Program

ENTOMOLOGII LEŚNEJ

Egzamin obejmuje 3 pytania, po jednym z każdego działu.

Zaliczenie pytania z działu A warunkuje przejście do pytań z działu B i C

Dział A

Biologia, znaczenie, kontrola i zwalczanie.

2. Chrabąszcz majowy i kasztanowiec

3. Szeliniak sosnowiec

4. Smolik znaczony

5. Zwójka sosnóweczka

6. Zwójka pędówka

7. Zwójka odrośleczka

8. Osnuja sadzonkowa

9. Borecznik rudy

10. Skośnik tuzinek

11. Rozwałek korowiec

12. Barczatka sosnówka

13. Poproch cetyniak

14. Brudnica mniszka

15. Strzygonia choinówka

16. Borecznik sosnowiec

17. Osnuja gwiaździsta

18. Zawisak borowiec

19. Osnuja świerkowa

20. Zawodnica świerkowa

21. Wyłogówka jedlineczka

22. Wskaźnica jedlineczka

23. Zwójka zieloneczka

24. Brudnica nieparka

25. Piędzik przedzimek

26. Cetyniec większy

27. Cetyniec mniejszy

28. Kornik ostrozębny

29. Drwalnik paskowany

30. Przypłaszczek granatek

31. Żerdzianka sosnówka

32. Kornik drukarz

33. Rytownik pospolity

34. Wgryzoń jodłowiec

35. Smolik jodłowiec

36. Wykarczak sosnowiec

37. Trzpiennik olbrzymi

38. Rytel pospolity

39. Rzemlik topolowiec

40. Rzemlik osikowiec

41. Rynnica osinówka

42. Hurmak olchowiec

43. Jesionowiec pstry

44. Krobik modrzewiowiec

Dział B

1. Kryteria wyróżniania i klasyfikacja szkodliwych owadów leśnych.

2. Szkodniki nasion (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

3. Szkodniki szkółek (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

4. Szkodniki upraw sosnowych (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

5. Szkodniki średniowiekowych i starszych drzewostanów sosnowych

6. Szkodniki pierwotne świerka (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

7. Szkodniki wtórne świerka (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

8. Szkodniki pierwotne jodły (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

9. Szkodniki wtórne jodły (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

10. Szkodniki modrzewia (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

11. Szkodniki pierwotne dębu (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

12. Szkodniki wtórne dębu (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

13. Szkodniki topoli (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

14. Szkodniki wiązu (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

15. Szkodniki olchy (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

16. Szkodniki jesionu (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

Gatunki, charakterystyka, biologia, znaczenie gospodarcze:

1. zwójki

2. smoliki

3. ścigi

4. trzpienniki

5. rozwiertki

6. rodzaj kornik

7. boreczniki

8. stonkowate

9. ryjkowcowate

10. kornikowate

11. kózkowate

Dział C

1. Zasady systematyki owadów.

2. Segmentacja ciała.

3. Budowa skóry, jej skład chemiczny.

4. Głowa.

5. Tułów, nogi, skrzydła.

6. Budowa i funkcjonowanie oczu.

7. Budowa i funkcjonowanie układu nerwowego.

8. Budowa i funkcjonowanie układu krwionośnego.

9. Budowa i funkcjonowanie układu rozrodczego.

10. Budowa i funkcjonowanie układu oddechowego.

11. Budowa i funkcjonowanie układu wydalniczego.

12. Budowa i funkcjonowanie układu pokarmowego.

13. Rozwój i metamorfoza.

14. Odżywianie się owadów.

15. Budowa larw i poczwarek.

16. Budowa jaja i rozwój embrionalny.

17. Charakterystyka pluskwiaków różnoskrzydłych.

18. Charakterystyka pluskwiaków równoskrzydłych.

19. Charakterystyka szarańczaków.

20. Charakterystyka sieciarek.

21. Charakterystyka chrząszczy.

22. Charakterystyka błonkoskrzydłych.

23. Charakterystyka motyli.

24. Charakterystyka muchówek.

25. Metody zwalczania owadów.

26. Owady drapieżne.

27. Owady pasożytnicze.

28. Choroby owadów.

Dział A

2. Chrabąszcz majowy i kasztanowiec

rz Chrząszcze, rodz Żukowate W Polsce występuje głownie w płd-zach i zach części kraju oraz lokalnie także w centrum i na wsch. Występuje na siedliskach Bśw ,mieszanych i liściastych, unikając olsów i borów suchych. Na wiosnę gdy temp. Gleby na głebokości 10cm wynosi 9-14cm owady dorosłe opuszczają kolebki poczwarkowe, w których zimowały Przypada to zwykle na I poł maja, na godz. Zmierzchu. Jako 1 pojawiają się samce, parę dni później samice .Lot godowy składa się z 2 faz: w I chrząszce kierują się w stronę najwyższego punktu- pagórki, wzgórza ,kępy drzew, tam zataczają koła i wchodzą w II fazę: wyszukiwanie miejsc do żerowania, a następnie do składania jaj. Żer uzupełniający chrząszcze prowadzą na liściach drzew liściastych głównie na Db,Brz, owocowych, rzadziej ogryzają kwiatostany na Md i So. Lot godowy jest powtarzany codziennie przy dobrej pogodzie.Żer uzupełniający i regeneracyjny jest intensywny i rozrzutny. Rójka i składanie jaj trwa około 30-40dni,po czym chrząszcze giną. Jaja składane głównie na terenach otwartych ,gdy jest chłodno część jaj może być składana pod okapem drz-nu .Jaja składane w kilku złożach po 10-30 szt w odstępach kilkudniowych na głębokości 10-30cm. Łącznie samica składa do 70jaj. Pędraki wylęgają się po 4-6 tyg. Przebywają w wierzchniej warstwie gleby i jedzą drobne częśći roślin. W 1 roku nie powodują szkód na szkółkach i uprawach Zimują na głębokości 60-80 cm. Na wiosnę prowadzą żer podobny do zeszłorocznego .Na VI / VII pierwsze linienie. Teraz pędraki żerują na korzeniach drzewek ogryzając na nich drobną korę. Zimują i późną wiosną drugie linienie w 3 roku życia larwy. Teraz obgryzają grubsze korzenie i zżerają w całości małe korzonki sadzonek i siewek. Szkody powiększają się. Po trzecim zimowaniu, intensywny żer pędraków i ostatnie linienie na VI / VII. Po linieniu pędraki na głębokości 20-50 cm przepoczwarczają się w kolebce uformowanej w glebie. Po 6 tyg postacie dorosłe i te aż do wiosny w glebie. Generacjas 4-letnia.

3. Szeliniak sosnowiec

rz Chrząszcze, rodz Ryjkowcowate Gatunek ten występuje w Polsce w naturalnym zasięgu Św,głównie w półn-wsch części kraju, choć żeruje na wszystkich iglastych. Chrząszcze pojawiają się w końcu IV po przezimowaniu w ściółce leśnej i udają się na uprawy so lu Św dla żeru regeneracyjnego lub uzupełniającego na korze i łyku młodych drzew. Większość chrząszczy wędruje na uprawy pieszo a tylko część leci .Latają chrząszcze młode, stare nie gdyż zanikły u nich mięśnie skrzydeł. Żer polega na ogryzaniu kory i łyka płatami obejmując często cały obwód i długość strzałki. Brzegi uszkodzeń pokrywają się białą żywicą. Igły są uszkadzane w mniejszym stopniu. Młode drzewka do 5 lat giną, starsze silnie osłabione mają zły wzrost. Żerują najintensywniej o zmierzchu i w nocy. W dzień ukrywają się w miejscach zacienionych. Chrząszcze mogą żerować na pędach starszych sosen. Na Db szeliniak chętnie ogryza pączki, a na wschodach Bk przegryza strzałki pod liścieniami. Po ukończeniu żeru chrząszcz kopulują i samice składają jaja w okolicy szyi korzeniowej i na korzeniach 1-10cm grubości, świeżo ściętych i kilkuletnich pniaków iglastych. Składanie jaj trwa 6-8 tyg t.j. do początku lipca. Składane pojedynczo lub po kilka sztuk, lecz wciągu dnia samica składa od 1-2 jaj. Zagłębiając się w tym celu w glebie na głębokość 20-40 cm. Jaja są składane do wygryzionych nyż i zakrywane trocinkami. Łącznie samica składa 60-100 jaj. Po 2-3 tyg lęgną się larwy które żeruja kierując się od grubszej części do cieńszej , a później zagłębiają się w drewno. Na jednym korzeniu może żerować kilka larw. Przepoczwarczenie następuje w kolebce zagłębionej w korzeniu i przykrytej wiórkami i trocinkami. Po 2-3 tyg chrząszcze, które opuszczają korzeń wygryzając się okrągłym otworem. Z jaj wcześniej złożonych chrząszcze wylęgają się jeszcze na jesieni tego roku i prowadzą żer uzupełniający, z jaj późno złożonych - dopierto od V do VII następnego roku. Generacja jednoroczna. W niekorzystnych warunkach pod okapem drz-nu rozwój może trwać 2 lata.

4. Smolik znaczony

rz Chrząszcze, rodz Ryjkowcowate Powszechny na terenie całej Polski w zasięgu So, zasiedla drzewa chore i osłabione. Pojawia się w połowie IV i żer uzupełniający wyżerając tkankę twórczą i łyko przez wbijanie ryjka w pędy ,gałezie lub pączki. Jaja pojedynczo lub po kilka sztuk w jamki wygryzione przez samice w dolnych partiach strzał 3 -20 letnich sosen Larwy żerują między korą a drewnem wygryzając kręte chodniki biegnące zwykle do dołu strzałki i naruszają biel, są wypełnione trocinkami.. Kolebki poczwarkowe eliptycznego kształtu są zagłębione w bielu i wyłożone wiórkami. Zwykle są umiejscowione w sferze okółków na drzewach. Z jaj złożonych wcześniej pojawiają się chrząszcze młodej generacji( po 6 tyg. Rozwoju) i opuszczają żerowisko otworem okrągłym. Przy chłodnych latach larwy rozwijają się do 4 m-cy. Młode chrząszcze żer uzupełniający aż do chłodów jesiennych kiedy na zimowisko udają się do ściółki. Chrząszcze żyją do 2-3 lat. Generacja jest 1 roczna.

5. Zwójka sosnóweczka

rz Motyle, rodz Zwójkowate rójka w drugiej połowieVI i VII o zmierzchu. Jaja pojedynczo lub po kilka na zielonej korze pędów i w pochewkach igieł,ale najczęściej na pączkach młodych pędów w wierzchołkowej części drzewa. Samica składa do 80szt. Wylęg gąsienic po 10-15 dni. Początkowo wgryzają się w nasadową część igły a następnie w pączki okółkowe, sporządzając mały oprzęd między pączkami. Nadgryzione igły wysychają Gąsienice kończą żer w XI i w miejscu żeru zimują a w końcu III i IV kontynuują żer przechodząc najczęściej na na pączki szczytowe które uszkadzają do części nasadowej. Żer postępuje od nasady pędu ku szczytowi. Gąsienica może podczas żeru wiosennego zmieniać pączki powodując większe szkody. Przepoczwarzenie koniec V i w VI wewnątrz nasady uszkodzonego pędu. Generac jednoroczna.

6. Zwójka pędówka

rz Motyle, rodz Zwójkowate rójka koniec IVi V.Silny lot motyli trwa ok. 2 tygodni io dbywa się wieczorem. Jaja składane na wewnętrznej stronie zeszłorocznych igieł górnego okółka na pędach głównym i bocznych, a głównie między łuskami szczytowych pędów sosny. Na 1 parze igieł składanych jest do 2-16 jaj. Gąsienice przechodzą na pędy majowe (nieulistnione) żerują na ich powierzchni a potem wgryzają się do wnętrza pędów. Większość gąsienic żeruje w pędzie szczytowym (do 40 szt) Żer następuje od wierzchołka ku podstawie. Pęd obumiera. W końcu czerwca i na początku lipca gąsienice przepoczwarzają się w szarych oprzędach w dolnej części strzałek, w szczelinach kory Poczwarki zimują. Gener jednoroczna.

7. Zwójka odrośleczka

rz Motyle, rodz Zwójkowate rójka odbywasię w V i na początkuVI. Jaja pojedynczo między łuski pączka wierzchołkowego, rzadko na pączki boczne lub zeszłoroczne igły. Gąsienica minuje najpierw młode igły potem wgryza się w nasadę pączka głównego młodych pędów, w nim żeruje. Czasem atakowane są pączki boczne. Na wiosnę po przezimowaniu w pączku gąsienica kontynuje żer przez 3- 5 tyg., pączek się nie rozwija lub po rozwinięciu pęd usycha. Przepoczwarczenie w V wewnątrz wygryzionego pączka, o ścianach wyłożonych oprzędem. Wylęg motyli po10-15 dniach. Gener jednoroczna

8. Osnuja sadzonkowa

rz Błonkoskrzydłe, rodz Niesnujowate rójka VI. Jaja składane na powierzchni igieł tegorocznych pędów 2-6 letnich sadzonek. Larwy po 10-15 dniach i przebywają w rurkowatych oprzędach usytuowanych wzdłuż pędów. Żer postępuje od wierzchołka drzewka do podstawy i wypełnia się rdzawymi ekstrementami. Na VII/VIII larwy schodzą do gleby, barwa jasno zielonkawa i wstępują w stan diapauzy, która może trwać do najbliższej wiosny lub 2,3 lata. W V następuje przepoczwarczenie a później rójka.

9. Borecznik rudy

rz Błonkoskrzydłe, rodz Pilażowate, podrodz. Boreczniki rójka na przełomie IX,X jaja (samica składaok. 100jaj) umieszczone w nacięciach zrobionych przez samicę w igle. Jaja ,nie są przykryte wydzieliną gruczołów samicy, zimują a uszkodzone igły usychają w V następnego roku .następuje wylęg larw. Larwy żerują gromadnie, następnie przechodzą na igły młode a nawet uszkadzają korę na młodych pędach. Przechodzą one 5 lub 6 linień. Przepoczwarczenie następuje na przełomie VII/VIII w ściółce gdzie larwa sporządza fasolowaty, złocistobrunatny oprzęd. Postacie dorosłe pojawiają się w 2 połowie IX. Część larw w stadium eonymfy wchodzi w stan diapauzy. Zimuje raz lub dwa razy. Generacja 1-3 letnia.W roku tylko 1 rójka.

10. Skośnik tuzinek

rz Motyle, rodz Skośnikowate rójka przełomViVI i ciągnie się do końca VI . Jaja składane pojedynczo do pochewek igieł. Ogółem samica składa do 40 jaj. Wylęg gąsienic po 2 tyg. Wgryzają się w nasadową część igieł i minują je w kierunku wierzchołka (mina letnia). W 1 igle żeruje zwykle 1 gąsienica We wrześniu zwykle zmieniają igły i minują ich części wierzchołkowe. W nich zimują (mina jesienna). Na wiosnę, gdy temp. Powietrza 5-8st. mogą opuścić miejsce zimowania i założyć minę wiosenną w 3 już igle albo żerować w przedłużeniu min jesiennych. W połowie IV gąsienice opuszczają igły i wgryzają się pod osłoną białego oprzędu do pączków szczytowych, głównych i bocznych. Żerują przeważnie do końca V. Przepoczwarczenie w pączku. Wylot motyli po 10-15 dniach. Generacja jednoroczna.

11. Rozwałek korowiec

rz Pluskwiak różnoskrzydłei, rodz Rozwałkowate zimuje w ściółce w odległości do 0,5m od pni drzew. W końcu III po stopnieniu śniegu opuszczają zimowiska (trwa to ok. 10 dni) i wędrują na strzały. Najpierw migrują postacie dorosłe, póżniej larwy. Postacie dorosłe lokują się pod łuskami korowiny, kopulują i po tygodniu składają jaja. Rozwój embrionalny trwa3 tygodnie, tak że pojawienie się larw przypada na koniec Vi początek VI. Larwy rozchodzą się po pniu i ukrywają pod łuskami kory, tam gdzie kora jest cienka. Żerują do późnej jesieni wysysając asymilaty z łyka i sok komórek miazgi twórczej. Na X/XI udają się na zimowiska. Zimują postacie dorosłe i larwy IV stadium. Na wiosnę larwy linieją, po miesiącu w postacie dorosłe, jednak do rozmnażania przystępują dopiero po przezimowaniu w roku następnym. Generacja dwuletnia.

12. Barczatka sosnówka

rz Motyle, rodz Barczatkowate rójka VII do połowy VIII w godzinach zmierzchowych i nocnych, kiedy też jest kopulacja owadów. Motyle nie pobierają pokarmu i natychmiast po kopulacji przystępują do składania jaj które trwa od 1 do 3 dób. Samica składa do 400jaj, najczęściej 150-200 w złożach po 20 do 100 na korze pędów i pni, na sęczkach i igłach. Stadium jaja trwa 15-25 dni, a wylęg gąsienic to II połowa VIII i do końca IX. Gąsieniczki po wylęgu zjadają część chorionu, krótko przebywają razem, następnie ogryzają ząbkowato brzegi tegorocznych igieł szczególnie w części wierzchołkowej. Pierwsze linienie po tygodniu, gąsiennice rozszerzają żerowanie na oba brzegi całej igły. Po dalszych 10 dniach zjadają igły az do pochewki, preferują igliwie jednoroczne. II linienie miesiąc po I, a między II i III linieniem schodzą do ściółki i tam zimują między ściółką a glebą mineralną. Opuszczanie ściółki trwa 2-4 tyg. Teraz gąsienice są 7-10 krotnie bardziej żarłoczne. Zjadają igły, ogryzają korę na pędach majowych. W ciągu życia gąsienica zjada ok. 25-35g igieł t.j. ok. 1000 szt Po ok. 2 tyg od rozpoczęcia żeru wiosennego III raz linieją i po ok. miesiącu IV raz. Gąsienice samców linieją 5 razy, a samic 6 razy. W połowie VI gąsienice przestają żerować i sporządzają miękki cienki oprzęd na korze w miejscach szczelin od gałązek. Po 4-6 tyg przepoczwarczenie w oprzędach. Stadium poczwarki trwa 3-4 tyg. Generacja jednoroczna.

13. Poproch cetyniak

rz Motyle, rodz Miernikowcowate rójka od końca V do końca VIII z kulminacją w połowie VI. Rójka między 9-11 godz przy słonecznej i bezwietrznej pogodzie. Samica składa z reguły 100 do 120 jaj. Jaja są składane na zeszłorocznych igłach So w rządkach od kilku do 30 szt, we wstępnej fazie gradacji od 10 do 30 , później od 1 do 3 na igle. Wylęg gąsienic następuje po 2-4 tyg. , przechodzą 4 linienia. Wyrośnięta gąsienica osiąga 30mm długości Początkowo gąsieniczka żeruje na starych igłach wygryzając w nich podłużne rowki szerokości głowy, a od I lub II linienia ogryza brzegi igieł pozostawiając nienaruszony nerw środkowy i nasadę igły. W przypadku uszkodzenia kanału żywicznego przez larwy I i II stadium kanału żywicznego igły ,żywica wydzielająca się może powodować zwiększoną śmiertelność gąsienic przy pogodzie deszczowej, w czasie suszy jest odwrotnie. Gąsienice żerują do późnej jesieni , a żer gąsienic odbywa się przeważnie w nocy. Na przebieg żeru i rozwój gąsienic duży wpływ ma pogoda drugiej połowy lata, a także jesieni, kiedy żeruje IV-V stadium larwalne. W końcu X, a nawet w XII gąsienice sporządzają kolebkę poczwarkową w warstwie próchnicznej i tam wkrótce przepoczwarc się. Poczwarka zimuje, zakończona pojedynczym kolcem początkowo oliwkowozielona następnie rdzawobrunatna. Generacja jest zawsze jednoroczna.

14. Brudnica mniszka

rz Motyle, rodz Brudnicowate rójka przypada na IV i pierwszą połowę VIII, jakkolwiek może zacząc się w końcu VI i trwac do początku IX. Samce pojawiają się z dwudniowym wyprzedzeniem przed samicami. Wylęg motyli z poczwarek następuje w dzień między godz.10-18, natomiast lot godowy od 22-24. Stosunek liczbowy płci kształtuje się w zasadzie jak 1:1, ale w poszczególnych fazach gradacji może się kształtować na korzyść samic(st. Wstępne) lub samców (st.wybuchowe, retrogradacja).Samica składa jaja natychmiast po zapłodnieniu na dolnych partiach pni pod łuskami i w spękaniach kory. Tam gdzie jest gęsty podszyt jaja mogą być składane powyżej koron podszytu aż do wierzchołków strzał. Jaja są wielkości ziarenek maku, po złożeniu barwy jasnofioletowej ,później jasnoróżowej po m-cu szare ,brunatnoszare lub prawie czarne. Samica może złożyć do 630, przeciętnie ok. 200 w złożach po 20-100 szt. Rozwój jaj przy temp.15-24st.C trwa 8-4dni , przy 8st-30dni.Rozwój embrionalny zakończony na jesieni, lecz gąsieniczki zimują w jaju pozostając w diapauzie. Wylęg koniec IV i V. Zjadają one boczną część chorionu i przez powstały otwór. Dzięki włoskom aerostatycznym larwy mogą się przenosić na większe odległości zasiedlając inne drz-ny, zwiększając w ten sposób zasięg gradacji i szkód. Po wylęgu grupa gąsieniczek przebywa razem pozostając w lusterku przez 2-7 dni. Wylęg wszystkich gąsienic trwa 14-18 dni. Gdy temp. Przekracza 7-8 st.C gąsienice wędruja w korony drzew produkując w tym czasie delikatną przędzę .Po osiągnięciu korony ogryzają na So stare a następnie młode igły. Żer na kwiatostanach So jest bardzo korzystny dla rozwoju gąsienic i płodności samic. Jeśli kwiatostany i młode igły nie są rozwinięte to gąsieniczki I stadium żerują na podszycie i runie leśnym. Obniża to płodność i żywotność przyszłych motyli. Brudnica jako polifag żeruje na wielu gat. Drzew. Na Św pierwszym pokarmem są młode igły a później stare, na liściastych oprócz liści także pączki. Żer gąsienic jest rozrzutny-zjadane jest 2/3 nasadowej części igły a jej wierzchołek opada na ściółkę. Kał gąsienic jest cylindryczny z 6 podłużnymi bruzdkami, po długości jego można określić wiek gąsienicy, gdyż jest on równy szerokości puszki głowowej. Rozwój gąsienic przy temp.21-28st. Trwa 52-41 dni ,przy temp. 15st. Do 2 m-cy.Gąsienice samic przechodzą 5 linień, zjadają 7-10 igieł So lub 6-8 igieł Św. Gąsienice samców przechodzą 4 linienia i zjadfają o 1/3 mniej igieł. W końcu VI i w VII gąsienice sporządzają na gałązkach ,pniach indywidualne , bardzo luźne oprzędy, w których po 1-6 dniach przepoczwarczają się. Poczwarka ma dł.1,5-2,5cm brunatnoczarna,

połyskująca Po 2-3 tyg wylęgają się motyle, a ich płodność zależy od wagi poczwarek. Generacja jednoroczna.

15. Strzygonia choinówka

rz Motyle, rodz Sówkowate rójka II poł IV i odbywa się po zachodzie słońca przez ½-1 godz. Trwa ona 3-4 tyg, a motyle mogą przelatywać do 40km. Jaja są składane na igłach pojedyńczo w rządkach od 4 do 22 szt (najczęściej 8) Ogółem samica składa od 10 do 320 jaj (najczęściej 120 do 150). Stadium jaja trwa od 9 dni do 1 miesiąca, generalnie 2-3 tyg. Wylęg gąsienic następuje między 5 a 25 maja. Bezpośrednio po wylęgu dwie pierwsze pary nóg odwłokowych gąsienic są niedorozwinięte. Po pierwszej wylince mają już komplet 5 par nóg odwłokowych. Ciało dorosłej gąsienicy osiąga długość 40 mm. Młode gąsienice opuszczając jaja zjadają część chorionu, następnie wędrują ku rozwijającym się młodym pędom. Tam wgryzają się przez łuskę pączkową do młodych igieł lub ogryzają zieloną korę na pędach. Gdy igły są mocno rozwinięte gąsienice wygryzają w nich okrągławe otwory. W tym czasie silnie przędą. Po II linieniu przechodzą także na starsze igły, które zjadają aż po pochewkę. Żerują w dzień i w nocy. Żer postępuje od wierzchołka korony do jej środka i najsilniejszy jest po III linieniu, czyli od II połowy czerwca. Kał opadający na dno lasu jest wydłużony, cylindryczny z dwoma poprzecznymi przewiązkami. Od połowy VII gąsienice wchodzą pod ściółkę i przepoczwarczają się w owalnej kolebce w warstwie próchnicznej lub w powierzchniowej warstwie gleby mineralnej. Zimuje poczwarka długości od 12 do 22 mm z charakterystycznym dołkiem na grzbietowej stronie 4 segmentu, do którego przylega krenaster z dwoma długimi kolcami. W okresie gradacji u znacznej części poczwarek występują ospowate jamki. Wielkość poczwarek samic świadczy o płodności przyszłych motyli, jest większa w początkowych fazach gradacji, a mniejsza w fazie wybuchowej.

16. Borecznik sosnowiec

rz Błonkoskrzydłe, rodz Pilażowate, podrodz. Boreczniki ma dwie rójki w roku. Pierwsza rójka przypada na okres IV i V. Druga odbywa się między 15 VII a 15 VIII, jednak regularność czasowa rójek jest bardzo mała. Rójka odbywa się w dzień .samice są ociężałe i słabo latają .Imago nie pobiera pokarmu. Jaja są składane przez zapłodnione i niezapł. samice, a ich liczba dochodzi do 180, najczęściej waha się od 100 do 150 na sąsiadujących ze sobą igłach, są składane w złożach po kilkanaście sztuk, rzędem jedno za drugim. Jaja są pokrywane piankową wydzieliną gruczołów kitowych. Jaja wysuwają się i pęcznieją z nacięcia, a nasyępnie przed wyjściem larwy pękają wzdłuż swej dłuższej osi. Rozwój embrionalny trwa 1-5 tyg, larwy żerują gromadnie przebywając najpierw po 2-3 na igle, przed końcem żeru po 2 lub pojedyńczo. Młode larwy I-III stadium ogryzają igły z boków ,pozostawiajac nie naruszony nerw środkowy i nienaruszoną partię wierzchołkową igły, starsze larwy zjadaja igły aż po pochewki młoda korę na pędach. Wyrośnięte larwy pierwszego pokolenia sporządzają oprzęd przymocowując go do igieł gałęzi lub nawet trawy i runa .Oprzęd owalny żółtobrunatny .Po 2-3 tyg przyjmują postać eonimfy, a po kolejnych 3-4 tyg pronimfy. Następuje przepoczwarczenie, a po dalszych 2-3 tygodniach, co przypada na VII i VIII i wtedy pojawiają się postacie dorosłe. Przystępują do kopulacji i składania jaj. Larwy II generacji żerują na igłach aż do jesieni, potem spełzają po pniu i zagrzebują się w ściółce. Sporządzają oprzędy w których przeobrażają się w eonimfy. Przepoczwarczenie III i IV, choć znaczna część nie przerywa diapauzy i przebywa w glebie rok lub 2, a nawet 4. Przepoczwarczenie jest poprzedzone przejściem eonimfy w pronimfę .Może to zachodzić już w grudniu ,ale i później.

17. Osnuja gwiaździsta

forma wczesna rz Błonkoskrzydłe, rodz Niesnujowate Forma wczesna- rójka od połowy IV do poł Vw dni słoneczne. Samce pojawiają się trochę wcześniej od samic. Zapłodnienie na pniach drzew w czasie wędrówek samic w korony. Składają one około 40-60 jaj pojedynczo na wewnętrznej stronie zeszłorocznych igieł w koronie drzewa. Samica nacina pokładełkiem igłę, nakłada wydzielinę gruczołów kitowych i składa jedno jajo. Rozwój embrionalny trwa 10 do 20 dni po wylęgu larwy sporządzają luźny oprzęd i trzymając się go nogami pozostaje zwrócona grzbietową stroną do gałązki. Igły są ścinane u podstawy, wciągane do oprzędu i tam zjadane.Początkowo zjadane sąigły stare później młode. Żer trwa 3do 8 tygodni w tym czasie larwy samców przechodzą 4, a samic 5linień. Żer larw postępuje od dołu ku górze korony i od jej wnętrza ku obrzeżom. Następnie larwy spełzają po pniu lub spadają z koron i zagrzebują się w glebie mineralnej na głębokości 8-12 cm gdzie sporządzają jamkowata kolebkę. Tam rozpoczynają diapauzę i pozostają w tym stanie do wiosny następnego roku ,przez cały rok następny lub 2 kolejne lata. Spoczywająca larwa nazywa się eonimfą, a larwy które mają się przepoczwarczyć najbliższą wiosną u których pojawiły się imaginalne oczy nazywamy pronimfą. ,Przepoczwarczenie następuje III/IV. Stad poczwar ok.3 tyg. Generacja 1,2 lub 3 letnia.

18. Zawisak borowiec

rz Motyle, rodz Zawisakowate rójka w VI i VII w godzinach wieczornych. Motyle za pomocą ssawki wysysają nektar kwiatów. Jaja na igłach So pojedyńczo lub po kilka. W dzień siedzą na pniach sosen. Samica składa 26-186 jaj (100-120 zwykle). Jaja składane na igłach So pojedynczo lub po kilka Gąsienice wylęgają się po ok. 2 tyg. Początkowo ogryzają igły piłkowato a potem aż całe igły po pochewkę. Przechodzą 4 linienia. Zwykle w po zakończeniu rozwoju w X gąsienice opuszczają korony i schodzą do gleby gdzie przepoczwarczenie na granicy z glebą mineralną. Poczwarki przebywają w glebie zwykle do VI następnego roku w glebie (czasem pozostają w diapauzie i zimuje wówczas raz lub dwa razy i wtedy generacja 2-3 letnia)

19. Osnujka świerkowa

rz Błonkoskrzydłe, rodz Niesnujowate rójka od połowy IV do początków VI w dni ciepłe i słoneczne. Najpierw pojawiają się samce później samice po 1tyg. Kopulacja na pniu gdy samica wędruje ze ściółki w koronę drzewa. Jaja na pędach wierzchołkowych Św najczęściej w wieku 40-120 lat na górnej stronie zeszłorocznych igieł. W złożu 4-12 jaja wciśnięte w podłużne rynienkowate nacięcie w igle. Powleczone wydzieliną gruczołów kitowych. Ogółem samica składa od 40-120 jaj Stadium jaja trwa 3 tyg .Wylęgle larwy wędryją w rozwidlenia pędów i tam sporządzają wspólny kulisty oprzęd śr. 20-30cm, w którym przebywa 40-50 larw, kazda w oddzielnej komorze zrobionej z przędzy. Larwy i żerują na igłach 1-3 letnich przez 5-7 tyg, a żer od wierzchołka korony w dół. Pędy tegoroczne i pączki nie są uszkadzane. W końcu VIII opuszczaja się lub spadają z koron i zagrzebują się w glebie mineralnej do głębokości 5-30 cm tworząc w niej owalne kolebki. W glebie zachodzi diapauza 2,3-4 lat i przepoczwarc na kolejną wiosnę. Stadium poczwarki 2-3 tyg. Generac 3-letnia, czasem 2lub 4 letnia.

20. Zawodnica świerkowa

rz Błonkoskrzydł rodz Pilażowate, podrodz Naroślany rójka od końca IV do końca V. Jaja zwykle w górnej części korony w miejscach nasłonecznionych na igłach młodych wierzchołkowych pędów. Jaja są składane wraz z rozwojem pączków gdy igły jeszcze się nie rozdzieliły. Samice odszukują odpowiednie pędy po zapachu. Na jednym pędzie do 6jaj, które w połowie zagłębione w kieszonkowym nacięciu na igle. Rozwijające się igły odginają się i brunatnieją. Ogółem składanych jest 80-100 jaj. Po 4-5 dniach larwy wylęgają się i ogryzają brzegi młodych igieł zatokowato, po linieniu igły tegoroczne w całości aż do nasady są zjadane. Igły starsze nie są zjadane. Brzegi igieł uszkodzonych w pierwszym stadium pokrywają się żywicą która nadaje białą barwę uszkodzeniom. Larwy samców 4stadia (kończą żer po14-15dniach), samic 5 stadiów (kończą żer po 16-27 dniach).W wyniku żeru pędy usychają. W VI schodzą lub spadają z drzew i zagrzebują się w ściółce gdzie robią oprzęd. Tam przeobraża się w eonymfę a następnie najwcześniej na jesieni tego samego roku w pronymfę. Na wiosnę przepoczwarczenie i po 2 tyg wylot postaci dorosłych. Część może diapauzować do 6 lat w stanie eonymfy. Generacja może być jedno- lub kilkuletnia.

21. Wyłogówka jedlineczka

rz Motyle, rodz Zwójkowate rójka koniec VI i VII, odbywa się w koronach drzew. Jaja składane partiami w dwóch rzędach przeważnie na dolnej stronie igieł starszych jodeł. W 1 złożu jest od kilku do kilkunastu jaj, ogółem samica składa do 100jaj. Wylęg gąsienic następuje po 8-14 dniach, Larwy są ruchliwe i przędzą nici. Larwy odżywiają się igłami pędów majowych. Po 5 dniach linieją i udają się pod łuski kory gałęzi i tam zimują. W końcu IV i na początku V zaczynają się wgryzać w pączki kwiatowe jodły a potem w pączki pędów. Cały czas przędą, przenoszą się na igły i tam tworzą rurkowate oprzędy. Wygryzają dziury w igłach ,a starsze gąsienice przegryzają i zżerają część nasadową igły. Resztki igieł i kał są oplecione oprzędem. Czasem ogryzana jest kora młodych pędów. Igły najpierw rudzieją , a już w lecie opadają z pędów korony. Przepoczwarczenie następuje w II połowie VI na gałązkach między sprzędzonymi igłami, rzadziej gdzie indziej Po 2 tyg następuje wylot motyli. Gener jednoroczna

22. Wskaźnica jedliczanka

rz Motyle, rodz Zwójkowate Biologię ma podobną do do wyłogówki jedlineczki ,z którą zwykle występuje. Różnice w biologii dotyczą: rójka 2 tyg później od wyłogówki, zimuje jajo w szczelinach kory i na pędach jodeł, a wylęg gąsienic następuje na wiosnę na przełomie IV i V. Przepoczwarczenie następuje w VI pod ściółką w oprzędach przetykany glebą. W górach występuje zwykle w niżej położonych drzewostanach( od 400-600m .npm)

23. Zwójka zieloneczka

rz Motyle, rodz Zwójkowate rójka rozpoczyna się w drugiej połowie VI do sierpnia.Rójka odbywa się w dzień, przed wieczorem jest najintensywniejsza. Kulminacja VI/VII w dzień. Postacie dorosłe nie pobierają pokarmu i żyją 5-7 dni. Wtedy samica składa do 120 jaj w złożach po 2 szt. W złożu jedno jajo zachodzi na drugie dachówkowato. Samica umieszcza złoża jaj w okolicy szypułek liściowych, w rozwidleniach gałazek przytwierdzając je wydzieliną gruczołów kitowych. Jaja zwójki zimują i wytrzymują nawet -30 stopni. Wylęg gąsienic koniec IV i początek V. Początkowo żerują na pączkach, od II linienia szkieletyzują młode liście i łączą je przędzą. Następnie zwijają liście i żerując wewnątrz zwitki zjadają całe liście. Żer postępuje od wierzchołka korony w dół drzewa. Gąsienice przechodzą 5 stadiów larwalnych. Rozwój larwalny trwa zależnie od temp.od 28(przy 15st)-18(24st)dni Przepoczwarczenia początek VI wewnątrz zwiniętego liścia. Stadium poczwarki 2 tyg. Gener jednoroczona

24. Brudnica nieparka

rz Motyle, rodz Brudnicowate Jest typowym polifagiem -żeruje na drzewach, krzewach ,roślinach runa. Z pośród różnych gat. Żywicielskich preferuje jednak Db i drzewa owocowe, na dalszym miejscu Gb, Brz, Lp, Wz, Tp, Kl, czeremcha .Często żeruje na sośnie.Rójka w VII i VIII w godzinach wieczornych. Samica składa od 500 do 800 jaj w kilku złożach na pniach drzew. Złoża jaj samica pokrywa włoskami z odwłoka o barwie brunatnej. Rozwój embrionalny odbywa się w temperaturach wyższych od 6 stopni więc gąsienice są już uformowane w osłonkach jajowych już na jesieni, ale w nich zimują i lęgną się na wiosnę wraz z rozwojem pączków wczesnej formy dębu. Gąsienica żeruje na liściach dębu a żer jest rozrzutny. Przechodzą one 5 samce i 6 samice stadiów larwalnych, a zapotrzebowanie na pokarm rośnie wraz ze wzrostem gąsienicy. Rozwój gąsienic zachodzi przy temp. >6st.C, optimum 25st.C- wówczas rozwój gąsienic przyszłych samców trwa ok.34 dni ,a samic 39 dni. Przepoczwarczenie w VII i VIII w luźnym oprzędzie na drzewie. Rozwój poczwarek samców trwa ok. 9dni, samic średnio 7,4 dnia./ Generacja jednoroczna.

25. Piędzik przedzimek

rz Motyle, rodz Miernikowcowate rójka motyli późną jesienią X,XI a nawet początek XII. Samice są bezskrzydłe wędrują po pniu gdzie następuje kopulacja. Jaja są składane pojedyńczo, rzadziej po kilka na cienkich gałązkach, na pączkach, w szparach kory, na gałęziach korony. Jaja są przyklejone do podłoża Samica składa ok. 200-300 sztuk. Jaja zimują. Gąsienice wylęgają się w końcu IV żerują na rozwijających się pączkach i liściach , które początkowo dziurawią a następnie ogryzają całkowicie. Cały czas przędą. Żer trwa 5-6 tyg i w początkach VI gąsienice opuszczają się na przędzy na zimę i zagrzebują na głębokości 10-15 cm, gdzie też następuje przepoczwarczenie przeważnie w luźnych oprzędach przytwierdzonych do grudek ziemi. Owady dorosłe opuszczają poczwarki na jesieni. Generacja jednoroczna. Żeruje na różnych gat. Drzew liściastych w lesie i sadach. Najgroźniejszy jest w uprawach i młodnikach Db i Bk.

26. Cetyniec większy

rz Chrząszcze, rodz kornikowate Występuje w drz-ach SO -od młodników do drz-ów rębnych. Rójka może być już w końcu II, generalnie koniec III i IV. Zasiedla przede wszystkim część strzały o grubej korze, rzadziej spotykany pod cienką korą, zarówno na drzewach stojących jak i ściętych. Iotwór wejściowy zwykle w szparach kory i pod jej łuskami. Drzewo reaguje na na wgryzanie się chrząszczy wyciekami żywicy w miejscu uszkodzenia., krzepnąć tworzy ona lejki żywiczne świadcząc o reakcjach obronnych drzewa. Chodnik macierzysty wygryza samica a samiec usuwa z żerowiska biało-rdzawe trocinki. Chodnik macierzysty ma szerokość 2,5-3mm do 16 cm długości. Przebiega głównie w korze nie naruszając bielu. Samica składa do nieregularnych nyż jajowych około 100 jaj i wygryza do 4 otworów wentylacyjnych. Nyże zatykane cienką zatyczką z trocin. Po 2 tyg wylęgają się larwy które żerują do końca VI lub początku VII. Początkowo wygryzają one chodniki prostopadłe do chodnika macierzystego, a pod koniec swego rozwoju równolegle do włókien drzewa Chodniki larwalne osiągają długość do 20cm prawie nie naruszają bielu i są wypełnione brunatną mączką. Końcowy odcinek tych chodników jest zagłębiony w korze i zakończony kolebką poczwarkową. Stadium poczwarki trwa do 14 dni już od połowy VII wylatują młode chrząszcze. Młode chrząszcze i stare żerują w końcowych pędach wierzchołkowej części korony. Chrząszcze stare po złożeniu jaj czyli ok. połowy V odbywają żer regeneracyjny w koronach drzew. Wgryzają się one w zeszłoroczny pęd poniżej pączka szczytowego i żerują w rdzeniu kierując się w stronę pączka. Ch. Młode udają się w korony w 2połowie VII i wygryzają rdzeń w końcach pędów tegorocznych uzyskując zdolności rozrodcze w wyniku żeru uzupełniającego. Wokół otworów wejściowych prowadzących do pędów tworzy się lejek żywiczny a uszkodzone pędy łamane są przez wiatr i opadają na dno lasu jaka tzw cetyna. Chrząszcze przebywają w niej do XI potem wychodzą i udają się na zimowiska w grubej korze szyi korzeniowej starych sosen gdzie zimują. Postać dorosła żyje do 3 lat Generacja jednoroczna.

27. Cetyniec mniejszy

rz Chrząszcze, rodz kornikowate roi się o dwa tyg później niż większy. Zasiedla górną część strzały o gładkiej korze oraz grube gałęzie powyżej 4 cm. Chodnik macierzysty w kształcie poprzecznej klamry wygryza w bielu samica. Chodniki larwlne są krótkie do 2,5 cm. Kolebki poczwarkowe zagłębione w bielu na głębokości 2-3mm. Młode chrząszcze pojawiają się w VII i żerują wraz ze starymi jak większy w pędach pod korą So. Zimuje w opadłej cetynie i w ściółce. Generacja jednoroczna.

28. Kornik ostrozębny

rz Chrząszcze, rodz kornikowate rójka Vi VI. Komora godowa wygryziona w bielu. Chodniki macierzyste do kilkunastu szt odchodzą od komory godowej gwiaźdźisto. Są one również zagłębione w bielu z licznymi otworami wentylacyjnymi. Chodniki larwalne krótkie zakończone kolebką poczwarkową zagłębioną w bielu. Stare chrząszcze prowadzą w żerowisku żer regeneracyjny na przedłużeniu chodnika macierzystego i komory godowej. Młode w pobliżu chodników larwalnych. Młode chrząszcze rójka w sierpniu. Zimują postacie dorosłe I i II pokolen pod korą So w miejscu żerow

29. Drwalnik paskowany

rz Chrząszcze, rodz Kornikowate rójka III do V. Kopulacja następuje podczas wgryzania się w korę. Samica wygryza chodnik wejściowy długości do 4 cm w drewnie prostopadle do włókien. W ciągu doby samica wygryza 2mm chodnika i składa 1,2 jaja. W sumie 10-15jaj. Wylęg następuje po ok. tygodniu. Larwy przedłużają nyże jajowe i tam po 4-8 tyg przepoczwarczają się odwracając głowę w kierunku chodnika macierzystego. W VII pojawiają się młode chrząszcze i przebywają do 20 dni w żerowisku opuszczają go przez otwór wejściowy wygryziony poprzednio przez samicę. Młode chrząszcze zagrzebują się w ściółce i zimują, natomiast część chrząszczy rodzicielskich w VI i VII roją się powtórnie, zakładają generację siostrzaną. W rójce tej uczestniczy 10% samic z rójki wiosennej. Młode chrząszcze pojawiają się na jesieni i zimują.

30. Przypłaszczek granatek

rz Chrząszcze, rodz Bogatkowate rójka V do końca VII. Jaja składane pojedynczo lub po kilka w spękaniach korowiny na południowej stronie pni drzew starszych klas wieku. Larwa wylęga się po 3 tyg i wygryza w łyku wąski chodnik o szerokości 2mm. Tam też zimuje. W roku następnym intensywność żeru wzrasta, a chodnik szybko zwiększa swoją średnicę. Wnętrze chodnika wypełnione jest bardzo drobnymi trocinkami. Całe żerowisko mieści się w warstwie łyka i nie narusza bielu. Od końca sierpnia larwy przygotowują się do przepoczwarczenia wygryzając kolebkę poczwarkową w korze lub w drewnie. Na wiosnę 3 roku rozwoju przypłaszczka następuje przepoczwarczenie a do końca V wylot młodych chrząszczy. Gen dwuletnia.

31. Żerdzianka sosnówka

rz Chrząszcze, rodz Kózkowate rójka w lecie. Przed rójką żer uzupełniający na gałązkach So. Jaja składane w górnej części strzały i na gałęziach. Larwy po 2 tyg i żerują w łyku. Od końca VIII larwy wgryzają się w drewno, gdzie żerują do końca sezonu wegetacyjnego. Przepoczwarzenie na wiosnę w końcu chodnika. Po 4 tyg młode chrząszcze. Generacja jednoroczna.

32. Kornik drukarz

rz Chrząszcze, rodz kornikowate rójka IV i V. Komora godowa o średnicy 7mm zakładana przez samca w cieńszych partiach kory. Cała ona mieści się w korze. Kopulacja z 2 lub 3 samicami rzadko 1 lub 4, nastęuje w komorze godowej po czym samice przystępują do wygryzania chodników macierzystych równoległych do strzały. Mają one szerokość 3mm i długość do 15 cm. Chodniki macierzyste są zagłębione w łyku i w korze. Samica w ciągu 2, 3 tyg skład do 80 białych jaj. Rozwój embrionalny do 2 tyg po czym larwy żerują w łyku wygryzając w nim chodniki prostopadłe do chodników macierzystych. W drugiej połowie czerwca wygryzają owalną kolebkę poczwarkową zagłębioną w korze. Przepoczwarczenie trwa do 3 tyg poczym pod korą pojawiają się chrząszcze i prowadzą żer uzupełniający w okolicy kolebki poczwarkowej. Żer ten trwa do 3 tyg i w połowie lipca opuszczają żerowiska i przystępują do rójki. Część starych chrząszczy po założeniu żerowiska ginie, a reszta prowadzi żer regeneracyjny, samica przedłuża chodnik macierzysty, a samiec poszerza komorę godową. W VI opuszczają żerowisko i zasiedlają odpowiednie drzewa dając początek generac siostrzanej. Generacja jednoletnia.

33. Rytownik pospolity

rz Chrząszcze, rodz Kornikowate podrodz Korniki wł ma dwie rójki w roku: wiosenną (IV/V) i letnią (VII/VIII). Na cieńszych gałęziach strzały różnego wieku. Komora godowa całkowicie w korze. Chodniki macierzyste w liczbie od 3-5 długości do 6cm mają układ gwiaździsty zbliżony do wieloramiennej klamry. Wyraźnie zaznaczone na wewnętrznej stronie kory i w bielu. Nyże jajaowe liczne i szerokie. Chodniki larwalne w bielu słabo widoczne, falisty przebieg, krótkie. Kolebka poczwarkowa między korą a drewnem. Zimuje postać dorosła lub larwa w żerowisku.

34. Wgryzoń jodłowiec

rz Chrząszcze, rodz Kornikowate podrodz Korniki wł rójka IV i V. Atakuje górną część strzał i gałęzie osłabionych jodeł, stojących. Na ściętym materiale w częściach o cienkiej korze. Komora godowa płaska o średnicy około 0,5cm umieszczona zwykle u nasady okółków. Jaja pojedynczo na ścianach komory godowej. Samica od 20-40 jaj. Chodniki larwalne rozchodzą się promieniście z komory, często przeplatają się wzajemnie. Kolebki poczwarkowe w korze. W VII i VIII jest druga rójka, a drugie pokolenie albo kończy rozwój albo zimuje w postaci larwalnej w żerowiskach. Dorosłe zimują w krótkich chodnikach wygryzionych w gałęziach koron starych jodeł, co powoduje pękanie kory i powstawanie rakowatych narośli.

35. Smolik jodłowiec

rz Chrząszcze, rodz Ryjkowcowate postacie dorosłe pojawiają się w końcu IV i w V, żer uzupełniający prowadzą wbijając ryjek w cienką korę młodych jodeł lub młodych gałęzi zdrowych drzew i wyżerają łyko na którego wewnętrznej stronie powstają ciemne plamy. W wyniku żeru korona przerzedza się i mogą wydzielać się młode igły. Jaja składane na drzewach stojących o słabym wzroście oraz na wywrotach, pniakach. Często też składa jaja na 40-80 letnich drzewach bez oznak osłabienia. Celem założenia żerowiska samica wygryza otwór w korze, najchętniej w spękaniach kory i składa tam kilka, kilkanaście a nawet do 30 jaj. Łącznie samica składa ok. 60jaj. Chodniki larwalne przebiegają między korą a drewnem faliście i są zapełnione białymi i brunatnymi trocinkami, są liczne. Długość 10cm i 7-8mm szerokości. Rozwój jaj 6-7 tyg, larwy wylęgłe z jaja złożonych w lecie zimują i kończą swój rozwój w następnym roku, a więc po 7-10 miesiącach. Kolebka poczwarkowa eliptyczna do 24mm długości. Zagłębiona skośnie w korze i otoczona białymi cienkimi wiórkami. Przy cienkiej korze kolebka zagłębiona w bielu. Stadium poczwarki trwa 2-3 tyg, a chrząszcz wygryza się okrągłym otworem o średnicy 3mm. Generacja jednoroczna, ale zimować mogą zarówno postacie dorosłe jak i larwy w żerowisku .

36. Wykarczak sosnowiec

rz Chrząszcze, rodz Kózkowate rójka od końca VI do połowy VIII odbywa się o zmroku. Chrząszcze nie pobierają pokarmu, a jaja są składane w złożach po kilkanaście, kilkadziesiąt w szczelinach korowiny odziomkowej części pnia silnie osłabionych drzew, ściętych i świeżych nie okorowanych pniaków .Ogółem jedna samica składa do 800 jaj. Po 1-2 tyg larwy krótko żerują między korą a drewnem wypełniając chodniki brunatną mączką. Od końca VIII do późnej jesieni lub rzadziej na wiosnę wgryzają się w drewno i żerują pod powierzchnią bielu, później do głębokości 30cm. Chodniki larwalne w drewnie są owalne ,spłaszczone w przekroju i silnie ubite mączką. W drewnie larwa zimuje po raz drugi i V oraz początek VI przepoczwarza się na końcu chodnika w owalnej kolebce poczwarkowej. Po ok.3 tyg chrząszcze wygryzają się owalnym otworem wylotowym o wymiarach 6x9mm. Generacja dwuletnia.

37. Trzpiennik olbrzymi

rz Błonkoskrzydłe, rodz Trzpiennikowate rójka ciepłe miesiące letnie i wczesne jesienne. Samce przebywają w koronach drzew, a samice na pniach obumierających drzew. Samica składa kilkaset jaj po kilka sztuk razem umieszczając je za pomocą pokładełka w drewnie na głębokość ok. 2cm. Larwy odżywiają się zawartością komórek drewna i grzybnią, którą samica wprowadza wraz z jajem do żerowiska. Rozwój larw trwa od 1-3 lat a nawet do 6. Przepoczwarczenie następuje w żerowisku.

38. Rytel pospolity

rz Chrząszcze, rodz Drwalnikowate roi się od końca IV do początku VI. Samica składa jaja wciskając je pokładełkiem w szczeliny kory powalonych drzew, złomów, pniaków. W jednym złożu od kilku do 30 jaj, a ogółem samica w ciągu 4-5 dni składa ponad 100jaj i wyposaża je w zarodniki grzyba. Po 2 tyg larwy, które albo wgryzają się natychmiast okrągłym otworkiem albo żerują na powierzchni drewna wygryzając długie chodniki widoczne także na wewnętrznej stronie kory. Zarodniki wprowadzone przez larwę do drewna rozwijają się na ściankach chodników w grzybnię która stanowi rzeczywisty pokarm larw rytla. Stąd rytel zasiedla tylko materiał wilgotny znajdujący się w miejscach ocienionych. Larwy rytla zimują w żerowisku i przepoczwarczają się w IV. Przed przepoczwarczeniem larwa poszerza chodnik i odwraca się głową w kierunku powierzchni drewna. Młode chrząszcze po 10 dniach wygryzają się okrągłym otworem. Generacja jednoroczna (czasem 2,3 letnia).

39. Rzemlik topolowiec

rz Chrząszcze, rodz Kózkowate rójka od połowy VI do końca IX z kulminacją w I poł VII. Chrząszcze żer uzupełniający na pędach i liściach Tp. Samica składa 1-3 jaj na jednym drzewie. W sumie 50 jaj. W celu złożenia jaja wygryza w dolnej część strzałki podłużną szczelinę w korze przez którą wciska jajo do warstwy łyka. Jaja zimują. Wylęg larw od końca IV do początku VI. Najpierw żerują pod korą wygryzając na pograniczu łyka i bielu płatowate chodniki, po przezimowaniu wgryzają się w drewno. Chodniki larwalne o owalnym przekroju długości 75 cm. Wnętrze chodników puste. Niekiedy 1/3 chodnika w podziemnej części drzewa. Zwykle larwa zimuje trzykrotnie (raz pod korą, dwukrotnie w drewnie). Przed ostatnim zimowaniem zamyka się w końcu chodnika wiórkami i przepoczwarza się w V w 5 roku kalendarzowym swego rozwoju. Po 4 tygodniach młode chrząszcze, które po 2 tyg wygryzają się okrągłym otworem o średnicy 12mm. Żer uzupełniający wygryzając w liściach okrągłe otwory. Generacja zasadniczo 4 letnia

40. Rzemlik osikowiec

rz Chrząszcze, rodz Kózkowate rójka początek V i trwa kilka dni. Jaja białe długości 3mm składane pojedynczo na cienkich zeszłorocznych pędach. Samica składa do 50jaj bardzo precyzyjnie. Samica wygryza na powierzchni kory kilka delikatnych nacięć, z których ostatnie najgłębsze sięga łyka. Następnie samica nadgryza korę w kształcie podkowy i w to nacięci między korę a łyko wciska z pomocą pokładełka jajo. Samica wydziela wtedy też wydzielinę utrudniającą powstawanie kallusu. Po 8-14 dniach larwa i wygryza chodniki pod korą, następnie w drewnie gdzie żeruje wzdłuż obwodu pędu. Wiórki są usuwane na zewnątrz przez szczelinę, w którą złożone było poprzednio jajo. W kńcu VII wgryza się do rdzenia. Po przezimowaniu larwa powiększa chodnik, zimuje po raz drugi a w IV i początku V przepoczwarcza się na końcu chodnika. Pod wpływem żeru larw pęd w miejscu żeru galasowo nabrzmiewa. Wylęg młodych chrząszczy przez wygryziony okrągły otwór o średnicy około 3mm po 18-27 dniach od przepoczwarczenia. Następnie żer uzupełniający wygryzając zatokowato liście osiki i ogryzają korę na pędach, następnie przystępują do kopulacji. Generacja dwuletnia.

41. Rynnica osinówka

rz Chrząszcze, rodz Stonkowate chrząszcze na wiosnę z rozwojem liści Tp, gdzie żerują wygryzając zatokowato brzegi. Po kopulacji jaja na dolnej stronie liści. W jednym złożu ok. 30-40 jaj, razem samica składa do 150 jaj. Po 7-10 tyg larwy , które szkieletyzują jednostronnie liście. Przechodzą dwa linienia i od drugiego stadium szkieletyzacja pełna. Rozwój larw 3-4 tyg. Przepoczwarczenie na liściu , gałązkach lub runie. Po 8-10 dniach pokazują się młode chrząszcze, żer uzupełniający na liściach i zakładają drugą generację. W roku zwykle dwie generacje o niewyrażnie umieszczonych w czasie terminach składania jaj i pojawu chrząszczy . Gdy I generacja pomyślna to w połowie VIII trzecia rójka i trzecia generacja kńczy rozwój IX/X. Zimuje postać dorosła wśród opadłych liści.

42. Hurmak olchowiec

rz Chrząszcze, rodz stonkowate rozwój przebiega podobnie jak rynnicy olchowej, rójka w V ale okres składania jaj jest znacznie dłuższy i trwa do połowy lipca. Samica składa ogółem 600-900 jaj w złożach na dolnej stronie liścia. Przepoczwarczenie następuje w glebie od VII do IX.

43. Jesionowiec pstry

rz Chrząszcze, rodz kornikowate rójka w połowie V, chodniki macierzyste zakłada na pniu i gałęziach drzew osłabionych. Chodniki mają kształt niepełnej klamry i przebiegają w płaszczyźnie poprzecznej do włókien drewna. Chodniki larwalne liczne ale nie stykają się ze sobą na grubszym materiale są one prostopadłe do chodnika macierzystego. Na materiale cieńszym w końcowej części mogą skręcać wokół obwodu gałązek. Przepoczwarczenie na pograniczu drewna i miazgi. Młode chrząszcze pojawiają się w końcu czerwca w VII i VIII i prowadzą żer uzupełnia wgryzaj się w świeżą korę pędów i odrośli.

44. Krobik modrzewiowiec

rz Motyle, rodz Pochwikowate rójka V i VI. Jaja składane pojedyńczo na igłach. Wylęg gąsienic po 12 dniach wgryzają się do igieł krótko i długopędów które minują. We IX gąsienica opuszcza minowaną igłę i sporządza z niej otwartą z obu stron pochewką w której przebywa i z którą wędruje. Gąsienica zimuje na pączkach krótkopedów przytwierdzona wraz z pochewką do ich powierzchni. Na wiosnę żerują na igłach krótkopędów wgryzając się od wierzchołka do ich środka. W połowie maja przepoczwarczają się w pochewkach na pędach modrzewi. Generacja jednoroczna.

Dział B

1. Kryteria wyróżniania i klasyfikacja szkodliwych owadów leśnych.

Klasyfikację gospodarczą owadów przeprowadza się uwzględniając stan zdrowotny drzew, charakter uszkodzeń , wiek drzew, atakowaną część drzewa i stopień szkodliwości.

Wyróżniamy więc:

 szkod. pierwotne i wtórne

 szkod. fizjologiczne drzew i techniczne drewna

 szkod. różnych gatunków drzew i krzewów

 szkod. szkółek, upraw, młodników, drągowin i starszych d-stanów

 szkod. nasion, liści, paczków, miazgi, łyka, drewna itp.

 szkod. pierwszo-, drugo-, trzeciorzędne i nękajace

SZKODNIKI PIERWOTNE

Żerują na drzewach żywych i pozornie zdrowych czyli nie wykazujących żadnych zewnętrznych oznak osłabienia. Zasiedlają one przede wszystkim drzewa osłabione działaniem jednego lub kilku czynników , zwykle abiotycznych ( np. brak jakiegoś składnika pokarmowego w glebie, susza, obniżenie poziomu wód gruntowych itp. ) . Należą tu przede wszystkim larwy motyli, rośliniarek, niektórych chrząszczy, mszyce i inne pluskiwiaki, roślinożerne dorosłe osobniki chrząszczy; strzygonia choinówka, poproch cetyniak, brudnica mniszka, zwójka zieloneczka, brudnica nieparka. Są to gatunki roślinożerne zwane foliofagami lub fitofagami.

SZKODNIKI WTÓRNE

Zasiedlają rośliny osłabione działaniem czynników pogodowych ( niedobór opadów, niskie temp. silne wiatry, nadmierne opady śnieżne) , glebowych ( susza , niedobór związków pokarmowych, bariery mechaniczne hamujące rozwój systemów korzeniowych itp. ) , biotycznych ( uszkodzenia aparatu asymilacyjnego przez foliofagi, łyka i miazgi przez jelenie, myszy, występowanie szkodników korzeni, grzybów pasożytniczych) lub antropogennych ( pożar, uszkodzenia mechaniczne drzew , zanieczyszczenia powietrza ), Do najczęściej występujących szkodników wtórnych należą: kornikowate, większość kózkowatych, bogatkowate i wiele innych chrząszczy oraz trzpiennikowate. Szkodniki wtórne żerują w łyku , kambium i drewnie.

SZKODNIKI FIZJOLOGICZNE

To te owady których żer zakłóca funkcje życiowe drzew. Należą do nich wszystkie szkodniki pierwotne w tym także szkodniki systemów korzeniowych i te szkodniki wtórne, które uszkadzają kambium i łyko. Działalność szkodników fizjologicznych zakłóca gospodarkę wodną drzew co doprowadzić może do ich uschnięcia. Pewne owady, jak np. ścigi i żerdzianki są najpierw szkodnikami fizjologicznymi a następnie technicznymi tworzą grupę szkodników fizjologiczno technicznych. Ich larwy ( żerdzianki) żerują początkowo w strefie kambialnej a następnie wgryzają się w głąb drewna i tam się przepoczwarczają.

SZKODNIKI TECHNICZNE

Żerują w głębi drewna powodując obniżenie jego wartości technicznej. Należą do nich m. In. drwalniki, rozwiertki, drwionek okrętowiec, rytel pospolity, trzpienniki, wiele gatunków kózkowatych.

Podziały owadów na szkodniki różnych gatunków drzew oraz w zależności od wieku atakowanych przez nie drzewostanów lub w zależności od atakowanej części drzewa są praktyczne. Podział szkodników na grupy ważności jest często wykorzystywany przez służby ochrony lasu gdyż różnicuje on szkodniki zależnie od stopnia zagrożenia przez nie drzew i drzewostanów.

Do szkodników o znaczeniu pierwszorzędowym należą m. in. groźne szkodniki pierwotne jak: strzygonia choinówka, brudnica mniszka, barczatka sosnówka i masowo rozmnażające się szkodniki wtórne np. kornik drukarz. Szkodniki drugorzędne to te które mogą powodować znaczne zmiany w drzewostanach ale ich gradacje mają zwykle charakter lokalny np. osnują czerwonogłowa, większ szkodni wtórnych.

Szkodniki nękające - zalicza się do nich fitofagi których żer systematycznie utrudnia rozwój i wzrost drzew ale nie prowadzi do ich zamierania . Należy tu wiele szkodników młodników sosnowych: skośnik tuzinek, zwójka sosnóweczka, rozwałek korowiec a także te których stosunkowo silne gradacje w drzewostanach liściastych ciągną się przez wiele lat np. zwójka zieloneczka.

2. Szkodniki nasion (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

Żerują w zasadzie larwy a postacie dorosłe tylko w okresie wygryzania się z miejsc gdzie przechodziły rozwój. Obecność larw wewnątrz nasion owoców i szyszek jest sygnalizowana deformacją nasion ( plemeliówka świerkowa) , wyrzucaniem na zewnątrz kału który u gąsiennic jest złączony przędzą ( owocówka żołędzióweczka), ( omacnica szyszkówka) , wyciekami żywicy ( smolik szyszkowiec , stukacz szyszkowiec ) uszkodzone nasiona nie nadają się do wysiewu. Szkodniki te powodują zmniejszenie ilości obniżenie czystości oraz jakości nasion, a także mogą ułatwiać infekcję grzybom w przechowywanych zapasach nasion. Największe szkody wyrządzane są przez owady w latach małego urodzaju nasion. Większość szkodników nasion charakteryzuje zdolność przelegiwania jednego ze stadiów rozwojowych co pozwala na przeżycie nieodpowiednich warunków atmosferycznych w danym roku oraz na przetrwanie do roku obfitującego w nasiona. Najważniejszymi i najczęściej spotykanymi są: słonik żołędziowiec, smolik szyszkowiec. Stadium szkodliwym jest larwa a postacie dorosłe bądź nie pobierają pokarmu bądź prowadzą żer uzupełniający na liściach, zawiązkach owoców, kwiatostanach i rozwijających się szyszkach. Szkodniki nasion z reguły są owadami lubiącymi światło i stąd najliczniej występują na drzewach samotnie stojących, wyższych, na nasłonecznionych częściach korony. Niekiedy w poważnym stopniu mogą ograniczyć plon nasion i utrudnić produkcję szkółkarską. Szczególnie duże straty wyrządzają na drzewach o wieloletnim cyklu nasiennym jak dąb i buk a także na modrzewiu, świerku i jodle.

Szkodniki nasion drzew iglastych

Św: kołatek szyszkowiec, piśmica szyszkóweczka , szyszeń pospolity, plemeliówka świerkowa, znamionek świerkowiec,

Jd - Sieciowica szyszkóweczka, chyłka jodłowa, reseliella jodłowa.

So smolik szyszkowiec, kołatek szyszkowiec, szyszeń sosnowy

Md - śmietka modrzewiowa,

Szkodniki nasion drzew liściastych . słonik żołędziowiec, słonik orzechowiec, owocówka żołędziówka,

ŚRODKI ZAPOBIEGAWCZE polegają na właściwym pozyskiwaniu i przechowywaniu nasion. Wszystkie nasiona przeznaczone do wysiewu winny być poddane próbie czystości przez wyspecjalizowane placówki nasiennictwa leśnego. Kontroli szkodników nasion podlegają plantacje i drzewostany nasienne. Kontrolę szyszek przeprowadza się w końcu czerwca i w końcu sierpnia , nasion dębu i buka na przełomie września i października, nasion innych dwa tygodnie przed zbiorem. Zbioru nasion dokonuje się z drzew próbnych ( szyszki) lub spod drzew próbnych ( żołędzie i bukwie) . Następnie ustala się procent szyszek, owoców lub nasion uszkodzonych przez owady i na tej podstawie podejmowana jest decyzja o przeprowadzeniu lub zaniechaniu zbioru. Zwalczanie szkodników nasion metodą fizyko- mechaniczną polega na zbiorze i paleniu przedwcześnie opadłych żołędzi i bukwi lub szyszek oraz zatapiani zebranych żołędzi. Do zwalczania chemicznego które jest obecnie stosowane używa się insektycydów systemicznych. Opryskuje się drzewa w czasie zawiązywania się szyszek . Istnieje też możliwość wprowadzanie insektycydów do pni drzew nasiennych wyjątkowo cennych.

Słoniki zwalcza się preparatami kontaktowymi w czasie żeru uzupełniającego i składania jaj a smolika szyszkowca przez traktowanie pni drzew do wys .2 m w okresie wędrówek chrząszc po pniach drzew na wiosnę i na jesieni.

3. Szkodniki szkółek (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

Młode rośliny drzewiaste są wrażliwe na ogryzanie podziemnych i nadziemnych części nawet małe uszkodzenie powoduje ich usychanie . Część szkodników, zwłaszcza spośród szkodników kiełkujących nasion i szkodników systemów korzeniowych wyrządzają szkody fakultatywnie odżywiając się martwymi częściami organicznymi a przestawiając się na karmę roślinną w okresie suszy. Szkodniki systemów korzeniowych będące polifagami nie wykazują na ogół wrażliwości na substancje zapachowe roślin, lecz kierują się w ich stronę orientując się wzrostem stężenia CO₂ w pobliżu korzeni. W związku z ograniczoną powierzchnią szkółek szkodliwe owady wschodów i siewek mimo że lokalnie mogą pojawiać się masowo nie występują w formie gradacji i nie podlegają w swym środowisku skutecznym mechanizmom regulacyjnym. Szkodniki szkółek leśnych można podzielić na grupy w zależności od stopnia wierności wobec roślin uprawiany na szkółkach i od miejsca żerowania.

W zależności od wierności :

przygodne- należą gatunki roślinożerne których głównym pokarmem mogą być martwe szczątki roślin ( larwy koziułkowatych, niektórych sprężykowatych lub drobne bezkręgowce - turkuć podjadek, dzier włochaty, larwy niektórych sprężykowatych.). okolicznościowe- fitofagi wielożerne okresowo żerujące na siewkach choć z reguły na innych roślinach ( gąsiennice rolnic, zwójka siewkóweczka) wyspecjalizowane - dendrofilne gatunki leśne o skłonności do występowanie inwazyjnego i gradacyjnego (ryjkowcowat i żukowate) Stanowią one w szkółkach, młodych uprawach największe zagrożenie

W zależności od miejsca żerowania : szkodniki kiełkujących nasion i wschod dzier włochaty, niestrudel lśniący, mżygłodek, omrzel piaskowy

systemów korzeniowych- pędraki chrabąszcza majowego i kasztanowca, wałkarza lipczyka, guniaka czerwczyka , a także turkuć podjadek i drutowce. nadziemnych i podziemnych częściach drzewek - rolnica zbożówkak, rolnica szkółkówka, koziułka.

nadziemnych części siewek- sieciech niegłębek , zmniennik brudny, zmiennik leszczynowiec, szeliniak sosnowiec , szeliniak śweierkowiec- uszkadzają igły lub korę na strzałkach.

Wstępne zabezpieczanie szkółek przed szkodliwymi owadami składa się z dwóch etapów z których pierwszy dotyczy wyboru miejsca pod szkółkę drugi aktywnych zabiegów ochroniarskich: unikanie miejsc narażonych na masowe występowanie owadów lub w ich sąsiedztwie; szkółki zakładać należy z dala od drzew górujących gdzie kierują swój lot godowy chrabąszcze, unikać zarośli dęba i buka - miejsce żerowania dorosłych chrabąszczy. Przeprowadzenie kontroli zapędraczenia gleby w razie potrzeby dezynsekcja. Okopanie szkółki rowkiem chwytnym bądź izolacyjnym ( przed szeliniakiem, zmiennikiem i sieciechem). Traktowanie nasion przed wysiewem prepratami kontaktowymi.

Zapobieganie i zwalczanie. W celu zapobieżenia występowania szkodników, glebę w szkółce należy utrzymać w stanie uprawionym i prowadzić walkę z chwastami także w otoczeniu. Po wyjęciu sadzonek stosować głęboką orkę , nie zostawiać resztek roślinnych na powierzchni szkółki a wschody przykrywać kratami lub gałęziami a nie mchem. Skutecznymi zabiegami jest wapnowanie i kompostowanie. Stosowanie pułapek na drutowce, omrzela piaskowego, rolnice, koziułkowate i turkucia. Obecnie szerokie zastosowanie ma chemiczne zwalczanie szkodników szkółek.

4. Szkodniki upraw sosnowych (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

Ze względu na atrakcyjność upraw ze względu na ich nasłonecznienie zmienność ekoligiczną środowiska i mikroklimat w uprawach występują wszystkie szkodniki szkółek, bardzo liczne są szkodniki strzałek , pędów , pączków i igieł. Najważniejszą okolicznością sprzyjającą w występowaniu fitofagów w uprawach jest nagromadzenie łatwo dostępnego i wysokowartościowego pokarmu jakim są różne organy młodych drzewek a szczególnie pączki i łyko. Skutki żeru to całkowity wypad drzew lub deform koron.

Szkodniki systemów korzeniowych W uprawach występują wszystkie szkodniki systemów korzeniowych siewek ze szkółek. Liczba ich zmniejsza się w uprawach wraz ze wzrostem sadzonek . Jedynie pędraki chrabąszczy i guniaka są najdłużej głównymi szkodnikami . Na wydmach rolę tą pełni najdłużej wałkarz lipczyk. W starszych uprawach na grubych korzeniach sosnowych żerować mogą larwy choinka szarego . Największe szkody w uprawach sosnowych wyrządzają jednak pędraki , szczególnie na nieużytkach i gruntach porolnych.

Szkodniki igieł . Są nimi głównie ryjkowcowate( choinek szary, zmienniki, krótkostopka oraz stonkowate ,snuja sadzonkowa) , igły są też niszczone przez owady których szkodliwość wynika głównie przez niszczenia przez nie innych organów drzew - pączków ( skośnik tuzinek, zwójka sosnóweczka) , łyka i miazgi na strzałkach. ( sieciech niegłębek) , lub koncentruje się głównie w młodnikach, średnio wiekowych i starszych drzewostanach ( boreczniki) . Defoliację w uprawach są rzadkie, żer stonkowatych i ryjkowcowatych ogranicza się jedynie do ogryzania brzegów igieł co prowadzi do brunatniena i pokrywania kroplami żywicy części pozostałych na drzewach. Czasem w starszych uprawach owady takie jak krótkostopka i igłówka sosnowa przyczyniają się do masowego opadania igieł, ponie larwy niszc nsdę igie

Szkodniki pączków i pędów. Owady żerujące w pączkach i pędach a więc zwójki ( pędówka sosnóweczka, odrośleczka , żywiczaneczka)i skośnik tuzinek należą do najgroźniejszych szkodników upraw sosnowych powyżej 5 lat i młódników do 15 lat choć zwójka pędówka atakuje już 2-3 letnie drzewka. Żerowanie prowadzi do zahamowania wzrostu i deformacji koron i strzałek. Największe nasilenie ma miejsce w rejonach silnego oddziaływania przemysłu i na ubogich glebach. Sosna charakteryzuje się silnymi wyciekami żywicy z pączków i igieł ( są bardziej odporne na żer) . Decydującym wpływem na odporność jest zawartość składników pokarmowych w glebie oraz wybitna światło i ciepłolubność zwójek . Z tego też względu uprawy samosiewu są mniej narażone na zwójki niż uprawy z sadzenia.

Szkodniki strzałek . Chrząszcze które na strzałkach i pędach bocznych zdrowych drzew prowadzą żeru uzupełniający lub regeneracyjny ( szeliniaki i zakorki) oraz te które zasiedlają tylko drzewka osłabione i przechodzą na nich rozwój będąc szkodnikami wtórnymi ( smolik znaczony) Zabezpieczanie upraw. Ograniczenie powierzchni upraw i ich izolacja od innych upraw sosnowych w podobnym wieku. Uprawy o silnym zwarciu, zróżnicowanym i dopasowanym do siedliska składzie gatunkowym. Ze względu na smolika znaczonego należy stosować silny materiał sadzeniowy i prawidłowoą technikę sadzenia. Ważne jest korowanie pniaków na zrębach- walka przeciw szeliniakowi i zakorkowi. Uprawy w momencie zakładania otoczyć rowkiem chwytnym przeciw szelliniakom. Dezynsekcja gleby w sąsiedz sadzonek w celu zwal pędraków.

5. Szkodniki średniowiekowych i starszych drzewostanów sosnowych

Dynamika liczebności większości szkodników aparatu asymilacyjnego So pozostaje w bezpośrednim związku z warunkami środowiskowymi i składem gatunkowym d-stanów. Gradacje występują w skrajnych dla So warunkach ekologicznych w zdegradowanych Bs i Bśw , gdzie w d-stanach mnonolitycznych z ubogim runem. Ogniska gradacyjne tworzą się w miejscach skrajnego ubóstwa biocenoz ( grabienie ściółki, wypas bydła, pożary , niszczenie mrowisk, rolnicze użytkowanie gleby leśnych itp. ). W takich warunkach powstają w sposób ogniskowy gradacje strzygonii choinówki, barczatki sosnówki, poprocha cetyniaka , boreczników, i brudnicy mniszki. Większe gradacje występują tam gdzie na obszarach z pokrywą gleb piaszczystych pochodzenia lodowcowego tzw. sandrach. Szkodniki wtórne w średniowiekowch i starszych d-stanów So z reguły nie mają wyraźnie zaznaczonego stałego obszaru występowania a ich obszary obejmują tereny gradacyjne pierwotnych szkodników oraz d-stany które z różnych przyczyn zostały osłabione.

Szkodniki pierwotne aparatu asymilacyjnego: strzygonia choinówka , brudnica mniszka, barczatka sosnówka, poproch cetyniak, zawisak borowiec, osnuja gwiaździsta, borecznik sosnowiec.

Szkodniki floemu i ksylemu . Szkodniki żerujące na pniach w łyku, miazdze i drewnie należą do wtórnych szkodników atakujących osłabione drzewa. Najważniejsze to; cetyniec większy, przypłaszczek granatek, żerdzianka sosnówka. Cetyniec większy, mniejszy, tycz cieśla smoliki należą do grupy tzw. wiosennych producentów posuszu co oznacza że drzewa są zasiedlane przez te gatunki wczesną wiosną, a objawy są widoczne w lecie. Przypłaszeczek granatek żerdzianka , smolik, wraz z drugim pokoleniem kornika sześciozębnego, kornikiem ostrozębnym to jesienni producenci posuszu . Zasiedlają w lecie objawy żeru jesienią. Drwalnik paskowany wykarczak sosnowiec , smolik drągowinowiec i sosnowiec.

Kontrola i prognozow występ foliofagów może być przeprowadzona w różnych stadiach rozwojowych i porach roku.

1) W okresie spoczynku zimowego 2) w okresie przejścia ze ściółki w koronę 3) w okresie rójki 4) w stadium jaja 5) w okresie wyjścia gąsiennic 6) w okresie żerów gąsiennic 7) w okresie przepoczwarczania się gatunków przepoczwarczający się w koronach drzew.

KONTROLA I PROGNOZOWANIE KAMBIO I KSYLOFAGÓW.

Wyróżniamy kontrolę normalną i specjalną występowania szkodników wtórnych, Kontrole te są nastawione na ustalenie liczebności trzech gatunków: cetyniec większy, przypłaszczek granatek, żerdzianka sosnówka.

Kontrola normalna wykonywana jest w połowie marca, połowie czerwca i połowie września obejmując drzewostany potencjalnie zagrożone. Obchód i rejestrowanie szkody .Dowodem obecności tych szkodników jest wydzielanie się posuszu .Powstają szkice zagrożenia drzewostanów na mapie.Szkice te są podstawwą planowania akcji zwalczania szkodników wtórnych za pomocą drzew pułapkowych i usuwania drzew zasiedlonych..

Na cetyńca większego pułapki kontrolne ,a także do zwalczania wykłada się od XII do połowy lutegoW drz-ach słabo zagrożonych wykładamy 1 pułapke na 5-10 ha, w silnie zagr. 3-5 na 1ha. W wyniku stałych obserwacji ustala się datę zasiedlania pułapek ,intensywność zasiedlenia , rozwój szkodnika. Czynności kontrolne są dokonywane 4-5 krotnie ,od początku wgryzania się cetyńca pod korę ąz do czasu okorowania pułapki (ok.5-25 maj)

Dla drwalnika paskowanegonie wykłada się drzew pułapkowych, gdyż zasiedla on wszelki materiał drzewny. Kontrolą obejmuje się surowiec drzewny pozostawiony w lesie lub na składnicach, wywroty, złomy ,drewno opałowe , świeże pniaki wyrobione dr. Okorowane. Kontrolę rozpoczyna się po zejściu pokrywy śnieżnej i prowadzi obserwację co 3 dni do połowy lata, a w czasie rójki i ładnej pogody codziennie. O obecności drwalnika świadczą wysypujące się małe białe trocinkiz małych okrągłych otworów. Glebę bada się na występowanie drwalnika prowadzi się od 1 X do wystąpienia mrozów i śniegu. Dokonuje się tego w miejscuzgromadzenia drewna i surowca drzewnego. Kontrola polega na zebraniu do woreczka na każde 50-100m² próbki gleby do 10 cm gleby i określeniu liczby występujących tam drwalników.

Dla przypłaszczka granatka i żerdzianki sosnówki kontrolę prowadzi się w czasie bieżącej kontroli sanitarnej drz-ów na podstawie obserwacji drzew zasiedlonych. Można też obserwować ich rozwój na pułapkach wykładanych od końca maja w drz-ach przez nie zagrożonych w ilości 2szt. na 1ha lub 1szt na 100mb. Ściany lasu .Pierwszą serię pułapek wykłada się w początku maja i koruje w końcu VI, II serię wykłada się w połowie czerwca, koruje pod koniec VIII. Czasem wykłada się pułapki III seriiw lipcu i koruje po 6 tyg. DLA żerdzianki I serie pułapek wykłada się tak jak dla przypłaszczka w liczbie 6szt na1haw młodszych drz-ach, w starszych 2szt na 1ha. Są to drzewa nie okrzesane .Korowanie i okrzesanie do 10 VIII. Podstawową metodą zwalczania tych szkodników jest usuwanie drzew zasiedlonych i wywiezienie ich z lasu. Kontrole specjalne przy użyciu kontrolnych drzew pułapkowych (C, P, Ż ),które służą też do zwalczania tych szkodników. Na tych drzewach w wyniku stałych obserwacji ustala się datę zasiedlenia pułapek przez cetyńce intensywność zasiedlania przebieg rozwoju szkodnika. Inne metody to obliczanie opadłej cetyny czy badanie gleby dla drwalnika paskowanego

Zwalczanie foliofagów : środki chemiczne o działaniu kontaktowym przez opylanie, opryskiwanie zamgławianie.

Zwalczanie kambio-ksylofagów : za pomocą pułapek oraz ścinanie i korowanie drzew trocinkowych , drzew opanowanych. Metodą uzupełniająca na cetyńca może być zbiór opadłej cetyny drzewa pułapkowe na cetyńca lub usuwanie drzew trocinkowych, usuwanie drzew zasiedlonych przez przypłaszczka- larwy młodociane lub larwy wyrośnięte. Spośród szkodników So jedynie drwalnik paskowany jest w okresie rójek zwalczany pułapkami feromonowymi.

6. Szkodniki pierwotne świerka (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

Szkodniki pierwotne Św - najgroźniejszym szkodnikie Św jest brudnica mniszka. W Sudetach duże szkody spowodowała wskaźnica modrzewianeczka. Chroniczny charakter mają też gradacje osnui świerkowej i zawodnicy świerkowej którym towarzyszą inne rośliniarki. Innymi szkodnikami pierwotnymi są też zwójki oraz mszyce i czerwce wysysające igły oraz uszkadzające pędy i pączki. Najbogatszy kompleks fitofagów występuje w górach a najuboższy w świerczynach nizinnych i mieszanych z udziałem Św poza jego naturalnym zasięgiem. Świerczyny górskie odrózniają się od nizinnych obecnością szeregu gatunków owadów ograniczonych tylko do tej strefy fizjograficznej. Np. na uprawach kluk czarny, na igłach rodzaj opaślica, zawodnica i osnujka. Największe wahania liczebności są w monolitach Św na Lm w reglu dolnym ,w płn- wsch części Polski i tam gdzie znajduje się poza granicami jego naturalnego zasięgu ( tam się szybciej starzeje , łatwo podlega chorobom grzybowym, jest wrażliwy na wiatr i zmiany poziomu wody gruntowej).

Kontrola i prognozowanie foliofagów: brudnica mniszka- zasadniczą metodą jest obserwacja lotu motyli-robi się to w d-st powyżej 20 lat , w lipcu i sierpniu, we wczesnych godzinach rannych-liczy się motyle siedzące na drzewach kontrolnych do 3 m. Na nizinach wyznacza się 3 grupy takich drzew na 20 ha, na wyżynach 1 grupę na 10 ha. Stosuje się również pułapki feromonowe LYMODOR-jedną na 50-100 ha lasu. Kontrola obłożenia pni drzew jajami przeprowadza się na pocz. października w d-st, gdzie letnia kontrola wykazała zwiększoną obecność motyli, na całej długości strzały w d-st świerkowych(po ścięciu drzewa), . Nie stosuje się lepowania jako czynności kontrolnej jak to miało miejsce w d-st. So . W pracach prognostycznych uwzględnia się większą wrażliwość drzewostanów Św ( mniejsze o 25% liczby ostrzegawcze i krytyczne) . Podstawową metodą kontroli osnui świerkowej są jesienne poszukiwania owadów pod ściółką. Kontrolę zawodnicy świerkowej w uprawach i młodnikach ustala się w procencie uszkodzonych tegorocznych igieł na pędach drzew próbnych.

7. Szkodniki wtórne świerka (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

najgroźniejszym szkodnikiem jest kornik drukarz( wykazuje dużą plastyczność ekologiczną objawiającą się szybką reakcją rozrodu w korzystnych warunkach atmosferycznych i przy dostępności pokarmu. Podobną dynamikę liczebności wykazuje kornik zrosłozębny ( w północno - wsch. Polsce).

Inne korniki jak drukarczyk , czterooczak świerkowiec, rytownik pospolity, i ostrozębny, bruzdkowiec wschodni i zachodni , wgryzoń świerkowiec, bielojad olbrzymi stanowią element towarzyszący tym dwum gatunkom. Z innych szkodników wtórnych: ściga lśniąca, matowa , żerdzianka krawiec i smolik harcyński. Gatunki które nie wykazują tendencji gradacyjnych : kurtek mniejszy, żerdzianka szewc, kwietniczek czterokropkowy, smolik świerkowiec . szkodniki techniczne - dość ważne z gospodarczego punktu widzenia są: drwalnik paskowany, rytel pospolity, głaszczyn brodaty oraz trzpienniki.

Kontrola występowania kambio i ksylofagów. Kornik drukarz - pułapki ferromonowe i drzewa pułapkowe. Kornik zrosłozębny wyjątkowo zasiedla drzewa ścięte i stąd jego obserwacja nie jest miarodajna dla prognozy występowania.

Zwalczanie metody chemiczne , pułapki i drzewa trocinkowe, usuwanie drzew opanowanych.

8. Szkodniki pierwotne jodły (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

gradacjami objęte są d-stany w niższych , izolowanych pasmach górskich, drzewostany na krańcach zasięgu oraz na pd. zboczach Karpat i Sudetów. Również góry Świętokrzyskie. Wyłogówka jedlineczka, wskaźnica jedlineczka, wydrążka czerniejeczka, zrostek jodłowy, obiałka pędówka, obiałka korowa.

9. Szkodniki wtórne jodły (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

najgroźniejszym jest jodłowiec krzywozębny a także smolik jodłowiec. Przyczyną osłabienia mogą być szkodniki piewotne jak też wgryzoń jodłowiec którego zimowiska w zdrowych koronach drzew powodują łuszczenie kory i powstawanie rakowatych zgrubień. Występują też jodłowiec kolcozębny, Woroncowa, bruzdkowiec zachodni. Kózkowate mają małe znaczenie- ściga lśniąca i rębacze ( w szyi korzeniowej ) . Sporadycznie widać tycza cieślę i żerdziankę szewc. Charakterystyczny choć rzadki dla Jd. jest tycz jodłowy. Drewno surowiec jodłowy atakowany silnie w lesie jest przez: drwalnika paskowanego, rytla pospolitego, głaszczyna bordatego, trzpienniki - olbrzyma, jodłowego, kruszana czarnego, husarka świerkowca.

Kontrolowanie i prognoza . Zwójki- prognozowanie opiera się na wstępnej,zasadniczej i uzupełniającej kontroli podlegają im drzewostany jodłowe z udziałem Jd ponad 20% , Wstępna połowa czerwca- ocena wzrokowa . Zasadnicza- w przypadku uszkodzeń silnych i średnich ( ustalenie liczby poczwarek wskaźnicy jedlineczki, jaj wyłogówki jedlinecznki lub zimujących stadiów tych owadów.) Liczebność zimujących w koronach zwójek ustala się w lutym pobierając 1m. wyrzynki gałęzi z drzew kontrolnych. Uzupełniająca - w maju - ustalenie liczby rozwijających się pączków jodły zasiedlonych przez zwójki. Kambio i ksylofagi zasada jak przy innych wtórnych. Jodłowiec krzywozębny niechętnie zasiedla drzewa leżące. Zwalczanie: zwójki - preparaty chemiczne, korniki , smolik jodłowiec i inne gatunki towarzyszące- usuwanie drzew zasiedlonych, trocinkowych, i rzadziej pułapkowych. ,

10. Szkodniki modrzewia (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

W uprawach Md najgroźniejszym szkodnikiem jest żywiczaneczka modrzewiówka i krobik modrzewiowiec. Krobik atakuje też starsze osobniki i jest najbardziej rozpowszechnionym foliofagiem. Innymi typowymi foliofagami są: zawodnice, plendosze, przewężyk modrzewiowiec, kosmaczka modrzewiowa, mszyce. Szkodnikami technicznymi są: drwalnik paskowany i trzpiennik olbrzymi. Okolicznościowo atakują: kornik sześciozębny, cetyniec większy i ściga ćmawa.

11. Szkodniki pierwotne dębu (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

masowo pojawiająca się zwójka zieloneczka, piędzik przedzimek, piędzik siewierak, brudnica nieparka, kuprówka rudnica. Szkody przez nie wyrządzanie objawiają się głównie na obniżeniu przyrostu wysokości i grubości. Są one proporcjonalne do stopnia uszkodzenia korony i przy żerach zupełnych obniżają przyrost masy do około 40% . W d-stanach młodszych szkody są większe. Istotne znaczenie w uprawie Db mogą mieć w szkółkach szkodniki systemów korzeniowych- pędraki chrabąszczy i drutowce. Sadzonki opanowują rolnice a w młodnikach obok foliofagów opiętek zwężony, zrąbień dębowiec, torzyśniad kasztanówka.

12. Szkodniki wtórne dębu (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

Żer foliofagów zakłoca stan fizjologiczny drzew tworząc warunki do występowania szkodników wtórnych- szczególnie ogłodka dębowca, opiętków, kózkowatych: paśnika pałączastego, ścigi dębowej, caponia.

Surowiec drzewny nie wywieziony z lasu przed rójką szkodników technicznych jest szybko zasiedlany przez rytla pospolitego, rozwiertka nieparka, rozwiertka większego i mniejszego , saksesena , wyrynnika dębowca, ścigę dębową , rzemlika plamistego, caponia, opiętka, kapturnika dębowca, drwionka okrętowca zasiedlającego suche drzewa.

Kontrola liczebności szkodników: brudnica nieparka-obserwacja rójki motyli. Kuprówka rudnica- liczenie gniazd zimowych oraz analiza ilościowa gąsienic zwójki zieloneczki- określenie stopnia uszkodzenia koron drzew przez gąsienice. Piędzik- obserwacja w okresie rójki.

Zwalczanie- metodą chemiczną przez zraszanie lub zamgławianie d-stanów insektycydami kontaktowymi w okresie żerowania gąsiennic. Szkodniki wtórne- wywożenie z lasu materiału, wycinanie opanowanych, zabezpieczenie czół kłód przez malowanie lub przecieranie , a odpady spalić.

13. Szkodniki topoli (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

Trzy gatunki topól rodzimych. Osika, białodrzew, topola szara. Najmniej atrakcyjna jest białodrzew . Najchętniej topola balsamiczna. Pośrednio osika. Szkodniki części nadziemnych. Najbardziej rozpowszechnionymi na młodych topolach szkodnikami z tej grupy są rynnice: osinówka i ceglasta, jątrewka należąca do rodziny stonkowatych oraz rośliniarki: płast północni , piłecznica wierzbówka, jotek wierzbowiec i licznie występujące zmienniki. Spośród motyli w matecznikach i plantacjach występują: nastrosz topolowiec, prządka pierśnica, kuprówka rudnica, kuprówka złotnica, nareżnica zdrojówka, białka wierzbówka , mszyce topolowe.

Kambio i ksylofagi do tej grupy należą najgroźniejsze szkodniki młodych topoli: rzemliki :topolowiec i osinowiec , przeziernik osowiec, trociniarka czerwica, opiętek zielony. Krytoryjek olchowiec i zgrzypik twardokrywka występuje najczęściej w plantacjach topolowych w dolinach rzek i mogą tam wyrządzać duże szkody.

14. Szkodniki wiązu (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

Na liściach wiązu żeruje niewiele owadów z których część to polifagi jak brudnica nieparka, kuprówka rudnica , piędziki , naliściaki, a część to związane tylko z wiązem: torebnica wiązowa i mszyca wiązowo porzeczkowa oraz naliśicica wiązowa. Ze względu na mały udział wiązu szkodniki liści są mało znaczące. Bardziej groźne są szkodniki wtórne- ogłodki- które przenoszą holenderską chorobę wiązu: ogłodek wiązowiec, ogłodek wielorzędowy i ogłodek karzełek.

15. Szkodniki olchy (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

Olcha czarna: piędzik przedzimek, prządka pierśnica , brudnica nieparka, kuprówka rudnica, płast północnik i oszynda leszczynówak są to polofagi. Główne szkodniki olchy to hurmak olchowiec i rynnica olchowa. Żerujące w drewnie polifagi: rozwiertek nieparek, rytel pospolity, trociniarka czerwica, torzyśniak kasztanówka. Typowe szkodniki atakujące strzałki i pędy to: krytoryjek olchowiec i przeziernik olchowiec. Niewywieziony surowiec jest deprecjonowany przez drewnożerne polifagi- plamówki. Olsza szara- te same + pędraki chrabąszcza majowego.

16. Szkodniki jesionu (charakterystyka, kontrola, zwalczanie)

Na liściach żeruje szereg polofagów- majka lekarska i jesik pączkowiec. Torzyśniad kasztanówka- fizjologiczno-techniczny. Jeśniak czarny i jesionowiec pstry- szkodniki techniczne. Jesionowce są pospolitymi szkodnikami wtórnymi jesionów a zwalczanie ich to wycinanie drzew opanowanych i usuwanie z lasu lub korowanie i palenie gałęzi.

Gatunki, charakterystyka, biologia, znaczenie gospodarcze:

1. zwójki

RODZINA ZWÓJKOWATE (Tortricidae) - Motyle o rozpiętości skrzydeł 10-27 mm, młodociane stadia przechodzą rozwój najczęściej w zwiniętych liściach. Część gat. żeruje w pędach, owocach i szyszkach lub korze drzew. Wyróżniają się szerokimi prawie prostokątnymi skrzydłami, składającymi się daszkowato. Przednie skrzydła za nasadą rozszerzone zwykle bogato ubarwione, tylne na ogół szare lub brunatne. Czułki krótkie na ogół nitkowate

Gąsienice bez wydatnego owłosienia, z 8 parami odnóży. Dobrze widoczna tarczka grzbietowa pierwszego segmentu. Przepoczwarczenie w delikatnych oprzędach wewn. lub na zewn. rośliny żywicielskiej. Na segmentach odwłoka poczwarek rzędy ostrych kolców. Należy tu 4500 gat. z czego w Polsce ponad 400.

2. smoliki

SMOLIKI - Rójka od IV do VIII, na osłabionych drzewach, kłodach leżących. Szkodniki drzew iglaste, atakują drzewa osłabione, żerują na łyku, kolebki poczwarkowe wgryzają w drewno. Samice najczęściej składają jaja w okolicach sęków. Larwy rozchodzą się gwiaździście. Szkodnik dobijający.

3. ścigi

ŚCIGI (Tetropium) - ścigi roją się w dni pogodne od początku VI do końca VIII, niekiedy w końcu V, a także w początkach IX. Jaja owalne o wymiarach 1.2x0.3 mm składane są pod łuski korowiny drzew osłabionych stojących lub leżących. Na drzewach stojących rozpoczynają składanie jaj od nabiegów korzeniowych i szyi korzeniowej i następnie kierują się w górę strzały. Rozwój embrionalny trwa 2 tygodnie. Larwy posiadają na IX segmencie odwłoka dwa kolce. Larwy wgryzają się do łyka i tam wyżerają nieregularne chodniki. W miarę wzrostu larwy chodnik coraz bardziej narusza korę i powierzchnię drewna. Brzegi chodnika są szorstkie, a wstosunku do powierzchni drewna skośnie ustawione. Chodniki są szczelnie wypełnione zbitą mieszaniną brunatnej mączki, białych trocinek i wiórków. Osiągają szerokość 20 mm i długość ok. 30 cm. Na jesieni larwy wgryzają się owalnym otworem skośnie w górę drewna na głębokość 2-4 cm, po czym w dół, równolegle do włókien - tworzy się w ten sposób hakowata kolebka, w której po odwróceniu się i utworzeniu zatyczki z włókien larwa zimuje. Wiosną następuje tam przepoczwarczenie, a po 2-3 tyg. Postać dorosła opuszcza kolebkę i przez wygryziony w korze, spłaszczony otwór wydostaje się na zewn. rzadziej kolebka poczwarkowa ma postać gniazda wyłożonego wiórkami i znajduje się pomiędzy korą i drewnem. Generacja jest jednoroczna, a zdarza się ,że część chrząszczy kończy rozwój po 3 m-cach i już z początkiem jesieni przystępuje do rójki i składania jaj. Głównymi wrogami ścig są dzięcioły, pasożytnicze gąsienicznikowate i męczelkowate. Ścigi są szeroko rozpowszechnionymi szkodnikami wtórnymi, fizjologicznymi i technicznymi drewna starszych d-stanów świerkowych. Rzadziej obserwuje się szkody w drągowinach. Żerują także na So, Md, czasem na Jd. Są owadami wymagającymi do swego rozwoju wysokiej wilgotności drewna. Dlatego atakują zarówno drzewa o małym stopniu osłabienia jak i pniaki, złomy i wywroty, szczególnie jeśli te znajdują się w strefie ocienienia. Często występują razem z opieńką i kornikiem drukarzem

4. trzpienniki

RODZINA TRZPIENNIKOWATE (Siricidae) - ciało duże, cylindrycznie wydłużone. Głowa osadzona całą szerokością na przedpleczu, czasem osadzona styliskowato. Czułki nitkowate. Samce mniejsze i na ogół inaczej ubarwione niż samice. U samicy na końcu odwłoka krępy kolec i długie pokładełko. Rójka w ciepłe dni lata i wczesnej jesieni. Samce przebywają w konarach drzew, a samice są widoczne na pniach obumierających drzew, pniakach, ściętych nieokorowanych i korowanych drzewach, gdzie składają jaja. Samica składa kilkaset jaj za pomocą pokładełka w drewnie na głęb. ok. 2 cm umieszczając je pomkilka sztuk razem. Larwy białożółte, o trzech parach niedorozwiniętych nóg tułowiowych, z ostrym kolcem na końcu odwłoka. Odżywiają się zawrtością komórek i grzybnią, którą samica wprowadza wraz z jajem do żerowiska. Ponieważ grzybnia może rozmnażać się bez udziału owadów związku tego nie można uznać za symbiozę. Rozwój larw trwa od 1 do 3 lat, a nawet do 6 lat. Przepoczwarczenie następuje w żerowisku. Żerowisko charakteryzują silnie ubite, drobne trocinki zapełniające kolisty w przekroju chodnik larwalny. Do wrogów trzpienników należą pasożyt z rodziny gąsienicznikowatych oraz zgniot trzpiennikowiec. Trzpiennikowate są groźnymi szkodnikami obniżającymi wartość techniczną drewna, przede wszystim iglastego.

5. rozwiertki

ROZWIERTKI - roją się od końca III do V. Większość samic rozmnaża się dzieworodnie. Zasiedlają świeżo ścięty materiał, złomy, wywały, pniaki, a także drzewa stojące, obumierające, ale wilgotne. Żerują głównie na gatunkach liściastych. Ksylofagi, stwierdzono współżycie larw z grzybami, które rozwijają się w chodnikach lęgowych. Grzybnia ta hodowana jest przez owady na specjalnej pożywce w drewnie. Korytarz drabinkowy. Chrząszcze kończą rozwój jesienią, zimują owady doskonałe

6. rodzaj kornik

(Ips)

Owady małe długość ciała 1-9 mm. Ogólną budową ciała najbardziej zbliżone do ryjkowcowatych, a różnią się brakiem wyraźnie wykształconego ryjka i budową goleni. Ciało korników przystosowane jest do przebywania pod korą drzew lub w drewnie, jest najczęściej walcowato wydłużone, rzadko półkoliste, mniej lub bardziej sklepione. Pow. ciała naga lub pokryta szczecinkami, włoskami a także łuseczkami. Barwa ciała brunatna lub czarna, rzadziej pstra (ciemne i jasne łuseczki). Głowa wyciągnięta w szeroki ryjek i zwykle pochylona ku dołowi. Czułki kolankowate zakończone buławką. Pokrywy najczęściej punktowane, u wielu gat. ostro ścięte, na bokach pokryte ząbkami (u samic słabiej wykształcone lub ich brak) spód odwłoka w profilu poziomy z wyraźnie widocznym ścięciem pokryw jest wyraźne. Larwy białe, lekko łukowato zgięte, beznogie, o brunatnej głowie. Przednia część ciała szersza od końcowej. Poczwarki białe z silnie zaznaczonymi skrzydłami pokrywającymi większą część odwłoka zakończonego z boku dwoma małymi wyrostkami. Korniki występują w Polsce wyłącznie na drzewach (gł. iglastych) i na krzewach. Są szkodnikami atakującymi rośliny osłabione. Rójka w zależności od gat. i warunków atm. odbywa się od końca II do końca VII. Cechą wspólną wszystkich gat. jest wgryzanie się owadów pod korę lub w drewno celem złożenia jaj. Wyróżnia się gatunki mono- i poligamiczne. Korniki należą do najbardziej rozpowszechnionych i groźnych szkodników, szybko reagujących na obecność drzew osłabionych, które odnajdują kierując się bodźcami zapachowymi.

7. boreczniki

PODRODZINA BORECZNIKI (Diprioninae) Rodzina Pilarzowate (Tenthredinidae) - krępa budowa ciała. U samców czułki podwójnie grzebykowate. Postacie dorosłe nie pobierają pokarmu. Roją się zwykle 2 razy w roku, na wiosnę i w lecie. Jaja składane na igłach sosny. Tylko nieliczne gatunki składają jaja na igłach świerka. Samica w celu złożenia jaj nacina igły pokładełkiem. Czasem złoża jaj są przykrywane krzepnącą cieczą. Larwy przeważnie z kolorowymi paskami i plamkami. Larwy żerują gromadnie ogryzając igły (nie tworzą oprzędu). Po zakończeniu żeru larwa tworzy oprzęd na gałązkach albo w glebie i przechodzi w stadium eonimfy. Eonimfa charakteryzuje się prawie całkowitym zanikiem nóg odwłokowych, skurczonym ciałem i pozostawaniem w diapauzie do 3 lat. Stadium pronimfy trwa 3-4 dni, po czym następuje ostatnie linienie i pojawia się poczwarka, która po 2-3 tyg. przeobraża się w postać dorosłą. W podrodzinie Boreczniki wyróżnia się kilka rodzajów (Diprion, Neodiprion, Macrodiprion, Microdiprion, Gilpinia), które w Polskiej terminologii noszą tę samą nazwę rodzajową - borecznik.

8. stonkowate

RODZINA STONKOWATE (Chrysomelidae) - bardzo liczna rodzina, z której ponad 500 gat. występuje w Polsce. Małe lub średniej wielkości. Ciało krępe, wypukłe, spód płaski. Barwa ciała często metaliczna. Czułki nitkowate lub piłkowate, krótkie, z reguły nie dochodzą do połowy długości ciała. Od kózkowatych różnią się m.in. zdolnością do układania czułków na dolnej stronie ciała (kózkowate układają je na górnej powierzchni). Chrząszcze są roślinożerne. Larwy z reguły lancetowato wydłużone, o silnie sklepionej górnej stronie ciała i z dobrze wykształconymi odnóżami bocznymi. Są najczęściej jaskrawo ubarwione, pokryte ciemnymi brodawkami i szczecinkami. Larwy niektórych rodzajów sporządzają z odchodów workowaty oprzęd (konchę). Żerują przeważnie na powierzchni liści, łodyg i korzeni, rzadziej w liściach i owocach, nigdy w drewnie. Stonkowate dzielą się na dwie grupy ekologiczne. Do I grupy należą owady, których postacie dorosłe oraz larwy odżywiają się tym samym rodzajem pokarmu w tych samych warunkach środowiskowych (rynnice, jątrewki, hurmak olchowiec). Do II grupy należą te, których larwy przebywają w innym środowisku i odżywiają się z zasady innym pożywieniem niż postacie dorosłe (zmróżki, wątlik sosnowiec).

9. ryjkowcowate

RODZINA RYJKOWCOWATE (Curculionidae) - Najliczniejsza rodzina chrząszczy (ponad 40 000 gat.), w Polsce ok. 780. Małej i średniej wielkości. Głowa mała schowana pod przedpleczem. Przednia część głowy wydłużona w ryjek, czasem krótki, szeroki, czasem cienki i dłuższy od ciała. U wielu gat. ryjek chowany w bruzdę na przedpiersiu. Czułki kolankowato zgięte, 11-członowe, rzadko mniejsza liczba członów. Dymorfizm płciowy słabo widoczny, najczęściej samce mniejsze i o krótszym ryjku. Larwy beznogie krępe, ceowato zgięte białe lub różowawe. Głowa okrągława lub owalna, skośnie ustawona do osi ciała. Zamiast nóg na tułowiu, a wyjątkowo na odwłoku, znajdują się guzikowate zgrubienia służące do pełzania. Wszystkie ryjkowcowate są roślinożerne. Jaja białe, kuliste lub owalne składane do tkanek różnych organów roślin żywych, rzadziej martwego drewna lub na opadłych liściach. Samica składa jaja za pomocą rzekomego pokładełka, często wygryzionej poprzednio jamki. Przepoczwarczenie następuje w miejscu żerowania lub w glebie w specjalnej kolebce poczwarkowej. Rozwój trwa zwykle rok, rzadziej 2 lata, a postacie dorosłe żyją ok. 3 lat. Gatunki szkodliwe żerują wewn. tkanek roślinnych, nieliczne żyjące w glebie żerują na pow. korzeni. Należy tu bardzo wiele groźnych dla lasu roślinożerców, atakujących zdrowe lub osłabione drzewa. Szkodliwa może być postać dorosła lub larwa lub obie te formy. Szkody polegają na uszkadzaniu miazgi, łyka, kory, drewna, liści, pączków, nasion i korzeni.

10. kornikowate

RODZINA KORNIKOWATE (Scolitidae = Ipidae) - Rodzina obejmująca ok. 6000 gat., z których 106 występuje w Polsce. Owady małe długość ciała 1-9 mm. Ogólną budową ciała najbardziej zbliżone do ryjkowcowatych, a różnią się brakiem wyraźnie wykształconego ryjka i budową goleni. Ciało korników przystosowane jest do przebywania pod korą drzew lub w drewnie, jest najczęściej walcowato wydłużone, rzadko półkoliste, mniej lub bardziej sklepione. Pow. ciała naga lub pokryta szczecinkami, włoskami a także łuseczkami. Barwa ciała brunatna lub czarna, rzadziej pstra (ciemne i jasne łuseczki). Głowa wyciągnięta w szeroki ryjek i zwykle pochylona ku dołowi. Czułki kolankowate zakończone buławką. Pokrywy najczęściej punktowane, u wielu gat. ostro ścięte, na bokach pokryte ząbkami (u samic słabiej wykształcone lub ich brak) spód odwłoka może być w profilu poziomy i wówczas ścięcie pokryw jest wyraźne (podrodzina Ipinae), albo jest stromo podcięty do góry i wtedy właściwego ścięcia na pokrywach nie ma (podrodzina Scoytinae). Larwy białe, lekko łukowato zgięte, beznogie, o brunatnej głowie. Przednia część ciała szersza od końcowej. Poczwarki białe z silnie zaznaczonymi skrzydłami pokrywającymi większą część odwłoka zakończonego z boku dwoma małymi wyrostkami. Korniki występują w Polsce wyłącznie na drzewach (gł. iglastych) i na krzewach. Są szkodnikami atakującymi rośliny osłabione. Rójka w zależności od gat. i warunków atm. odbywa się od końca II do końca VII. Cechą wspólną wszystkich gat. jest wgryzanie się owadów pod korę lub w drewno celem złożenia jaj. Wyróżnia się gatunki mono- i poligamiczne. Korniki należą do najbardziej rozpowszechnionych i groźnych szkodników, szybko reagujących na obecność drzew osłabionych, które odnajdują kierując się bodźcami zapachowymi

11. kózkowate

RODZINA KÓZKOWATE (Cerambycidae) - jedna z liczniejszych rodzin (ponad 27 000 gat.), w Polsce ok. 200. Duże i średniej wielkości, rzadko małe, o ciele wydłużonym cylindrycznym lub spłaszczonym, najczęściej mniej lub bardziej owłosionym. Najbardziej charakterystyczną cechą są 11-, rzadziej 12-członowe, szczeciniaste, nitkowate lub paciorkowate czułki, sięgające na ogół poza połowę długości ciała. Głowa osadzona skośnie lub prostopadle do osi ciała. Na bokach przedplecza nierzadko występują kolcce lub wzgórki. Pokrywy długie, bardzo rzadko jak u kurtka, skrócone. Roślinożerne. Ich larwy żyją w tkankach roślin. Na drzewach żerują między korą i drewnem lub w drewnie. Owady dorosłe także odżywiają się fragmentami roślin. Larwy kózkowatych są białawe lub żółtawe, walcowato wydłużone, lekko grzbieto-brzusznie spłaszczone. Przedtułów najszerszy, przedplecze zesklerotyzowane. Na sternitach i tergitach odwłoka znajdują się poduszkowate zgrubienia służące do poruszania się larw w żerowiskach. Wyróżnia się 4 typy larw: 1. Kózki - szerokość głowy większa od jej długości; nogi z nielicznymi wyjątkami występują.

2. Dyląże -szerokość głowy nieznacznie większa od jej długości; nogi wyraźne.

3. Zmorszniki - puszka głowowa szeroka, obie jej części rozdzielone na całej długości; nogi wyraźne. 4. Zgrzypiki- puszka głowowa wydłużona, a jej długość jest większa od szerokości; nóg brak. Kózkowate są groźnymi szkodnikami lasu, atakują drzewa osłabione, rzadziej zdrowe, powodując ich zamieranie i obniżanie wartości technicznej drewna.

Dział C

1. Zasady systematyki owadów.

Systematyka i taksonomia owadów zajmuje się ich klasyfikacją, wykorzystując podobieństwo budowy gat. i innych jednostek systematycznych (taksonów). Podstawową jednostką taksonomiczną jest gat. W biologicznym pojęciu zakłada się , że gat. Składają się z populacji , których istota polega na wewnętrznej łączności genetycznej. Łączność tą zapewnia ukształtowany program genetyczny, którym obdarzone są wszystkie osobniki gat. At. Stanowi zamkniętą pulę genetyczną .Utrwalenie właściwości (indywidualności) gat. Zależy od wielu cech: -stosunek płci, -troska o potomstwo, -możliwość tworzenia różnorodnych skupień, -dojrzewanie płciowe, -wspólny rytm życiowy. W taksonomii najwyżej ceni się cechy morfologiczne, gdyż są one najłatwiejsze do opisania i identyfikacji. Istnieją też różnice w innych cechach (fizjologicznych, cytologicznych, bio-chem.) które nierzadko przy rozpoznaniu wyprzedzają cechy morfologiczne. Dalszą cechą gat. jest występowanie form wewnątrzgatunkowych takich jak: -podgatunek (zbiór fenotypowo podobnych populacji gat., które zamieszkują część zasięgu geograficznego i różnią się taksonomicznie od innych populacji tego gat.) -ekotyp (rasa ekologiczna powstająca w wyniku przystosowania się do swoistych warunków środowiska). Wykaz nazw taksonów od najwyższej: gromada, podgromada, oddział, nadrząd, rząd, podrząd, nadrodzina, rodzina, podrodzina, plemię, rodzaj, podrodzaj, gat., podgat, .

2. Segmentacja ciała.

Segmentacja ciała owadów rozpoczyna się w czasie rozwoju zarodkowego serią poprzecznych podziałów paska zarodkowego tworzy się wówczas 21 segmentów z których pierwszy (głowowy) nosi nazwę AKRON`u a ostatni TELSON`u. Na pozostałych19-u segmentach widoczne są wzgórki będące zawiązkami kończyn. W dalszym przebiegu rozwoju zarodkowego zaczyna się różnicowanie ciała. Najpierw następuje uwydatnienie się przysadek tułowiowych i głowowych, zanik przysadek odwłokowych ( z wyjątkiem cerci), później ciało dzieli się na 3 oddziały -głowę tułów i odwłok. Kolejność rozczłonkowania się poszczególnych oddziałów ciała i pojawienia się odnóży u różnych grup systematycznych owadów może przebiegać nieco odmiennie. Wyróżnia się w związku z tym 3 stadia rozwojowe zarodka: -protpopdialne (gdy zarodki kończyn występują na głowie i tułowiu a odwłok jest nie członowany) oligopodialne (gdy także odwłok jest członowany) polipodialne (gdy całe ciało jest członowane a na każdym segmencie (z wyjątkiem pierwszego i ostatniego) powstaje para zawiązków kończyn.

3. Budowa skóry, jej skład chemiczny.

Skóra owadów okrywa ich segmentowane ciało izolując a jednocześnie łącząc poprzez receptory systemu nerwowego organy wewnętrzne ze środowiskiem. Charakterystyczną cechą skóry jest jej wielowarstwowość. Wyróżnia się dwie warstwy: wewnętrzną (naskórek) i zewnętrzną (oskórek). Ponadto w skład skóry wchodzi bardzo cienka błona podstawowa położona pod oskórkiem będąca w zasadzie jego częścią. Naskórek jest żywym składnikiem skóry, zbudowany jest z jednej warstwy sześciennych lub cylindrycznych komórek których granice zanikają u owadów dorosłych. Oskórek składa się z dwu warstw: wewnętrznej (protikula) -stosunkowo grubej, zawierającej chitynę, dwie podwarstwy (endokutikula -wewnętrzna) i (exokutikula -zewnętrzna) powierzchniowej (epikutikula) nie wykazującej obecności chityny. Oskórek zawdzięcza swą twardość procesom sklerotyzacji zachodzącym w exokutikuli, gdzie tworzy się sklerotyna, a swą elastyczność obecności chityny. W oskórku owadów udział chityny waha się od 14 do 60%i na ogół nie jest mniejszy od 30`u, białek jest od 34,4 - 93,7%, woda 9.5-79%. Oskórek powierzchniowy jest pozbawiony chityny i przypuszczalnie jest produktem działania gruczołów skóry.

Wytworami skóry są: 1.wyrostki nieruchome wytworzone z fałdów skóry w formie rogów(rohatyniec), grzebieni (kózkowate ) 2. włosy ruchome -na ogół jednokomórkowe wyrostki wytwarzane przez komórki naskórka. 3.łuski (motyle, komary) 4. gruczoły (wonne, odstraszające, woskowe, żywiczne, smarowe...)

4. Głowa.

Głowa owadów skupia różne narządy zmysłów i narządy służące do przyjmowania pokarmu. Powstaje ze zrośnięcia się 6 segmentów zarodkowych (akron, segment czułkowy, wstawkowy, żuwaczkowy, żuchwowy, dolnowargowy).Pierwotnie połączenia między tymi segmentami zanikają zupełnie, z wyjątkiem szwu między segmentem żuchwowym a dolnowargowym. Głowa ma kształt puszki o różnych kształtach (kulista, gruszkowata,..) W stosunku do osi ciała może być ustawiona w 3 położeniach: równoległe ,prostopadłe, skośnotylne. Jest z reguły najmniejszym oddziałem ciała(z wyjątkiem np.: mrówek) Topografię głowy wyznacza położenie oczu, czułków, narządów gębowych oraz szwów. Oczy znajdują się zwykle na bocznej stronie głowy. Na górnej stronie głowy znajduje się para czułków. Czułki są organem: zmysłu, węchu i dotyku. Wyróżnia się różne typy czułków: szczeciniaste, nitkowate, perełkowate, jedno lub dwustronnie piłkowane, grzebykowate, szczotkowate, wrzecionowate,... Narządy gębowe otaczają otwór gębowy. Typy narządów gębowych: gryzący, liżąco - gryzący, ssący, kłująco - ssący, liżąco ssący. Na głowie znajdują się także narządy wzroku. Są to parzyste oczy złożone umieszczone na bocznej stronie głowy, oraz przyoczka występujące na ciemieniu 1-3 (4).

5. Tułów, nogi, skrzydła.

Tułów zbudowany jest z 3 segmentów (przed-, śród-, zatułowia). Między tymi segmentami znajdują się połączenia stawowe o wtórnym charakterze zapewniające ruchliwość segmentów względem siebie. U wszystkich prawie owadów tułów ma wyraźną granicę z odwłokiem (oprócz niektórych owadziarek i żądłówek). Na tułowiu zlokalizowane są narządy ruchu -nogi i skrzydła. Na brzusznej stronie każdego segmentu tułowia występuje jedna para nóg. Nogi umieszczone są między sternitami i płytkami bocznymi. Skrzydła umieszczone są na grzbietowej stronie 2 i 3-go segmentu między płytkami bocznymi i tergitami. Typy nóg: bieżne, skoczne, pływne, grzebne, chwytne, czepne. Budowa nogi: biodro połączone z tułowiem krętarz, udo, goleń, stopa(pazurki i podeszwa).Skrzydła są boczna płaską zeskleretyzowaną wypukliną ściany ciała przytwierdzoną ruchomo za pomocą błon i płytek stawowych. U typowych latających owadów(motyle, muchówki) formowanie skrzydła dokonuje się w momencie pojawienia się postaci dorosłej. Skrzydła pokryte są żyłkami, kształt i struktura są charakterystyczne dla poszczególnych rzędów owadów

6. Budowa i funkcjonowanie oczu.

Narządami wzroku są: oczy pojedyncze = przyoczka {ich unerwienie prowadzi do środkowej części mózgu} oraz parzyste oczy złożone (zasadniczy organ wzroku, ich unerwienie prowadzi do płatów wzrokowych) złożone z ogromnej liczby (100-28tys.) ommatidiów (elementarnych oczek działających niezależnie od siebie) każde z nich składa się z: aparatu dioptrycznego, stożka krystalicznego, aparatu receptorycznego, aparatu izolacji pigmentowej. Jest otoczone wianuszkiem pigmentu przez co odbiera tylko część obrazu których suma widoczna jest na siatkówce -co daje duże pole widzenia. U owadów występują dwa typy oczu złożonych: apozycyjny(dzienne) superpozycyjny (nocne), dwa rodzaje przyoczek: grzbietowe(błonkówki, ważki, jętki) i boczne (larwy owadów o przeobrażeniu zupełnym).

7. Budowa i funkcjonowanie układu nerwowego.

Elementarnymi jednostkami układu są neurony (kom. nerwowa). Neuron składa się z jądra, rozgałęziających się wypustek plazmatycznych: aksonów (-przewodzących bodźce) i dendrytów (pełniących rolę kontaktu z innymi neuronami i stanowiących zakończenie aksonów). Przewodzenie bodźców jest procesem elektrochem. Neurony najczęściej nie występują pojedynczo lecz łączą się ze sobą tworząc zwoje nerwowe symetrycznie rozmieszczone wzdłuż osi ciała. W związku tym wyróżnia się 3 układy nerwowe:1.Centralny układ nerwowy (zwój nadprzełykowy = mózg, łańcuch brzuszny) W każdym segmencie ciała kom. nerwowe są skupione w parzystych ganglionach połączonych między sobą podłużnymi i poprzecznymi pniami nerwowymi. Mózg położony nad przełykiem zbudowany z 3par zwojów głównych jest najbardziej złożonym odcinkiem układu nerwowego i stanowi główny ośrodek koordynacyjny czynnej działalności owadów.2.Obwodowy układ nerwowy składa się z nerwów odchodzących od centralnego układu nerwowego oraz ich rozgałęzień. Nerwy odbiegające od mózgu obsługują :oczy, przyoczka, czułki. Nerwy odchodzące od węzła podprzełykowego unerwiają części gębowe( z wyjątkiem górnej wargi), gruczoły ślinowe. Nerwy odbiegające od zwojów tułowiowych powodują ruchy odnóży i skrzydeł.Nerwy połączone ze zwojami odwłokowymi koordynują m.in. pracę narządów rozrodczych.

8. Budowa i funkcjonowanie układu krwionośnego.

U owadów typu otwartego słabo rozwinięty. Centralnym organem układu krwionośnego jest serce położone na grzbietowej stronie odwłoka w tzw. osierdziu. Serce ma postać pulsującej cewki przegrodzonej zastawkami na kilka komór i wyposażonej w otwory zwane ostiami. Przednia komora serca jest wydłużona w cienką aortę biegnącą przez tułów i doprowadzającą krew do głowy. Aorta nie posiada ostiów. Tylna komora serca jest ślepo zakończona. Skurcz komór następuje od tyłu do przodu na skutek czego krew jest wypchnięta z serca. Są 3 zatoki jamy ciała oddzielone przeponami: okołosercowa, przewodu pokarmowego, narządów rozrodczych (okołotrzewiowa, okołonerwowa -pnia nerwowego). Między sercem a przewodem pokarmowym znajduje się przepona grzbietowa, między przewodem pokarmowym a układem nerwowym przepona brzuszna. W przeponach znajdują się liczne otwory którymi pod wpływem ruchu przepon krew przedostaje się z powrotem do osierdzia, skąd przez ostia do serca. Poza tym u podstawy i wewnątrz różnych przysadek ciała(czułki, nogi, skrzydła) znajdują się lokalne narządy pulsujące

9. Budowa i funkcjonowanie układu rozrodczego.

Elementy: gruczoł rozrodczy {produkcja plemników u samców i jaj u samic} gonodukty {przewody wyprowadzające kom. rozrodcze na zewnątrz}-elementy te są parzyste a w odwłoku umieszczone są symetrycznie po obu stronach przewodu pokarmowego. U samic prócz tego są jeszcze wydłużone rureczki jajnikowe tworząc parzyste jajniki produkujące jaja. Wyróżniamy 3 typy rureczek jajnikowych: -panoistyczny, -politroficzny, -telotroficzny. Z rurek jajnikowych jaja przesuwają się do jajowodów a dalej przez otwór płciowy do nieparzystej komory płciowej gdzie następuje ich zapłodnienie plemnikami przechowywanymi w ciele samicy w zbiorniku nasiennym. Pochwa kończy się na zewnątrz otworem kopulacyjnym. Prącie samca wprowadzanie jest do torebki zbiorczej. Składanie jaj może odbywać się za pomocą pokładełek rzeczywistych (szarańczaki, pluskwiaki, wielbłądki, błonkoskrzydłe) lub rzekomych (chrząszcze, motyle)

U samców narządy rozrodcze składają się z parzystych gruczołów rozrodczych: jąder i dróg płciowych. Plemniki składają się z główki szyjki i wici. Przechodzą z jąder do parzystych nasieniowodów które następnie łączą się w nieparzysty przewód wytryskowy zakończony aparatem kopulacyjnym(prącie, fallobaza, paramery). Do kopulacji u niektórych owadów dochodzi raz w życiu a u innych jest powtarzana wielokrotnie(korniki, stonki). Istnieją wyjątki od rozdzielnopłciowości,(bleskotki- Krusz Leśny) współżycia płciowego(część larwy muchówek), jajorodności (mszyce, bleskotki)

10. Budowa i funkcjonowanie układu oddechowego.

Składa się z: licznych drzewkowato rozgałęzionych rurek-tchawek, będących wpukleniem skóry (owady lądowe), skrzeli(owady wodne) Tchawki zaczynają się na powierzchni ciała przetchlinkami a kończą kapilarami. Od przetchlinek odbiegają poprzeczne pnie tchawkowe. Każda przetchlinka zaopatrzona jest w aparat filtracyjny i zamykający który chroni tchawki przed zanieczyszczeniami i reguluje wymianę gazów. Przetchlinki umieszczone są na bokach ciała przeważnie na 8 początkowych segmentach odwłoka ,śród- i zatułowia. Na jednym segmencie ciała może być tylko jedna para przetchlinek. Wprowadzanie i wyprowadzanie gazów z systemu tchawkowego dokonują owady dzięki skurczom i rozkurczom odwłoka, regulowanym mięśniami i układem nerwowym(owady o większych wymiarach ciała, wymiana gazów zachodzi w czasie chodzenia i latania) Główną przyczyną wymiany gazów jest jednak ich dyfuzja.(owady małe formy nieruchome).

11. Budowa i funkcjonowanie układu wydalniczego.

Narządy wydalnicze mają za zadanie wydalanie z organizmu substancji zbędnych lub szkodliwych pozostałych po przemianie materii lub ich magazynowanie w specjalnych komórkach. Cewki Malpighiego spełniają podobną rolę jak u kręgowców nerki, mają postać długich rurek kończących się z jednej strony ślepo w jamie ciała a z drugiej dochodzą do przewodu pokarmowego najczęściej na granicy jelita środkowego i tylnego. Niekiedy wolne końce cewek mają dodatkowe połączenia z jelitem. Wydalają one pozostałe w plazmie swych kom. tzw. ziarna wydalnicze których głównym składnikiem jest kwas moczowy. Ponadto wydalane są CaC03 amoniak, sole amonowe, kw. salicylowy, proteiny, i inne subst. Dodatkowo cewki mogą wydalać ważne dla życia owadów substancje wapienne, przędne, nawet enzymy trawienne. Ciała tłuszczowe ich głównym zadaniem jest gromadzenie zapasowych subst. odżywczych. Zgromadzone są one w warstwie ściennej i trzewiowej zbudowane z dużych kom. trofocytów w których tłuszcz gromadzi się w postaci kropel. Nefrycyty = kom. osierdziowe oczyszczają krew z niektórych produktów przemiany materii. Najczęściej znajdują się wokół serca.

12. Budowa i funkcjonowanie układu pokarmowego.

Układ pokarmowy zaczyna się od narządów gębowych {pobieranie pokarmu}, otworu gębowego, jelita przedniego (można tu wyróżnić: gardziel {połykanie zmieszanego ze śliną produkowaną przez gruczoły ślinowe pokarmu doprowadzonego z otworu gębowego} ,przełyk , wole{dalsze mieszanie pokarmu ze śliną, wstępne trawienie}, przedżołądek{rozdrobnienie i filtrowanie pokarmu}, zastawka kardialna, jelito środkowe {wydzielanie soków trawiennych, wchłanianie produktów trawienia, wydzielanie błony perytroficznej która chroni nabłonek przed uszkodzeniem przez cząstki pokarmu}, zastawka pyloryczna{zapobieganie cofaniu się pokarmu do jelita środkowego}, cewki Malpighiego {wydalanie, wytwarzanie enzymów trawiennych, wchłanianie wody, wytwarzanie materiału do budowy kokonu}, Jelito tylne składa się z (jelito cienkie{wchłanianie wody z pokarmu i wprowadzanie jej do organizmu za pomocą gruczołów rektalnych}, jelito proste{formowanie odchodów}), otwór odbytowy{wydalanie odchodów}.

13. Rozwój i metamorfoza.

Rozwój osobniczy owadów jest stadialny. Szczególną jego cechą jest sposób przechodzenia od stadiom młodocianego (larwalnego) do stadium postaci dorosłej , czyli przeobrażenie -metamorfoza. Uproszczony podział typów metamorfozy wyróżnia przeobrażenie niezupełne (heterometabolia -brak stadium poczwarki), przeobrażenie zupełne (holometabolia -stadium poczwarki jest biologicznie niezbędne). Przeobrażenie niezupełnie może przebiegać wg. 3-ech schematów:

1.Epimetaboli -owady bezskrzydłe, bez rzeczywistego przeobrażenia, owad po opuszczeniu jaja jest miniaturą owada dorosłego i prowadzi identyczny tryb życia, rozwój związany jest z procesami lnienia.

2 Heterometabolia rzeczywista -wzrost larwy(podobnej do imago choć mniejszej i o nie rozwiniętych skrzydłach) polega na stopniowym dorastaniu, pojawianiu się zalążków skrzydeł i ich skokowym rozwoju po każdym linieniu oraz stopniowym osiąganiu dojrzałości płciowej np.: karaczany, pluskwiaki różnoskrzydłe.

3. Neometabolia brak zawiązków skrzydeł u młodocianych larw podobnych poza tym do postaci dorosłej(niektóre pluskwiaki różnoskrzydłe). Owady o przeobrażeniu niezupełnym opuszczają jaja po zakończeniu rozwoju embrionalnego. Owady o przeobrażeniu zupełnym jako larwy proto-, oligo- lub polipodialne. Występujące tu później stadium poczwarki odpowiada kolejnemu stadiu larwalnemu owadów o przeobrażeniu niezupełnym. Szczególną formą przeobrażenia zupełnego jest nadprzeobrażenie (hipermetamorfoza) -w rozwoju owadów całkowicie różnych pod względem rozwoju i zachowania występuje 3 typy larw podzielonych między II a III typem nibypoczwarki po czym następuje stadium poczwarki(niektóre kusakowate, chrząszcze z rodziny olejnicowatych).

14. Odżywianie się owadów.

Odżywiające się drewnem = ksylofagi: 1.wykorzystujące błonnik jako pokarm, rozkład błonnika następuje za pomocą enzymów (większość kózek) lub pośredni przy udziale organizmów symbiotycznych np.: bakterii, pierwotniaków, grzybów w specjalnych wyrostkach 2.odżywiające się cukrami skrobią i białkiem podczas gdy błonnik nie jest wykorzystywany lub w nieznacznym stopniu(rzemliki) 3. ksylofagi których larwy i imago odżywiają się wyłącznie strzępkami hodowanych w gnieździe lub żerowisku grzybów ektosymbiotycznych, podczas gdy drewno nie jest bezpośrednio spożywane. W zależności od rodzaju pobieranego pokarmu wyróżnia się wśród owadów: fitofagi (odżywiające się żywymi roślinami) zoofagi (zwierzętami), saprofagi (szczątkami roślin) nekrofagi (martwe zwierzęta), koprofagi(odchody). Podział ze względu na specjalizację pokarmową: -monofagi(jeden rodzaj pokarmu) -oligofagi(spokrewnione pod względem systematycznym roślinami lub zwierzętami) -polifagi, -pantofagi(pokarm rośl. zwierz. martwy i żywy).

15. Budowa larw i poczwarek.

Typy larw holometabolicznych: oligopodialne o dobrze rozwiniętej puszcze głowowej i 3 parach nóg tułowiowych. polipodialne - tak jak u oli.. + 2-5(motyle) lub 6,7,8 nóg odwłokowych(rośliniarki), apodialne = beznogie -o dość dobrze wykształconej puszcze głowowej (liczne błonkówki). Larwy: mają gryzące narządy gębowe b. krótkie czułki, brak skrzydeł. Poczwarka: wolna przysadki ciała(nogi, czułki, skrzyła, narządy gębowe) są dobrze widoczne nie są do niego przyrośnięte. zamknięta przysadki ciała są ukryte w jednolitej twardej osłonie zewnętrznej czyli zrośniętej z ciałem, dosyć dobrze rozróżnialne na powierzchni poczwarki. Poczwarki są nieruchome i nie pobierają pokarmu. U motyli (typ zamknięty), większości błonkówek (typ wolny) zabezpieczeniem jest budowa kokonu lub oprzędu.

16. Budowa jaja i rozwój embrionalny.

Jajo jest wypełnione siateczkowatą cytoplazmą zawierającą jądro z żółtkiem przykrytym osłoną żółtkową. Żółtko jest pokarmem rozwijającej się larwy. Chorion stanowi zewnętrzną okrywę jaja i decyduje o jego wyglądzie jest b. odporny na insektycydy. Bezpośrednio pod chorionem znajduje się oskórek serozowy. Po zapłodnieniu jaja powstaje zygota inicjująca rozwój embrionalny. Rozwój zarodka zaczyna się od okresu bruzdkowania. Warstwa komórek schodząca pod pow. zarodka stanowi dolny listek zarodkowy tj. zaczątek endodermy i mezodermy. Elementy pozostające na powierzchni tworzą ektodermę która bierze udział w kształtowaniu pokryw ciała i kończyn tworzy dwa wpuklenia: zawiązek jelita przedniego i tylnego. Z endodermy powstają też cewki Malpighiego, układ oddechowy, nerwowy, narządy zmysłu. Z mezodermy: wiele narządów wewnętrznych, muskulatura, gruczoły płciowe. Po rozczłonowaniu paska zarodkowego na segmenty tworzą się na ich bokach parzyste wzgórki które są zawiązkami kończyn. W rozwoju zarodka wyróżnia się stadia: protopodialne (kiedy zarodek ma kończyny głowowe i tułowiowe, ale odwłok jest nie członowany) oligopodialne( gdy zachowuje się taka sama liczba przysadek jak w stadium protopodialnym, ale odwłok ulega rozczłonowaniu i powstaje układ oddechowy). polipodialne (kiedy na segmentach rozczłonowanego odwłoka powstaje para zawiązków kończyn).

17. Charakterystyka pluskwiaków różnoskrzydłych.

Znanych ponad 40tyś. gat. w PL kilkaset. narządy gębowe: kłująco ssące 3-4 członowa kłujka, czułki 4-5 członowe, skrzydła z reguły 2 pary składane płasko pierwsza skórzasta, lub brak skrzydeł. przedplecze: silnie rozwinięte, między nasadą skrzydeł charakterystyczna duża klinowata tarczka. U większości gat. gruczoły zapachowe, przeobrażenie: heterometabola rzeczywista. Biologia i rozwój: b. zróżnicowane większość gat. to owady lądowe. Żyją na roślinach, pod korą, w glebie. Rodziny gat. tylko leśne: rozwałkowate, zwieńcowate, tarczówkowate, kowalowate.

18. Charakterystyka pluskwiaków równoskrzydłych.

Około 42tys.gat bardzo różniących się kształtem ciała. nieruchliwa, narządy gębowe: kłująco ssące wydłużone 2-3 członową kłujkę, skrzydła(o ile są) składają się daszkowato, obie pary podobnie zbudowanie, brak gruczołów zapachowych, są za to gruczoły woskowe lub żywiczne. Przeobrażenie heterometabola rzeczywista lub neometabola. Nadrodziny: -mszyce, -czerwce, -cykady.

19. Charakterystyka szarańczaków.

Owady duże o wydłużonym ciele, przeważnie roślinożerne, ortognatyczna z dużymi oczami oraz 3-ma przyczółkami, narządy gębowe gryzące, tylne nogi skoczne wydłużone, skrzydła: I para skórzasta występują formy o skróconych skrzydłach, Narządy słuchowe umieszczone na goleniach nóg skocznych i I segmencie odwłoka. Heterometabola rzeczywistej, 4-6 linień, jaja składane do gleby. Nadrodziny: pasikonikowate, świerszczowate

20. Charakterystyka sieciarek.

4tys. gat. owadów różnej wielkości, prawie wszystkie drapieżne(głównie w stadium larwy) prognatyczna, czułki: nitkowate, przedtułów: duży, ruchomy, skrzydła przezroczyste b. gęsto użyłkowane składane dachówkowato lub płasko, jaja niekiedy na trzonkach składane w miejscach żerowania ofiar, żuwaczki larw cęgowate do wysysania zdobyczy, larwy nie wydalają ekskrementów dopiero w stadium imago. Poczwarka typu wolnego z reguły w oprzędach. Rodziny: bielotkowate, złotookowate, życiorkowate, mrówkolwowate,

21. Charakterystyka chrząszczy.

Ponad 350tys. gat. w PL ok. 70tys. silnie stwardniała pokrywa ciała, różno ubarwiona i przeważnie bogato urzeźbiona, prognatyczna, narządy gębowe typu gryzącego, czułki najwyżej 10-11członowe, nitkowate, szczeciniaste, paciorkowate, piłkowate, grzebykowate, wachlażykowate, buławkowate, kolankowato złamane.oczy: złożone dobrze rozwinięte przyoczka rzadko, bdb wyodrębnione przedtułowie luźno połączone z śródtułowiem, skrzydła: I para skórzaste, możliwa znaczna redukcja, nogi: bieżne(grzebne, pławne) stopy:3-5 członowe, odwłok: 6-10segmentów. Są jajorodne, rozmnażanie rzadko partenogenicznie, przeobrażenie: Holometabola, czasem nadprzeobrażenie, larwy: oligopodialne, poczwarka: wolna,

20 a podrząd chrząszcze drapieżne (stopy: 5członowe) Rodziny: trzyszczowate, biegaczowate 20tyś. gat. w PL 500,

20 b podrząd chrząszcze wielożerne (stopy: 3-5 członowe ok. 100 rodzin,) omarlicowate, kusakowate, gnilnikowate, jelonkowate, żukowate, biedronkowate, bogatkowate, sprężykowate, omomiłkowate, drwionkowate, przekraskowate, kołatkowate, oleicowate, sniadkowate, czarnuchowate, kózkowate, stonkowate, podryjkowcowate, ryjkowcowate, kornikowate,

22. Charakterystyka błonkoskrzydłych.

150tys. gat. w PL 12tys. b. zróżnicowane morfologicznie i biologicznie, wysoka specjalizacja silnie rozwiniętego układu nerwowego, ruchoma przeważnie z 3-ma przyoczkami czułki różnego kształtu często nitkowate lub kolankowato złamane, pierzaste, inne, W związku z odżywaniem występują 2 typy narządów gębowych: gryzący(rośliniarki, gąsieniczniki, bleskotki, męczelkowate), gryząco-ssący(wielorządłówki, pszczoły, trzmiele), nogi bieżne z 1 lub 2-ma krętarzami, skrzydła błoniaste, przezroczyste, w czasie lotu obie pary złączone, odwłok 8-segmentowy, stylikowany lub siedzący, na końcu odwłoka samicy znajduje się pokładełko lub jego obronna modyfikacja -żądło, larwy pasożytnicze beznogie, poczwarka: wolna z zaznaczonymi żuwaczkami, Podrzędy: Rośliniarki, Żądłówki,

22a.podrządrośliniarkirodziny:niesnujowate,pilarzowate,(podrodzina boreczniki),trzpiennikowate,

22b.podrząd owadziarki

Nadrodzina:bleskotki,(rodziny:kruszynkowate,rodzina:gąsienicznikowate, męczelkowate, Nadrodzina: Galasówki

22c.podrząd: Żądłówki (osowate, mrówkowate)

23. Charakterystyka motyli.

Najliczniejszy, najlepiej poznany ok. 130tys. gat. w PL 3tys. gat. stosunkowo jednolity plan budowy ,ogromne bogactwo kolorów, narządy gębowe- typu ssącego z ssawką, gryzącego, nie wykształcone. Gąsienice wyróżniają się: w różnym stopniu owłosieniem nogami odwłokowymi na III - VI , IX segmencie. Łącznie mają 8 par odnóży (miernikowce 5) .Poczwarka typu zamkniętego niekiedy umieszczona w oprzędzie . Podrząd : Jarzemkowce.Rodz: Pochwikowate,Skośnikowate,Przeziernikowate, Zwójkowate, Trociniarkowate, Barczatkowate, Zawisakowate, Miernikowce, Sówkowate, Brudnicowate, Podrząd: Pałkorożne, Rodz: Bielinkowate, Rusałkowate.

24. Charakterystyka muchówek.

Tylko jedna para błoniastych skrzydeł( druga może być widoczna w postaci kikutowatych tworów -przezmianek)

kulista połączona stylikowato z tułowiem, ruchliwa z licznymi szczecinkami,czułki: 3-członowe kolbkowate(podrząd krótkoczułkie), wieloczłonowe np.:szczotkowate(podrząd długoczułkie), nażądy gębowe: liżąco ssące, lub kłująco ssące, oczy: duże, przyoczek brak(lub 2-3), najlepiej rozwinięty w tułowiu śródtułów, odwłok 4-10 segmentowy, u samic przeważnie występuje pokładełko rzekome, larwa: bez członowatych nóg tułowiowych. 3 typy poczwarek:wolna, zamknięta, wolna zamknięta w bryłce(muchówki właściwe), różne sposoby rozmnażania: żyworództwo, hermafrodytyzm, pedogeneza, różny tryb życia (roślinożerne, drapieżne, pasożyty,saprofagi, nekrofagi, fungofagi, koprofagi) W leśnictwie ważne muchówki pasożytnicze, regulujące liczebnść szkodliwych owadów, 3-y podrzędy: długoczułkie, krótkoczółkie, łękoryse.

25. Metody zwalczania owadów.

Dzielą się na:

I fizykochemiczne -najstarsza metoda wymagająca znacznego nakładu pracy ręcznej. Zwalczanie szkodników, ochrona drzew i d-nów może być wykonane przez

1. stosowanie przeszkód zagradzających szkodnikom dostęp do miejsc żerowania(szkółek, upraw, koron drzw)

2. zbieranie żerujących owadów szkodliwych,

3. . wyłapywanie owadów szkodliwych poszukujących żeru lub miejsc do złożenia jaj. Złapane owady są niszczone różnymi metodami (mech. chem. fizycznymi)

II) fizyczne wykorzystuje się energię promieniowania, ultradzwięki, energię elektryczną. Zaletą tej metody jest: wysoka selektywność stosunku do określonego gat. szkodnika. Wadą: wysokie koszty i ograniczona możliwość stosowania

III chemiczne. Wykorzystuję się tu: insektycydy (trucizna+nośnik-składnik obojętny) mogą one oddziaływac toksycznie na organizm owadów przez przewód pokarmowy (insektycydy żołądkowe), układ nerwowy(insekt. kontaktowe),układ tchwakowy (insekt. oddechowe). Wiele insektycydów wykazuje działanie kombinowane porażając różne układy.

IV) biologiczne:

1.met. mikrobiologiczna obejmuje zabiegi zwalczania szkodliwych owadów przez zastosowanie mikroorganizmów (wirusów, bakterii, grzybów, pierwotniaków, nicieni). Technika tych zabiegów zwana sztuczną epizocją polega na wprowadzeniu do zagęszczonej populacji szkodnika ogromnej ilości mikroorganizmów.

2. mezobiologiczna: polega na wykożystywaniu do zwalczania szkodliwych owadów leśnych owadów pasożytniczych i drapieżnych. które są wprowadzane na obszary zagrożone przez fitofagi znajdujące się w stadium gradacji. Introdukcja może opierać się na gat. miejscowych entomofagów i nosi wtedy nazwę introdukcji wewnątrzareowej lub gat. z innych obszarów geograficznych introdukcja pozaareowa.

3. met. ogniskowo-kompleksowa. W skład zabiegów tej met. wchodzą działania zmierzające do poprawy procesów fizjologicznych wzrostu drzew, d-nów, oraz zwiększenia różnorodności biologicznej w ogniskach gradacyjnych foliofagów So. Pierwsza gr. zabiegów obejmuje zabiegi nawożeniowe, staranne pielęgnowanie d-nów, czynności profilaktyczne wobec szkodliwych fitofagów. Drugą gr. środków są zabiegi met. biologicznej związaną z koncentracją entomofagów, zwłaszcza tych które są zdolne do znoszenia gwałtownych zmian zagęszczenia ich ofiar i żywicieli(mrówki, pająki, ptaki, nietoperze)

26. Owady drapieżne.

Gatunki odżywiające się wyłącznie pokarmem zwierzęcym określa się jako euzofagi , pokarm mieszany(hemizofagi), mięsożerne okolicznościowo(parazoofagi) .Drapieżcami mogą być: tylko larwy, tylko imago, obie te postacie. W związku z aktywnym trybem życia wykształciły one narządy zmysłów i aktywny tryb życia(złotook szukając ofiar kieruje się zmysłami topochemicznymi; trzyszcze polujące w dzień wykształciły zmysł wzroku). W obrębie tej samej gr. taksonomicznej drapieżców aktywność dobowa może być b. różna dzięki temu przebywają one non-stop w lesie. Np.: Podrząd chrząszcze drapieżne Rodzina : biegaczowate szczególne znaczenie gosp. odgrywają gat. z rodzaju biegacz i tęcznik(zjadają gąsienice Barczatki So. Strzygoni choinówki, Brudnicy mniszki, lawy: Osnuji gwiaździstej, poczwarki: Strzygoni choinówki, Poprocha cetyniaka) Rodzina: przekraskowate

ograniczają liczebność: cetyńców kózek, smolików, bogatków, większych korników,

27. Owady pasożytnicze.

28. Choroby owadów.

I wirozy -powodowane przez wirusy które są specyficznymi patogenami(atakują określone gr. żywicieli i określone gr. jego kom.). Występują u wszystkich gat. zwierząt i roślin. Znanych jest ponad 300gat. wirusów atakujących owady, głównie w stadium larwalnym. Najwięcej wirusów wykryto u motyli np.: Borelinavirus sp. na boreczniku, brudnicy.

II riketsjozy -wywoływane przez riketsje, najczęściej spotykane u żukowatych, należą tu organizmy najbardziej spokrewnione z bakteriami. np.; choroba z Lorch na pędrakach.

III bakteriozy -wywoływane przez bakterie dzielą się na: patogeny obligatoryjne(rozwijają się jedynie kosztem żywych kom.), patogeny fakultatywne(atakują podatne na chorobę tkanki żywicieli), patogeny potencjalne(rozwijają się w krwi).np.: pałeczka turyngska na motylach.

IV mikozy -wywoływane przez grzyby. Należą tu m.in: owadomórek sosnowy, występuje masowo na gąsienicach strzygoni choinówki. Maczużnik(znajdujące się w ściółce gąsienice barczatki, poczwarki Poprocha cetyniaka ), kłębczak biały wywołuje białą muskardynę np.: u gąsienic brudnicy mniszki, strzygoni choinówki, Poprocha cetyniaka, larw szeliniaka). kłębczak różowy wywołuje różową muskardynę pędraków i innych stadiów rozwojowych żukowatych.

V protozoozy -wywoływane przez pierwotniaki. objawy chorobowe u owadów słabo widoczne

VI nematocydy -wywoływane przez nicienie.

---