AKADEMIA EMONOMICZNA

IM. K.ADAMIECKIEGO

KATEDRA FINANSÓW

DR JOLANTA GAŁUSZKA

P O D S T A W Y F I N A S Ó W

Temat 1

Wprowadzenie do zagadnień teorii nauki finansów

Omówienie tez służyć ma wprowadzeniu w podstawowe zagadnienia z zakresu nauki finansów, wyjaśnienie pojęć, terminów.

Tezy:

1. Etymologia terminu „finanse”

2. Znaczenie pojęcia finansów oraz nauki finansów,

3. Wyjaśnienie terminu gospodarki finansowej,

4. Charakterystyka polityki finansowej - cele, relacje w polityce finansowej w odniesieniu do podmiotów gospodarujących

5. Definicja zjawisk finansowych i umiejscowienie ich w całokształcie zjawisk ekonomicznych,

6. Klasyfikacja zjawisk finansowych w ujęciu przedmiotowym oraz podmiotowym

7. Mechanizm powiązań pomiędzy ogniwami finansów i systemu finansowego

- podmiotami gospodarczymi,

- finansami publicznymi,

- bankami,

- zakładami ubezpieczeniowymi oraz gospodarstwami domowymi,

8. Funkcje finansów w gospodarce.

Literatura:

[1] S.Owsiak: PODSTAWY NAUKI FIANSÓW, PWE, Warszawa 2002

[2] A.Majchrzycja-Guzowska: FINANSE I PRAWO FINANSOWE, PWN, Warszawa 1998

[3] Z Fedorowicz: PODSTAWY TEORII FINANSÓW, POLTEX, Warszawa 1992

1. Etymologia terminu „finanse”

Termin „finanse” ma swoje korzenie w średniowiecznej łacinie. Wywodzi się od czasownika „finire”, które z czasem uległo przekształceniu w słowo „finare”. Następnie pojawiło się słowo „finatio”. Terminem tym określano orzeczenie sądowe kończące spór (finis). Treścią orzeczenia sądowego była m.in. należność finansowa, którą należało przekazać albo na rzecz innej osoby lub też związku publicznoprawnego a więc np. państwa. Zatem w wyniku orzeczenia sądowego przeprowadzono operacje pieniężne.

Pierwotnie termin „finanse” obejmował głównie zjawiska związane z finansami publicznymi, co wiązane było z nakładaniem i ściąganiem przez państwo podatków, ale także gromadzeniem dochodów z tytułu podatków oraz innych danin publicznych, zaciąganiem pożyczek przez państwo i - wreszcie wydatkowaniem środków finansowych przez władze publiczne.

2. Znaczenie pojęcia finansów oraz nauki finansów

Współcześnie „Finanse” to proces gromadzenia i rozdziału zasobów pieniężnych, bądź też ogół zjawisk pieniężnych powstających w związku z działalnością gospodarczą i społeczna człowieka.

W literaturze przeważa pogląd, iż do zjawisk finansowych zaliczamy tylko te zjawiska, w których występuje pieniądz w postaci przepływających strumieni pieniężnych. Zatem w zjawiskach finansowych pieniądz występuje w ruchu w konkretnej postaci: gotówki, wkładów bankowych, należności lub zobowiązań, pełniąc funkcje środka wymiany, środka płatniczego lub środka przechowywania wartości.

Finanse, a ściślej zjawiska finansowe, powstają zatem w ramach stosunków pieniężnych w ramach różnorodnych transakcji gospodarczych, których przedmiotem są dobra i usługi. Przedmiotem transakcji jest również sam pieniądz i jego surogaty, pochodne pieniądza (derywaty).

Niektórzy autorzy pod pojęciem Finansów” rozumieją „posługiwanie się pieniądzem” przez państwo, samorządy terytorialne i inne podmioty gospodarcze, gospodarstwa domowe i instytucje międzynarodowe. [L.Kurowski]

Natomiast „Nauka finansów” to nauka o zjawiskach i procesach pienięż.nych.

Przedmiotem nauki finansów jest badanie ruchu pieniądza, polegające na:

• jego tworzeniu - kreacji w systemie bankowym,

• cyrkulacji między różnymi podmiotami gospodarującymi,

• osiadanie w postaci oszczędności i rezerw pieniężnych.

Analizę ruchu pieniądza w nauce finansów nie ogranicza się jednak do samych zjawisk pieniężnych, lecz prowadzi się na tle i w relacji: produkcji, spożycia indywidualnego, zbiorowego, podziału, wymiany z zagranicą (czyli procesów realnych, inaczej rzeczowych)

Z powyższych powodów można stwierdzić pewne podobieństwo między przedmiotem nauki finansów, a przedmiotem makroekonomii. Różnica tkwi w stopniu szczegółowości analizy zjawisk pieniężnych. Makroekonomia bada globalne agregaty natomiast finanse czynni je kształtujące.

3. Wyjaśnienie terminu gospodarki finansowej

Gospodarka finansowa - jest pojęciem szerszym niż termin finanse. Obejmuje ona wszelkie formy działania w zakresie zjawisk pieniężnych:

1. przygotowanie przeprowadzenia wszelkiego rodzaju operacji pieniężnych (w tym ich planowanie)

2. faktyczna realizacja operacji pieniężnych - i w tej części gospodarka finansowa obejmuje w całości definicję finansów

3. ewidencja i analiza przebiegu operacji pieniężnych w przeszłości w celu wyciągnięcia wniosków co do dalszych działań w tym obszarze.

Najogólniej można ująć termin gospodarka finansowa jako gospodarowanie pieniądzem polegające na uzyskiwaniu przychodów, ponoszenie wydatków a także gromadzenie zasobów pieniężnych na pokrycie przyszłych wydatków. Z tak przedstawionego ujęcia wynika, iż mówić o gospodarce finansowej państwa ale także innych podmiotów.

Prowadzenie gospodarki finansowej wymaga stosowania określonych metod gospodarowania.

W zasadzie wyróżnić można dwie metody: a) bezzwrotną oraz b) zwrotną.

Metoda bezzwrotna polega na nieodpłatnym i bezzwrotnym wyposażeniu poszczególnych podmiotów w środki pieniężne i ma zastosowanie głównie do jednostek budżetowych, których działalność polega nie na produkcji, lecz na świadczeniu usług i to nieodpłatnie. Takimi dziedzinami są: oświata, nauka, kultura czy ochrona zdrowia.

Metoda zwrotna polega na tworzeniu, gromadzeniu i rozdzielania zasobów pieniężnych na czas oznaczony, z obowiązkiem ich zwrotu po upływie oznaczonego terminu. Typowym podmiotem jest przedsiębiorstwo, które pokrywa swoje wydatki głównie z uzyskanych przychodów ze sprzedaży wyrobów, towarów i usług.

4. Charakterystyka polityki finansowej - cele, relacje w polityce finansowej w odniesieniu do podmiotów gospodarujących

Polityka finansowa - to dokonywanie wyboru celów, które mają być osiągnięte w wyniku gospodarki finansowej a także metody i sposoby ich osiągnięcia. Inaczej można powiedzieć, że polityka finansowa to działalność podmiotu, który dąży do osiągnięcia określonych celów za pomocą narzędzi pieniężnych (finansowych).

Polityka finansowa jest w zasadzie domeną państwa z uwagi na pełną suwerenność co do kwestii finansowych, jak np. kreacja pieniądza, ustalanie wysokości stóp procentowych, stawek podatkowych, celnych, regulacja strumieni wymiany z zagranicą zarówno po stronie importu jak i eksportu. Zatem polityka finansowa państwa prowadzona jest w dwóch obszarach:

• monetarnym,

• fiskalnym.

W pierwszym przypadku odpowiedzialność państwa może mieć symboliczny charakter, gdyż bank centralny posiada w istotnym stopniu autonomię prowadzonej polityki monetarnej obsadzając jedynie władze monetarne, natomiast brak możliwości oddziaływania państwa na politykę monetarną, przez co bank centralny jest wyłączony z presji politycznej rządu.

W drugim przypadku widoczny jest już silny zakres oddziaływania, gdyż obszar ten jest wyłączną podporządkowany państwu, rozumianemu tu jako: władze stanowiące, wykonawcze itp.

Cele polityki finansowej w zasadzie nie mają bezpośredniego charakteru pieniężnego lecz są pochodnymi tychże celu. Może to być np. zdobycie dominującej pozycji na rynku, ekspansja na nowe rynki, czy poszerzenie działalności o nowe segmenty. Cele polityki finansowej jak i sama polityka finansowa zależy bowiem od podmiotu, który ją realizuje.

W przypadku państwa można wyróżnić cele uniwersalne jak np.:

• wzrost gospodarczy (przyrost PKB)

• tworzenie nowych miejsc pracy,

• stabilizacja gospodarki,

• wspieranie konkurencyjności gospodarki,

• zachowanie realnej wartości pieniądza (walka z inflacją),

• bezpieczeństwo wewnętrznego systemu finansowego,

• bezpieczeństwo zewnętrznego systemu finansowego.

Wskazana hierarchia celów nie jest przypadkowa, gdyż cele polityki finansowej państwa są społecznie użyteczne. Natomiast w ramach w ramach celów uniwersalnych można wskazać cele specyficzne, np. określa optymalne wielkości dla danego kraju i danego roku tempo wzrostu gospodarczego. W ramach walki z bezrobociem można dążyć do zróżnicowania struktury bezrobotnych: ograniczać liczbę bezrobotnych absolwentów szkół wyższych, czy też poszukiwanie specjalnych środków, instrumentów likwidujących wysokie bezrobocie w ogóle. Inaczej będzie wygląda polityka finansowa - cele w państwach z nadwyżką budżetową, a inaczej w państwach w wysokim deficytem, itp.

5. Definicja zjawisk finansowych i umiejscowienie ich w całokształcie zjawisk ekonomicznych

W najszerszym ujęciu finanse to zjawiska finansowe. Zjawiska te mogą być elementarne jak np. cena, kredyt, procent czy podatek, a także zjawiska złożone w których pieniądz nabiera cech dynamicznych czyli np. akt kupna-sprzedaży a więc powstał strumień pieniężny.

6. Klasyfikacja zjawisk finansowych

1. KRYTERIUM PRZEDMIOTOWE - następuje tu wyodrębnienie zjawisk finansowych bez względu na podmiot je realizujący.

1. Strumienie ekwiwalentne - następuje powiązanie wydatku pieniężnego ze strony jednego podmiotu ze wzajemnym świadczeniem ze strony drugiego. Strumienie te są regulowane przez mechanizmy rynkowe, jednak ich działanie jest zakłócane przez interwencyjne działanie państwa.

2. Strumienie redystrybucyjne (transfery) są to przepływy pieniężne bez wzajemnego świadczenia ze strony podmiotu który otrzymuje (jest beneficjentem) środki pieniężne od innego podmiotu. A więc będą to np..:

• stypendia,

• zasiłki, subwencje, dotacje,

• renty, emerytury

• podatki,

• opłaty (ale tylko te, które są cenopodatkiem bądź też opłatą lecz realizującą wszystkie cechy podatku), itp.

Strumienie te są regulowane przez akta normatywne, a te z kolei są pochodną systemu politycznego, gospodarczego czy społecznego obowiązującego w danym momencie w danym czasie.

3. Strumienie kredytowe, które są związane z akcją kredytową banków czy innych instytucji finansowych

Należy przy tym pamiętać, że udzielenie przez bank kredytu nie jest wydatkiem a spłata kredytu nie jest przychodem.

2. KYTERIUM PODMIOTOWE:

1. Finanse przedsiębiorstw,

2. Finanse ludności (gospodarstw domowych),

3. finanse publiczne

4. finanse banków i innych instytucji finansowych,

5. finanse ubezpieczeń.

Wskazane powyżej kryterium podmiotowe stanowi zarazem strukturę systemu finansowego państwa.

System finansowy to ogół norm prawnych oraz zespół instytucji finansowych, których zadaniem jest gromadzenie, dzielenie oraz wydatkowanie zasobów pieniężnych w państwie. Prawidłowe funkcjonowanie pomiędzy poszczególnymi ogniwami systemu uwarunkowane jest sprawnym obiegiem pieniądza pomiędzy poszczególnymi ogniwami systemu.

8. Funkcje finansów

Podstawową rzeczą, którą przy tej kwestii należy podkreślić to fakt iż w zasadzie nie można mówić o funkcjach finansów ogółem, gdyż trudno by wskazać funkcje, które w swej treści odpowiadałyby wszystkim ogniwom systemu finansowego w takim sam sposób.

Przy czym w literaturze wyróżnia się funkcje, które są niejednokrotnie przypisywane właśnie finansom, co w zasadzie jest błędne, gdyż ich wytłumaczenie odpowiada funkcjom ale tylko finansów publicznych.

Są to:

Funkcja alokacyjna

Funkcja redystrybucyjna

Funkcja stabilizacyjna, niekiedy wskazuje się jeszcze na funkcje informacyjną oraz kontrolną co w odpowiada raczej funkcjom budżetu czy podatków.

FUNNKCJA ALOKACYJNA

Alokacja oznacza rozmieszczenie czynników produkcji w różnych rodzajach działalności. W gospodarce rynkowej proces alokacji odbywa się za pośrednictwem finansów, czyli poprzez gromadzenie i wydatkowanie zasobów pieniężnych. Natomiast alokacja czynników produkcji odbywa się za pomocą mechanizmu rynkowego na zasadzie strumieni ekwiwalentnych. Jednak realizacja zadań społecznych państwa nie zawsze może być realizowana w drodze mechanizmu rynkowego. Wynika to ze specyfiki świadczonych usług (dóbr społecznych, publicznych). Alokacja określonych dóbr i usług realizowana przez państwo jest niezbędna z uwagi na następujące czynniki:

• zróżnicowanie dochodów w społeczeństwie,

• brak atrakcyjności świadczenia danych usług czy potrzeb dla kapitału prywatnego,

• brak jakichkolwiek możliwości urynkowienia z uwagi na dobro ogółu społeczeństwa, jak np. bezpieczeństwo wewnętrzne - policja, służby administracji państwowej, a także z uwagi na fakt, iż urynkowienie pewnych dóbr, czy usług mogłoby spowodować w konsekwencji likwidację pewnych świadczeń, które w ramach procesu alokacji przez państwo są one powszechnie dostępne np. oświetlenie ulic, czy też sprzątanie ulic, (odśnieżanie itp.)

FUNKCJA REDYTRYBUCYJNA

Dla alokacji dóbr publicznych i realizacji potrzeb publicznych państwo potrzebuje określonych środków finansowych. Wytwarzanie i dostarczanie określonych dóbr publicznych i społecznych wymaga w warunkach gospodarki pieniężnej - posiadania dochodów. Przy czym państwo nie wytwarza żadnego dochodu, stąd zmuszone jest sięgać do dochodów innych., wykorzystując atrybut władzy.

Redystrybucja dochodów jest realizowana w formie pieniężnej - przez system transferów dochodów (podatki). Z kolei władze publiczne w sposób bezpośredni, albo pośredni dokonują transferów na rzecz różnych podmiotów, w tym także podatników.

Transfery mogą być związane:

• z kontrświadczeniami, np. praca nauczyciela, lekarza, policjanta,

• mogą one nie być związane z kontrświadczeniem, a więc podatki,, emerytury, renty,

• transfery wewnątrz sektora publicznego, np. transfery z budżetu państwa do publicznych funduszy celowych, budżetów samorządowych itp.

• transfery o charakterze zwrotnym, czyli transfery pieniądza związane z zaciąganiem i spłacaniem przez państwo (samorządy) pożyczek.

Poza tym wyróżniamy jedno z ważniejszych kryteriów ich systematyki, czyli stosunek do wykorzystania PKB (dochodu narodowego), a więc:

1. transfery, których skutkiem są wydatki nabywcze podmiotów, na rzecz których transfery są dokonywane

2. transfery nie mające bezpośredniego związku z wykorzystaniem PKB.

Redystrybucyjna funkcja FP jest przedmiotem wielu kontrowersji, gdyż realizacja narusza interesy ekonomiczne jednych podmiotów, przysparzając korzyści innym. Stąd konieczne jest ustalenie jasnych kryteriów redystrybucji zasobów publicznych.

• Aspekt makroekonomiczny redystrybucji dochodów - dotyczy redystrybucji PKB, ogólnej struktury dochodów i wydatków realizowanych przez władzę publiczną w ramach redystrybucyjnej funkcji finansów publicznych W tym ujęciu redystrybucja przez swoje globalne rozmiary, wywołuje określony (pozytywny czy też negatywny) wpływ na całą gospodarkę, jej poszczególne działy, sektory, gałęzie, branże, regiony (aspekt przestrzenny).

• Społeczny aspekt redystrybucji dochodów - to analizowanie skutków tego rodzaju działalności państwa w odniesieniu do poszczególnych grup społecznych: emerytów, rencistów, pracowników sektora publicznego (tzw. budżetówki), grup zawodowych, sektora prywatnego itp.

W kat. ogólnych można zatem stwierdzić , że podstawowym kryterium redystryb. doch. w aspekcie makroekonomicznym jak i makrospołecznym jest taki zakres i taka jej struktura, które pozwalają w sposób niezakłócony funkcjonować gospodarce, a państwu wypełniać jego funkcje publiczne i społeczne. W rzeczywistości redystrybucja analizowana jest na podstawie szeregu licznych operacji finansowych, co rodzi wiele sprzeczności i konfliktów.

Aby zatem mogła być realizowana funkcja alokacyjna konieczne jest ponoszenie określonych ciężarów (wyrzeczeń) na rzecz ogółu. pojawia się zatem problem natury etycznej, jakie instrumenty zastosować aby nie naruszać w sposób rażący egzystencji i rozwoju poszczególnych jednostek? oraz jakie przyjąć kryterium sprawiedliwego (a tym samym efektywnego) rozłożenia ciężarów finansowania zadań publ. i społ. ?

W teorii ekonomii taką interpretację efektywności sformułował włoski ekonomista i socjolog Vilfredo PARETO. Wg niego efektywność jest osiągana wtedy, gdy sytuacja danej osoby (grupy osób) poprawi się nie powodując pogorszenia sytuacji innych osób. Warunkiem koniecznym realizacji koncepcji jest, aby krańcowa stopa substytucji dwóch towarów nabywanych przez każdą osobę odpowiadała krańcowej stopie transformacji czynników wytwórczych dla dobra A i B. Koncepcja Pareto w pewnych sytuacjach może być skuteczna, a mianowicie gdy przyjmie się, że mierzenie efektywności opiera się na krańcowych kosztach społecznych powstających przy wytwarzaniu każdego dobra. Problem komplikuje się, gdy wyjdziemy poza czysto techniczne ujęcie efektywności Pareto. W rzeczywistości okazuje się, ze społeczeństwo może preferować inną, nieefektywną alokację zasobów, opartą na zasadach równości, czy sprawiedliwości itp. W warunkach mechanizmu rynkowego spełnienie tych innych kryteriów jest nie możliwe , wymaga wówczas interwencji państwa i zastosowania mechanizmu administracyjnego.

Pojawia się również inny problem związany z mierzeniem „korzyści” i „strat”, które powstają w wyniku redystrybucji.

Korzyści obywatela z tytułu wydatku (podatku) poniesionych na rzecz wytworzenia dobra publicznego są trudno mierzalne. Podobnie jest z resztą ze stratami powstałymi w wyniku redystrybucji.

Podstawowy dylemat związany z redystrybucyjną funkcją FP sprowadza się do wyboru: czy w procesie dystrybucji i redystrybucji dochodów nadać priorytet efektywności gospodarowania, czy sprawiedliwości (równości). Pierwsze kryterium sprzyja aktywności gospodarczej, lepszemu wykorzystaniu zasobów, wyzwala motywację do pracy i powiększania dochodów. Działanie takie mogą jednak wywołać nadmierne zróżnicowanie dochodów - jeden z negatywnych aspektów działania mechanizmu rynkowego. nierówności te są zatem podstawą do interwencji - podatkowe -, i chociaż z punktu widzenia równości (sprawiedliwości) mogą być w pełni uzasadnione to pozostają w sprzeczności z efektywnością gospodarowania.

Ta sprzeczność między efektywnością a sprawiedliwością znajduje odzwierciedlenie na ogół w systemach podatkowych w zasadzie zdolności podatkowej. Sprowadza się to do tego, że stopień obciążenia danego podmiotu na rzecz zaspokojenia potrzeb publicznych i społecznych jest uzależniony od tego, jakimi dochodami, majątkiem dysponuje dana jednostka.

REDYSTRYBUCJA BUDŻETOWA

Redystrybucja budżetowa to dokonywanie zmian w strukturze dochodów poszczególnych grup obywateli i firm. Redystrybucja powoduje zazwyczaj zmniejszenie rozpiętości dochodowych w społeczeństwie i gospodarce. Temu celowi służą takie instrumenty finansowe jak:

• progresywne skale podatkowe, w wyniku czego osoby i firmy z wysokimi dochodami opłacają wyższe podatki,

• ulgi i zwolnienia podatkowe skierowane do uboższych warstw społeczeństwa,

• świadczenia emerytalno-rentowe oraz różnego typu zasiłki z pomocy społecznej,

• zasiłki rodzinne,

• stypendia,

• zasiłki dla bezrobotnych,

• dopłaty do wybranych towarów i usług,

• dotacje budżetowe dla firm znajdujących się w trudniej sytuacji ekonomicznej - np. bezpośrednie wypłaty lub dopłat kredytowych.

Niewidoczne świadczenia jako redystrybucja budżetowa

Większość ww form redystrybucji budżetowych realizowana jest przez dokonywanie wydatków. Wyjątek stanowi redystrybucja przez ulgi, zwolnienia podatkowe i odroczenia podatków. Przy czym są to tzw. niewidoczne formy redystrybucji, gdyż jedyny ich ślad jest w aktach personalnych podatnika - zeznaniach podatkowych osoby, która korzysta z danej preferencji podatkowej. Natomiast inne formy redystrybucji z budżetu są zarejestrowane w sprawozdaniach budżetowych. Stąd rezygnacja z pobrania całości czy też części należnych podatków (stanowiących dochód budżetu państwa) jest argumentem przemawiającym za ograniczeniem preferencji w systemie podatkowym.

Art.22 paragr. 2 Ordynacji podatkowej -organ podatkowy może, na wniosek podatnika, zaniechać w całości lub w części ustalania zobowiązania podatkowego oraz poboru podatku gdy pobranie podatku zagraża ważnym interesom podatnika, a w szczególności jego egzystencji. Takie jednak sformułowanie - dość ogólnikowe -otwiera duże możliwości interpretacyjne dla uznaniowych decyzji.

Ukryta redystrybucja

Jest ona realizowana poprzez dofinansowanie czy wręcz finansowanie ze środków publicznych wybranych usług świadczonych przez jednostki sektora publicznego. Wyjątkowość sprowadza się do tego, że następuje dofinansowanie osób korzystających z pewnych usług przez tych, którzy z tych usług nie korzystają.

Tolerowanie zaległości płatniczych

Jest akceptacja faktu, iż pewne pewni dłużnicy podatkowi , np. kopalnie, czy PKP nie wywiązują się ze swoich zobowiązań podatkowych, co stanowi swego rodzaju dotowanie.

Zagrożenia nadmiernej redystrybucji

Potrzeba realizacji redystrybucji budżetowej jest niekwestionowana: ogranicza ono ubóstwo, wspiera branże, których rozwój jest ważny czy nawet strategicznych dla gospodarki danego kraju, które to firmy (branże nie są w stanie samodzielnie utrzymać się na rynku czy też dostosować do zmieniających wymagań rynku).

Jeżeli jednak redystrybucja jest zbyt duża generuje to niebezpieczeństwa, np.

• utrzymywanie wysokich podatków,

• osłabienie motywacji do poszukiwania pracy i do zwiększenia wydajności pracy

• ograniczenie inwestycji oraz oszczędności.

FUNKCJA STABILIZACYJNA

Polega na oddziaływaniu za pomocą instrumentów polityki finansowej i monetarnej na:

• globalny popyt,

• wzrost gospodarczy,

• obniżanie bezrobocia - kreację nowych miejsc pracy,

• zapewnienie odpowiedniej siły nabywczej pieniądza,

• zachęcanie do oszczędzania, itp.

Natomiast główne instrumenty polityki stabilizacyjne państwa to podatki i wydatki budżetowe.

Przykładowe przepływy środków pieniężnych pomiędzy ogniwami systemu finansowego

2

1 1 2

13 10

14

3

8 9 11 15 5 4

6

7

Opis przepływów.

1. dofinansowanie wypłat emerytur i rent z budżetu państwa.

2. wpłaty do budżetu państwa należnych podatków(np. podatek dochodowy od osób prawnych

3. wpłaty do budżetu państwa należnego podatku od osób fizycznych.

4. prowadzenie przez banki rachunków bankowych,

5. udzielanie przez banki komercyjne podmiotom gospodarczym kredytów bankowych

6. prowadzenie przez banki rachunków ROR, gromadzenie oszczędności i lokat terminowych

7. udzielanie kredytów konsumpcyjnych

8. przyjmowanie składek na ubezpieczenia gospodarcze oraz wypłaty odszkodowań

9. wypłaty środków pieniężnych z tytułu ubezpieczeń społecznych

10. wypłaty wynagrodzeń pracownikom z tytułu świadczenia usług pracy

11. udzielanie przez banki komercyjne kredytów instytucjom ubezpieczeniowym

12. wpłaty składek na ubezpieczenie społeczne i ubezpieczenia gospodarcze

13. wpłaty z zysku NBP

14. udzielanie kredytów budżetowi państwa

15. prowadzenie przez NBP rachunków budżety państwa

AKADEMIA EKONOMICZNA

IM. K. A D A M I E C K I E G O

KATEDRA FINANSÓW

P O D S T A W Y F I N A N S Ó W

Temat

System bankowy - wprowadzenie do zagadnień bankowości

Omówienie tez służyć ma wprowadzeniu w podstawowe zagadnienia z zakresu bankowości, wyjaśnienie pojęć, terminów, zasad którymi kieruje się ustawodawca z polskim prawie bankowym.

Tezy:

1. Struktura obowiązujących powszechnie rozwiązań w zakresie organizacji systemu bankowego

2. Pojęcie banku

3. Funkcje banku

4. Zasady i tryb tworzenia banku

5. Rodzaje banków - podział banków ze względu na różne kryteria

6. Struktura polskiego systemu bankowego

7. Struktura NBP

8. Cel i funkcje NBP

9. Organa NBP - zadania

10. Środki oddziaływania NBP na podaż pieniądza oraz banki komercyjne (refinansowanie w polskim systemie bankowym - kredyt: refinansowy, redyskontowy, lombardowy, operacje otwartego rynku, rezerwa obowiązkowa)

11. Koszyk walutowy

12. Nadzór Bankowy - rola, zadania, struktura organizacyjna

13. Bankowy Fundusz Gwarancyjny - rola, zadania, struktura organizacyjna

14. Operacje bankowe (czynne, bierne, pośredniczące)

Literatura:

[1] W.L.Jaworski, Z.Krzyzkiewicz, B.Kosiński: BANKI - RYNEK, OPERACJE, POLITYKA, Poltext, Warszawa 1993

[2] Z.Dobosiewicz: BANKOWOŚĆ, PWN, Warszawa 2002

[3] S.Owsiak: PODSTAWY NAUKI FINANSÓW, PWE, Warszawa 2002

[4] A.Majchrzycka-Guzowska: FINANSE I PRAWO FINANSOWE, PWN, Warszawa 1998

[5] www.nbp.pl oraz www.bfg.pl

1. Organizacja systemu bankowego

System bankowy w Polsce jest klasycznym modelem systemu bankowego tzn. dwuszczeblowym. W jego skład wchodzi; Bank Centralny (NBP) realizujący funkcję banku państwa, banku emisyjnego i banku banków oraz banki komercyjne świadczące usługi finansowe, których zakres jest określony przez specyfikę ich działalności.

NBP jako bank emisyjny - ma wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych w postaci banknotów i monet, które są prawnym środkiem płatniczym w Polsce. NBP ustala wzór, wartość nominalną banknotów, stop, próbę i wagę monety. Bank centralny czuwa nad zabezpieczeniem emisji, co oznacza, że nie może emitować „ tzw. pustego” pieniądza nie znajdującego pokrycia w towarach i usługach.

NBP jako bank państwa - zajmuje się obsługą i organizacją płatności zagranicznych, realizacją polityki państwa w odniesieniu do kursu walutowego, pośrednictwem w kupnie złota, dewiz, a także utrzymaniem rezerw międzynarodowych środków pieniężnych. NBP jest z jednej strony regulatorem obiegu pieniężnego wewnątrz kraju oraz równowagi bilansu płatniczego, a z drugiej bankiem państwa w zakresie udzielania kredytów dla rządu, obsługi długu państwowego oraz kasowej obsługi budżetu.

2. Pojęcie banku

Początki pośrednictwa finansowego wiążą się z działalnością średniowiecznych włoskich kupców zajmujących się wymianą pieniędzy. Sama nazwa „bank” pochodzi od włoskiego słowa banca oznaczającego kontuar, przy którym wymieniano pieniądze. Najstarsze banki nowożytne powstały w XVI w. w miastach włoskich, a następnie holenderskich.

W myśl ustawy z 31.011989r - Prawo Bankowe, bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustawy, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym.

Przepisy bankowe Unii Europejskiej nie posługują się pojęciem banku, lecz instytucji kredytowej. Instytucja kredytowa jest to podmiot gospodarczy, którego działalność polega na przyjmowaniu wkładów lub innych środków zwrotnych oraz na udzielaniu kredytów na własny rachunek. (Pierwsza Dyrektywa Rady z dnia 12 grudnia 1977 r. nr 77/780/EWG w sprawie koordynacji przepisów prawnych, zarządzeń i postanowień administracyjnych dotyczących podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe - OJ Nr L 322 z dnia 17 grudnia 1977 r.)

Pojęcie banku wydaje się zatem węższe niż instytucji kredytowej. Nie obejmuje ono bowiem innych jednostek uprawnionych do udzielania kredytów, jak np. spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych.

3. Funkcje banku

Banki są pośrednikami finansowymi, których zadaniem jest równoważenie popytu i podaży środków pieniężnych. Rolę banków można sprowadzić do trzech zasadniczych funkcji:

Podstawowe funkcje ekonomiczne:

• zaspokajanie za pomocą kredytu zapotrzebowania na środki pieniężne (funkcja kredytowa),

• skupianie wolnych środków (funkcja oszczędnościowa);

• obsługiwanie obiegu pieniężnego (funkcja rozliczeniowa).

Ponadto banki wykonują kasową obsługę budżetów, zaopatrują gospodarkę narodową w znaki pieniężne (funkcja emisyjna) oraz pośredniczą w rozliczeniach z zagranicą.

Funkcję emisyjną wykonują banki emisyjne ( a więc centralne), drugą zaś - bankowość komercyjna, przede wszystkim banki kredytowe i depozytowe.

4. Zasady i tryb tworzenia banków

Podstawową zasadą obowiązującą przy tworzeniu banków jest zasada licencjonowania działalności bankowej (czyli posiadanie przez bank odpowiednich kapitałów własnych oraz fachowość kadry zarządzającej. Licencjonowaniu podlega również utworzenie w kraju oddziału lub filii banku zagranicznego. W trakcie procedury zmierzającej do wydania licencji można bowiem dokonać weryfikacji:

• wielkości i jakości zgromadzonego kapitału własnego,

• fachowość osób mających zarządzać bankiem, oraz

• ocenić czy bank jest należycie przygotowany do wykonywania czynności bankowych z punktu widzenia jego wyposażenia oraz organizacji.

Tryb tworzenia banku, z wyjątkiem banku państwowego obejmuje dwa etapy:

1. wiąże się z uzyskaniem przez założycieli zezwolenia na utworzenie banku; po jego otrzymaniu może nastąpić zorganizowanie banku i jego rejestracja;

2. polega na uzyskaniu przez bank zezwolenia na podjęcie działalności operacyjnej.

Dopiero po otrzymaniu zezwolenia bank może rozpocząć wykonywanie czynności bankowych. Zgodnie z przepisami Prawa bankowego, oprócz wskazanych już wymagań o charakterze techniczno-organizacyjnym szczególne znaczenie mają zasady dotyczące funduszy własnych. Prawo bankowe wymaga, aby ich wielkość była dostosowana do rodzaju przewidywanych czynności bankowych i rozmiarów zamierzonej działalności. Ponadto jeden z założycieli lub grupa założycieli powiązanych kapitałowo nie może wnieść więcej niż połowę kapitału założycielskiego. Wyjątek dotyczy banku krajowego lub zagranicznego, który może samodzielnie założyć innych bank, a tym samym wnieść cały kapitał założycielski. Kapitał założycielski nie może pochodzić z pożyczki, kr4edytu lub ze źródeł nieudokumentowanych.

Stosownie do standardów Unii Europejskiej, również w polskich realiach ustanowiono minimalny poziom kapitału założycielskiego ; odpowiada on równowartości 5 000 000 euro, jest on wnoszony w złotych wg kursu NBP. Przy czym na mocy uchwały upoważniono Komisję Nadzoru Bankowego do określenia niższego poziomu minimalnego kapitału założycielskiego dla banków spółdzielczych - jest równowartość 1 000 000 euro. Osiągnięcie tychże poziomów ustano dla banków spółdzielczych do 2010 r.

Kapitał założycielski może być także wnoszony przez założycieli w postaci wyposażenia i nieruchomości, jeżeli będą one przydatne w prowadzeniu działalności bankowej. Wartość wnoszonych wkładów nie może przekroczyć 15% kapitału założycielskiego.

Zezwolenie na utworzenie banku wydaje Komisja Nadzoru Bankowego. W przypadku banków zagranicznych oraz spółdzielczych wydanie zezwolenia wymaga uzgodnienia z Ministerstwem Finansów.

1. Rodzaje banków

Ze względu na podmiot własności; - państwowe i prywatne.

Ze względu na formę organizacyjną; - banki o statucie specjalnym, b. państwowe, b. banki w formie spółek akcyjnych, i spółdzielcze.

Ze względu na formy udzielanych kredytów; banki. kredytu długoterminowego i krótkoterminowego.

Ze względu na zasięg (terytorium) występowania; b. ogólnokrajowe regionalne i lokalne.

Ze względu na rodzaj obsługiwanej klienteli oraz operacji wykonywanych przez banki- retail banks jako banki detaliczne i wholesale banks jako banki hurtowe. Pojęcia te mogą być przypisane bankom, w których dany rodzaj działalności jest dominujący i nie zależy od wielkości banku;

Ze względu na wykonywane czynności wyróżniamy:

• banki emisyjne (bank centralny), są podstawą każdego systemu bankowego, działają jako jednostki państwowe albo podporządkowane państwu; są one bankami banków, refinansując kredyty udzielane przez inne banki oraz prowadząc ich rachunki gromadzące pieniądz rezerwowy; banki te prowadzą rachunki rządowe (budżetowe), wykonują operacje finansowe zlecone przez organy rządowe, a także udzielają państwu kredytów;

• banki komercyjne (kredytowe, depozytowe), banki te zajmują się przede wszystkim przyjmowaniem depozytów i kreowaniem wkładów w postaci udzielania kredytów oraz dokonywaniem na ich podstawie rozliczeń bezgotówkowych; tradycyjnie udzielają one przde wszystkim kredytów krótkoterminowych, ale obecnie także średnio- i krótkoterminowych; ponadto banki komercyjne wykonują na zlecenie klienta różne operacje pośredniczące (komisowe) i świadczą inne usługi bankowe,

• banki rozwojowe; - banki kredytu długo i średnioterminowego zw. też b. inwestycyjnymi, hipotecznymi, gromadzą środki o charakterze długoterminowym, emitują obligacje i listy zastawne, a także przyjmują wkłady długoterminowe; wykorzystują zgromadzone środki udzielają kredytów długo- i średnioterminowych oraz pośredniczą w przetwarzaniu zasobów pieniężnych na kapitał rzeczowy; banki te mają swój współudział w tworzeniu nowych przedsiębiorstw lub w rozbudowie istniejących;

• banki i kasy oszczędnościowe, gromadzą rozproszone oszczędności indywidualne i najczęściej udzielają na ich podstawie kredytów (w tym kredytów konsumcyjnych) lub korzystnie lokują gromadzone zasoby, często banki te działają w powiązaniu z urzędami pocztowymi, które dysponują gęstą siecią placówek;

• banki specjalne, finansują wykonywanie specjalnych zadań, wymagających szczególnego rodzaju fachowej obsługi bankowej; można do nich zaliczyć np. banki obsługujące handel zagraniczny, a nawet jego obszary wydzielone przedmiotowo lub geograficznie, specjalistyczny charakter banki budownictwa mieszkaniowego, finansujące określone gałęzie gospodarcze, obsługujące giełdy itp.

• banki spółdzielcze, ze względu na formę własności i ekonomiczną treść działalności, tworzą wyodrębnioną grupę banków, są to małe lokalne banki, działające samodzielnie na zasadach spółdzielczych, łączą się w związki regionalne i krajowe będące ich centralami rozliczeniowymi i finansowymi.

W skład polskiego systemu bankowego wchodzą następujące banki:

1. NBP jako bank centralny,

2. Powszechna Kasa Oszczędności - bank państwowy o zasięgu ogólnokrajowym

3. Kredytowe banki komercyjne i akcyjne bez ograniczenia podmiotowego i terytorialnego zakresu działania

4. Banki spółdzielcze działające na zasadach komercyjnych

5. Wyspecjalizowane banki w formie spółek akcyjnych do obsługi określonych przedsięwzięć (BGŻ, Bank Handlowy S.A. obsługujący przedsiębiorstwa przemysłowe, usługowe i handlowe zaangażowane we współpracę z zagranicą;

6. Inne banki, np. komunalne,

7. Banki tworzone przez osoby zagraniczne lub z udziałem osób zagranicznych,

8. Banki prywatne.

W strukturze jednostek świadczących usługi bankowe ważna rolę spełniają placówki pocztowe, obsługujące obrót oszczędnościowy i czekowy.

NBP

Zgodnie z ustawą z dn. 29. 08. 1997 (Dz. U.nr 140, poz 938) NBP jest bankiem Centralnym RP posiada osobowość prawną.

Podstawowym celem NBP jest utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej rządu, o ile nie zakłóca to podstawowego celu. Inne zadania NBP to:

1. organizowanie rozliczeń pieniężnych,

2. prowadzenie gospodarki rezerwami dewizowymi,

3. prowadzenie działalności dewizowej,

4. prowadzenie bankowej obsługi budżetu państwa,

5. regulowanie płynności banków oraz ich refinansowanie,

6. kształtowanie warunków niezbędnych dla rozwoju systemu bankowego,

7. opracowywanie sprawozdawczego bilansu płatniczego oraz bilansów należności i zobowiązań zagranicznych państwa.

• Organami NBP są:

1. Prezes NBP - powoływany jest przez Sejm na wniosek Prezydenta RP na okres 6 lat nie dłużej niż dwie kolejne kadencje. Przewodniczy RPP (Rada Polityki Pieniężnej), Zarządowi NBP, Komisji Nadzoru Bankowego oraz reprezentuje NBP na zewnątrz . Reprezentuje interesy Rzeczypospolitej Polskiej w międzynarodowych instytucjach finansowych i bankowych. Uczestniczy w posiedzeniach Sejmu i Rady Ministrów.

2. RPP - ustala corocznie założenia polityki pieniężnej i przedkłada je do wiadomości Sejmowi równocześnie z przedłożeniem przez Radę Ministrów projektu ustawy budżetowej. W szczególności, zgodnie z kierunkami polityki pieniężnej, RPP:

• ustala wysokość stóp procentowych NBP,

• ustala zasady i stopy rezerwy obowiązkowej banków,

• określa górne granice zobowiązań wynikających z zaciągania przez NBP pożyczek i kredytów w zagranicznych instytucjach bankowych i finansowych,

• zatwierdza plan finansowy NBP oraz sprawozdania z działalności NBP,

• ustala zasady operacji otwartego rynku.

• przyjmuje roczne sprawozdanie finansowe NBP.

W skład RPP wchodzą przewodniczący Rady, którym jest Prezes NBP,

9 członków powoływanych w równej liczbie przez Prezydenta RP, Sejm i Senat spośród specjalistów z zakresu finansów. Członkowie powoływani są na 6 lat. Bezpartyjni, nie prowadzący żadnej działalności zarobkowej lub publicznej, poza pracą naukowa, dydaktyczną lub twórczością autorską.

3. Zarząd NBP - kieruje działalnością NBP ; skład Prezes NBP, 6-8 członków Zarządu w tym dwóch wiceprezesów NBP.

Zadania to m.in.:

• realizowanie zadań z zakresu polityki pieniężnej,

• ocena funkcjonowania systemu bankowego,

• nadzorowanie operacji otwartego rynku

• uchwalania planu działalności i planu finansowego NBP. Itp.

2. Środki oddziaływania NBP na banki komercyjne (podaż pieniądza):

A) Refinansowanie w polskim systemie bankowym

NBP jako bank centralny udziela kredytów pozostałym bankom; W polskim systemie bankowym kredyt refinansowy może mieć formę;

• kredytu refinansowego

{Kredyt refinansowy jest to kredyt dla banku legitymującego się zdolnością do spłaty kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych w umowie kredytowej. NBP może udzielić kredytu refinansowego także bankowi dla realizacji programu postępowania naprawczego banku. Podstawowe formy refinansowania banków to:

• kredytu redyskontowego

Udzielany w sytuacji gdy banki handlowe wyczerpią swoje możliwości zwiększania kredytu ponieważ ich rezerwy kasowe osiągną zbyt niski poziom w stosunku do depozytów. Powiększanie rezerw kasowych następuje poprzez operacje redyskontowe w banku centralnym części posiadanych w swoich aktywach weksli handlowych. Tzn. bank komercyjny odsprzedaje do banku centralnego zdyskontowanych przez bank komercyjny weksli, których termin płatności (wykupu) jeszcze nie upłynął. NBP przyjmuje do redyskonta weksle, które spełniają następujące warunki:

• odpowiadają wymogom prawa wekslowego,

• pochodzą z obrotu gospodarczego,

• mają uiszczona opłatę skarbową,

• są podpisane przez wystawców i akceptantów,

• których termin płatności upływa nie później niż za 3 m-ce od daty przyjęcia do redyskonta i nie wcześniej niż to potrzebne aby zawiadomić dłużnika w przeddzień terminu płatności,

• mają termin płatności w określonym dniu,

• są płatne w oddziałach banków, gdzie dłużnicy mają rachunki,

• są opatrzone bezwarunkowym akceptem trasata, obejmującym całą sumę wekslową,

• są opatrzone indeksem otwartym banku, który weksel zdyskontował,

• są bez poprawek, określeń, ograniczeń,

• są podpisane czytelnie.

• kredytu refinansowego pod zastaw określonych papierów wartościowych zwykle do wysokości 75% ich nominalnej wartości -kredyt lombardowy. Banki korzystają z tego rodzaju kredytu dla przezwyciężenia krótkookresowego braku płynności w sytuacji gdy uważają za nieopłacalne redyskonto lub sprzedaż tych papierów bankowi centralnemu w ramach operacji otwartego rynku. Kredyt ten powinien być spłacony w terminie do 3 miesięcy, ponieważ jego celem jest pomoc w przejściowym utrzymaniu płynności banku.

Wśród pozostałych instrumentów oddziaływania wymienia się:

Operacje otwartego rynku

OOR polegają na sprzedaży i zakupie przez bank centralny papierów wartościowych publicznych (np. bonów skarbowych, obligacji skarbowe, bony skarbowe i prywatnych (obligacji przedsiębiorstw i weksli) dopuszczonych przez bank centralny do tych operacji. Partnerami banku centralnego w obrotach papierami wartościowymi są banki komercyjne inne instytucje finansowe, a także przedsiębiorstwa i osoby prywatne. Kupno i sprzedaż państwowych pap. wart. wpływa na ilość krążącego pieniądza w kraju. Np. bank komercyjny, potrzebujący płynnych środków, odstępuje NBP posiadane bony pieniężne, aby je odkupić, gdy jego płynność się poprawi. Są to operacje repo i reverse repo, czyli operacje warunkowego zakupu lub sprzedaży. Dominującym rodzajem operacji były reverse repo czyli sprzedaży z obowiązkiem odkupu.

OOR REPO - polega na kupnie pap. wart. po określonej cenie z jednoczesnym odkupieniem tych pap. po cenie wyższej w określonym dniu w przyszłości

OOP Reverse repo - sprzedaż pap. wart. z jednoczesną odsprzedażą w przyszłości.

Operacje oor są krótkoterminowe (od 1 dnia do 6 miesięcy); kupowanie skarbowych pap. wart. jest przesłanką wypływu pieniądza na rynku , który pochodzi z rachunków i kas NBP i pozostaje do dyspozycji podmiotów sprzedających wspomniane pap. wart. sprzedawanie pap. wart. jest przesłanka ściągania pieniądza z rynku finansowego.

Bony pieniężne NBP są to krótkoterminowe papiery wartościowe emitowane przez NBP oferowane głównie bankom uniwersalnym. Po terminie wykupu bony nie są oprocentowane. Posiadacze bonów mogą przed terminem wykupu odsprzedać je w NBP z ustaloną stopą dyskontową.

Bony skarbowe - emitentem jest Ministerstwo Finansów. Bony skarbowe służą do zaciągania na rynku pieniężnym krótkoterminowych pożyczek w celu zachowania bieżącej płynności finansowej wydatków państwa. Oprocentowanie ich nie zmienia się w całym okresie posiadania bonów.

Obligacje skarbowe to pap. wartościowe o pierwotnym terminie wykupu nie krótszym niż jeden rok, oferowane do sprzedaży w kraju i za granicą, oprocentowanych w postaci odsetek lub dyskonta. Emitentem jest Minister Finansów.

C Rezerwy obowiązkowe

Jest to powszechnie stosowany bezpośredni środek kontroli kredytu o charakterze ilościowym . System rezerw obowiązkowych stanowi instrument do przeprowadzania zmian w potencjale kredytowym banków handlowych. Powiększanie wskaźnika rezerw jest narzędziem restrykcyjnym gdyż banki są zmuszone do refinansowania w banku centralnym. Natomiast zmniejszenie poziomu obowiązkowych rezerw minimalnych powiększa zdolność rozszerzenia akcji kredytowej banków centralnych. Generalnie celem rezerw obowiązkowych jest:

- oddziaływanie na wielkość podaży pieniądza odpowiednio do zmian zachodzących w gospodarce,

- tworzenie rezerwy płynności każdego banku,

- przyjęcie przez NBP części potencjalnych zysk banku komercyjnego , jeżeli rezerwy obowiązkowe

nie są oprocentowane.

Rezerwy obowiązkowe nie mogą przekroczyć:

• 30% sumy środków pieniężnych w złotych i walutach od wkładów a vista,

• 20% sumy środków pieniężnych od wkładów terminowych.

Polityka rezerw obowiązkowych może służyć również określonej redystrybucji środków pomiędzy bankami. Poprzez rezerwę obowiąz. bank centralny może zgromadzić poważne środki pieniężne, pozbawiając tychże środków banki bogatsze, co stwarza możliwość uruchomienia większego kontyngentu kredytu redyskontowego czy lombardowego.

NADZÓR BANKOWY

Instytucja NB została wymuszona przez wielki kryzys gospodarczy w latach 1930-1934.Spowodował on zamrożenie aktywów wielu banków i ich niewypłacalność oraz upadłość , co naraziło klientów banków na poważne straty Bankructwo uderza w duże grupy ludności oraz destabilizuje system finansowy oraz obniża zaufanie do instytucji finansowych w państwie.

Prawdopodobieństwo zaistnienia takiego zjawiska wymusiło w systemach bankowych, funkcjonujących w gospodarkach rynkowych ustanowienie w interesie klientów - zawodowej publicznej kontroli banków. NB koncentruje się na dwóch sprawach;

- kontroli zjawisk ekonomicznych które mogą zagrażać bezpieczeństwu powierzonych kapitałów

- kontroli możliwości zaistnienia niekorzystnych sytuacji finansowych banków .

Bezpieczeństwo wkładów i lokat zgromadzonych w bankach jest ściśle uzależnione od bezpieczeństwa operacji bankowych, jak również od stosowania przez poszczególne banki założeń polityki pieniężnej określanych przez bank centralny. W myśl nowego prawa bankowego w Polsce nadzór nad bankami pełni Komisja Nadzoru Bankowego. W skład Komisji Nadzoru Bankowego wchodzą;

• Przewodniczący Komisji - Prezes NBP

• Zastępca Przewodniczącego - Minister Finansów (lub delegowany przez niego

Sekretarz lub podsekretarz stanu w Ministerstwie Finansów

• przedstawiciel prezydenta RP.

• Prezes Zarządu Bankowego Funduszu Gwarancyjnego

• Przewodniczący Komisji Papierów Wartościowych i Giełd

• Przedstawiciel Ministra Finansów

• Generalny Inspektor Nadzoru Bankowego.

Organem wykonawczym KNB jest Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego.

Do kompetencji KNB należy:

- udzielanie zezwoleń na utworzenie banku

- zawieszanie działalności banku i wnioskowanie o jego upadłość

- nakładanie kar

- badanie wypłacalności , płynności płatniczej i wyników ekonomicznych

- badanie zgodności udzielanych kredytów ,pożyczek , poręczeń, gwarancji bankowych z

obowiązującymi przepisami

- badanie zabezpieczenia i terminowości spłaty kredytów i pożyczek

- badanie stosowanego oprocentowania pożyczek i kredytów oraz rachunków bankowych

- dokonywanie sytuacji finansowej banków.

OPERACJE BANKOWE

Pod pojęciem operacji bankowych rozumiemy wszystkie rodzaje czynności bankowych. Rozróżniamy operacje; bierne, czynne i pośredniczące.

Operacje bierne polegają na gromadzeniu wkładów i lokat , emitowaniu własnych papierów wartościowych i wykonywaniu czynności zmierzających do powiększenia sumy środków znajdujących się w dyspozycji banków.

Operacje czynne - polegają na udzielaniu kredytów (krótko, średnio i długoterminowych), lokowaniu kapitałów własnych i klientów w różne przedsięwzięcia i papiery wartościowe.

Cechą charakterystyczną tych operacji jest działanie banków na własny rachunek i ryzyko.

Operacje pośredniczące (usługowe) - Do czynności usługowych zaliczmy ;

Czynności wykonywane na zlecenie i ryzyko klientów oraz dokonywanie rozliczeń pieniężnych , a także inne czynności takie jak ; przechowywanie przedmiotów , papierów wartościowych, oraz udostępnianie skrytek sejfowych

Szczególnym rodzajem operacji czynnych i biernych są operacje na międzybankowym rynku pieniężnym Odgrywa on bardzo istotną rolę, ułatwiając przepływ strumieni pieniężnych między bankami oraz optymalne wykorzystanie przez nie posiadanych zasobów pieniężnych. Także bank centralny wykorzystuje ten rynek do realizacji polityki pieniężnej, przeprowadzając na nim operacje otwartego rynku.

Uczestnikami na międzybankowym rynku pieniężnym są banki operacyjne, bank centralny i instytucje finansowe. Instrumentami międzybankowego rynku pieniężnego w PL są przede wszystkim wzajemne lokaty międzybankowe, obligacje i bony skarbowe oraz baony pieniężne NBP. W praktyce polskich banków pojawiły się depozyty:

• na jeden dzień, ze zwrotem następnego dnia do określonej godziny (overnight - O/N);

• na jeden dzień, bank przyjmujący lokatę otrzymuje pieniądze w następnym dniu po zawarciu transakcji, a zwraca w dniu następnym (tom/next - T/N);

• miesięczne, kwartalne, półroczne i roczne.

Dla oznaczenia wysokości oprocentowania operuje się skrótami:

• WIBOR (Warsaw Interbank Offered Rate) - oferowana stopa procentowa kredytów na międzybankowym rynku pieniężnym w W-wie;

• WIBID (Warsaw Interbank Bid Rate) - oferowana stopa, po jakiej banki gotowe są przyjmować depozyty na pieniężnym rynku międzybankowym.

Systemy rozliczeń:

SYBIR - jest on oryginalnym polskim systemem rozrachunków przy użyciu dokumentów papierowych. Dokumenty są wymieniane między bankami za pośrednictwem międzyregionalnej poczty bankowej; dane przesyłane są na dyskietkach wraz z dokumentami oraz sporządzonym zbiorcze zestawienie do KIR stamtąd przesyła się je do regionalnych izb rozrachunkowych sprawdzając kompletność i prawidłowość dokumentów i ostatecznie kieruje się do właściwych banków.

ELIXIR - elektroniczne przetwarzanie danych, dokumenty przenosi na magnetycznych nośnikach informacji, a dalsze operacje przebiegają automatycznie.

BANKOWY FUNDUSZ GWARANCYJNY (od 1995 r.)

Gwarancja środków ulokowanych w systemie bankowym jest ograniczona pod względem wysokości i obejmuje łącznie wymienione środki z odsetkami naliczonymi do dnia upadłości, w wysokości:

• równowartość w złotych 1000 euro w 100% wartości środków gwarantowanych

• przekraczającej równowartość w złotych 1000 euro, a nie przekraczającej równowartości w złotych 22500 euro w 90% wartości środków gwarantowanych.

Równowartość euro w złotych oblicza się wg średniego kursu NBP, obowiązującego w dniu ogłoszenia upadłości danego banku. Pozostałą część deponent może otrzymać dopiero w ramach postępowania upadłościowego.

FORMY ROZLICZEŃ PIENIĘŻNYCH.

Przez bankowe rozliczenia pieniężne rozumieć należy operacje polegające na dokonywaniu zmian w stanie środków pieniężnych na rachunku bankowym na zlecenie klienta lub czynności , które z mocy prawa powodują wskazane zmiany w stanie praw majątkowych klienta.

Rozliczenia dzielimy na gotówkowe i bezgotówkowe,

Rozliczenia pieniężne bezgotówkowe przeprowadzane są przy użyciu papierowych lub elektronicznych nośników informacji w tym również za pomocą kart płatniczych,.

Wśród podstawowych , stosowanych obecnie rozliczeń bezgotówkowych wyróżniamy

-polecenie przelewu

-czek rozrachunkowy

- akredytywa

-weksel

Polecenie przelewu - polega na wydaniu bankowi dyspozycji przelania określonej kwoty z rachunku bankowego płatnika na wskazany przez niego rachunek w dowolnym banku.

Bank może odmówić przyjęcia przelewu w przypadku braku jego pokrycia na rachunku dłużnika.

Polecenie zapłaty-(używane głównie w rozliczeniach pomiędzy podmiotami gospodarczymi)

W tym rozliczeniu będącym alternatywą dla polecenia przelewu) pobranie należności z rachunku dłużnika i przekazanie jej na rachunek wierzyciela , dokonuje się nie na zlecenie dłużnika , ale z inicjatywy wierzyciela.

Czek- jest pisemnym zleceniem bezwzględnego wypłacenia określonej kwoty wydanym bankowi przez posiadacza rachunku bankowego. W praktyce stosuje się dwa rodzaje czeków;

czeki kasowe (gotówkowe)

• rozrachunkowe

Czeki gotówkowe- stosuje się przy podejmowaniu gotówki z banku.

Czeki rozrachunkowe - stosuje się w rozliczeniach bezgotówkowych. Nie mogą one być zamienione na gotówkę . Stanowią one podstawę do dokonania przelewów bezgotówkowych z rachunku wystawcy czeku na rachunek jego posiadacza. Dla zapewnienia gwarancji posiadaczowiczeku w praktyce stosuje się czeki potwierdzone.(Bank potwierdza na czeku , że ma on pokrycie na rachunku wystawcy). Pod rygorem surowych kar prawo czekowe zagrania wystawiania czeków bez pokrycia.

Akredytywa- forma rozliczenia stosowana wobec mało znanego partnera. Wykonawca usługi uzależnia jej wykonanie od uprzedniego utworzenia przez bank specjalnego rachunku akredytywy i przelania na niego odpowiedniej kwoty z rachunku bieżącego płatnika . Płatnik upoważnia bank do pokrywania z tego rachunku określonych zobowiązań wobec dostawcy z zastrzeżeniem że bank jest zobowiązany sprawdzić zgodność wykonania dostawy lub usługi z warunkami na jakich akredytywa zostaje otwarta. Zaletą tej formy jest duża pewność wierzyciela , że otrzyma zapłatę. Wadą jest fakt że wymaga ona zamrożenia środków pieniężnych na dłuższy okres (ok. 30 dni) , często na długo przed wykonaniem usługi.

Rozliczenia planowe- forma ma zastosowanie przy systematycznie powtarzających się dostawach zbliżonych do siebie pod względem wielkości. Charakterystyczną ich cechą jest występowanie w ich ramach dwóch form ; Płatności zaliczkowych i okresowo dokonywanych płatności wyrównawczych.

Okresowe rozliczenia saldami- W przypadku stałych wzajemnych dostaw między dwoma lub kilkoma przedsiębiorstwami można stosować okresowe rozliczenia saldami. - forma ta polega na kompensacie wzajemnych płatności. Jednostki nie dokonują przelewów za każdą transakcję , ale rejestrują jedynie wartość wzajemnych świadczeń i w ściśle określonym czasie obliczają saldo swych wzajemnych świadczeń i należności , porównują je po czym jedna ze stron wyrównuje saldo przelewem bankowym.(strona która mniej dostarczyła świadczeń niż otrzymała)

Weksel- w obrocie wekslowym rozróżnia się dwa typy weksli;

-

• weksel trasowany- Oznacza on bezwarunkowe polecenie wydane przez osobę wystawiającą weksel (trasanta) skierowane pod adresem innej osoby (trasata) do zapłacenia przez nią osobie wskazanej (remitentowi) określonej kwoty w określonym czasie.

Weksel własny -wystawca zobowiązuje się sam zapłacić wskazanej osobie lub na jej

Zlecenie określoną sumę pieniężną

Rozliczenia gotówkowe

Wpłaty gotówkowe; mogą być dokonywane w różnych formach

• bezpośredniej wpłaty dokonywanej w kasie banku

(w kasie dziennej lub wieczorowej banku , przeliczenie w obecności wpłacającego.

- wpłaty zamkniętej

gotówka doręczona do kasy banku w zamkniętym woreczku ,przeliczanie odbywa się komisyjnie następnego dnia)

• wpłaty do skarbców nocnych

Skarbiec nocny jest to urządzenie techniczne umożliwiające wrzucenie woreczka z gotówką o każdej porze , jego zawartość jest przeliczana rano.

• samochodowego inkasa utargów

Zorganizowana forma odbioru utargów gotówkowych przedsiębiorstw. Inkasenci osobiście odbierają utargi w formie zamkniętej i odpowiadają za dostarczenie ich do banku w nienaruszonym stanie. Przeliczani następuje rano .

PODAŻ PIENIĄDZA

Pieniądz jest kreowany w operacjach kredytowych.

Pierwotna kreacja pieniądza przebiega w banku centralnym, który udziela kredytów bankom komercyjnym, natomiast wtórna kreacja ma miejsce na poziomie banków komercyjnych.

Z kreacją pieniądza wiąże się rodzaj pieniądza:

1. kreowany przez BC to pieniądz rezerwowy, który jest efektem operacji czynnych

2. kreowany przez Instytucje kredytowe to pieniądz żyrowy, jest on efektem operacji czynnych i biernych

Podaż pieniądza to całkowita wartość znajdujących się w obiegu zasobów pieniądza, występującego w roli środka wymiany. W polskich realiach:

podaż pieniądza ogółem to - podaż pieniądza krajowego oraz zobowiązania walutowe wobec osób prywatnych i podmiotów gospodarczych;

podaż pieniądza krajowego składa się pieniądz gotówkowy w obiegu )poza kasami banków) i zobowiązania złotowe wobec osób prywatnych i podmiotów gospodarczych.

Pieniądz gotówkowy w obiegu (poza kasami banków) oznacza gotówkę w złotych (banknot i monety), będącą w obiegu poza kasami banków. Rachunkowo jest to różnica między stanem pieniądza gotówkowego w obiegu, znajdującego się poza NBP, i stanem gotówki w kasach banków

Zobowiązania wobec osób prywatnych to depozyty bieżące (w tym książeczki oszczędnościowe a vista), rachunki zastrzeżone bieżące, rachunki inwestycyjne w bankowych biurach maklerskich, depozyty terminowe i zablokowane, rachunki zastrzeżone terminowe oraz bony oszczędnościowe i certyfikaty depozytowe.

Zobowiązania wobec podmiotów gospodarczych obejmują zarówno zobowiązania wobec jednostek sektora niefinansowego jak i niebankowych instytucji finansowych. Do tych kategorii zaliczane są rachunki bieżące, depozyty terminowe i zablokowane, rachunki zastrzeżone, rachunki w bankowych biurach maklerskich, kredyty i pożyczki otrzymane od funduszy i fundacji niebankowych i niebankowych instytucji finansowych oraz zobowiązania z tytułu sprzedaży papierów wartościowych.

Podstawową miarą podaży pieniądza stosowaną przez BC są tzw. AGREGATY PIENIĘŻNE. Są one niezbędne do wyrażenia kierunków polityki pieniężnej i dla celów analitycznych.

Mo - baza monetarna

M1 - obejmuje pieniądz gotówkowy w obiegu oraz depozyty na żądanie (złotowe i walutowe) osób prywatnych i podmiotów gospodarczych

M2 - M1 + (podaż pieniądza ogółem) co zostało rozszerzone o depozyty niebankowych instytucji finansowych oraz zobowiązania w stosunku do podmiotów gospodarczych z tytułu sprzedaży papierów wartościowych z udzielonym przyrzeczeniem odkupu.

AKADEMIA EKONOMICZNA

IM. K. A D A M I E C K I E G O

KATEDRA FINANSÓW

P O D S T A W Y F I N A N S Ó W

Temat

System podatkowy - ogniwo finanse ludności

Tezy:

1. Pojęcie daniny publicznej oraz rodzaje

2. Przesłanki wprowadzenia kategorii podatku

3. Wyjaśnienie terminu podatku poprzez cechy

4. Klasyfikacja podatków

• przedmiotowa

• źródła pokrycia świadczenia podatkowego

• podmiotu którego dochód stanowi podatek

5. Funkcje podatków: fiskalne i pozafiskalne

6. Struktura polskiego systemu podatkowego

7. Struktura subsystemu podatkowego - podatki lokalne

8. Konstrukcja podatku

9. Przesłanki wprowadzenia daniny publicznej w formie opłaty

10. Pojęcie opłaty

11. Rodzaje opłat z uwzględnieniem opłat funkcjonujących w Polsce

12. Zasady budowy „dobrego” systemu podatkowego

Literatura:

[1] S.Owsiak: PODSTAWY NAUKI FIANSÓW, PWE, Warszawa 2002

[2] A.Majchrzycja-Guzowska: FINANSE I PRAWO FINANSOWE, PWN, Warszawa 1998

[3]Red. W.Wójtowicz: ZARYS FINANSÓW PUBLICZNYCH I PRAWA FINANSOWEGO, DOM WYDAWNICZY ABC, Warszawa 2002

Podatek - jest to jedna najbardziej podstawowych kategorii ekonomicznych funkcjonujących we współczesnej gospodarce. Kształt obecnych podatków jak i systemów podatkowych to wynik długotrwałej ewolucji. Z punktu widzenia historycznego trudno od razu mówić o podatku z uwagi chociażby na nieokreśloność ich form, a nawet treść. Dlatego pojęciem szerszym jest pojęcie danin publicznych.

Danina publiczna to wszelkie formy przejmowania wartości materialnych bądź usług przez państwo od mieszkańców jego terytorium oraz różnego rodzaju organizacji, działających bądź mających siedzibę na tym terytorium. przymiotnik publiczna wskazuje iż beneficjentem jest podmiot sprawujący władzę.

Historycznie wykształciły się trzy podstawowe rodzaje danin publicznych:

1. osobiste, np. obowiązek służby wojskowej

2. rzeczowe np. obowiązek nieodpłatnego dostarczania państwu rozmaitych rzeczy, zwłaszcza żywności

3. pieniężne, podatki opłaty cła, dopłaty.

Podatek definiuje się poprzez wyliczenie cech, jakie posiada ta danina, które to cechy odróżniają ją od wszystkich bądź tylko niektórych innych danin publicznych. Są to:

1. przymusowy charakter - wyraża się w tym, że związek publicznoprawny (np. państwo), uprawniony do pobierania podatków, może stosować środki przymusu w celu wyegzekwowania od osoby zobowiązanej do zapłaty podatku, zatem przymusowy charakter wynika z władczych uprawnień państwa

2. bezzwrotność - wyraża się w tym , że beneficjent świadczenia podatkowego nie ma obowiązku, a nawet prawnych możliwości zwrotu środków pieniężnych uzyskanych z podatków, z wyjątkiem podatku pobranego nienależnie lub w nadmiernej wysokości

3. nieodpłatność - w zamian za uiszczenie podatku podatnik nie otrzymuje świadczenia wzajemnego, poza jedynie odpłatnością ogólną

4. jednostronność ustalania odnosi się do faktu, że wysokość obciążenia podatkowego określana jest przez państwo i nie jest przedmiotem negocjacji pomiędzy podatnikiem a państwem. Podatnicy mają wpływ na wysokość podatków, lecz nie w indywidualnych wypadkach, ale poprzez kształtowanie - przy wykorzystaniu mechanizmu demokracji parlamentarnej - systemu podatkowego

5. ogólny charakter podatku, oznacza, że podatki ustalane są dla określonych kategorii podmiotów, a nie indywidualnie. O ogólnym charakterze podatków przesądza wprowadzenie ich w życie aktami normatywnymi mającymi z reguły charakter ogólny

6. pieniężna forma

Klasyfikacja podatku

W literaturze finansów publicznych funkcjonuje wiele kryteriów podziału podatków. Najczęściej spotykane to:

1. kryterium przedmiotowe:

• podatki dochodowe (dochodowy od osób fizycznych PIT i prawnych CIT)

• podatki majątkowe (od nieruchomości)

• podatki przychodowe (obrotowe)

• podatki konsumpcyjne (akcyza)

2. kryterium źródła pokrycia świadczenia podatkowego:

• podatki bezpośrednie (podatki dochodowe od osób fizycznych, prawnych)

• podatki pośrednie (VAT)

3. kryterium podmiotu którego dochód stanowi podatek:

• podatki państwowe

• podatki lokalne

Najbardziej optymalny podział podatków to klasyfikacja na: podatki przychodowe, dochodowe, majątkowe i konsumpcyjne. Większość podatków jest dość trudno przyporządkować do ww. grup z uwagi na stosunkowo nie precyzyjnie określony przedmiot opodatkowania.

PODATKI PRZYCHODOWE - są świadczeniami, które obciążają wszystkie przychody osiągane przez dany podmiot, bez uwzględnienia kosztów ich uzyskania. (Koszty uzyskania to koszty które ponosi podatnik w celu uzyskania przychodu np. dojazd do pracy). Podstawą opodatkowania jest z reguły suma należności uzyskanych z tytułu działalności podlegającej opodatkowaniu. Przykładem takiego podatku jest podatek od towarów i usług lub podatek od gier.

PODATKI DOCHODOWE - przedmiotem opodatkowania jest dochód tj. nadwyżka przychodów nad kosztami ich uzyskania. W odniesieniu do określonych rodzajów przychodów koszty uzyskania przychodu nie są w ogóle stosowane (renty, emerytury, odsetki od pożyczek, dywidendy) i wówczas zbliżają się one do podatków przychodowych. W obowiązującym systemie do podatków dochodowych należy zaliczyć podatek dochodowy od osób fizycznych, prawnych, wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa.

PODATKI MAJĄTKOWE - obciążają samo władanie majątkiem oraz jego przyrost. Do podatków tych należy zaliczyć podatek od nieruchomości, rolny, leśny -władanie majątkiem, natomiast przyrost majątku i po części jego obrót nim obciąża podatek od spadków i darowizn oraz opłata skarbowa od czynności cywilnoprawnych.

PODATKI OD WYDATKÓW (KONSUMPCYJNE) - obciążają dochód podmiotów, które ponoszą określone wydatki. Są one opłacane wraz z ceną za dany towar czy usługę. Przy opodatkowaniu wydatków często się zdarza, że kto inny ponosi jego ekonomiczny ciężar. Z reguły przy podatkach konsumpcyjnych formalnie płaci je wytwórca i (lub) handlowiec, a w rzeczywistości ich ciężar ponosi nabywca towaru czy usługi, gdyż podatek wkalkulowany jest w cenę. Przykładem takich podatków w Polsce jest: podatek od towarów i usług, podatek akcyzowy oraz - choć nie jest to już czysta postać podatku konsumpcyjnego - podatek od gier.

Podział PODATKI BEZPOŚREDNIE i POŚREDNIE.

Podział taki zakłada, że źródłem podatku może być albo dochód albo majątek. Pierwotnym źródłem podatku, w ujęciu ekonomicznym, jest zawsze i tylko dochód. Natomiast pewne konstrukcje przedmiotu i podstawy opodatkowania mogą być różne i pod tym względem podatki mogą obciążać majątek, przychód, dochód lub konsumpcję, mimo że ekonomicznie zawsze muszą być ponoszone z dochodu. Jeżeli przedmiotem podatku jest dochód lub wielkość zbliżona do dochodu, to podatek możemy określić jako BEZPOŚREDNI, bezpośrednio trafiający w źródło. Podatki bezpośrednie są obliczane do indywidualnego dochodu lub majątku. Jeżeli przedmiot podatku nie jest zjawiskiem, które mogłoby świadczyć o istnieniu dochodu, podatek jest POŚREDNI.

Innego rodzaju kryterium stosowanym przy podziale podatków na bezpośrednie i pośrednie jest możliwość przerzucenia ich na inny podmiot. Zjawisko PRZERZUCALNOŚCI sprowadza się do możliwości przeniesienia przez podatnika ekonomicznego ciężaru podatku na osobę trzecią. Podatki bezpośrednie to takie, których podatnik sam nie jest w stanie przenieść na inny podmiot. Natomiast podatki pośrednie umożliwiają takie działanie podatnika, np. przez doliczenie podatku do ceny towaru czy usługi. Podatki pośrednie z reguły wliczane w cenę formalnie płacone są przez jeden podmiot

(podatnika) a jego ekonomiczny ciężar ponoszony jest przez inne podmioty (nabywców - klientów).

Z reguły przyjmuje się, że podatki dochodowe są nieprzerzucalne, natomiast podatki konsumpcyjne i częściowo podatki przychodowe mogą być przerzucane na osoby trzecie. Znajomość zjawisk przerzucalności podatków pozwala też na prawidłowe ustalenie faktycznego ciężaru opodatkowania poszczególnych podmiotów i ich grup. A więc ma ogromne znacznie praktyczne.

PODATKI PAŃSTWOWE i SAMORZĄDOWE czyli do jakiego budżetu trafiają wpływy z określonych podatków. Własne podatki posiada jedynie gmina. Województwo i powiat nie mają ustawowo przyznanych samodzielnych dochodów podatkowych, otrzymują jedynie udziały w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa. Jedyne podatkowe dochody powiatu to 1% udziału we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych. Województwo natomiast otrzymuje 1,5% wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych i 0,5% wpływów z podatku dochodowego od osób prawnych. Są to podatki państwowe, we wpływach z których ustawowy udział mają jednostki samorządu terytorialnego. Czasami ze względu na specyficzną organizację poboru podatków samorządowych (część z nich pobierana jest przez same gminy, a część przez państwowy aparat skarbowy), dzieli się je na dwie grupy, a mianowicie realizowane przez samorządowe organy podatkowe oraz przez urzędy skarbowe. Do tej grupy zalicza się podatek od spadków darowizn, opłatę skarbową i podatek dochodowy opłacany w formie karty podatkowej.

Podatkowymi dochodami gminy są: podatek od nieruchomości, rolny, leśny, od działalności gospodarczej osób fizycznych opłacany w formie karty podatkowej, od spadków i darowizn, od posiadania psów, opłaty lokalne (miejsca, administracyjna i targowa) oraz opłata skarbowa. Podatkami państwowymi są: oba podatki dochodowe, podatek od towarów i usług (VAT), akcyzowy, od gier, ryczałt ewidencjonowany i pozostałe formy ryczałtów, z wyjątkiem karty podatkowej.

Polski system podatkowy tworzy dziś 12 podatków:

1. podatek PIT

2. podatek CIT

3. VAT

4. podatek akcyzowy

5. podatek od gier

6. podatek od nieruchomości

7. podatek rolny

8. podatek leśny

9. podatek od środków transportu

10. podatek od spadków i darowizn

11. podatek od posiadania psów

12. podatek od czynności cywilnoprawnych

FUNKCJE PODATKÓW

Tradycyjnie wyróżnia się:

• f. fiskalną, sprowadza się do tego że za pośrednictwem podatków państwo i samorząd gromadzą zdecydowaną większość wszystkich dochodów budżetowych; podstawowym zadaniem podatku jest zatem dostarczanie jak największych wpływów do danego budżetu

• f. redystrybucyjną, rozumiana jako możliwość dokonywania, za pomocą podatków, podziału dochodu i majątku narodowego między podatnikami i związkami publicznoprawnymi; pobór podatków na rzecz budżetu umożliwia sfinansowanie określonych zadań państwa i samorządu, a przez to rozdysponowanie wygospodarowanego w danym roku dochodu narodowego.

• f. stymulacyjną, oznacza, ze za pomocą podatków można oddziaływać bodźcowo na różnego rodzaju procesy i zjawiska; kształtując konstrukcję podatków można zakładać, że wywoła to określone zachowanie się podatników: podejmą zatem oni pewne działania bądź ich zaniechają.

W literaturze bardzo często można spotkać dodatkowe funkcje jakie pełnią podatki, np. finansowe, gospodarcze, społeczne, informacyjne.

Konstrukcja podatku

Każdy podatek zbudowany jest z pewnych elementów, określane jako elementy techniki podatku albo cechy zmienne podatku. Są to:

• podmiot podatku, a więc podmiot zobowiązany do zapłaty podatku (podatnik) - jest to podmiot bierny oraz podmiot uprawniony do otrzymania świadczenia podatkowego (państwo lub jednostka samorządu terytorialnego, reprezentowane przez określone organy) - podmiot czynny. Stosunek zobowiązaniowy łączący te dwa podmioty określany jest mianem prawnopodatkowego, cecha charakterystyczną tego stosunku jest jego administracyjny charakter wyrażający się nierównorzędnością podmiotów. Stroną uprawnioną, wierzycielem podatkowym jest związek publicznoprawny, dysponujący środkami przymusu zabezpieczającymi wykonanie przez podatnika ciążącego na nim zobowiązania podatkowego.

• przedmiot podatku, to stan faktyczny lub prawny, z wystąpieniem którego ustawa łączy obowiązek podatkowy. Innymi słowy, przedmiotem podatku to prawne określenie tego, od czego ma być płacony podatek. Stanem faktycznym będącym przedmiotem podatku jest np. posiadanie nieruchomości, uzyskanie dochodu, przychodu, obrotu, a stanem prawnym - nabycie własności nieruchomości, przyjęcie spadku, zawarcie umowy sprzedaży.

• podstawa opodatkowania, jest to ilościowo lub wartościowo ujęty przedmiot opodatkowania. Tak więc podstawą opodatkowania osiąganych dochodów jest dochód w określonej kwocie, władanie gruntami - powierzchnia gruntu, nabycia własności rzeczy - czysta wartość tych rzeczy. Prawie zawsze podstawa opodatkowania ma wymiar matematyczny, liczbowy. Wyjątek stanowi podstawa opodatkowania od środków transportu czy psów.

Od podstawy opodatkowania należy odróżnić podstawę obliczenia podatku. Podstawa wymiaru podatku to konkretna wielkość przyjęta przez organ podatkowy w decyzji wymierzającej podatek lub przez podatnika zobowiązanego do samodzielnego obliczenia podatku w deklaracji, uwzględniająca wszystkie odliczenia i pomniejszenia podstawy opodatkowania.

• stawki podatku, stosuje się różne kryteria klasyfikacji stawek podatkowych, z uwagi na ich formę rozróżnia się stawki:

• kwotowe, np. w podatku od nieruchomości 14, 59 zł od 1 m2 powierzchni użytkowej, w podatku od środków transportu - 1509,79zł od autobusu, itp.)

• procentowe, np. VAT 0%, 3%, 7%, 22%, w pod. doch. od oósb fiz. - 19%, 30%40%, itp.

• mieszane, kwotowo-procentowe, np.. w podatku dochodowym od osób fizycznych - 6504 zł + 30% nadwyżki ponad 37 024 zł.

Ze względu na stosunek stawki do podstawy opodatkowania rozróżnia się stawki:

• proporcjonalne, występują gdy w miarę zmiany podstawy opodatkowania stawka pozostaje niezmienna, np. w podatku od spadków i darowizn. Stawki te często określa się liniowymi.

• progresywne, rosną wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania. Stawki progresywne mogą mieć przy tym różne formy: stawki progresji globalnej lub skokowej występują wówczas, gdy ,mamy do czynienia ze skokami podatku w miarę zwiększania się skali podatkowej. Ze względu na niesprawiedliwe skutki jest ona bardzo rzadko stosowana. W obowiązujących systemach podatkowych zastosowanie mają powszechnie: stawki progresji szczeblowej, zwanej ciągłą, gdzie nie następują gwałtowane skoki stawki po przekroczeniu danego szczebla w skali podatkowej.

• regresywne, są przeciwieństwem stawek progresywnych, gdyż maleją procentowo w miarę wzrostu podstawy opodatkowania. Stosowane dość rzadko, gdyż ich istotą jest wyższe opodatkowanie przy niższej stopie podatku

• degresywne, maleją przy zmniejszaniu się podstawy opodatkowania i są właściwie odmianą stawek progresywnych, ich odwrotnością.

• ulgi i zwolnienia

Opłata

Pojęcie opłaty dobrze charakteryzuje twierdzenie, iż jest to danina publiczna posiadająca wszystkie cechy podatku, poza jedną- opłata jest z reguły daniną odpłatną. Oznacza to, że w zamian za świadczenie pieniężne wznoszący je podmiot otrzymuje od związku publicznoprawnego, na rzecz którego opłata jest wnoszona - świadczenie wzajemne. Zazwyczaj w postaci usługi.

Rozwiązania praktyczne nie zawsze odpowiadają teorii. Można zaobserwować, że w praktyce - jeżeli chodzi o relację pomiędzy wartością opłaty a wartością świadczenia wzajemnego - mamy do czynienia z trzema sytuacjami.

1. świadczenie wzajemne może odpowiadać wartości uiszczanej opłacie. Może być nawet wyższe od wartości opłaty. Wówczas charakter świadczenia pieniężnego jako opłaty nie budzi wątpliwości.

2. świadczenie pieniężne może mieć wartość mniejszą, niż świadczenie pieniężne. Wówczas mamy co prawda do czynienia z odpłatnością wzajemnego, ale brak jest pełnej ekwiwaletności świadczenia wzajemnego. Opłata ma wówczas dwojaki charakter. W części, w jakiej spotyka się z odpłatnością jest opłatą, w pozostałej części, tj tej, która przekracza wartość świadczenia wzajemnego - jest w istocie podatkiem. Mamy tu do czynienia ze znacznym fiskalizmem.

3. Świadczenie wzajemne może w ogóle nie występować, bądź też mieć znikomą, w stosunku do świadczenia pieniężnego, wartość. Wówczas danina publiczna,. nazywana w przepisach prawa opłatą, jest w istocie podatkiem - np. opłata klimatyczna.

Rodzaje opłat funkcjonujących w Polsce:

1. Opłaty za publiczne czynności urzędowe organów administracji państwowej, np. opłata skarbowa, paszportowa, sądowa, pobytowa, targowa, itp.

2. opłaty za usługi użyteczności publicznej, np. opłata elektryfikacyjna, badania wykonane przez SANEPID, opłaty w zakresie ochrony zdrowia (szczepienia ochronne, itp.), za usługi kulturalne (np. wstęp do muzeów, itp.)

3. opłaty ekologiczne, płacone przez podmioty gospodarcze za gospodarcze wykorzystanie zasobów środowiska oraz odprowadzające zanieczyszczenia do środowiska.

• Zasady budowy dobrego systemu podatkowego, które i dzisiaj nie tracą na swej aktualności, zostały sformułowane przez A. Smith'a. Wskazał on mianowicie cztery zasadnicze zasady.

Pierwsza zasada traktuje o równomierności opodatkowania. Dla Smitha oznaczało to, że sprawiedliwym obciążeniem jest proporcjonalne obciążenie różnych dochodów, jakie obywatele uzyskują pod opieką państwa.

Druga wskazuje na pewność i prostotę podatku. Interpretując myśl Smith'a określenie podatku powinno nastąpić z góry, co zapobiec ma nadmiernemu obciążeniu obywateli, a także powstawaniu korupcji.

W trzeciej A. Smith podkreśla fakt dogodności zapłaty podatku. A. Smith wysuwając taką zasadę miał na uwadze ochronę interesu samego podatnika, który zgodnie z założeniami teorii liberalnej nie powinien być przeciążony zbyt wysokimi wydatkami z tytułu należnych podatków. A. Smith podkreśla tym samym, iż najbardziej dogodną formą opodatkowania podatnika są podatki pośrednie nałożone na artykuły zbytku, o zakupie których podatnik decyduje według własnego uznania, będąc świadomy wysokości poniesionego ciężaru opodatkowania, natomiast „jeżeli tego typu podatek staje się dla niego kiedykolwiek uciążliwy, trzeba uznać, iż dzieje się tak z winy podatnika”.

Czwarta odnosi się do taniości podatku. Zasada ta sprowadza się w zasadzie do kilku różnych kryteriów merytoryczno-interpretactyjnych - po pierwsze podatek powinien być tani w poborze; po drugie nie powinien wpływać hamująco na pracowitość ludności oraz niweczyć lub naruszać źródła dochodu, z którego płacone są podatki; po trzecie kary i konfiskaty nakładane na obywateli nie powinny ich rujnować, po czwarte, podatników nie należy poddawać zbyt częstym i uciążliwym wizytom poborców podatków, podatnik bowiem celem ich uniknięcia skłonny jest do próby skorumpowania urzędnika.

A. Wagner bowiem dokonuje rewizji dotychczas sformułowanych zasad podatkowych, wyróżniając cztery rodzaje zasad polityki podatkowej, a mianowicie:

• fiskalno - polityczne, tj. wydajność, elastyczność i stałość - jako najistotniejsze,

• gospodarcze, czyli nienaruszalność majątku podatnika,

• sprawiedliwości, tzn. powszechność i równość, oraz

• techniczne, rozumiane jako pewność, dogodność i taniość.

Wśród zasad najstarszych i najczęściej postulowanych przez doktrynę są zasady sprawiedliwości. K Littmann wyraźnie formułuje pogląd, że „sprawiedliwość jest fundamentem budowy systemu podatkowego, a rezygnacja z idei sprawiedliwości jest jednocześnie rezygnacją z sukcesu reform podatkowych” Podatki muszą być nie tylko sprawiedliwe, ale przede wszystkim postrzegane przez opinię publiczną jako sprawiedliwe. Generalnie obserwuje się tendencję do unikania podatków, kiedy system podatkowy jest postrzegany jako niesprawiedliwy. Wówczas to system opodatkowania jest błędny, a nie sposób postępowania podatnika. W zasadzie wskazuje się na dwa aspekty sprawiedliwości:

• sprawiedliwość pozioma - horizontal equity,

• sprawiedliwość pionowa - vertical equity.

J.R. Aronson oraz P.J.Lambert definiują sprawiedliwość poziomą jako normatywny cel, który nawołuje do równego traktowania równych sobie podatników, natomiast sprawiedliwość pionowa to etyczna norma odwołująca się do odpowiedniego traktowania nierównych sobie podatników. Sami autorzy podkreślają, iż jak prosto by to nie brzmiało kryteria te są bardzo trudne do faktycznego ich zastosowania.

Ćwiczenia: Wartość pieniądza w czasie

Wartość pieniądza jest funkcją czasu. Oznacza to, że w zależności od czasu w którym pieniądza znajduje się w naszej dyspozycji jego wartość jest różna np.. 1000zł, które posiadamy dziś ma większą wartość niż ta sama kwota w przyszłości; tak więc im później określona suma pieniędzy znajdzie się w naszych rękach, tym jej wartość jest niższa. Stąd też mówimy o zmiennej wartości pieniądza w czasie.

Zmienność ta wynika nie tylko z działania inflacji ale również z faktu większej płynności pieniądza posiadanego dziś w stosunku do tego, który uzyskamy w przyszłości. (Płynność to szybkość i pewność z jaką dana pozycja aktywów może być z powrotem zamieniona na pieniądz służący do bezpośredniej zapłaty w dowolnym momencie). Innym elementem jaki można tu wyróżnić to forma inwestowania środków finansowych.

Można obserwować zmieniającą się wartość nominalną pieniądza w formie kapitału oraz zmieniającą się jego wartość realną (uwzględniającą procesy inflacyjne) Wartość nominalna kapitału zmienia się w czasie, np. jeżeli lokuje się środki w banku, a po określonym w umowie czasie odzyskuje wraz z odsetkami. Wzrost wartości nominalnej nie zawsze oznacza wzrost wartości realnej. Jeżeli stopa procentowa dla lokaty jest wyższa od stopy inflacji, to kierunek zmian wartości pieniądza w czasie jest zgodny (wzrost realny i nominalny). Jeżeli relacja pomiędzy wartościami stóp jest odwrotna, tzn. stopa inflacji jest wyższa od stopy proponowanej przez bank, to następuje w czasie wzrost wartości nominalnej, ale spadek wartości realnej.

W gospodarce rynkowej podstawową determinantą wpływającą na zmieniającą się wartość pieniądza w czasie jest STOPA PROCENTOWA.

Rodzaje stóp procentowych:

a. Stopa Nominalna - to stopa, którą oferują banki dla swoich produktów depozytowych jak i kredytowych - odzwierciedla relację odsetek, tzw. depozytu lub kredytu wzorcowego w stosunku do kapitału początkowego, który w przypadku depozytu jest równoważny wartości zdeponowanego wkładu, natomiast w przypadku kredytu wartości zaciągniętego kredytu. Stopa nominalna jest prawie zawsze określana jest dla 1 roku, tak więc depozyt wzorcowy określa się jako depozyt przetrzymywany na rachunku bankowym przez okres 1 roku, w czasie którego - z reguły - nie występuje kapitalizacja, natomiast kredyt wzorcowy to kredyt zaciągnięty na okres 1 roku, spłacony jednorazowo po upływie tego czasu wraz z odsetkami.

b. Stopa Efektywna - określana jako stosunek odsetek „efektywnych” do kapitału początkowego - w przypadku depozytów na wartość odsetek dodatkowo wpływa kapitalizacja, natomiast w przypadku kredytów sposób spłaty odsetek. Stopa efektywna jest zatem wypadkową stopy nominalnej oraz sposobu (np. z dołu lub z góry) i częstotliwości dokonywania kapitalizacji.

c. Stopa inflacji - określa utratę wartości pieniądza krajowego, którą można wyznaczyć przez iloraz średniego wzrostu cen towarów i usług jako pewnej „nadwyżki” do ich wartości początkowej.

d. Stopa Realna - która koryguje stopę nominalną o poziom inflacji. Stopę realną pozwala określić tzw. reguła Fisher'a: (1+ rr)=(1+rn)/(1+ri), gdzie rr to stopa realna, rn to stopa nominalna, ri to stopa inflacji.

e. Stopa Rzeczywista - będąca skorygowaną stopą nominalną w przypadku kredytów spłacanych ratalnie o wartość prowizji, która „rzeczywiście” obniża wartość zaciągniętego kredytu. Na jej podstawie można obliczyć wartość stopy efektywnej globalnej (w przypadku kredytów).

f. Stopa Zwrotu - (np. z inwestycji) będąca relacją zrealizowanego zysku z inwestycji do wartości początkowej tej inwestycji.

g. Stopa Dyskontowa - stosowana głównie w przypadku dyskonta handlowego weksli, uwzględniająca pobieranie lub naliczanie odsetek na początek okresu, którego dotyczą. Wyznacza się ją na podstawie warunku równoważności stóp oraz z uwzględnieniem czasu.

Ponadto często w teorii wartości pieniądza w czasie używa się terminu stopy względnej i równoważnej względem innej stopy. Są to:

h. Stopa Względna - podana w skali, np. okresu kapitalizacji, nominalna roczna stopa procentowa.

i. Stopa Równoważna względem innej stopy - określana przez warunek równoważności stóp: dwie stopy są równoważne wtedy, gdy odsetki naliczone od tego samego kapitału za jednakowy okres wg tych stóp są identyczne.

W praktyce obserwujemy, że dla takich samych produktów bankowych i międzybankowych: depozytów, lokat przyjmowanych na ten sam okres lub kredytów udzielanych na takich samych warunkach w różnych bankach obowiązują różne stopy procentowe, niemniej jednak różnice w wartościach stóp procentowych nie mogą być nadmierne, gdyż decydujące znaczenie mają rynkowe stopy procentowe. Różnice w wartościach stóp procentowych zdeterminowane są przez następujące czynniki:

3. Ryzyko

4. Czas

5. Mechanizm rynkowy

6. Stopy procentowe banku centralnego - stopy procentowe banków komercyjnych pośrednio zależą od podstawowych stóp procentowych banku centralnego (tzn. stóp procentowych kredytu redyskontowego i lombardowego) Z reguły są wyższe o kilka punktów procentowych. Należy jednak pamiętać, że wysokość stóp procentowy banku centralnego , tzw. stóp bazowych (podstawowych) jest wypadkową stopy inflacji oraz polityki pieniężnej prowadzonej przez NBP.

Wartość przyszła: oznacza kwotę do jakiej wzrośnie np. wartość inwestycji po pewnym czasie przy danym poziomie stopy procentowej. Inaczej mówiąc jest wartość inwestycji wyrażona w gotówce w pewnym czasie w przyszłości.

Oprocentowanie proste - ( z reguły do jednego roku) - odsetki nie są ponownie inwestowane, tak więc zarabiany procent w każdym okresie jest obliczany tylko z kapitału pierwotnego.

Oprocentowanie składane - procent zarabiany zarówno z kapitału początkowego, jak i z reinwestowanych odsetek uzyskanych we wcześniejszych okresach; inaczej kumulacja odsetek oznacza zarabianie procentu z procentu, dlatego też wynik tych działań nazywa się oprocentowaniem składanym.

Kapitalizacja to proces dopisywania odsetek do kapitału początkowego.

Wyróżniamy
a. Kapitalizację prostą - w przypadku zastosowania rachunku odsetek prostych; sprowadza się to do jednorazowego dopisania odsetek, np. w dniu realizacji lokaty lub spłaty kredytu.

b. Kapitalizację złożoną - w przypadku zastosowania rachunku odsetek złożonych, gdy następuje dopisywanie odsetek w podokresach, czyli polega na kilkakrotnym obliczaniu sum skapitalizowanych, które w kolejnych podokresach stanowią nową wyjściową podstawę do obliczania odsetek.

W zależności od długości kapitalizacji (konwersji) wyróżnia się kapitalizację:

• Roczną, półroczną, kwartalną, miesięczną, dzienną ( dobową ), ciągła

Ponadto obliczając moment dopisywania odsetek wyróżniamy kapitalizację:

• z dołu - gdy dopisanie odsetek następuje po upływie każdego okresu kapitalizacji

• z góry - gdy dopisanie odsetek następuje na początku każdego okresu kapitalizacji

Wartość bieżąca - to bieżąca wartość przyszłych przepływów pieniężnych zdyskontowanych odpowiednią stopą dyskontową.

Wyróżnia się dyskonto :

• Matematyczne - ( rzeczywiste) polega na tym, że należne odsetki pobiera się (nalicza ) na koniec okresu, którego dotyczą ( z dołu);

• Handlowe - polega na tym, że należne odsetki pobiera się (nalicza ) na początku okresu, którego dotyczą ( z góry)

A.Smith: Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów., t.2,Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1954, s. 584-587

1

30

System

budżetowy

System

Ubezpieczeń

System

przedsiębiorstw

System

gospodarstw

konsumenckich

System

bankowy

---