące utlenianie w komórkach
WYKŁAD 6
WITAMINY
Witaminami nazywamy grupę związków chemicznych, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka, występujące w bardzo małych stężeniach w naturalnych produktach żywnościowych i nie syntetyzowane w ustroju lub syntetyzowane w bardzo małych ilościach nie pokrywających zapotrzebowania.
Obecnie znanych jest 13 witamin, a ściślej grup witamin o podobnym działaniu.
9 z nich jest rozpuszczalnych w wodzie
4 rozpuszczalne w tłuszczach.
Podział witamin:
rozpuszczalne w wodzie - łatwo ulegają zniszczeniu w czasie obróbki mechaniczno-termicznej i na ogół nadmiar jest wydalany z moczem
rozpuszczalne w tłuszczach - nie ulegają zniszczeniu w czasie obróbki mechaniczno-termicznej, są magazynowane w ustroju, ulegają zniszczeniu w czasie jełczenia tłuszczów i przechowywania.
Grupa |
Nazwa |
Formy aktywne |
Witamina C |
Kwas L- askorbinowy |
Kwas L-askorbinowy Kwas dehydroaskorbinowy |
Witamina B1 |
Tiamina |
Tiamina i jej sole Dwufosforan tiaminy |
Witamina B2 |
Ryboflawina |
Ryboflawina Ryboflawinowy kwas fosforowy |
Witamina B6 |
Pirydoksyna |
Pirydoksyna Pirydoksal Pirydoksamina |
Witamina B12 |
Cyjanokobalamina |
Adenozylokobalamina Metylokobalamina Hydroksykobalamina |
Kwas pantotenowy |
Kwas pantotenowy (wit. B5) |
Kwas pantotenowy Panteina Panetnol |
Biotyna |
d-biotyna |
d-biotyna |
Niacyna |
Nikotynamid |
Nikotynamid Kwas nikotynowy |
Folacyna |
Kwas foliowy |
Kwas tetrahydrofoliowy |
Witamina C (wzór)
bardzo wrażliwa na ogrzewanie szczególnie z dostępem tlenu
bardzo wrażliwa na działanie zasad
środowisko obojętne i alkaliczne, utlenianie i promieniowanie UV - przyśpieszają rozkład
Cu i Fe - są katalizatorami reakcji rozkładu
Wrażliwe na niektóre środki konserwujące ( kwas benzoesowy)
Środowisko kwaśne dobrze wpływa na ochronę witaminy C ( enzym askorbinaza - nieaktywna przy pH poniżej 5)
Podczas duszenia, gotowania - strata 75% witaminy w produktach
Podczas suszenia owoców - straty nawet 90%
Wielkość strat zależy od sposobu procesu kulinarnego
Gotowanie pod przykryciem ogranicza straty
Gotowanie w mniejszej ilości wody ogranicza straty
Wchłanianie witaminy C zmniejszają: biegunki i niedokrwistość
Należy do naturalnych przeciwutleniaczy dzięki czemu zapobiega procesom starzenia ustroju, miażdżycy, wykazuje działanie w prewencji nowotworów zwłaszcza przewodu pokarmowego
Ułatwia prawidłowe gojenie się ran poprzez udział w syntezie kolagenu i budowie i odbudowie tkanki łącznej
Wykazuje działanie bakteriobójcze i bakteriostatyczne ponieważ sprzyja wytwarzaniu ciał odpornościowych
Działa detoksycznie
Zapobiega powstawaniu niedokrwistości ponieważ zwiększa przyswajalność żelaza oraz uczestniczy w przemianach folacyny, ułatwia redukcję żelaza trójwartościowego do dwuwartościowego. Zwiększając przyswajanie tego pierwiastka z przewodu pokarmowego
Bierze udział w przemianach aminokwasów, syntezie amin katecholowych (acetylocholina, adrenalina, dopamina), hormonów sterydowych oraz barwników skóry - melanin
Bierze udział w syntezie substancji uszczelniającej śródbłonki naczyń włosowatych i substancji macierzystych kości, chrząstek i zębiny
Jest aktywatorem różnych enzymów i hormonów
Może być dodawana do: win, piwa, wędlin, przetworów peklowanych, nektarów, soków owocowych i warzywnych i do mleka w proszku.
Niedobór witaminy C może prowadzić do hipowitaminozy, brak do awitaminozy.
Objawami hipowitaminozy są nie charakterystyczne: utrata łaknienia, łatwe męczenie się, bóle stawowo-mięśniowe, krwawienie z dziąseł, ich zaczerwienienie i obrzęk.
Całkowity brak wywołuje gnilec (szkorbut), który objawia się: wypadaniem zębów, niedokrwistością, zmniejszeniem masy ciała, osłabieniem odporności organizmu, krwawieniem z błon śluzowych do jam stawów, obrzękiem, zmianami zapalno- martwicowymi dziąseł
Nadmiar witaminy C zostaje wydalony z moczem. Uważa się jednakże, że duże dawki witaminy C sprzyjają powstawaniu kamicy nerkowej. Stężenie we krwi wynosi 4-6mg/l u zdrowego człowieka.
Dzienne zapotrzebowanie: 30-100mg/dzień
Źródła witaminy C: warzywa
Liście pietruszki
Papryka czerwona
Brukselka
Brokuły
Kalafiory
Szpinak
Kapusty
Ziemniaki ( wczesno zimowe i jesienne)
Owoce:
Czarne porzeczki
Truskawki
Kiwi
Cytryny
Pomarańcze
WITAMINY Z GRUPY B
biorą udział w przemianie węglowodanów, tłuszczów, białek ( B1, B6, PP, biotyna, kwas pantotenowy)
w procesach utleniania komórkowego i dostarczania do tkanek energii (B2)
w prawidłowym funkcjonowaniu narządu wzroku (B2)
w mechanizmach odpornościowych ustroju (B2)
do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego (B6, B1, PP)
w procesie krwiotworzenia (B6, kwas foliowy, B12)
odpowiadają za prawidłowy wygląd skóry, włosów, paznokci
Pełnią funkcje koenzymów:
B1 - tiamina - jako pirofosforan tiaminy
B2 - ryboflawina - jako mononukleotyd flawinowy
B6 - pirydoksyna - jako fosforan pirydoksalu
B12- kobalamina - jako koenzym kobalaminowy
PP - niacyna - dwunukleotyd adeninowy amidu kwasu nikotynowego
Kwas foliowy - jako kwas tetrahydrofoliowy
Choroby: beri beri („mokre” - anoreksja, zaburzenia sercowo-naczyniowe, „suche” -zanik mięśni, „dziecięce”- anoreksja z konwulsjami powodująca nagłą śmierć wskutek zaburzeń krążenia” ,
Pelagra -zapalenie skóry, biegunki, nudności, zmiany na języku i w jamie ustnej, niedokrwistość, w niektórych przypadkach demencja i paraliż kończyn zwłaszcza nóg.
Źródła:
Produkty zbożowe z pełnego przemiału:
Kasze
Pieczywa razowe
Płatki owsiane
Podroby
Mleko i produkty mleczne (B2)
Drożdże (B1, B2,B6, )
Nasiona roślin strączkowych (B1, B6,)
TIAMINA (B1)
wrażliwa na wysoką temperaturę, (zwłaszcza w środowisku obojętnym i zasadowym), na działanie tlenu i promieni jonizujących i SO2. Odporna na działanie światła
W rybach występuje enzym tiaminaza rozkładająca tiaminę.
Taniny (występują w liściach herbaty) zmniejszają wchłanianie jelitowe.
Bierze udział w cyklu pentozowym: powstawanie rybozy
Koenzym w przemianach węglowodanów
Istotna rola w przenoszeniu impulsów nerwowych
Niedobór powoduje zmiany w układzie nerwowym ( zanikanie otoczki mielinowej)
Niedobór : choroba beri-beri
RYBOFLAWINA (B2)
odporna na temperaturę, gdy jest zabezpieczona przed światłem, wrażliwa na promieniowanie ultrafioletowe
ulega rozkładowi w środowisku kwaśnym i zasadowym
bierze udział w przemianach węglowodanów, tłuszczu i białek
bierze udział w wytwarzaniu energii w łańcuchu oddechowym
katalizuje reakcje utleniania glukozy, przemian retinolu do kwasu retinowego oraz syntezy kwasów tłuszczowych
aktywnie wchłaniana w górnym odcinku jelita cienkiego z udziałem soli żółciowych, wydalana z moczem
niską zawartość stwierdza się u alkoholików, kobiet w ciąży, nastolatek, dzieci, ludzi w wieku starszym i diabetyków.
Objawy niedoboru: łuszczenie się i pękanie warg, zmiany zapalne języka, ogniska zapalne skóry, zmiany w narządzie wzroku i układzie nerwowym oraz niedokrwistość
NIACYNA (witamina PP)
w organizmie częściowo syntetyzowana z tryptofanu ( białko egzogenne) Z 60mg tryptofanu powstaje w organizmie 1 mg niacyny.
niewrażliwa na działanie światła, tlenu, temperatury, kwasów i zasad
niezbędna do prawidłowego funkcjonowania mózgu i obwodowego układu nerwowego oraz do syntezy hormonów płciowych, kortyzolu, tyroksyny i insuliny
kwas nikotynowy podawany z chromem obniża poziom cholesterolu
wchłaniana w jelicie cienkim, wydalana z moczem
niedobór powoduje pelagrę
PIRYDOKSYNA (B6)
straty podczas obróbki termicznej i technologicznej
stanowi grupę prostetyczną wielu enzymów biorących udział w procesach metabolicznych
bierze udział w reakcjach transaminacji i dekarboksylacji aminokwasów
udział w metabolizmie neurotransmiterów, w syntezie niacyny z tryptofanu
niezbędna do prawidłowej czynności układu nerwowego
jest koenzymem w procesach glukoneogenezy
niedobór może powodować zmiany neurologiczne, w tym przedwczesne starzenie się neuronów
niedostateczny stan odżywiania może prowadzić do neuropatii, konwulsji oraz psychologicznej depresji
wpływ na układ krążenia ( prekursor pierścienia porfirynowego hemu)
wchłania się w jelicie cienkim, wydalana z moczem
objawy niedoboru: zmiany skórne, niedokrwistość, drgawki, konwulsje.
KWAS FOLIOWY - zapotrzebowanie ( 0,4mg/ dobę)
Niedobór powoduje niedokrwistość megaloblastyczną, charakteryzuje się obecnością dużych niedojrzałych erytrocytów niezdolnych do aktywnego transportu tlenu
Wykazuje przeciwnowotworowe działanie, szczególnie tkanki nabłonkowej szyjki macicy, żołądka i okrężnicy oraz polipów jelita grubego
Zapobiega uszkodzeniom cewy nerwowej ( bezmózgowie i rozszczepieniu kręgosłupa, wodogłowiu, rozszczepieniu podniebienia, zajęczej wardze)
Bierze udział w syntezie metioniny z homocysteiny (zapobiega chorobom układu krążenia)
Wrażliwy na wysokie temperatury, promienie słoneczne i kwasowość, duże straty podczas gotowania
Homocysteina - wykazuje szkodliwe działanie na ścianę naczyń krwionośnych
Może powodować zaburzenia indukcji krzepnięcia krwi, lub nasilenie peroksydacji lipidów krwi, powodując większą zdolność do powstawania złogów lipidowych w ścianach tętnic i zakrzepów naczyniowych. Najbardziej narażone na hiperhomocysteinemię są osoby z niedoborami wit. B12 ( przemiana w metioninę) B6 (bierze udział w przemianę w cysteinę)
Źródła kwasu foliowego:
Wątróbka
Szpinak
Brukselka
Ziarna zbóż
Drożdże piwowarskie
jajka
WITAMINY ROZPUSZCZALNE W TŁUSZCZACH
Grupa |
Nazwa |
Formy aktywne |
Witamina A Prowitamina A |
Retinol Beta-karoten |
Retionol, kwas retionowy Alfa, beta, gamma -karoten |
Witamina D |
Cholekalcyferol |
Ergokalcyferol (D2) Cholekalcyferol (D3) |
Witamina E |
Tokoferol |
Tokoferol |
Witamina K |
Filochinon |
Filochinon (K1) Menachinon (K2) |
WITAMINA A
Z 6 cząsteczek prowitamny A powstanie tylko 1 cząsteczka wit. A
Równoważniki retinolu = ilość retinolu + ilość beta-karotenu/6 + ilość pozostałych karotenoidów/12
Rola witaminy A:
Jest naturalnym przeciwutleniaczem (spowalnia procesy starzenia, działa przeciwnowotworowo i przeciwmiażdżycowo)
Jest niezbędna w procesach widzenia => schemat przemian na egzamin
Bierze udział w syntezie białka
W procesie rozmnażania komórek i ich regeneracji
Do wzrostów młodych organizmów
Potrzebna do wytwarzania szkliwa zębów
Przy niedoborach tej witaminy odporność ulega silnemu obniżeniu
Jest niezbędna do zachowania w prawidłowym stanie nabłonka skóry i błon śluzowych
Bierze udział w przemianach lipidów i hormonów, zwłaszcza hormonów tarczycy
Nadmiar witaminy A prowadzi do hiperwitaminozy, której objawami są: brak łaknienia, łatwe męczenie się, nadmierna drażliwość, bóle stawów, zmiany skórne ( nadmierna pigmentacja, swąd, wpadanie włosów)
Duże niedobory powodują schorzenie oczu - kurzą ślepotę, czyli złe widzenie o zmierzchu lub kseroftalmię - zmiany w rogówce oka. Witamina A spożywana w postaci syntetycznej w nadmiarze zwiększa ryzyko nowotworów.
Obecność tłuszczów w żywności i białka zwiększa wchłanianie retinolu.
Źródła:
Beta-karoten: marchew, szpinak, pietruszka liście, papryka czerwona, szczypiorek, morele, brzoskwinie
Retinol: wątróbka, ser podpuszczkowy, masło śmietankowe, jaja kurze.
WITAMINA D
Obejmuje związki steroidowe wykazujące aktywność biologiczną cholokalcyferol.
Działanie: - wiąże się z przemianą wapnia i procesom uwapnienia kości
Polega na redukcji procesów uwapnienia kości a w nerkach na zwiększaniu wchłanianiu zwrotnego fosforanów w cewach nerkowych.
Niedobór
-zmiany krzywiczne w kościach u niemowląt i małych dzieci
-zmiękczanie kości (osteomalcja)
-porowatość kości (osteoporoza)
-zniekształcenia kośćca i uzębienia
Właściwości fizykochemiczne
rozkłada się pod wpływem podwyższonej temperatury
jest oporna na utlenianie
nie zmienia się w okresie długotrwałego przechowywania.
Niszczy ją silne promieniowanie nadfioletowe oraz jełczenie
Źródła:
tran
śmietana
żółtko jaja
sardynki
WITAMINA E
odporna na działanie światła
odporna na działanie temperatury
niszczy ją promieniowanie UV
rozkłada się pod wpływem jełczenia tłuszczów
należy do przeciwutleniaczy ( zapobiega utlenianiu wit. A i NNKT)
zwiększa oporność krwinek czerwonych na hemolizę
zapobiega uszkodzeniom i zwiększaniu przepuszczalności naczyń krwionośnych
współdziała z selenem, a oba te związki zapobiega stłuszczaniu wątroby
jako antyoksydant wykazuje hamujące działanie w stosunku do procesu starzenia się komórek
w stanach niedoboru utlenanie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych , prowadząc do powstawania toksycznych wolnych rodników
jest czynnikiem przeciwnowotworowym i przeciwmiażdżycowym
Nie stwierdzono hiperwitaminozy po podaniu dużych dawek.
Im więcej NNKT w pożywieniu, tym większe zapotrzebowanie na wit. E
Źródła:
olej słonecznikowy
olej rzepakowy
olej sojowy
margaryny ( wzbogacane)
WITAMINA K
Działanie wykazuje wiele związków pochodnych naftochinonów.
Flora bakteryjna przewodu pokarmowego syntetyzuje wit. K i dlatego dostarczanie jej z pożywieniem nie jest konieczne.
Znaczenie
bierze udział w procesach krzepnięcia krwi
wykazuje działanie przeciwkrwotoczne
Na niedobór narażone są noworodki u których flora bakteryjna jest jeszcze słabo rozwinięta, dlatego wit. K jest podawana zaraz po urodzeniu lub matkom przed porodem (1mg/dzień)
Właściwości fizykochemiczne:
ulega zniszczeniu pod wpływem światła i zasad
jest dość odporna na gotowanie i utlenianie
źródła:
zielone części roślin
oleje
regeneracja rodnika tokoferoloksylowego przez askorbinian do alfa-tokoferolu => schemat NET
Pytanie na egzamin. Podział WITAMIN
Witaminy
rozpuszczalne w wodzie
należące do grupy B
krwiotwórcze B12 B6 kwas foliowy
biorące udział w procesach energetycznych ( B1, B2, kwas pantotenowy, PP, biotyna)
inne
nie należące do grupy B
rozpuszczalne w tłuszczach - ADEK
SKŁADNIKI MINERALNE
W organizmie człowieka występuje około 60 składników mineralnych w postaci związków nieorganicznych jak i organicznych.
Stanowią około 4% masy dorosłego człowieka
Składnikami mineralnymi nazywa się te pierwiastki, które pozostają po spaleniu tkanek w postaci popiołu.
Biorąc pod uwagę zawartość ustroju oraz wysokość dziennego zapotrzebowania, składniki mineralne dzieli się na dwie zasadnicze grupy:
MAKROELEMENTY
Składniki budulcowe kości i tkanek : Ca, P, Mg, S
Składniki elektrolitów ustrojowych : Na, K, Cl
Występują w ustroju w ilości >0,01%
Dzienne zapotrzebowanie przekracza 100mg/osobę
MIKROELEMENTY
Składniki enzymów, hormonów i witamin, pełniące funkcje regulujące: (Fe, Cu, Zn, Mn, Co, Mo, I, Se, Cr, F
Występują w organizmie w ilości <0,01%
Dzienne zapotrzebowanie wynosi poniżej 100mg/osobę
PIERWIASTKI ULTRAŚLADOWE
Takie, które w racji pokarmowej występują w ilościach mikrogramowych np. kobalt, molibden, nikiel, wanad.
Źródłem składników mineralnych są przede wszystkim: produkty spożywcze, woda, sól kuchenna, powietrze.
Składniki mineralne wchłaniane są na drodze transportu aktywnego i biernego a wydalane z moczem ( Na, K, Ca, P, Se), z kałem ( Fe, Cu, Mn) oraz z potem, (Na, K, Cl), z krwią menstruacyjną oraz podczas obcinania włosów.
Homeostaza - jest to zachowanie przez organizm względnie stałego stanu równowagi procesów życiowych, niezależnie od wpływów otoczenia. Służą temu zmniejszenie lub zwiększenie wchłaniania z przewodu pokarmowego, wydalania z moczem i kałem oraz uruchamiania rezerw znajdujących się w magazynach tkankowych ( np. kości, wątroba, śledziona)
Homeostaza wapnia utrzymywana jest dzięki:
parathormon (PTH) wydzielany przez przytarczyce
działający przeciwnie do niego hormon tarczycy - KALCYTONINA
wit. D
estrogenom
PTH i wit. D stymulują wchłanianie jelitowe i uwalnianie wapnia z kości oraz hamują wydalanie tego pierwiastka przez nerki.
Kalcytonina działa przeciwnie ( w sytuacji gdy stężenie wapnia we krwi wzrośnie)
Hormony te wpływają także na homeostazę fosforu i magnezu, uwalnianych razem z wapniem z kości. Stałe stężenie fosforu oraz magnezu we krwi jest przede wszystkim wstrzymane dzięki odpowiedniemu wydalaniu z moczem.
Wydalanie sodu i chloru z moczem zmniejsza wydalanie potasu zwiększa natomiast ALDOSTERON - hormon powstający w korze nadnerczy
Homeostaza żelaza
utrzymywana jest dzięki odpowiedniemu wchłanianiu , gdyż organizm nie dysponuje mechanizmem łatwo dostosowującym wydalanie tego pierwiastka do aktualnych potrzeb.
Gdy potrzeby organizmu są zaspokajane, wchłanianie żelaza może być hamowane w śluzówce jelita za pomocą FERYTYNY, a następnie wydalane z kałem razem ze złuszczającym się nabłonkiem jelitowym.
Regulacja wchłaniania cynku, miedzi i manganu: ma miejsce przez zatrzymanie tych pierwiastków w śluzówce jelita.
Biodostępność - różnica między ilością wchłoniętą a wydaloną
Czynniki związane z pożywieniem
rodzaj pierwiastka
są składniki które wchłaniają się efektywnie ponad 70% K, Na, Cl, Co
Średni stopień wchłaniania 25-70% P, Ca, Mg, Zn, Cu, Se, Mo - efektywność wchłaniania jest większa im mniejsza ilość spożyta
Mały stopień wchłaniania poniżej 25% - Fe, Cr, Mn, Ni, Si, Wn - efektywność wchłaniania jest większa im mniejsza ilość spożyta
Rozpuszczalność
siarczany, fityniany - ograniczają biodostępność Cu, Fe - tworzą związki trudno rozpuszczalne.
nadmiar tłuszczów- tworzą mydła, (z Cu, Mg).
Taniny występujące w herbacie tworzą nierozpuszczalne połączenia z białkami i metalami ciężkimi..
Rodzaj związku chemicznego i jego ilość
Stopień utlenienia
Obecność jonów konkurencyjnych
Nadmierne spożycie jednych składników może ograniczyć wchłanianie drugich
Substancje ułatwiające wchłanianie
obecność wit. C i Cu zwiększa wchłanianie Fe
Żelazo hemowe jest lepiej wchłaniane
Substancje utrudniające wchłanianie
Natomiast wit. C zmniejsza wchłanianie wit. C
Błonnik zmniejsza wchłanianie
Czynniki związane z organizmem
czynniki genetyczne
wiek - u osób młodszych lepsze wchłanianie
płeć (stan fizjologiczny)
stan odżywienia (zapasy)
przy deficycie składnika, lepsze wchłanianie
niedożywienie może wpływać niekorzystnie na przyswajanie innych np. niedobór wit. D zmniejsza wchłanianie wapnia
stresy - wytwarzanie hormonów, które powodują wzrost wydalania z moczem potasu, fosforu, wapnia, magnezu, żelaza, cynku, miedzi, selenu ale zatrzymują sód i wodę
choroby
przy niedokwaśności soku żołądkowego wchłanianie jest gorsze.
Cukrzyca obniża wchłanianie cynku
Leki obniżają wchłanianie np. antybiotyki z grupy tetracyklin, moczopędne bo zwiększają ich wydalanie z moczem.
adaptacja
Funkcje składników mineralnych => strona 200
wchodzą w skład enzymów chroniących przed działaniem wolnych rodników - dysmutazy nadtlenkowej (Cu, Zn, Mn), katalazy (Fe), peroksydazy glutationowej (Se)
Rola jako materiału budulcowego:
Część mineralną, którą nadaje kościom twardość i sztywność
w 95% stanowi fosforan wapnia a resztę:
węglan wapnia
fluorek wapnia
fosforan magnezu
chlorek sodu i siarczany
Całkowita wymiana wapnia w kościach trwa 5-6 lat. Ale co roku przebudowie ulega ok. 25% tkanki gąbczastej ale 2-6% zbitej tkanki kostnej. W okresie rozwojowym składniki mineralne potrzebne są do powiększenia masy kośćca. Uzyskanie szczytowej masy kostnej dla wapnia trwa do 25 roku życia. Do 35 roku życia nie zmienia się a po 35 roku życia procesy resorpcji przeważają nad procesami sorpcji ( wymywanie większe niż wbudowywanie). Po menopauzie i andropauzie wymywanie jest znacznie zwiększone co prowadzi do osteoporozy.
Fluor zwiększa odporność szkliwa zębów na kwasy i zapobiega rozwojowi drobnoustrojów znajdujących się w osadzie nazębnym, które kwasy te wytwarzają. Zapobiega w ten sposób próchnicy.
Przy nadmiernym spożyciu fluoru mineralizacja kośćca jest zbyt nasilona, wskutek czego kości stają się bardzo twarde, elastyczne i niepodatne na odkształcenia, mimo dobrego wysycenia wapnem, są kruche i łamliwe.
Składniki mineralne w związkach biologicznie czynnych:
Żelazo =>w skład hemoglobiny wchodzi ok. 10% całej ilości żelaza zawartego w organizmie. Jej funkcją jest rozprowadzanie tlenu po organizmie. Ponadto żelazo wchodzi w skład cytochormów, enzymów biorących udział w łańcuchu oddechowym. Ponad to wchodzi w skład katalazy i peroksydazy.
Miedź=> w postaci ceruloplazminy jest niezbędna do uruchamiania z wątroby zapasów żelaza. Związek ten jest katalizatorem reakcji utleniania Fe3+ do Fe2+ i tylko w formie jonu żelazowego pierwiastek ten jest transportowany z wątroby do szpiku, gdzie odbywa się synteza hemu Jako składnik enzymu jest niezbędna do prawidłowej syntezy kolagenu, przy jej braku kości stają się bardziej łamliwe.
Inną przyczyną niedokrwistości może być skrócenie czasu przeżycia krwinek czerwonych, gdy spada aktywność enzymów chroniących ich błony komórkowe przed czynnikami utleniającymi tj. dysmutazy ponadtlenkowej zależnej od miedzi i cynku oraz preoksdazy glutationowej zależnej od selenu
Niedobór witaminy B12 zawierającej kobalt również prowadzi do niedokrwistości złośliwej. Jest ona niezbędna do syntezy DNA, toteż jej brak uniemożliwia dojrzewanie jądra komórkowego przy niedoborach wit. B12 komórki szpiku kostnego, z których powstają erytrocyty, nie dzielą się prawidłowo, ale stają się większe niż normalnie (tzw. makrocyty) i mają krótszy czas przeżycia.
Hormony to biologicznie czynne substancje wytwarzane w gruczołach wydzielania wewnętrznego. Roznoszone przez krew do tkanek spełniają w nich funkcje regulujące. Jod wchodzi w skład hormonów produkowanych przez tarczyce, czyli trójodotyroniny i tyroksyny, które odgrywają zasadniczą rolę w regulacji przemiany materii i utrzymania ciepłoty ciała. Między innymi stymulują one syntezę białka, regulują przemianę tłuszczów i węglowodanów, transport komórkowy, warunkują prawidłowe różnicowanie i dojrzewanie komórek, a także rozwój oraz funkcjonowanie układu nerwowego, w tym mózgu. Peroksydaza tarczycowa niezbędna do przyłączenia jodu do tyreoglobuliny zawiera w cząsteczce hem, a więc do jej syntezy potrzebne jest żelazo.
Selen wchodzi w skład dejodynazy, a aktywność tego enzymu pośrednio zależy od stanu odżywiania cynkiem
Cynk => niezbędny jest do syntezy, przechowywania i uwalniania do krwi insuliny. Insulina wytwarzana jest przez trzustkę i reguluje poziom glukozy we krwi. W momencie pobudzenia komórek do wydzielania insuliny cynk jest od niej odłączany, a insulina staje się lepiej rozpuszczalna, co ułatwia jej wydzielanie do krwi. Cynk odgrywa też rolę w syntezie hormonu wzrostu (somatotropina) oraz hormonów płciowych. Cynk odgrywa też rolę w syntezie hormonu wzrostu oraz hormonów płciowych
Składniki mineralne a wolne rodniki
składniki mineralne mogą się przyczyniać do powstawania wolnych rodników
składniki mineralne mogą przyczyniać się do zmiatania wolnych rodników
Aktywne lub reaktywne postacie tlenu a ich wspólną cechą jest zdolność do utleniania sub. są to m.in.:
H2O2 nadtlenek wodoru
O3 ozon
LOO- rodnik lipidowy ponadtlenkowy
Wolne rodniki to atomy lub grupy atomów mające jeden lub więcej niesparowanych elektronów. Tworzą się w organizmie jako formy przejściowe w kilkustopniowej reakcji wodoru z tlenem, w wyniku której powstaje woda.
Najbardziej aktywnym i tym samym najbardziej niebezpiecznym jest rodnik hydroksylowy.
Może on powstawać w tzw. reakcji Fentona z nadtlenku wodoru, głownie w obecności jonu żelazowego Fe2+ a także jonów innych metali w formie zredukowanej np. Cu+ Co2+ Ni2+
W reakcji tej jony metali są dawcami jednego elektronu:
Fe2+ +H2O2 => Fe3+ + OH- + OH- wynika z niej ze nadmiar żelaza w org. nie jest korzystny
W mechanizmach enzymatycznych istotną rolę odgrywają selen, żelazo, miedź, cynk, mangan
dysmutaza nadtlenkowa (Cu, Zn, Mn)
katalaza (Fe)
peroksydaza (Se)
Nieenzymatyczne mechanizmy opierają się na reakcjach chemicznych przebiegających z udziałem głównie witamina E, C, beta-karoten i związki fenolowe. Związki te mają charakter przeciwutleniaczy, gdyż same łatwo utleniają się zapobiegając w ten sposób utlenianiu przez wolne rodniki innych biologicznie czynnych sub.
Udział składników mineralnych w gospodarce wodnej organizmu
Najistotniejszą rolę odgrywa tu stężenie jonu sodowego w osoczu krwi a więc przestrzeniu pozakomórkowej. Rola chloru sprowadza się do towarzyszenia jonom sodowym, co warunkuje elektroobojętość środowiska, natomiast potas jest niezbędny do utrzymania prawidłowej objętości komórek.
Główne jony w wodzie pozakomórkowej to SÓD I CHLOR.
Główny kation płynu wewnątrzkomórkowego to POTAS.
Jeżeli straty sodu są duże to dla wyrównania ciśnień potas może opuszczać komórki i przemieszczać się do osocza.
Sód spożywany jest często w nadmiarze. Spożycie soli powinno wynosić nie więcej niż 6g/dobę/osobę. Głównie jest w płynach ustrojowych a w komórkach jest go mało. Ilość soku w org. Wynosi ok. 100g.
Nadmiar sodu powoduje nadciśnienie tętnicze, szczególnie u ludzi mających genetyczną skłonność do tej choroby. Najwięcej sodo w soli w warzywach mało.
Dla zachowania homeostazy konieczne jest nie tylko utrzymanie na stałym poziomie ilości wody w org. Ale też zachowanie objętości przestrzeni wodnych 60% wody w przestrzeni wewnątrz -40% w przestrzeni zewnątrzkomórkowej, oraz ciśnienie osmotyczne w tych przestrzeniach.
Nadmierna podaż wody, herbaty, piwa, i innych o ile nie rekompensuje ich zwiększone wydalanie wody to powodują uszkadzania tkanek.
UTRZYMANIE RÓWNOWAGI KWASOWO-ZASADOWEJ
Równowaga kwasowo-zasadowa - to stan, w którym zachowany jest stosunek kationów i anionów w płynach ustrojowych (krwi, limfie) warunkujący ich odpowiednie pH i prawidłowy przebieg procesów życiowych
Zakwaszająco działają: chlor, fosfor, siarka
Zasadotwórczo działają: wapń, sód, potas, magnez
Pierwiastki kwasotwórcze występują w produktach pochodzenia zwierzęcego, zaś zasadotwórcze to głownie warzywa (wyjątek groch i soja) owoce oraz mleko
Zakwaszając działają: białka i tłuszcze (mięso, ryby, jaja, zboża)
Alkalizujące - owoce, warzywa, mleko
W fasoli przeważają składniki alkalizujące, natomiast w grochu i soi zakwaszające.
Zachowanie równowagi kwasowo - zasadowej zabezpieczają:
system buforów krwi
wydalanie nadmiaru CO2 przez płuca
wydalanie kwasów i zasad przez nerki pH moczu (4,5-8,2)
wydzielanie amoniaku:
2 NH3 +2 H2CO3 +Na2SO4 = (NH4)2SO4 + 2 NaHCO3
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Racjonalne żywienie - wykorzystanie wiedzy dotyczącej żywności i funkcjonowania organizmu. Nie powoduje nadmiarów ani niedoborów.
Rola fizjologiczna - dotyczy głównie mechanizmów przyswajania zw. mineralnych.
Zasada „bezpieczeństwo w różnorodności” - urozmaicona dieta jest najlepsza ( nawet dla tych którzy nie mają wystarczającej wiedzy o żywieniu -wystarczy zastosować się do tej zasady)
Podział składników odżywczych:
Składniki nadające produktom barwę, smak i zapach ( substancje naturalne a nie dodatkowe)
Składniki balastowe
Składniki szkodliwe
Składniki antyodżywcze - np. α-galaktozydazy
Zanieczyszczenie - każda substancja, która nie jest celowo dodawana do żywności, a jest w niej obecna w następstwie procesu produkcji, włączając w to poszczególne etapy uprawy roślin, chowu i hodowli zwierząt oraz ich leczenia, a także wytwarzania, przetwarzania, przygotowywania żywności, uzdatniania, pakowania, transportu lub przechowywania albo jest następstwem zanieczyszczenia środowiska. Definicja ta nie obejmuje takich substancji obcych jak: fragmenty owadów, sierść zwierząt.
Środek spożywczy zafałszowany - środek spożywczy, którego skład lub inne właściwości zostały zmienione, a nabywca nie został o tym poinformowany albo środek spożywczy, w którym zostały wprowadzone jakieś zmiany mające na celu ukrycie jego rzeczywistego składu lub innych właściwości.
Środek spożywczy jest zafałszowany jeśli:
Dodano do niego substancje zmieniające jego skład i obniżające jego wartość odżywczą
Odjęto lub obniżoną zawartość 1 lub kilku składników decydujących o wartości odżywczej lub innej właściwości środka spożywczego, mającego wpływ na jego jakość zdrowotną.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Planowanie żywienia rożnych grup ludności:
tabele wartości odżywczej produktów spożywczych
tabele zamiany produktów
normy żywienia
zalecane modelowa racje pokarmowe = normy wyżywienia
planowanie jadłospisów
Ad. 1 tabele wartości odżywczej produktów spożywczych
pochodzą z 1998 roku lub najnowsze z 2005 roku
zawierają produkty:
naturalne
przemysłowo przetworzone
kulinarne np. pyzy, hamburgery
potrawy, desery, przystawki => te najnowsze zawierają dodatkowo
przed ostatnie zawierają 610 produktów oparte o 77 składników a nowe 932 pozycje w oparciu o 81 składników. Podają
wartość kcal i kJ
części jadalne w przypadku owoców i warzyw (bo uwzględniają odpadki) a dla pozostałych części jadalne = części produktu rynkowego
kwasy tłuszczowe
cholesterol
itd.
Średnie krajowe (nie uwzględniają sezonowości, wyjątek ziemniaki) w ciągu całego roku dla reprezentatywnej próbki produktu
Wyznaczane przez INSTYTUT ŻYWNOŚCI I ŻYWIENIA w Warszawie
Sposób obliczania odpadków:
Zawartość składników w produkcie rynkowym = zawartość składników w produkcie jadalnym pomnożona przez b:
wartość energetyczna każdego produktu zawartego w tabelach podano w kJ i kcal, gdzie:
1kJ = 0,239 kcal
1 kcal = 4,184 kJ
Obliczona wartość energetyczna przez stosowanie średnich współczynników przeliczeniowych:
1 g białka = 17 kJ = 4 kcal
1 g alkoholu (etanol) = 29 kJ = 7 kcal
1g węglowodanów = 17 kJ = 4 kcal
1 g tłuszczu = 37 kJ = 9 kcal
Wartość energetyczną obliczono jedynie dla węglowodanów przyswajalnych:
Węglowodany ogółem = 100 - (woda + popiół + białko + tłuszcz ) [g]
Węglowodany przyswajalne = węglowodany ogółem - błonnik pokarmowy [g]
Witaminy:
Witamina A:
1 ekwiwalent retinolu = 1 μg retinolu = 6 μg β - karotenu = 12 μg α-karotenu
Ekwiwalent retinolu (μg) = zawartość retinolu (μg) + 1/6 zawartość β - karotenu
Witamina E:
Jeżeli przyjąć, że aktywność α -tokoferolu jest równa 1, to aktywność pozostałych form względem α-tokoferolu wynosi:
β - tokoferolu = 0,4
γ - tokoferolu = 0,1
Niacyna => podane dane w tabelach obejmują zawartość kwasu nikotynowego i jego amidu, natomiast nie uwzględniają tryptofanu. Z 60 mg tryptofanu powstaje 1 mg niacyny.
Pirydoksyna => obejmuje pirydoksyne, pirydoksal, pirydoksaminę oraz ich pochodne
Witamina C => dotyczy sumy kwasu askorbinowego oraz hydroksyaskorbinowego.
Dla obliczenia zawartości kwasów tłuszczowych w produktach często stosuje się współczynniki, np. jaja => 0,83 (ilość g tłuszczu w 100g produktu x ten współczynnik = zawartość kwasów tłuszczowych)
Ad. 2. tabele zamiany produktów
stosowane, gdy:
gdy produkt jest zbyt drogi
gdy jest niedostępny z różnych powodów
w celu urozmaicenia jadłospisu
należy znać wartość odżywczą produktów przed ich zamianą
kwasotwórcze można zastępować tylko kwasotwórczymi
zastępowanie 100 g mleka = 15g sera białego = 10g sera żółtego (ze względu na różnicę zawartości wody)
ad. 3. normy żywienia
Normy żywienia => określają ilość energii i niezbędnych składników odżywczych, którą organizm zdrowego człowieka powinien otrzymać z całodzienną racją pokarmową aby zapewnić prawidłowy rozwój psychiczny i fizyczny oraz zachować pełnię zdrowia.
Najnowsze określają zapotrzebowanie na 29 składników pokarmowych i energię dla 19 grup ludności w zależności od:
płci
wieku
aktywności fizycznej
stanu fizjologicznego
Stosowane w :
planowaniu jadłospisu (norma zalecana)
ocenie sposobu żywienia (norma bezpieczna)
przemyśle spożywczym
upowszechnianie zasad racjonalnego żywienia
zalecane spożycie => spożycie energii = średniemu fizjologicznemu zapotrzebowaniu określonej grupy (uwzględnia możliwość spowodowania otyłości lub nadwagi u osób o mniejszym zapotrzebowaniu). Spożycie składników odżywczych zapewnia pokrycie zapotrzebowania każdej osoby z grupy z uwzględnieniem rezerw wynikających ze zwyczajów żywieniowych. Do planowania żywienia
Bezpieczne spożycie => spożycie energii = średniemu fizjologicznemu zapotrzebowaniu określonej grupy (uwzględnia możliwość spowodowania otyłości lub nadwagi u osób o mniejszym zapotrzebowaniu). Spożycie składników odżywczych pokrywające zapotrzebowanie 97,5% osób należnych do dane grupy. Służy do oceny sposobu żywienia.
zapotrzebowanie => jak się oblicza (patrz egzamin) !!!!!!!!!!
wariancja = δ2 =
, gdzie w => wariancja a δ => odchylenie standardowe
norma bezpieczna => średnie zapotrzebowanie na składniki spożywcze + 2 odchylenia standardowe (δ)
norma zalecana => średnie zapotrzebowanie na składniki odżywcze + 3 odchylenia standardowe (δ)
LUB
norma bezpieczna = średnie zapotrzebowanie na składniki spożywcze + 2
norma zalecana = średnie zapotrzebowanie na składniki spożywcze + 3
Najniższe minimalne dopuszczalne spożycie LTI => dla składników odżywczych (np. sodu, potasu, chloru, bez energii) określa poziom spożycia, poniżej którego prawie u wszystkich osób w danej grupie (tj. 97,5% osób) może powstać ryzyko stanu niedożywienia.
Bezpieczny zakres spożycia => określa przedział spożycia składników odżywczych, w których przy dolnej granicy nie ma ryzyka niedoboru, a przy górnej ryzyka nadmiaru (np. dla miedzi).
Ad. 4. Zalecane modelowe racje pokarmowe = normy wyżywienia
Zalecane modelowe racje pokarmowe = normy wyżywienia => zestawy produktów z różnych grup wyrażone w g na dzień dla 1 osoby pokrywające zalecane normy zapotrzebowania na energię i składniki odżywcze dla poszczególnych grup ludności przy uwzględnieniu określonego marginesu bezpieczeństwa.
Produkty zbożowe rozumiane jako suche (wartości podane jako ilość mąki):
Przy przeliczaniu => 100 g mąki = 135 g pieczywa
Średnioważona norma (X) lub średnioważona racja pokarmowa (X) => (U wstawia się w %)
Ad. 5. planowanie jadłospisów
Zasady podczas planowania jadłospisów:
Układanie jadłospisu na okres minimum 7, 10 lub więcej dni => pozwala to na większe urozmaicenie i przestrzeganie pozostałych zasad.
Dostosować liczbę posiłków oraz ich wartość energetyczną do potrzeb z zależności od wieku i rodzaju wykonywanej pracy, stanu fizjologicznego oraz specjalnych warunków bytowania.
Dbać o to aby objętość i strawność posiłków była proporcjonalnie dobra do ich wartości energetycznej
Dbać aby posiłki, a szczególnie posiłek podstawowy, był max. zróżnicowany pod względem zawartości składników odżywczych. (białko pełnowartościowe w każdym posiłku, warzywa i owoce w 2 z czego część w postaci surowej jeśli dana osoba nie ma problemów z ich trawieniem)
Dbać aby posiłki były zróżnicowanie pod względem smaku, zapachu, barwy, konsystencji.
Planować jadłospis realny do wykonania.
Nieprawidłowości w polskim modelu żywieniowym:
nadmierne spożycie energii w stosunku do zapotrzebowania
wysoki udział energii tłuszczów
wysoki udział nasyconych kwasów tłuszczowych
niski udział energii węglowodanów złożonych
Nadmierne spożycie cholesterolu
Nadmierne spożycie NaCl
Niskie spożycie włókna pokarmowego (błonnika)
Niskie spożycie I, Ca, Fe
Niskie spożycie witamin
Witaminy antyoksydacyjne
Kwas foliowy
Podział chorób:
pierwotne choroby żywieniowe - przyczyną jest niedobór lub nadmiar określonego składnika odżywczego:
wole endemiczne (jod)
kseroftalmia i keratomalcja (wit. A)
krzywica i osteomalacja ( wit. D)
beri-beri (wit. B1)
pelagra (wit. PP)
gnilec (wit. C)
osteroporoza (wapń)
kwashiorkor i marazmus (białko i energia)
otyłość (energia)
choroby wtórne - wadliwe żywienie stanowi tzw. czynnik ryzyka sprzyjający ich rozwojowi, natomiast rola żywienia nie jest w pełni wyjaśniona. Do chorób tych zaliczamy: cukrzyca, próchnica zębów, miażdżyca, pedagra, anemia, kamica nerkowa, kamica żółciowa, uchyłkowatość jelita
Choroby cywilizacyjne:
otyłość
cukrzyca
miażdżyca
choroby nowotworowe
osteroporoza
próchnica zębów
niedokrwistość niedobarwliwa
alergie pokarmowe
nadciśnienie tętnicze
Otyłość - jest schorzeniem ogólnoustrojowym charakteryzującym się nadmiernym rozwojem tkanki tłuszczowej w organizmie. Na otyłość wpływają czynniki żywieniowe i genetyczne. Nadmierne spożycie energii. Niebezpieczne w okresie dziecięcym ponieważ wtedy rośnie ilość komórek adypocytów. (liczba tych komórek jest niezmienna)
W krajach rozwiniętych występuje bardzo często ok. 50% populacji.
W Polsce na nadwagę cierpi około 50% mężczyzn i 38% kobiet. A na otyłość 20% mężczyzn i 30% kobiet.
Niedowaga - 16% kobiet i 11% mężczyzn.
Miażdżyca - choroba ogólnoustrojowa o złożonej patogenezie. Jej charakterystyczną cechą jest ogniskowe gromadzenie się w ścianie tętnic:
cholesterolu
komórek mięśni gładkich
monocytów
limfocytów
tkanki włóknistej i soli wapnia
Cukrzyca - jest zespołem różnych, genetycznie uwarunkowanych i/lub nabytych zaburzeń metabolicznych, których wspólną cechą jest nietolerancją glukozy i glikemia oraz pojawienie się z upływem czasu przewlekłych powikłań tej choroby w układzie:
naczyniowym
nerwowym
narzędzie wzroku i innych
INDEKS GLIKEMICZNY - wzrost poziomu glukozy we krwi wskutek spożycia węglowodanów.
Indeks glikemiczny porównuje krzywe wzrostu poziomu glukozy we krwi w ciągu dwóch godzin po spożyciu produktu w ilości dostarczającej 50g przyswajalnych węglowodanów oraz równoważnej ilości czystej glukozy, dla której przyjęto wartość indeksu glikemicznego równą 100.
Im niżej jest wartość indeksu glikemicznego tym produkt ma wyższą wartość dietetyczną w żywieniu osób chorych lub zagrożonych cukrzycą.
Sacharoza, puree ziemniaczanego i miód mają wysoki indeks glikemiczny.
Fruktoza niski ok. 20
MIAŻDZYCA:
O jej ujawnieniu decydują czynniki żywieniowe.
Jej klinicze objawy to:
zawały serca
dolegliwości nerek i kończyn nerek
udary mózgu
choroba wieńcowa
czynniki ryzyka:
podwyższony poziom cholesterolu we krwi
nadciśnienie tętnicze - ma podłoże genetyczne lub żywieniowe:
wzrost przy zbyt wysokie spożycie soli kuchennej
Ciśnienie obniża w żywieniu spożycie niektórych składników mineralnych tj. Ca, Mg, K.
czynniki o działaniu hipotensyjnym są kwasy omega 3.
Witamina C obniża ciśnienie i dawkuje poziom stresu.
podwyższony poziom triacylogliceroli w surowicy krwi
niskie stężenie HDL
wysokie stężenie LDL
podwyższony poziom lipoproteiny Lpa i Lpb
otyłość
hipokinezia - niska aktywność ruchowa
upośledzona tolerancja glukozy
niskie spożycie witamin antyoksydacyjnych
podwyższony poziom homocysteiny w surowicy krwi
twardość wody
czynniki emocjonalne
podsumowanie:
wysokie spożycie tłuszczu pochodzenia zwierzęcego przy wysokim spożyciu nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu niezależnie od syntezy endogenne - wtedy rośnie stężenie cholesteroli i triacylogliceroli. Osadzają się one na ścianach tętnic i zawężają światło naczynia krwionośnego.
Jednonienasycowne obniżają ryzyko. A wielonienasycone:
Zapobiega ryzyko => omega 3 i 6
Nadmiar omega 6 - powoduje powstawanie nadtlenków lipidowych, a one są inhibitorem syntetazy prostacyklinowej, która odpowiada za syntezę prostacyklin w organizmie. Prostacykliny - są to hormony tkankowe, które mają dobroczynne bo:
Hamują agregacje płytek krwi
Działają rozluźniająco na naczynia krwionośne
Obniżają ciśnienie
niskie stężenie HDL + wysokie stężenie LDL => tylko formy utlenione.
Upośledzona tolerancja glukozy - po wyprodukowaniu puli glikogenu, nadwyżka glukozy jest zużywana na produkcje nasyconych kwasów tłuszczowych.
Niskie spożycie witamin antyoksydacyjnych (A, C, beta-karoten) - unieczynniają one wolne rodniki, które powodują procesy miażdżycowe i nowotworowe.
Homocysteina odkłada się w śródbłonku naczyń krwionośnych. Jest skutkiem przekształcenia się metioniny.
Twardość wody - jest lepsza dla chorych na miażdżyce.
Czynniki emocjonalne - stres zwiększa ryzyko.
Witamina C dodana do sztucznych hodowli tkankowych - powoduje szybszy rozkład LDL (3x) i zwiększa syntezę HDL.
Zapalenie - jest to nieswoisty proces w wyniku którego leukocyty wydostają się z naczynia krwionośnego do miejsca, w którym występuje uszkodzenie. Może być spowodowane czynnikami:
Fizycznymi
Chemicznymi
Biologicznymi
Polega to na szybkim gromadzeniu się komórek zdolnych do usunięcia danego typu mikroorganizmów.
Za jej powstanie odpowiedzialne są procesy zapalne (związane z nimi mikroorganizmy). Mikroorganizmy te powodują:
oksydację LDL
pobudzenie procesów zakrzepowych
produkcję cytokin o właściwościach prozapalnych
Leukocyty wchłaniają bakterie, metabolizują je i wydalają do światła komórek zapalnych.
Lipoproteiny utlenione mają receptory dla makrofagów, przez co powstają komórki piankowate, które są obecne w blaszcze miażdżycowej.
Choroby nowotworowe:
Dużo wolnych rodników (uszkadzają kwasy tłuszczowe, nukleinowe) a mało komórek oksydacyjnych - występuje ryzyko mutacji i procesów kancerogennych. Wolne rodniki powstają w wyniku stresu.
Korzystnie działa witamina C - inhibitor tworzenia N-nitrozoamin o właściwościach kancerogennych i mutagennych.
Nadużywanie alkoholu zwłaszcza wysokoprocentowego - zwiększa ryzyko nowotworów górnego odcinka pokarmowego i wątroby.
Nowotwór żołądka - wzrost przy spożyciu żywności solonej i wędzonej.
Nadwaga i otyłość - jest czynnikiem ryzyka raka trzonu macicy oraz sutka u kobiet po menopauzie.
Dieta bogatotłuszczowa - zwiększa ryzyko raka jelita grubego oraz sutka (bo zwiększa we krwi obecność hormonów - prolaktyna i estrogeny - które mają takie działanie). Ponadto wpływa na układ odpornościowy (obniża) co też przyczynia się do ryzyka.
Błonnik - rozcieńcza kancerogenny więc obniża ryzyko nowotworu jelita grubego. Również rozcieńcza wtórne kwasy żółciowe.
Próchnica zębów:
Spożycie cukru rafinowanego
Spotyka się rzadko u dzieci i w rodzinach, gdzie spożycie roczne to mniej niż 10kg/osobę = mniej niż 30gram/dobę.
Osteoporoza - nadmierna łamliwość kości:
W krajach rozwiniętych dotyczy 1/3 kobiet i 1/6 mężczyzn.
Charakteryzuje się złamaniem szyjki kości udowej
U osób powyżej 50 roku życia (kobiety po menopauzie a mężczyzn po andropauzie)
Duża aktywność fizyczna zwiększa odbudowę tkanki kostnej.
Czynniki zwiększające ryzyko:
Niskie spożycie wapnia szczególnie w czasie kształtowania i utrzymywania szczytowej masy kostnej (czyli przez całe życie)
Niedobór estrogenów
Siedzący tryb życia
Palenie papierosów
Alkohol
Leki
Wole endemiczne:
Spowodowane niską zawartością jodu w żywności na terenach o niedoborze jodu w glebie i wodzie.
Endemia - ma miejsce, gdy więcej niż 10% danej populacji na danym terenie cierpi na to schorzenie. W Polsce - 35% dzieci i młodzieży.
Niedobór powoduje:
Wzrost wydzielania tyreotropiny, która stymuluje wzrost tarczycy i mobilizuje organizm do wzrostu sekrecji wydzielania tyroksyny i trójjodotyroniny.
Anemia:
Spowodowana niedoborem białka pełnowartościowego, witaminy C i Fe.
Niskie spożycie żelaza, złe wchłanianie, zwiększone wydalanie z krwią, niskie spożycie żelaza hemowego wobec niehemowego przy jednoczesnym niskim spożyciu witaminy C. U 20-40% u kobiet i dzieci. Skutki:
Zaburza odporność komórkową organizmu
Obniża zdolność niszczenia bakterii
Hamuje procesy utleniania ksenobiotyków w RE
Zwiększa umieralność niemowląt i przedwczesne porody.
Spadek wydajność i zdolności do pracy u osób dorosłych.
Niekorzystny wpływ na czynność mózgu bo wchodzi w skład oksydazy monoamidowej, która bierze udział w wytwarzaniu neurotransmiterów.
U dzieci uczą się gorzej i maja zaburzoną kondycję ruchową, zdolność koncentracji.
Zwiększa ryzyko zatrucia ołowiem.
Rodzą się dzieci z niskim poziomem żelaza bo wyczerpują się jego zapasy w wątrobie.
Zasady racjonalnego żywienia:
Racjonalne żywienie - wykorzystanie wiedzy dotyczącej żywności i funkcjonowania organizmu. Nie powoduje nadmiarów ani niedoborów. Zgodne z piramidą żywieniową.
Piramida żywieniowa (od dołu):
Aktywność fizyczna minimum 30 minut
Produkty zbożowe w każdym posiłku bo dostarczają energii
Owoce i warzywa w każdym lub 2 posiłkach
Białko pełnowartościowe w każdym posiłku lub min. W 2 posiłkach
Mięso czerwone (wołowe bo wieprzowe rzadziej) - kilka razy w miesiącu
Mięso ryb - 2-3x w tygodniu
Drób - 2-3x lub częściej w tygodniu
Mięso indyka (2x mniej kcal niż drobiu i reszty) - więcej niż 3x
Jajka - w zależności od skłonności endogennej do produkcji cholesterolu.
3 porcje warzyw
2 porcje owoców
2 porcje mleka
1 porcja mięsa
4 porcje produkty zbożowe
piramida śródziemnomorska: patrz 1 wyklad
Niedostateczne spożycie:
Mleka i przetworów mlecznych
Produktów zbożowych z pełnego lub wysokiego przemiału
Olejów roślinnych
Ryb i przetworów rybnych
Warzyw i owoców, szczególnie obfitych w witaminę C
Warzyw i owoców, szczególnie obfitych w witaminę A
Nadmiar:
Tłuszczów zwierzęcych
Produktów bogatych w tłuszcze nasycone
Cukier i słodycze
Mięso i przetwory mięsne.
Zasady prawidłowego żywienia według WHO:
Częstotliwość spożywania i ilość energii z posiłków: Obiad, I śniadanie, kolacja a podwieczorek i II śniadanie w mniejszych ilościach
Udział energii z białek u osób dorosłych 12% a u dzieci 13%
Ogólna ilość spożywanego białka:
dorośli 50% zwierzęce i 50% roślinne,
dzieci 1/3roślinne i 2/3 zwierzęce.
Udział energii z tłuszczów - nie większy niż 25-30% całkowitej dziennej energii.
Nasycone do nienasyconych do wielonienasyconych = 1:1:1
NNKT - 3,5-8%
Jednonienasycone 10-15%
Nasycone - 6-7%
Omega 3 do 6 => 1 do 5 lub 1 do 4
Pozom cholesterolu nie więcej niż 300mg dziennie
Udział energii z węglowodanów 50-60% całego dziennego zapotrzebowania, ale z cukrów prostych nie wyższe niż 10% z ogólnego dziennego zapotrzebowania na energie
Błonnik - w przedziale 20-40g/dziennie
Zawartość soli max. do 4-7g/dziennie
Stosunek wapnia do fosforu 1:1 (za dużo fosforu - trafia do krwi i przez to organizm wydala wapń z kości i kieruje do krwi żeby była równowaga między nimi).
Rola fizjologiczna - dotyczy głównie mechanizmów przyswajania zw. mineralnych.
Zasada „bezpieczeństwo w różnorodności” - urozmaicona dieta jest najlepsza (nawet dla tych którzy nie mają wystarczającej wiedzy o żywieniu -wystarczy zastosować się do tej zasady)
Podział składników odżywczych:
Składniki nadające produktom barwę, smak i zapach ( substancje naturalne a nie dodatkowe)
Składniki balastowe
Składniki szkodliwe
Składniki antyodżywcze - np. α-galaktozydazy
Zanieczyszczenie - każda substancja, która nie jest celowo dodawana do żywności, a jest w niej obecna w następstwie procesu produkcji, włączając w to poszczególne etapy uprawy roślin, chowu i hodowli zwierząt oraz ich leczenia, a także wytwarzania, przetwarzania, przygotowywania żywności, uzdatniania, pakowania, transportu lub przechowywania albo jest następstwem zanieczyszczenia środowiska. Definicja ta nie obejmuje takich substancji obcych jak: fragmenty owadów, sierść zwierząt.
Środek spożywczy zafałszowany - środek spożywczy, którego skład lub inne właściwości zostały zmienione, a nabywca nie został o tym poinformowany albo środek spożywczy, w którym zostały wprowadzone jakieś zmiany mające na celu ukrycie jego rzeczywistego składu lub innych właściwości.
Środek spożywczy jest zafałszowany jeśli:
Dodano do niego substancje zmieniające jego skład i obniżające jego wartość odżywczą
Odjęto lub obniżoną zawartość 1 lub kilku składników decydujących o wartości odżywczej lub innej właściwości środka spożywczego, mającego wpływ na jego jakość zdrowotną.
1