1. PRZYCZYNY POWSTANIA ROMANTYZMU, PERIODYZACJA EPOKI.

Periodyzacja epoki.

Z historii Europy	Z historii Polski
1815 - Kongres Wiedeński 1815 - Święte Przymierze (Rosja, Austria, Prusy) 1825 - powstanie dekabrystów w Rosji 1830 - powstanie w Belgii 1831 - powstanie we Włoszech 1848 - Wiosna Ludów 1852 - Napoleon III cesarzem we Francji 1854 - Wojna Krymska 1860 - Garbibaldi Walczy o zjednoczenie Włoch 1862 - Bismarck zostaje premierem Prus	1815 - utworzenie Królestwa Polskiego 1818 - teoretyczny początek romantyzmu. K Brodziński traktat „Oklasyczności i romantyczności” 1822 - A. Mickiewicz „Ballady i romanse” 1829 - car Mikołaj I koronowany królem Polski 1830 - powstanie listopadowe 1831 - klęska powstanie, Represje, Wielka Emigracja 1846 - Rebelia Jakuba Szeli 1848 - Wiosna Ludów 1863 - powstanie styczniowe zakończone klęską

Romantyzm w Europie trwa od Rewolucji Francuskiej do Wiosny Ludów, a w Polsce w latach 1822 - 1863.

• Faza pierwsza - 1822 - 1830

• Faza szczytowa - 1830 - 1848

• Faza schyłkowa - 1848 - 1863

Geneza romantyzmu i literatury romantycznej wywodzi się od przemian ideowych i społecznych, jakie przynosiły angielska rewolucja burżuazyjna i Rewolucja Francuska. Jej naczelne hasło wolność, równość, braterstwo stało się nowym drogowskazem dla nowego prądu umysłowego, który zakwestionował podstawy oświeceniowego racjonalizmu. Według romantyków świat składa się z tego, co widzialne i poznawalne zmysłowo oraz z tego, co daje się poznać za pomocą środków pozarozumowych takich jak wiara i intuicja. Romantyzm przyniósł ideę „człowieka wewnętrznego” i zwrócił uwagę, na jednostkę, jej odmienność i indywidualność. Romantyzm, to także zwrócenie uwagi na sferę duchową człowieka: „dominacja uczucia nad rozumem” to także bunt przeciwko zastanej rzeczywistości i obowiązującym normom społecznym. Metodą poznania świata miał stać nie empiryzm, ale sztuka z poezją jako jej naczelną dziedziną.

Okres burzy i naporu „Sturm i Drang”.

Druga połowa XVIII wieku określana jest jako okres preromantyczny. Ogromny wpływ na kształtowanie się nowych prądów ideowych i artystyczno - literackich miała sytuacja polityczna i wewnętrzna kraju, a przede wszystkim rozbicie wielkiego cesarstwa na drobne księstwa. Lata 1767 - 1778 to okres burzy i naporu. Nzwa wywodzi się od dramatu Klingera. Okres ten zwiastował odejście od haseł i idei klasycystycznych, był jednocześnie zapowiedzią romantyzmu. W literaturze pojawiły się liczne nawiązania do historii świetności Niemiec, nie brak było również akcentów społecznych. Pisarze tworzący w tym kręgu m. in. Goethe, Schiller propagowali hasła, które w wieku XIX stały się głównymi wyznacznikami romantyzmu (postulat oryginalności, geniuszu artysty, jako twórcy, dominacji uczucia i intuicji, zainteresowanie naturą rozumianą jako wielka moc i potęga. Najważniejsze utwory tego okresu to: „Król Olch” „Cierpienia młodego Wertera” „Zbójcy” i „Rękawiczka”.

2. WYRÓŻNIKI ROMANTYZMU W LITERATURZE.

SYNKRETYZM RODZAJOWO - GATUNKOWY.

Zjawisko polegające na zespoleniu w jednym utworze kilku gatunków literackich (liryki epiki i dramatu). Przykładem może być powieść poetycka Adama Mickiewicza - „Konrad Wallenrod” która zawiera elementy epickie (powieść) i liryczne (poetyka).

• Elementem epickim jest: fabuła, obecność narratora

• Do elementów liryki należą: wierszowane opisy, utwór jest napisany trzynastozgłoskowcem, uczuciowość i subiektywizm wypowiedzi

Elementem dramatycznym może być dialog Konrada z Głosem z wieży - typowo sceniczny pozbawiony narracji. W utworze mamy do czynienia z inwersją czasową - akcję utworu poznajemy fragmentarycznie

dzięki retrospekcji (patrz „Powieść Wajdeloty”). Konrad Wallenrod to bohater byroniczny - tajemniczy, o zmiennym imieniu, zbuntowany walczący samotnie z Zakonem Krzyżackim, jest wrażliwy, miłość staje się tragedią jego życia.

TWÓRCZOŚĆ LUDOWA.

Ludowość to typowa cecha literatury romantycznej. Sięgano do twórczości ludowej, ponieważ byli to ludzie nieskażeni, czyści, prości w swym rozumowaniu świata, to w nich przetrwały wartości moralne. Zabieg ludowości polega na:

• Zwrot do motywów ludowych - treść utworów romantycznych często była zaczerpnięta z podań i opowiadań ludu, bohaterami są ludzie prości.

• Ukazywano wizje świata przez pryzmat spojrzenia ludu - według kryteriów moralności ludowej. („Ballady i romanse” „Dziady” cz. II)

• Wykorzystywano ludowe gatunki literackie - np. ballady

FASCYNACJA ORIENTALIZMEM

Orientalizm to zwrot ku tradycji wschodu. Interesowano się odmienną kulturą i obyczajowością ludów wschodnich (Turcja, Arabia Persja). Dla romantyków polskich krainą orientalną była już Ukraina. Przykładem mogą być utwory:

• „Giaur” Byrona - umieszczenie akcji w Grecko - Tureckich realiach.

• „Sonety krymskie” Adama Mickiewicza

• „Grób Agamemnona” Słowackiego

HISTORYCYZM

Ważnym źródłem motywów literackich romantyzmu była historia własnego narodu. Romantycy bardzo często lubili powracać do czasów średniowiecznych i umieszczać w nich akcję utworu. Akcję umieszczano pomiędzy lukami historycznymi dlatego nikt nie mógł zarzucić utworowi nieprawidłowości. Przykładem może być „Konrad Wallenrod” „Pan Tadeusz”

FANTASTYKA

Romantycy wierzyli, że świat realny (rzeczywisty) przeplata się z czasem fikcyjnym (dualizm świata duchów i ludzi - przenikanie). Do świata wyobraźni mają tylko wstęp osoby myślące irracjonalnie, które uważane są za szaleńców. Przykładem mogą być utwory „Dziady” cz. II i Kordian”

PRYMAT UCZUCIA

Wszechobecność uczucia w utworach, emocje, namiętności, przewaga uczucia nad rozumem, to cechy, które dla twórcy romantycznego są najważniejsze. Rola twórcy romantycznego jest najważniejsza , nieporównywalna z żadnym innym geniuszem , nikt nie posiada takiego autorytetu jak poeta, który jest władcą dusz (patrz „Wielka Improwizacja”). Poeta - Bóg - Kreacja.

3. BALLADY I ROMANSE JAKO MANIFEST ROMANTYZMU

POLSKIEGO

Ballada - wywodzi się ze średniowiecznych epickich pieśni ludowych. W Polsce połączona z cechami epickiej dumy, wykrystalizowała się w wierszowany utwór poetycki, łączący epicką opowieść o niezwykłym wydarzeniu z lirycznym komentarzem i dramatyzmem dialogowego ujęcia; znamienne jest mieszanie elementów lirycznych (niezwykłość, nastrojowość, emocjonalność), epickich (narracyjność, retrospekcja) i dramatycznych (bohaterowie w działaniu i sytuacji). Fabuła jest ramą, w którą wpisana jest sytuacja jednostki wobec losu i problemów moralnych (wina i kara, wierność i zdrada, wolność).

Datę 1822 r. Przyjmuje się za początek romantyzmu polskiego. Jest to oczywiście data wydania zbioru pióra młodego poety Adama Mickiewicza pt. „Ballady i Romanse”. Ballady i romanse są praktyczną realizacją teoretycznych dotąd założeń romantyków, udowadniają piękno i wartość literatury romantycznej, swoim istnieniem zaprzeczają zarzutom klasyków. Ballady Mickiewicza są wierne poetyce romantycznej a jego zbiór zawiera utwory: Romantyczność, Świteź, Świtezianka, Rybka, To lubię, Pani Twardowska, Lilie. Wszystkie spełniają romantyczne założenia:

• Sam gatunek nie jest gatunkiem klasycznym , wywodzi się z literatury ludowej

• Fabuła ballad pochodzi wprost z ludowych opowieści i wierzeń

• Wśród bohaterów ballad spotykamy widma (Lilie, Romantyczność), rusałki (Świtezianka, Rybka), diabły i duchy (To lubię, Pani Twardowska)- a zatem plejadę bynajmniej nie racjonalnych, lecz fantastycznych osobistości.

• Wydarzenia są tu często nadprzyrodzone- trudno je wyjaśnić w sposób naukowy- jak np. historię powstania jeziora Świtezi czy zemstę Rybki.

• Fantastyka, tajemniczość i atmosfera grozy towarzyszy „balladowym postaciom” i ich losom

• Czytając ballady mamy do czynienia z punktem widzenia ludu, z ludowym kodeksem moralnym i ludowym wyjaśnianiem zagadek tego świata

Balladę „Romantyczność” uznaje się za manifest programu polskiego romantyzmu gdyż ukazuje czym jest naprawdę romantyczność i obrazuje przebieg sporu przebiegając między romantykami i klasykami Utwór zaczyna się cytatem:

„Zdaje mi się, że widzę...gdzie?

„Przed oczyma duszy mojej.”

W motto powiedziane jest, że nie wszystko można objąć rozumem. Do głosu ma dojść intuicja, poznanie dzięki prostocie uczucia.

W utworze można odnaleźć elementy synkretyzmu rodzajowo gatunkowego, gdyż występują:

• Elementy dramatyczne - dialogi i zwięzłość treści.

• Elementy liryczne czyli wierszowanie i zrytmizowanie utworu.

• Elementy epickie - obecność narratora, który przedstawia zdarzenia.

Do cech romantycznych ballady „Romantyczność” oprócz synkretyzmu wymienionego powyżej naelżą:

• Ludowość, gdyż bohaterami są ludzie nieskażeni (Jasio i Karusia), całe zdarzenie dzieje się na wsi, pojawia się prostota języka - stylizcja na język ludowy (zdrobnienia - deminitiva).

• Pojawia się prawda ludowa - „Miej serce i patrzaj w serce”

• W balladzie widać, że mamy do czynienia z ze zjawiskiem nadprzyrodzony, dualizm świata żywych i umarłych, do którego mają wstęp tylko wierzący w zjawiska nadprzyrodzone.

• Mędrzec to typowy racjonalista, pozbawiony uczucia, duszy, określa on fałszywe prawdy klasyków, pojmuje świat za pomocą szkiełka (lupy) - symbolu nauki.

• Podmiot liryczny odpowiada na zarzuty mędrca:

„Czucie i wiara silniej mówią do mnie

Niż mędrca szkiełko i oko”.

Powyższy cytat jest kwintesencją romantycznej ideologii, która zmienia hierarchię wartości: nie nauka i mądrość są najważniejsze w poznaniu świata, lecz uczucie i wiara. Wielkie uczucie potrafi wiele zdziałać, a na świecie istnieją rzeczy i sprawy, których człowiek nie może wyjaśnić racjonalnie.

Utwór stał się zapowiedzią całego programu romantyzmu. Mickiewicz utożsamia się z ludźmi prostymi:

„I ja to słyszę i ja tak wierzę

Płaczę i mówię pacierze”

Autor wie, że w wsiach nie ma ludzi oświeconych, dlatego należy poznać świat sercem i czuciem.

4. UNIWERSALIZM II CZ. „DZIADÓW” MICKIEWICZA.

Głównym celem II cz. „Dziadów” jest ukazanie obrzędowej wspólnoty świata żywych i umarłych, opartej na wzajemnej pomocy, udzielanej sobie przez obie strony. W czasie trwania pogańskiej uroczystości, żyjący ofiarowują swą pomoc duchom zmarłych przodków, a sami otrzymują od nich moralne przestrogi i rady. Pośmiertny los przybyłych na Dziady zjaw wyraźnie wskazuje na jednolitość zasad panujących na ziemi i w życiu pozagrobowym. W swoim utworze A. Mickiewicz przedstawił trzy kategorie duchów: lekkie, ciężkie i pośrednie, których opowieści stały się pretekstem dla poetyckich rozważań nad problemem winy i kary.

Pierwsze pojawiają się w cmentarnej kaplicy duchy dzieci, Józia i Rózi, które nie mogą się dostać do nieba, ponieważ nie zaznały w życiu cierpienia. Nadmiar ziemskiego szczęścia pozbawił je bolesnych przeżyć, stanowiących nieodłączny aspekt ludzkiego bytu. Dzieci proszą o symboliczną pomoc - ziarnka goryczy - dzięki której będą mogły odejść. Zanim jednak znikną, przekażą zebranym moralną przestrogę:

„Bo słuchajcie i zważcie u siebie,

Że według Bożego rozkazu:

Kto nie doznał goryczy ni razu

Ten nie dozna słodyczy w niebie”.

W słowach tych, kryje się przekonanie, iż cierpienie ma wartość pozytywną; jego brak za życia nie pozwala osiągnąć szczęścia po śmierci.

Kategorię duchów ciężkich reprezentuje, zjawiające się po zniknięciu dzieci, Widmo złego pana. Już sam wygląd zjawy jest przerażający; towarzyszące mu dym, błyskawice i iskry przywołują na myśl scenerię piekielną. Winy popełnione za życia przez pana są najcięższe, ponieważ stanowią wykroczenie przeciwko najświętszym prawom natury. Chór ptaków nocnych - pokrzywdzeni przez dziedzica wieśniacy (wypędzona na mróz kobieta, skatowany chłop, zamorzeni głodem poddani) karmią się teraz ciałem dawnego pana. Dla Widma nie ma ratunku, nikt nie może mu pomóc, niebo pozostaje dla niego zamknięte. Aby odkupić swoje winy i znaleźć się choćby w piekle, Widmo musi cierpieć głód i pragnienie, żywić własnym ciałem drapieżne ptaki oraz błąkać się po ziemi w towarzystwie nieczystych duchów. Odchodząc, zjawa udziela ludziom przestrogi:

„Tak, muszę dręczyć się wiek wiekiem,

Sprawiedliwe zrządzenia Boże!

Bo kto nie był ni razu człowiekiem,

Temu człowiek nic nie pomoże”.

Obrzęd Dziadów zamyka pojawienie się Dziewczyny - Zosi. Za życia była ona osobą piękną, ale beztroską, egoistyczną i nieczułą. Świadomie odmawiała miłości, obawiając się cierpienia. Nie zaznała więc w życiu żadnego uczucia: ani szczęścia, ani smutku; zgrzeszyła obojętnością. Za karę skazana została na egzystencję między niebem a ziemią. Ponieważ w przeszłości nie była z nikim i niczym związana, po śmierci doświadczyła podobnego losu:

„Ani wzbić się pod niebiosa,

Ani ziemi dotknąć nie mogę”.

Dziewczyna prosi jedynie o to, aby młodzieńcy pochwycili ją za ręce i ściągnęli na chwilę na ziemię. Przed zniknięciem duch Zosi przekazuje żyjącym pouczenie:

„Bo słuchajcie i zważcie na siebie,

Że według Bożego rozkazu:

Kto nie dotknął ziemi ni razu,

Ten nigdy nie może być w niebie”.

Zosia, odrzucając uczucie, wykroczyła przeciwko prawom natury, zanegowała wartość miłości, którą romantycy cenili najwyżej.

Wspólnym elementem, łączącym pojawiające się w trakcie obrzędu Dziadów duchy, są popełnione przez nie przewinienia, stanowiące wystąpienie przeciw naturze i odrzucenie najważniejszych dla romantyków wartości: miłość i cierpienia. Duchy zmarłych, przybywające na wezwanie Guślarza, dowodzą istnienia ścisłych więzi między światem żywych i umarłych. Wygłaszane przez nich przestrogi określają zasady, według których powinien żyć jak człowiek. Aby osiągnąć pełnię człowieczeństwa i otrzymać nagrodę po śmierci, należy doświadczyć na ziemi wszystkiego co ludzkie i z szacunkiem traktować innych. Nikt nie może przyjmować w życiu postawy obojętnej, unikać miłości i cierpienia. Ziemska egzystencja wymaga od człowieka aktywności, twórczego działania, otwarcia się na potrzeby innych ludzi. Tylko tak przeżyte życie jest bogate i gwarantuje pełnię szczęścia po śmierci

SZCZEGÓŁY OBRZĘDÓW	RODZAJE DUCHÓW	WINA I KARA	NAUKI MORALNE
spalenie garstki kądzieli znak krzyża kądziel szybko się pali, trwa tak krótko jak życie dzieci	duchy lekkie aniołki - Józio i Rózia	„dręczy nas nuda i trwoga” - miały za dużo słodyczy w swoim życiu a w ogóle goryczy (ziarnka te dadzą im zbawienie)	„kto nie doznał goryczy ni razu, ten nie dozna słodyczy w niebie” - cierpienie jest uczuciem, którego nie można zrozumieć, można tylko je przyjąć. Gdy nie dozna się cierpienia, nie jest się w pełni człowiekiem. Na życie składają się radości i smutki, gdy nie dozna się ich obu, nie będzie się zbawionym. - Infantylizacja - stylizacja na język dziecinny
spalenie kotła wódki znak krzyża	duchy najcięższe, widmo złego pana	„nie znałeś litości panie”- nie ma możliwości odkupienia, ptactwo szarpie go na kawałki, nie otrzymuje żyta ani miarki wody	„bo kto nie był człowiekiem ni razu, temu człowiek nie pomoże”- okrucieństwo wobec bliźniego jest winą, której nie można odkupić. Taki człowiek żyje kosztem innych ludzi, człowiek zobowiązany jest do humanitaryzmu. - język naturalistyczny, oddaje cierpienia człowieka i ciemne strony rzeczywistości
spalenie wianka (symbol dziewictwa) spalenie ziela znak krzyża	- duch pośredni, Zosia, młoda dziewczyna niezwykłej urody, zmarła mając 19 lat	„żyłam na świecie lecz ach nie dla świata” „umarła nie znając troski ani prawdziwego szczęścia”, dziewczyna nie stała w uczuciach, wyśmiewała się z uczuć, ale nie miała prawa. Człowiek żyje dla innych ludzi a nie tylko dla siebie. Należy ofiarować siebie innym	„kto nie dotknął ziemi ni razu ten nigdy nie może być w niebie” nie mamy prawa wyśmiewać się z cudzych uczuć, trzeba umieć żyć z innymi ludźmi, dziewczyna jest postacią sentymentalną (ma wianek, rozwiane włosy, towarzyszy jej baranek)

5. „DZIADY” CZ. IV - UTWÓR W KONWENCJI SENTYMENTALNEJ

CZY ROMANTYCZNEJ?

IV część Dziadów rozgrywa się w domu księdza, w noc Zaduszek. Plebanię odwiedza dziwny gość - Pustelnik. Rozmawia z księdzem przez trzy godzin:

• Godzina miłości - w tym czasie dowiadujemy się o tragedii miłosnej, którą przeżył bohater. Wspomina swoją miłość, ślub ukochanej z innym człowiekiem, porównuje swoje dzieje do losów postaci „Nowej Heloizy” i „Cierpień młodego Wertera”. Opowiadając o swojej ukochanej Pustelnik idealizuje ją, nie dostrzegając jej wad. Gdy kochankowie rozstają się, nieznajomy szuka winy we własnym sercu, gdyż nie może dopuścić do siebie myśli, że winna jest ukochana. Pustelnik rozpatruje pojęcie śmierci i interpretuje ją na trzy sposoby: śmierć ciała, śmierć jednostki ludzkiej dla świata i rodzaj najgorszy - śmierć wieczną, bez nadziei zbawienia, taka, która czeka grzeszników.

• Godzina rozpaczy - Pustelnik, ujawnia swoje imię. Okazuje się, że jest to dawny uczeń księdza, młody człowiek, który rozpacza nie tylko nad niepowodzeniem miłosnym, lecz także nad rozczarowanie ideowym, którego doznał. Następuje polemiczna dyskusja o nauce, sile wiary, zabobonach. Gustaw prezentuje i udowadnia pogląd romantyczny, ksiądz, zgodnie z ówczesną postawą duchowieństwa - pogląd klasyczny. Gustaw odwiedził również dom matki, zadziwiony jest łatwością przemijania świata. W ogrodzie nie zmieniło się nic, poza faktem, że nie ma tam jego ukochanej - po pewnym czasie Gustaw zapomina o wybranej, do głosu dochodzi nienawiść, gdyż Gustaw uzmysłowił sobie, że winna temu wszystkiemu jest ona. Godzina rozpaczy kończy się, gdy Gustaw przebija serce sztyletem, nie umiera jednak, co można potraktować jako scenę symboliczną - jest to odejście od ludzi, od użyteczności społecznej, w krainę samotności i wyobcowania.

• Godzina przestrogi - refleksja o charakterze filozoficznym. Gustaw ubolewa nad wadami tego świata - obserwuje rój motyli i ciem krążących wokół świecy. Gustaw uznaje te stworzenie za dudze zmarłych i rekonstruuje panoramę społeczną. Prosi jednocześnie księdza, by ten przywrócił Dziady, na co ten nie

może się zgodzić, ze względu na pogański charakter obrządku. Pada pytanie o istnienie duchów - wiara Gustawa w dualizm świata, należy patrzyć oczami duszy, odrzucając ziemską powłokę. Gustaw przyszedł po to, aby przestrzec ludzi, o nic nie chce ich prosić. Jego nie czeka już kara, jego życie było dostateczną karą za grzechy. Kochając jednak zaznał na ziemi zbyt wiele słodyczy, dlatego nie może od razu iść do nieba.

Cechy romantyczne IV części „Dziadów”

• tajemniczości i groza wszystkich wydarzeń - akcja dzieje się w nocy

• tajemniczość postaci (Gustaw - nie wiadomo skąd przybył, zadziwia jego strój)

• głęboko nieszczęśliwa miłość głównego bohatera

• następuje analiza ludzkiej psychiki

• Gustaw cierpi na obsesję śmierci, popełnia samobójstwo

• samotność Gustawa

• buntuje się - chce, aby Dziady były utrzymane

• wierzy w reinkarnację

• krytycznie spogląda na powieść sentymentalną

• dokonuje odkrycia prawdziwej kobiety

• dualizm światów - realistycznego i metafizycznego

Cechy sentymentalne IV części „Dziadów”

• ukochana jest postacią doskonałą, wyidealizowaną

• głównie bohaterowie są płaczliwi

• o miłości mówi się w sposób czułostkowy

• język postaci - zdrobnienia: usteczka, robaczek, włoski, dziatki

• paralelizm zjawisk przyrody i uczuć człowieka

• powrót do natury - ubiór Gustawa

• akcja utworu - wieś

• przywołane tytuły - „Nowa Heloiza” , „Cierpienia młodego Wertera”

W utworze pojawiają się także liczne symbole, m.in.: cyprysowy listek (symbol pożegnania z ukochanym), mirt (symbol niewinności, czystości, dziewictwa, miłości, szczęścia, sukcesu)

6. KULT UCZUCIA W TWÓRCZOŚCI ROMANTYKÓW

Miłość romantyczna jest pojęciem bardzo złożonym, posiadającym wiele odmian wynikających z różnych koncepcji ideowo - artystycznych.

I „Cierpienia młodego Wertera”

jest to uczucie niszczące. Nieszczęśliwie zakochany bohater popełnił samobójstwo gdyż nie mógł zrealizować miłości. Jest to bohater werteryczny.

II „Giaur”

jest to uczucie destrukcyjne. Najpierw ginie kochanka bohatera, a potem on, zaślepiony nienawiścią do mordercy, popełnia zbrodnię. Bohater bajroniczny.

III twórczość Mickiewicza

„Ballady i romanse”

- „Romantyczność” - miłość została tu przedstawiona jako uczucie silniejsze od śmierci. Jasio nie żyje od dwóch lat, ale nadal jest blisko swojej Karusi co ona też odczuwa, mieszkańcy wbrew mędrcowi nie zaprzeczają temu.

„Dziady” cz. IV

Typowy schemat miłości: ona nie może wyjść za niego za mąż, gdyż on nie jest odpowiednim kandydatem, musi się podporządkować woli rodziny. On - Gustaw cierpi popadając w obłęd, pragnie śmierci, ale miłość jest silniejsza od śmierci (cierpi jako powracające widmo i jako Konrad). Zostaje odrzucony przez społeczeństwo i szuka ukojenia w naturze. Całość podzielona jest na trzy części - trzy świece

„Konrad Wallenrod”

bohater stoi przed koniecznością dokonania wyboru między miłością do ukochanej kobiety, miłością do ojczyzny. Wybiera ojczyznę, gdyż motywacja jego działań ma charakter patriotyczny. Konrad łamie kodeks moralny powodowany wysokimi pobudkami.

„Pan Tadeusz”

nowa koncepcja miłości: Tadeusz i Zosia to para bohaterów, którzy po wieku perypetiach zostają połączeni małżeństwem. Mickiewicz opisuje także nieudany związek - tragicznie zakończoną historię miłości Jacka Soplicy i Ewy Horeszkówny.

IV „Kordian”

nawiązuje do modelu bohatera werterycznego: przeżywa zawód miłosny, postanawia popełnić samobójstwo. Podczas podróży przekonuje się, że prawdziwa miłość nie istnieje

Miłość stanowiła dla romantyków naczelny motyw literacki. Bohater romantyczny kochał niezwykle mocno, choć przeważnie nieszczęśliwie i tragicznie. Romantyczna miłość zawsze kojarzy się z uczuciem wszechogarniającym, wszechpotężnym i wszechobecnym. Miłość stawała się często przyczyną tragedii bohatera, który skłonny był dla ukochanej popełnić ciężki grzech lub zbrodnię

7. POETA JAKO BOHATER W UTWORACH ROMANTYKÓW. ROLA

POEZJI

I Światopogląd romantyków i jego związek z koncepcją poety.

Romantycy zakładali, że duch (idee, myśli) jest motorem dziejów, realizuje wartości tj.: wolność, historia, jedność z Bogiem. Poznać znaczyło dla romantyków nie tylko poznać dzieje ludzkości, ale i tajemnice bytu. Byt uwarunkowany był pierwotnym i powszechnym pierwiastkiem - absolutem stąd poezja wg., romantyków była realizacją absolutu, była kreowaniem. Tajemnice bytu można było posiąść przez pierwiastki duchowe: intuicję, natchnienie, współczucie i współprzeżycie. Akt twórczy romantycy uważali za analogowy do boskiego stworzenia świata, a poetę określali mianem geniusza.

II Romantyczny model poety

Poeta romantyczny to geniusz, wieszcz - duchowy przywódca narodu, ludzkości. Cechują go:

• talent

• inwencja twórcza i natchnienie

• bystrość umysłu

• wyobraźnia to jest zdolność tworzenia obrazów i wizji nie mający odpowiednika w rzeczywistości.

• profetyzm - czyli dar widzenia, przedstawiania przeszłości i przyszłości narodu

III Koncepcja poety i poezji w „Konradzie Wallenrodzie”

Są tu dwie koncepcje poety: Halban i Wallenrod z duszą poety romantycznego.

Halban - niezłomny Wajdelota, pieśniarz ludowy, chce żyć, by móc opiewać sławę Wallenroda. Jest on twórcą przyszłego czynu i strażnikiem żywotności skarbów przeszłości, kapłanem tradycji. Jest on w czasie nieszczęścia ojczyzny poetą - wieszczem - prorokiem.

Wallenrod też ma osobowość poety, bo śpiewa balladę „Alpuharę”. Konrad człowiek wyjątkowy, świadomy swej potęgi osobistej, ale też świadom tego, że jest synem ojczyzny zniewolonej, bohater przebywający w stolicy wroga maskujący się - to Mickiewicz wcielony w postać bohatera patrioty.

Poezja:

• łączy tradycję narodową ze współczesnością, utrwala i wyprzedza wypadki dziejowe

• ma moc ożywiania i pobudzania do czynu

• jest sacrum

• skarbnica historii

• „arka przymierza”

IV Kreacja poety romantycznego w III cz. „Dziadów”

„Wielka Improwizacja”

Konrad mówiąc o sobie stwarza mit poety, samotnego śpiewaka, którego przeciętni ludzie nie rozumieją. Jest istotą obdarzoną boską mocą tworzenia, dlatego ma prawo być równym Bogu i mieć jego władzę. Poezja jest siłą stworzenia, potęgą boską, siła natchnienia, płynie wprost z serca obdarzonych łaską poetów.

V „Kordian”

Trzy osoby przedstawiają kolejne koncepcje

- poezja uspokajająca naród i poeta mesjasz, który bierze na siebie cierpienia narodu.

- poezja tyrtejska, nakaz walki

- poezja - urna narodowa, gromadzi największe ideały i wartości

VI „Nie - Boska komedia”

- poeta nieszczęśliwy, przeklęty, przyczyna nieszczęść rodziny

- poeta błogosławiony, który identyfikuje się z poezją całym oddaje istotę poezji, jej piękno i prawdę - Orcio, Maria (tylko obłąkani są niewinni i mówią prawdę)

- poezja jest darem od Boga, by ją głosić trzeba być czystym moralnie inaczej poezja będzie przekleństwem.

8. HAMLET - KRÓLEWICZ DUŃSKI W OCZACH ROMANTYKÓW.

Wiliam Szekspir (1564 - 1616) - wielki dramatopisarz tworzył w Anglii w II połowie XVI wieku. Jego sztuki powstawały wtedy, gdy w Ameryce zakładano pierwsze angielskie kolonie Głos Szekspira i jego geniusz został uznany dopiero w Europie dobie romantyzmu. Tematami jego utworów były: miłość, nienawiść, zazdrość, zdrada, władza, lęk, zemsta, siła. Dzięki podejmowaniu takich tematów Szekspir swoją epokę (renesans) o dwa wieki. Stał się jednak twórcą oryginalnym, uniwersalnym dla każdego czasu. Często sięgał do motywów z mrocznej historii Anglii i zawsze poszukiwał odwiecznych ludzkich, psychicznych, wewnętrznych dylematów. Odgadywanie analizowania ludzkiej duszy , odgadywania ludzkich pragnień i pożądań zrodziła w efekcie serię wspaniałych dramatów: „Makbeta” „Hamleta” „Romea i Julię”. Tym, co uderza i fascynuje w wielkich dramatach Szekspirowskich jest współbieżność losów ludzkich i historii. Cykl kronik historycznych to jakby wielka metafora walki o władzę, walki podlegającej zawsze temu samemu, nawrotnemu mechanizmowi, tej samej wielkiej regule koła: początek i koniec są zawsze takie same, niezależnie od zmiany osób uczestniczących w dramacie, punktem początkowym jest śmierć władcy i nowa koronacja. Punkt końcowy, zamykający okres władzy utrzymywanej z lękiem, rodzącym nowe zbrodnie, sprowadza się do pojawienia nowego konkurenta, który zabija poprzedniego króla, wstępując przy tym na te same, tragiczne stopnie historii i odnawiając kolisty cykl tych samych dziejów walki o władzę.

W podobny sposób zarysowuje się konflikt w „Hamlecie”. Hamlet nie jest tylko utworem o pokusie zdobycia władzy, ale w centrum dramatu znajduje się młody książe Danii - Hamlet i wokół niego koncentrują się wydarzenia. Hamlet był bliski polskim romantykom ponieważ:

• Symbolizował ich rozterki i wątpliwości.

• Jego swoistą cechą było rozdarcie wewnętrzne pomiędzy fantazją, a rzeczywistością, pomiędzy pragnieniem czynu, a niemożliwością jego realizacji.

• Hamlet jest marzycielem i idealistą, ale nienawiść wobec triumfu Klaudiusza (zabójcy ojca) stawiaj bohatera w sytuacji wewnętrznego rozdarcia z samym sobą

• Sfera działań Hamleta ujawnia ogromną przepaść pomiędzy sferą myśli.

• Hamlet dla romantyków symbolizował odwieczną tęsknotę za idealizmem, szlachetnością, nieskazitelnością Jego rozterki świadczą o duchowej głębi, potrzebie znalezienia dla własnego istnienia

Wpływ Szekspira na polskich romantyków najbardziej uwidocznił się w dramacie Juliusza Słowackiego. Polską wersją Hamleta może być Kordian, który podobnie jak szekspirowski bohater jest rozdarty pomiędzy niemocą działania, a pragnieniem jego czynu. Najlepiej uwidacznia to konflikt kiedy bohater Słowackiego mdleje przed sypialnią cara osłabiony walką ze Strachem i Imaginacją Sam autor dramatu traktuje ironicznie swojego bohatera, celowo konstruuje jego losy za pomocą znanych szekspirowskich konwencji, aby je w końcu wyszydzić.

9. DUALIZM ŚWIATA, NARODU W III CZĘŚCI „DZIADÓW”

1. Dualizm narodu: w salonie warszawskim przebywają dwie grupy osób:

• „towarzystwo stolikowe” - arystokracja, wysocy rangą urzędnicy (Hrabia, Francuz, Damy, gen. Krasiński, Literat). Panuje atmosfera zabawy. Elita przy stoliku omawia niezbyt udany bal oraz wyjazd Nowosilcowa. Wszyscy żałują wyjazdu, gdyż nikt tak jak on nie potrafił organizować bali. Damy rozprawiają na temat poezji, pogardzając polską literaturą - hołdując wieszczom francuskim. Arystokracja cechuje się: brakiem patriotyzmu, poczucia przynależności, martwią się o pieniądze, są przekupni, dwulicowi, kosmopolici, tchórze, unikają tematyki narodowej, rozmawiają głównie po francusku. Literaci podejmują tylko tematy sielankowe, a nie piszą o walce wyzwoleniu.

• „towarzystwo przy drzwiach” - skromni, młodzi patrioci i dwóch starszych Polaków. Omawiają oni sytuację polityczną na Litwie i w Polsce - wywózki, przesłuchania, aresztowania młodzieży, mocno angażują się w działalność konspiracyjną, zdecydowanie odcinają się od swoich przeciwników. Poezja powinna mówić o sprawach aktualnych, zagrzewać do walki, wzmacniać poczucie przynależności narodowej itp.

„Nasz naród jak lawa

Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa

Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi

Plwajmy na tę skorupę i stąpmy do głębi”.

Są to słowa Wysockiego z, których bije ogromny patriotyzm. Potrafi on ocenić w sposób krytyczny, zgodny z rzeczywistością, naród polski. Polacy różnią się między sobą przekonaniami politycznymi i poglądami. Część z nich to wielcy patrioci, natomiast druga część to ludzie chcący podnieść swój prestiż, za to gotowi są współpracować a carem.

2. DUALIZM ŚWIATA

• Świat rzeczywisty - cierpienia narodu polskiego ciemiężonego przez cara. W więzieniach zamykani są młodzi patrioci wierzący w słuszność swoich idei i pragnący odzyskać niepodległość. W celi więziennej we Wilnie znajduj się przedstawiciele związku filomatów i filaretów: Tomasz Zan, Żegota, Jan Sobolewski, Konrad. Opisywane są warunki w więzieniach (odizolowanie od świata, głodzenie, brak ubrań), transporty na Sybir, atmosfera strachu zarówno wśród więźniów jak i zwykłych mieszkańców miast. Jeden z osadzonych opowiada historię Cichowskiego, który po wielomiesięcznym więzieniu i wielokrotnym torturowaniu, gdy odzyskuje wolność załamuje się psychicznie i wkrótce umiera. Scena VIII przedstawia historię pani Rollinson, która prosi Senatora o uwolnienie syna. Senator obiecuje zająć się sprawą, choć doskonale wie, że został on zamęczony podczas śledztwa. Scena ta jest obrazem despotyzmu i samowoli carskich urzędników.

• Świat metafizyczny

„Wielka Improwizacja” Konrada, gdy zostaje sam w celi dąży do określenia swojego miejsca na świecie. Natchniony, owładnięty „duchem” tworzenia bohater kieruje gorące słowa ku Bogu. Nie są to słowa modlitwy lecz słowa poezji płynące z potrzeby serca i natchnienia. Słowa te to żądanie. Konrad pragnie „rządu dusz”, by móc wyzwolić i zbawić naród. W szaleńczym uniesieniu jest on bliski bluźnierstwo - grozi Bogu i prawie nazywa go carem lecz to słowo dopowiada diabeł. Wyczerpany walką mdleje, a spór o jego duszę toczą diabły i anioły.

• „Widzenie ks. Piotra” - Bóg nie odpowiedział Konradowi lecz skromnemu duchownemu ks. Piotrowi. Bohater przeżywa w swojej skromnej celi widzenie, które jest odpowiedzią od Boga - mistyczne uniesienie, w efekcie, którego dane jest ujrzeć dzieje Polski i jej przyszłości. Dzieje te są ułożone na wzór życia Chrystusa.

• spojrzenie „z lotu ptaka” : szereg splątanych dróg wiodących na północ, na nich tłum wozów, ktore wiozą Polaków na Sybir - są to dzieci, a carat jawi się jako biblijny Herod.

• wizja pojedyńczego człowieka, który „uszedł” i będzie wskrzesicielem narodu. Imię jego „czterdzieści i cztery”

• naród „związany” i Europa, która „nad nim urąga”. Wizja procesu na wzór losów Chrystusa. Francja ukształtowana jest na podobieństwo Piłata, który „umywa ręce” lecz wydaje wyrok.

• droga krzyżowa - „Naród-Chrystus” dźwiga krzyż ukuty z trzech ludów (trzy zabory), a ramiona rozciąga nad całą Europę.

10. „PAN TADEUSZ” MICKIEWICZA JAKO EPOPEJA NOWOŻYTNA W OPOZYCJI DO EPOPEI KLASYCZNEJ.

Epos - to główny gatunek epiki do czasu powstania powieści. Jest to rozbudowany utwór wierszowany, który ukazuje dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle ważnych wydarzeń historycznych, przełomowych dla danej społeczności. Obok zagadnień ściśle związanych z czasem historycznym, w którym powstał, niósł treści uniwersalne, mówiąc o honorze, odwadze, dumie, pogardzie, szlachetności, nikczemności, miłości i nienawiści ogarniając całe pokłady archetypów.

Porównanie epopei klasycznej na podstawie „Iliady” Homera i epopei nowożytnej „Pan Tadeusz” Mickiewicza.

EPOPEJA KLASYCZNA - „ILIADA”	EPOPEJA NOWOŻYTNA - „PAN TADEUSZ”
Inwokacja - czyli apostrofa umieszczona we wstępie utworu, skierowana do bóstwa z prośbą o pomoc w tworzeniu dzieła. W „Iliadzie” autor zwraca się do Muzy.	Inwokacja została zachowana i jest skierowana do Ojczyzny i Matki Boskiej.
Narrator eposu wszechwiedzący, obiektywny, prowadzi narrację z dystansem. Pojawia się w inwokacji, ujawniając swe uczucia tylko w inwokacji, potem jest obiektywny, wszechstronny i zdystansowany wobec wydarzeń.	Narrator tak jak w eposie, trzecioosobowy; zauważamy jeszcze jednego narratora - głosu, który wyraża opinie lub poglądy ogółu, nie wszystko wie do końca, często przedstawia domysły;
Styl podniosły, patetyczny, dostosowany do wagi opisywanych wydarzeń - zasada decorum.	Styl i język humorystyczny, elementy komiczne, brak zasady decorum.
Heksametr to wers, który składa się z sześciu (heks=6) stóp metrycznych: daktyli, lub spondejów. Utwór jest pisany heksametrem.	Utwór jest trzynastozgłoskowcem.
Porównania Homeryckie - to porównanie, którego drugi człon jest rozbudowany, stanowi odrębną epizodyczną scenkę (porównanie walki Achillesa i Hektora do walki orła i gołębicy).	Porównania homeryckie występują w opisach przyrody, drzew, burzy, itd.; opis burzy: obrazowanie romantyczne; jeziora jak kotły czarownic, które gotują trupy,
Opisy przedmiotów i sytuacji bardzo realistyczne, drobiazgowe, łatwe do odtworzenia. Występuje tzw. realizm szczegółu (opis tarczy Achillesa).	Realizm szczegółu jest zachowany np. opis serwisu rodowego (dynamiczny opis); opis litewskiego, narodowego stroju zaręczynowego Zosi; opisy przyrody, itp.
Sceny batalistyczne ukazane w ruchu, bardzo dokładnie opisane z porównaniami Homeryckimi. Przykładem może być walka Hektora i Achillesa.	Sceny batalistyczne pokazane ironicznie - jako takie nie występują; np. sernica jako maszyna oblężnicza w scenie bitwy;
Epizodyczność akcji - Epizod jest to odstępstwo od toku głównej akcji, opisanie zdarzenia mniej istotnego, pobocznego nie związanego z fabułą. Przykładem może być dokładny opis tarczy Achillesa.	Epizodyczność akcji została zachowana : opisy przyrody, spór Rejenta i Asesora o psy, koncert Jankiela.
Retardacja - czyli „zatrzymanie” akcji, przez wstawienie epizodów, opisów, mają one opóźnić następne wydarzenie, pogłębiając ciekawość czytelnika;	Retardacja akcji występuje również. Są to: elementy wymienione powyżej czyli opisy przyrody, spór Rejenta i Asesora o psy, koncert Jankiela.
Bohaterowie - są wyidealizowani, wyolbrzymiani (Achilles, Agamemnon, Parys, i inni ), obok ludzi występują bogowie, mają cechy ludzkie;	Bohater zbiorowy - szlachta litewska, zróżnicowana wewnętrznie, często idealizowana. Bohater główny: ksiądz Robak - przemiana.
Tło historyczne - wojna Trojańska;	Tłem historycznym jest przemarsz wojsk napoleońskich przez Europę i Polskę;
Uwagi:	Uwagi:

11. EWOLUCJA BOHATERA ROMANTYCZNEGO W UTWORACH

MICKIEWICZA I SŁOWACKIEGO

„Dziadów część IV” Adam Mickiewicz

Jest to wielki monolog zrozpaczonego po utracie ukochanej Gustawa, wygłoszony w noc święta zmarłych w mieszkaniu księdza obrządku greckiego. Utwór podzielony jest nie na sceny lecz na godziny: miłości, rozpaczy i przestrogi (oddzielonych gaśnięciem 3 świec), które porządkują chaos przeżyć i doznań niezwykłego, wyobcowanego z tego świata bohatera.

Uczucie miłości zostało tu ukazane jako wyjątkowe, kosmiczne i tragiczne, niszczące bohatera. Gustaw jest człowiekiem osamotnionym , wyobcowanym ze społeczności (jak Werter Goethego), wyższym ponad przeciętność, zbuntowanym wobec otaczającej go rzeczywistości, a równocześnie mającym poczucie misji objawienia nie znanych mu tajemnic.

Przed rozsądnym Księdzem Gustaw przedstawia swą biografię aby pokazać jaki zły jest świat, jak miłość prowadzi do nieszczęścia, że istota rzeczy leży poza możliwościami poznania rozumowego. Owa swoista spowiedź, czy też inscenizacja własnego życia, ma stanowić dowód na to, że pradawny obrzęd „dziadów” jest naturalną sytuacją umożliwiającą poznanie tajemnic oraz nawiązanie kontaktów pomiędzy człowiekiem osamotnionym a społecznością, a wreszcie pomiędzy między żywymi i umarłymi.

Gustaw jest pełen wewnętrznych sprzeczności. Przeciwstawiając swoje racje racjom Księdza, usiłuje zdobyć przekonanie, pewność, że jako romantyczny indywidualista, pustelnik, szaleniec, reprezentuje nieprzeciętne humanistyczne wartości i niepodważalną prawdę. Swoje nieszczęście, osamotnienie, sprzeniewierzenie się normalnym ludzkim obowiązkom Gustaw przeżywa bowiem jako tragiczny występek.

„Dziadów część III” Adam Mickiewicz

Bohaterem jest Konrad, ulegający 2 metamorfozie, z Widma (II) w Gustawa (IV) a teraz w Konrada (III). Jest on postacią wyjątkową i osamotnioną. Jej wyjątkowość podkreśla nadludzka skala wrażliwości, cierpienia i poetyckiego talentu. Z tego wynika poczucie wyższości i jednostkowości, podkreślone dodatkowo klaustrofobiczną przestrzenia więziennej celi.

Konrad jest uosobieniem całego narodu, wszystkich jego cierpień i dawnych wolności.

Wielka Improwizacja (II scena) - Konrad jako największy twórca na ziemi podejmuje w imieniu cierpiącego narodu rozprawę z uosabiającym rozum Bogiem. Konrad przegrywa i tę walkę. Ogarnia go zwątpienie w dobroć Opatrzności, w sprawiedliwość historii i w możliwość zwycięstwa nad tyranią. Jego bunt okazują się występkiem moralnym ponieważ bierze się z pychy. Bohater jest opętany przez szatana, który rzuca najgorsze bluźnierstwo: że Bóg jest Carem.

Widzenie Księdza Piotra (III scena) - ratowaniem duszy Konrada zajmuje się ksiądz Piotr, który prometeizmowi i buntowi przeciwstawia chrześcijańską pokorę. Z pozycji wiary jest w stanie odsłonić tajemnice przyszłości i objaśnić sens narodowych dziejów. Poeta nadał mistycznej wizji historii narodowych cierpień stylizację ewangeliczną i apokaliptyczną. Miało to na celu przedstawienie historii jako rzeczy metafizycznej, posiadającej szczególny sens.

Według Księdza Piotra historia Polski jest powtórzeniem losów Chrystusa, jest częścią wielkiego boskiego plany. Naród polski musiał ponieść, podobnie jak Chrystus, śmierć na krzyżu 3 zaborów, by następnie zmartwychwstać, odzyskać wolność i dać ją innym. W dziejach ludzkości Polska miała odegrać rolę Chrystusa narodów.

W ten sposób Mickiewicz próbował nadać sens cierpieniom i walce.

Prometeizm (zob. Wielka Improwizacja):

Gustaw to typ romantycznego kochanka, który cierpi z powodu miłości do kobiety; jest przykładem miłości jednostkowej.

Konrad kocha cały naród, cierpi z powodu nieszczęśliwego losu ojczyzny i rodaków, jest przykładem bojownika sprawy narodowej i patrioty.

• Konrad to poeta, samotny przez swój talent

• zdaje sobie sprawę ze swojego geniuszu i wyobcowania („Ja mistrz”)

• proces twórczy porównuje do nadnaturalnego boskiego procesu kreacji

• poezja to siła i nieśmiertelność; Konrad pewny jest swojej mocy i pragnie stanąć przed obliczem Boga

• siły Konrada wynikają z tego, że jest twórcą, zaznał pełni człowieczeństwa i kocha cały naród

• utożsamienie się z narodem („Ja i ojczyzna to jedno”)

• Konrad pragnie władzy równej Bogu, chce rządu nad duszami, uważa iż pokieruje narodem lepiej niż stwórca, którego nazywa mądrością ( a nie miłością)

• zły duch wypowiada największe bluźnierstwo, nazywając Boga carem

• Konrad to typ romantycznego Prometeusza (prometeizm)

„Polska Chrystusem narodów” - stwierdzenie to opowiada o tym, że cierpienia Polski, tak jak cierpienia Chrystusa, odkupią świat i pozbawią go tzw. Ciemnej strony. Poświęcenie całego pokolenia, straconego w rozwoju państwowości polskiej, powoduje zwiększenie szans następnego na życie w wolnej ojczyźnie; wpływ filozofii mesjanizmu

"Konrad Wallenrod" Adam Mickiewicz

"Macie bowiem wiedzieć, że dwa są sposoby walczenia. Trzeba być lisem i lwem"

Nicolo di Bernardo dei Macchiavelli

Żył w latach 1469 - 1527, napisał "Książe". Jest to zbiór refleksji na temat sposobów prowadzenia polityki. Uważał, że miarą polityki jest jej skuteczność - "Cel uświęca środki".

Za pomocą tego motta autor zilustrował sytuację moralną głównego bohatera, a także zawarł aluzję do polskich spiskowców z terenu Królestwa Kongresowego. "Konrad Wallenrod" jest powieścią poetycką - romantyczny wariant poematu epickiego, który łączy w wierszowanej narracji elementy epickie z lirycznymi. Czasem rezygnuje z opowiadania na rzecz dramatycznego kształtowania świata. Stąd podmiotowa postawa bohatera lub narratora dominuje nad fabułą.

Akcja toczy się w XIV w. Alf Walter był Litwinem. Został porwany i wychowany przez mistrza krzyżackiego Winrycha von Kniprode. Pewien litewski wajdelota budzi w nim miłość do ojczyzny. Przechodzi na stronę litewską, żeni się z córką Kiejstuta, Aldoną. Wstępuje na drogę zdrady. Został giermkiem Konrada Wallenroda. Po jego śmierci podszył się pod niego i został Wielkim Mistrzem krzyżackim. Sprowokował wojnę z Litwą i celowo prowadził ją niedbale. Tajny trybunał zdemaskował jego zdradę. Konrad popełnił samobójstwo. Powody

• wiadomość tragizmu własnego losu,

• wyrzeczenie się własnego życia i zbawienia, bo zdrajca nie może istnieć i nie może być zbawiony.

Halban nie popełnia samobójstwa, pozostaje by opisać czyny bohatera. Halban to szatan nasycający duszę Wallenroda ideę szatańską. Tragizm wyraża się w :

• konflikcie pomiędzy miłością do ojczyzny a etyką rycerską,

• determinacji historycznej,

Rola poety.

Ma wyraźny rodowód biblijny. W kulturze żydowskiej wykształca się życie narodowe, które pozwala im zachować własną tożsamość narodową. Poeta powinien być wieszczem, prorokiem który mocą ducha i słowem przewodzi ludowi. Ma zastąpić zniewolonej społeczności przywódców politycznych. Poezję narodową nazywa poeta "wieścią gminną" i "arką przymierza". Arka przymierza stoi na straży "pamiątek kościoła" - kościół to świątynia, tradycja, a także wspólnota, istota więzi zbiorowej. Kultura językowa trwalsza jest od kultury materialnej. Poezja powinna budzić poczucie wspólnoty narodowej.

Wymowa "Konrada Wallenroda"

Autor za pomocą historii przedstawia swoją współczesność. Romantycy odczytali dzieło jako wezwanie do walki narodowowyzwoleńczej. Idea zawarta w "Konradzie Wallenrodzie" zmaterializowała się w powstaniu listopadowym. Nieco później zaczęto dostrzegać problem tragizmu. Jego źródłem jest próba połączenia materializmu z chrystianizmem dokonująca się w życiu bohatera. Jest to przedstawienie sytuacji duchowej młodych żołnierzy Królestwa.

„Kordian” Juliusz Słowacki

Trapiony pragnieniem niezwykłości Kordian szuka ideału wykraczającego poza codzienność. Pragnie dokonać czegoś, co potwierdziłoby znaczenie jego przewrażliwionej osobowości i zamanifestowało jej niezwykłość. Wszelkie jednakże próby i pomysły okazują się nierealny. W rezultacie bohater zdaje sobie sprawę z rozbieżności między własnymi pragnieniami a rzeczywistością. Przeżywa wiec poczucie bezsilności i sceptycznie odnosi się do zastanych wartości. To wszystko paraliżuje jego działania i rodzi poczucie bezradności wobec świata. Kordian przeżywa ból istnienia, wyobcowania i braku możliwości działania. Pozbawiony silnej woli, nie potrafi nawet skutecznie popełnić samobójstwa. Trawi go romantyczna „chorobo wieku”.

Różnica pomiędzy marzeniami a rzeczywistością, między ideałami a możliwością ich praktycznej realizacji staje się głównym tematem drugiego etapu w biografii bohatera. Podczas lektury „Króla Leara” Szekspira Kordian uświadamia sobie, że między wyobraźnią oraz fikcją literacką a światem realnym istnieje niemożliwa do przekroczenia, rodząca tragiczne napięcie przepaść.

Kordian podobną przepaść dostrzega pomiędzy życiem społecznym a ideałami stworzonymi lub ugruntowanymi przez romantyzm (wartość nieprzeciętnej jednostki, niepowtarzalna miłość, moralny autorytet papiestwa). Doświadczenia zdobyte w czasie podróży wskazują, że światem rządzi pieniądz i egoistyczne racje polityczne. Po raz drugi bohater przeżywa świadomość totalnej klęski.

W tej sytuacji, w ożywczym kontakcie z alpejską naturą, w umyśle Kordiana krystalizuje się romantyczna idea wyzwolenia Europy spod monarchistycznego uścisku. Ideę tę, analogicznie jak w Dziadów II, ma realizować zdolna do bezgranicznych poświęceń, nieprzeciętna jednostka oraz naród wybrany. Historyczny wzorzec takiego postępowania odnajduje autor w osobie Arnolda Winkelrida, bohatera Szwajcarów z 14 wieku.

Wcieleniem w życie ideałów winkelriedyzmu był spisek na życie cara. Bohater za najwyższą wartość uznał wolną ojczyznę. Spisek był jednak niedojrzały, był więc wytworem wybujałej, romantycznej wyobraźni, która rozmijał się z rzeczywistością.

Kordian był wierny tradycyjnej etyce rycerskiej, a Car jako Król Polski był jego zwierzchnikiem. To wywołało wątpliwości moralne i w końcu powstrzymało bohatera przed zabiciem tyrana.

Słowacki pisał Kordiana jako generalną rozprawę z programem poetyckim Mickiewicza. Tak zatem konstruował postać swego bohatera, aby przez jego losy podważyć Mickiewiczowską koncepcję poezji wodzowskiej (tyrtejskiej) i mesjanistycznej. Kordian jako typ romantycznego poety przypomina więc i pod tym względem Konrada. Podobnie jak Konrad formułuje koncepcję jednostkowego działania i poświęcenia za wolność zbiorowości. Ale w zetknięciu z rzeczywistością program ten okazuje się jednym złudnym marzeniem. Na dodatek poetycka wyobraźnia i romantyczne samotnictwo osłabiają wolę działania bohatera. Poezja jawi się zatem tutaj jako czynnik demobilizujący: nie sprzyja ani stworzeniu realnego programu politycznego, ani nie jest w stanie zmobilizować bohatera do patriotycznego czynu. Przeciwnie - staje się źródłem jego wewnętrznych konfliktów i życiowych klęsk. Złudzeniem i romantycznym uproszczeniem okazała się wiara w skuteczne działanie poetyckiego słowa (Jak w Konradzie Wallenrodzie). Płomienne przemówienie Kordiana do spiskowców trafiło w pustkę. Ich świadomość okazała się podatniejsza na uświęcone tradycją moralne i polityczne hasła Prezesa niż na wartości zaprezentowane przez Kordiana. Romantyczny zapaleniec trafił więc ostatecznie do szpitala dla umysłowo chorych, by tutaj uświadomić sobie bezowocność własnych usiłowań, wynikającą z ulegania mitom poezji tyrtejskiej.

Krytycyzm Słowackiego dotyczy tu zarówno Mickiewiczowskiego programu poezji wzywającej do walki (Konrad Wallenrod), jak i programu poezji mesjanistycznej, uznającej konieczność złożenia przez naród krwawej ofiary, która ma przynieść niepodległość w przyszłości (Dziadów III). Za szkodliwe uproszczenie uznał Słowacki zwłaszcza koncepcję Polski - Chrystusa narodów, którą demaskował za pomocą analogicznej, bezowocnej koncepcji Polski Winkelrida narodów. Nie oznacza to, że Słowacki w ogóle zanegował w Kordianie sens istnienia narodowej poezji. Odrzucając tyrteizm i mesjanizm, poszukiwał po upadku powstania jedynie nowej, bardziej odpowiadającej potrzebą chwili formuły poezji narodowej. Chciał, aby ta nowa poezja nawiązywała do narodowej historii, wskrzeszała rycerskie tradycje, przechowywała stworzone przez przeszłość wartości, chroniła naród przed utratą wiary w przyszłość, nie pozwoliła mu usnąć, podtrzymywała nadzieje na zmartwychwstanie. Poeta miał być nie romantycznym Tyrteuszem , nie wodzem, nie mesjanistycznym wieszczem, ale służącym narodowi śpiewakiem, rapsodem, minstrelem.

Kordian jako bohater romantyczny:

• przeżywa nieszczęśliwą miłość, usiłuje popełnić samobójstwo

• jest rozczarowany do świata i jego wartości

• przechodzi przemianę duchową z apatycznego młodzieńca w bohatera walki narodowej

• ma poczucie własnej wielkiej wartości

• stawia przed sobą wieki cel, konsekwentnie do niego dąży, mimo iż przerasta on możliwości jedego człowieka

• jest gorącym patriotą

• ponosi klęskę

• żyje w świecie złudzeń

12. WYJAŚNIJ POJĘCIA: BAJRONIZM, WERTERYZM, WALLENRODYZM, MESJANIZM, PROMETEIZM.

W „Giaurze” Georg Byron stworzył nowy typ bohatera literackiego, który stał się od tej pory pierwowzorem dla wielu innych bohaterów romantycznych. Od nazwiska autora książki bohatera tego zwykło się określać mianem bohatera bajronicznego. Do jego najważniejszych cech będą należały: tajemniczość, skłócenie ze światem, samotna walka z otaczającą go rzeczywistością, działanie motywowane wysokimi pobudkami, wewnętrzne konflikty, często wynikające z popełnienia w przeszłości zbrodni. Zbrodnia ta zawsze byłaby uzasadniona wielkimi namiętnościami - miłością czy nienawiścią. Bohater bajroniczny buntuje się przeciw istniejącym stosunkom społecznym i normom obyczajowym oraz moralnym, stara się je zmienić przez aktywne działanie, w którym jest osamotniony, pozostawiony samemu sobie.

W swojej powieści z 1774 roku, „Cierpienia młodego Wertera”, Goethe tworzy specyficzny typ bohatera, którego przyjęło się określać mianem bohatera sentymentalnego lub werterycznego, jest to model pewnej postawy, charakteryzującej się przede wszystkim wybujałą, przesadną uczuciowością, postrzeganiem otaczającego świata przez pryzmat własnych marzeń i poezji, niezgodą na zastane konwencje obyczajowe i moralne, przy jednoczesnym braku konkretnego, zdecydowanego działania. Werteryzm to również głębokie poczucie bezsensu egzystencji, dążenie do samozagłady, gdyż najczęściej kulminacją działań bohatera jest samobójstwo.

Główny bohater powieści Adama Mickiewicza „Konrad Wallenrod” to tak zwany bohater wallenrodyczny. Jest to typowa dla polskiej literatury romantycznej odmiana bohatera romantycznego. Bohater wallenrodyczny będzie działał ze szlachetnych, patriotycznych pobudek. Dla ojczyzny gotów będzie poświęcić swoje dobro osobiste, a nawet miłość ukochanej kobiety. Będzie to człowiek rozdarty pomiędzy ojczyzną a rodziną. Wybierze ojczyznę, dla której dodatkowo zaryzykuje zbrukanie swojego honoru, gdyż poświęcenie będzie również wymagało złamania kodeksu średniowiecznego rycerza. Można mówić o prometeizmie postaci, czyli o gotowości do walki z siłami wyższymi, nawet Bogiem, w imię miłości do ludzi, w tym przypadku ojczyzny.

Mesjanizm - o III cz. „Dziadów” mówi się, że jest prezentacją historiozoficznej koncepcji mesjanizmu. Pojęcie mesjanizmu swymi korzeniami sięga judaizmu i pochodzi od imienia Mesjasz (jedno z określeń Chrystusa), na przyjście którego oczekiwał Izrael. Mesjasz uznawany był za zbawcę, który przyniesie Izraelitom wolność i przywróci im panowanie nad światem. Koncepcja mesjanizmu polskiego jest określana jako zbiór przekonań i przeświadczeń o szczególnej roli Polski w dziejach świata. Pojęcie to narodziło się jeszcze w dobie staropolskiej, kiedy Rzeczpospolita traktowana była jako przedmurze chrześcijaństwa, czyli kraj broniący kultury cywilizacji chrześcijańskiej przed barbarzyńskimi poganami. Najpełniej idee mesjańskie rozkwitły w czasie rozbiorów, a szczególnie w okresie powstania listopadowego. Uważano, że Polska jako kraj szczególnie umęczony przez zaborców, jest krajem wybranym przez Boga do przyniesienia nowego ładu Europie oraz politycznego i społeczno - moralnego odrodzenia ludzkości w duchu wiary chrześcijańskiej. Naród polski miał stać łącznikiem między Bogiem a całą ludzkością. Ostatecznym celem mesjanizmu było zbawienie ludzkości w przyszłym Królestwie Bożym.

Przykładem mesjanizmu w III cz. „Dziadów” jest „Widzenie księdza Piotra”, scena w której padają bardzo ważne słowa, określające istotę polskiego mesjanizmu: „Polska Chrystusem narodów”.

Prometeizm - w III cz. „Dziadów”, w scenie Wielkiej Improwizacji, Konrad zmaga się nie tylko z samym sobą, ale występuje nawet przeciwko Bogu. Tak więc Wielka Improwizacja jest interpretowana jako wyraz buntu przeciw Bogu, wzniesionego w imię ludzkości.

Taki bunt określany jest mianem buntu prometejskiego. Pojęcie to pochodzi od mitycznego Prometeusza, który stworzył człowieka (ulepił go z gliny z domieszką łez) i dla niego wykradł bogom ogień. Kara, na jaką skazano Prometeusza za sprzyjanie ludziom i sprzeciwienie się bogom, była bardzo dotkliwa: Zeus kazał przykuć go do skały, a ogromny orzeł (w innych wersjach tego mitu był to sęp) codziennie przylatywał i wyrywał mu wątrobę. Prometeusz był nieśmiertelny (jak Christopher Lambert w „Nieśmiertelnym”), cierpiał straszliwe męki. Jego postawa jest postawą pełną humanitaryzmu, czyli bezinteresownej miłości do człowieka i gotowości wystąpienia dla niego przeciw najwyższym siłom, bogom czy prawom rządzącym światem.

13. OCENA POWSTANIA LISTOPADOWEGO W TWÓRCZOŚCI

ADAMA MICKIEWICZA I JULIUSZA SŁOWACKIEGO.

Należy otwarcie powiedzieć, że powstanie listopadowe upadło właściwie z jednego tylko powodu - nieudolności i braku wiary w zwycięstwo jego przywódców. Popędzani aresztowaniami spiskowcy zdecydowali się na dzień 29 listopada 1830 r. Było ich niewielu, plany źle przygotowane, dalsze perspektywy nieprzemyślane. Chłopicki nie wierzył w powodzenie powstania, ospały i nieudolny okazał się później Skrzynecki. Chłopicki czekał na okazanie Polakom łaski przez cara Mikołaja I, późniejszy jeszcze przywódca - Krukowiecki podczas szturmu Warszawy zaczął od razu rokowania o kapitulację. W końcu rząd emigrował i powstanie upadło.

Żywiący nadzieje na odzyskanie niepodległości Polacy nie mogli się z tym pogodzić. Dlatego też czołowi polscy romantycy, będący sumieniem narodu, poddali fakt ten ostrej krytyce. Uczynił to A. Mickiewicz w trzeciej części „Dziadów” oraz J. Słowacki w „Kordianie” i „Grobie Aganemnona”.

III część Dziadów (A. Mickiewicz) Zwane też Dziadami drezdeńskimi powstały w 1832 r. Z częścią drugą i czwartą częścią łączą się tytułem, ramą obrzędową święta zmarłych oraz postacią głównego bohatera. Poza tym jest to osobny, samoistny utwór, pod względem formy i treści.

W scenach więziennych więźniowie cierpią właściwie za nic - są to filomaci (ugrupowanie poetyckie), uwięzieni na krótko przed wybuchem powstania. Tak samo Polska jest szykanowana - carat popełnia zbrodnię na niewinnym narodzie.

Scena druga, a ściślej - Wielka Improwizacja, to pokazanie klęski Konrada uosabianego z garstką powstańców. Tak jak on samotni zapaleńcy organizujący zryw narodowowyzwoleńczy musieli tak jak on przegrać. Konrada zgubiła pycha - powstańców zbyt wielka wiara w możliwość zwycięstwa - cudownego, bo wobec przeważających sił zaborcy.

W scenie VII pt. Salon warszawski mamy pokazany dość realistyczny obraz różnych warstw narodu polskiego. Wszędzie jest zachowany podział na warstwę zewnętrzną, powierzchniową, „suchą i plugawą” oraz wewnętrzną, podziemną, w której zachowały się wszystkie wartości. W salonie warszawskim jest to podział na tych, którzy stoją przy drzwiach i tych, siedzących przy stoliku. Młodzi przy drzwiach rozmawiają o prześladowaniach Polaków w ich własnym kraju, o cierpieniach więźniów, buntują się i krytykują tych, co „stoją na narodu czele”.

Towarzystwo „stolikowe” to arystokraci, którzy myślą o balach i przyjęciach, żałują, że w Warszawie nie ma dworu. Są kosmopolitami, wiadomości o tym, co dzieje się w Polsce, czerpią z francuskich gazet, faktycznie niewiele ich to obchodzi. Brak patriotyzmu, obojętność na sprawy narodu, konformizm, lojalność wobec zaborców - te właśnie cechy charakteryzują polską arystokrację.

Również literatów nie ma za co chwalić. Pseudoklasycy nie uznają tematyki narodowej jako odpowiedniej dla ich wierszy. Nie cenią literatury narodowej, współczesnej, aktualnej, są oderwani od życia narodu.

Surowa ocena spotyka też ludzi, którzy przyszli na bal do Nowosilcowa. Przyszli ze strachu, w oczy schlebiają Nowosilcowowi, między sobą nie ukrywają nienawiści do Senatora.

Widać tutaj, że porozumienie między stolikiem a drzwiami nie jest możliwe, jak nie było możliwe w czasie powstania - jest to przyczyna jego klęski. Wyrok podsumowujący ocenę Mickiewicza wygłasza Wysocki:

„...Nasz naród jak lawa,

Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,

Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;

Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi”.

Taki podział na Dobro i Zło (przedstawicieli carskiej tyranii i niewinne dzieci polskie) jest idealnym i wzniosłym przykładem narodowej martyrologii. Mickiewicz pomijał złożone fakty zaprzaństwa lub zdrady narodowej.

Odpowiedzią Mickiewicza na klęskę powstania był zatem mesjanizm (przeświadczenie, że Polska jako naród wybrany ma do spełnienia doniosłą misję - musi się poświęcić za inne narody, cierpieć jak Chrystus, by na całym świecie zapanowała wolność), stanowił on podstawę optymistycznych prognoz na przyszłość oraz, przez analogię z ofiarą Chrystusa (w widzeniu księdza Piotra - utrata niepodległości i perspektywa odrodzenia - historia Polski okazuje się powtórzeniem losów Chrystusa), wydobywał ogólnoludzki sens polskiej walki i męczeństwa.

Kordian (Juliusz Słowacki). Dramat powstał w 1833 r. Poeta posłużył się w nim tematyką historyczną (wydarzenia w II i III akcie rozgrywają się w 1828 i 1829 r.), by ukazać aktualną po upadku powstania listopadowego problematykę polityczną, moralną i literacką. Słowacki polemizuje z Mickiewiczowską koncepcją dziejów Polski, z oceną zrywów narodowowyzwoleńczych, z narzuconą przez Mickiewicza rolą literatury w czasach niewoli. Ocena wodzów powstania jest od razu negatywna, co widać już w Przygotowaniu.

Z diabelskiego kotła wychodzą: Józef Chłopicki (aluzja do jego nazwiska: „Dmijcie duchy ! W żywioł ziemi”, poza tym: nie dostaje niczego z rozumu kaprala), Jan Skrzynecki („Wódz! Chodem raka przewini, jak ślimak rogiem uderzy, spróbuje - i do skorupy”), Jan Krukowiecki („On z krwi na wierzch wypłynie - to zdrajca”). Generałowie - przywódcy wojsk powstańczych zgrzeszyli nieudolnością w walce, dążeniem do kompromisów, a nawet zdradą. Podobnie członkowie rządu powstańczego: książę Adam Jerzy Czartoryski - „dajmy mu na pośmiewisko sprzeczne z naturą nazwisko; ochrzcijmy imieniem Czarta”, Julian Ursyn Niemcewicz i Joachim Lelewel. Poeta zarzuca im brak zdecydowanych działań i niekonsekwencję. Już sam fakt, że są dziełem diabła świadczy przeciwko nim.

Można by powiedzieć, że Kordian reprezentuje młodych podchorążych, którzy trwają w konflikcie ze starymi - tutaj Prezesem i Księdzem. Ich wystąpienia przeciwko planowi zabicia cara obrazują lękliwość dowódców wobec próby podjęcia śmiałych działań przez powstańców. Kordian nie miał znikąd wsparcia, a wybrawszy samotne działanie musiał ponieść klęskę - podobnie miała się rzecz z powstaniem. Słowacki pokazał, że podchorąży nie dorośli do powstania, tak jak Kordian nie dojrzał do zamachu na cara. Zabrakło jednomyślnych decyzji i zdecydowania, które dałoby możliwość zwycięstwa.

Grób Agamemnona (Słowacki). Utwór jest fragmentem pieśni VIII poematu dygresyjnego Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu, napisanej w 1839 r.

Część pierwsza to poetyckie refleksje, część druga jest opisem podróży po Grecji, a właściwie po miejscach znanych z jej historii. Refleksja w tej części utworu wynika z porównania Polski i Grecji i prowadzi do bolesnego rozrachunku z matką - Polką i Polakami, wśród których nie ma Leonidasów, gotowych walczyć do ostatniej kropli krwi.

Nagi trup Leonidasa jest w wierszu symbolem heroizmu, przeciwstawionym trupowi Polski w złotym pasie i czerwonym kontuszu.

„O Polsko! Póki ty duszę anielską

Będziesz więziła w czerepie rubasznym -

Póty kat będzie rąbał twoje cielsko,

Póty nie będzie twój miecz zemsty strasznym(...)”

„Czerwony kontusz”, „czerep rubaszny”, „płachty ohydne”, „Dejaniry paląca koszula” - to wady narodowe, błędy przeszłości, które były przyczyną niewoli i które należy odrzucić. Matka - Polska zostaje w końcu nazwana „niewolnicą” :

„Bo nie masz władzy przekląć - niewolnico”

Jest to również nawiązanie do oporów Księdza i Prezesa z „Kordiana” wobec spisku zabicia cara. W Polsce nie było dotąd królobójstwa. Krytyczne oceny w wierszu są aluzjami właśnie do powstania listopadowego i emigracyjnych sporów nad przyczynami jego upadku. Według Słowackiego Polacy nadal żyją złudzeniami:

„Polsko! Lecz ciebie błyskotkami łudzą;

Pawiem narodów byłaś i papugą;

A teraz jesteś służebnicą cudzą”.

Wnioski Słowackiego wynikające z refleksji nad powstaniem i przyczynami jego upadku są odmienne od mickiewiczowskich. Słowacki podkreślając wielkość i szlachetność działań powstańczego pokolenia, ukazywał jednocześnie jego moralną i polityczną niedojrzałość („Sęp ci wyjada nie serce - lecz mózgi”). Bezlitośnie skrytykował małostkowość, nieudolność i konformizm przywódców. Odrzucił mickiewiczowską koncepcję Polski jako Chrystusa narodów, uznając ją za szkodliwe i demoralizujące usypianie sumień rodaków. Idei mesjanizmu przeciwstawił winkelriedyzm, odrzucający cierpienie i bierną mękę jako najwyższą wartość etyczną i kładący nacisk na sens czynnej walki ze złem historycznym.

14. TOPOS PIELGRZYMA I TUŁACZA W LITERATURZE

ROMANTYCZNEJ.

1. Motyw pielgrzyma w twórczości Mickiewicza.

„Sonety krymskie” warto potraktować jako cykl. Wówczas od razu zauważymy spoiwo, które łączy wszystkie utwory - jest nim obecność samotnego podróżnika, który podąża wśród „krymskich cudowności”, rejestruje je i snuje refleksje. Jest - nawet gdy nie ujawnia się bezpośrednio - to jego oczami obserwujemy modlitwę muezina i ślady dawnej świetności Bakczysaraju, to on siedzi „wsparty na Judahu skale”, to on samotny obserwuje spienione wśród burzy morze. Samotny, romantyczny, pełen tęsknot i bólu, wrażliwy - to indywidualna, romantyczna jednostka, można rzec bohater romantyczny - ważna cecha literatury romantycznej.

Pielgrzym przybywa na Krym z bardzo daleka, podziwia krajobrazy, morza, góry, doliny i góry Bakczysaraju oraz górę Czatyrdah. Pielgrzym tęskni cały czas za swoim krajem. Nie wiemy z jakich powodów opuszcza on kraj, nie wiemy dlaczego nie może wrócić, nie wiemy jak się nazywa, nie znamy jego przeszłości, jest to bardzo tajemnicza postać, pełna niedopowiedzeń i samotna, nawet w obliczu śmierci nie ma się z kim pożegnać. Jego smutki nie mają charakteru zewnętrznego. Przyczyna leży w nim samym, w jego wnętrzu. Przez hiperbolizację opisów krajobrazu została ukazana bardzo duża tęsknota. Bohatera dotyka rozgoryczenie i żal, bo nie może trafić do ojczyzny, bardzo tęskni z tego powodu.

„Stepy akermańskie”

Część opisową zajmuje poetycki obraz okolic Akermanu nad Dniestrem. Świat przedstawiony poeta ujmuje w płynnym ruchu - step to suchy ocean, wóz brodzi jak łódź, łąki falują - podróż przypomina rejs po wielkim morzu. Noc. Samotność podróżnika wśród ciemności i gwiazd - można powiedzieć: prawdziwa głębia romantyczna. Z dala lśni jakiś blask. Poeta snuje pomysły: czy to jutrzenka, czy blask Dniestru czy „lampa Akermanu”? cóż jest istotą tego utworu? Czy poza nastrojowym opisem i odkształceniem stepu w wodę jest tu coś jeszcze? Jest. Nagły bezruch i cisza - tak cicha, że aż ją „słychać”. Mickiewicz zaznacza „ulotne” dźwięki: szelest węża, łomot sznura żurawi, kołysanie motyla - w tej atmosferze stają się słyszalne, tworzą całą symfonię. Cóż może czuć człowiek zanurzony w takiej przestrzeni? Tęsknotę. A zatem poeta wytęża słuch w stronę ojczyzny - Litwy. I kończy smutno: „Jedźmy, nikt nie woła”. To pełne goryczy stwierdzenie podkreśla samotność poety, przypomina jego nieszczęśliwą miłość, smutny los jego przyjaciół - cisza od strony Litwy oznacza tu także brak buntu i sprzeciwu - pogodzenie się ze swoim losem zniewolonego narodu.

„Burza”

Dwie pierwsze zwrotki przedstawiają tonący statek w czasie sztormu - burzy. Zachwyt nad siłą przyrody, która jest niesamowitym żywiołem. Z drugiej strony natura jest okrutna, która powoduje strach, ponieważ człowiek jest zbyt słaby aby wygrać z takim żywiołem. Dwie następne zwrotki opisują przerażenie ludzi, którzy się modlą, żegnają z przyjaciółmi, nie robią nic. Jednostka jest głównym bohaterem, który jest samotny, nieszczęśliwy, nie umie się modlić, nie może się przeciwstawić bo nie chce.

„Bakczysaraj”

Smutny opis dawnej stolicy chanów krymskich - Baczysarau. Pielgrzym jawi się jako człowiek, który podróżując po Krymie poznaje nie tylko przyrodę wschodu ale i jej historię. Opuszczone domy zajęte są przez przyrodę. Refleksja pielgrzyma dotyczy przemijania: „gdzie jesteś, o miłości, potęgo i chwało! Wy macie trwać na wieki...”. wszystko przemija, przetrwa tylko przyroda (jest ona potężna, wydaje się być poza czasem).

„Czatyrdah”

Sonet wyraża odwieczny okrzyk cierpienia - kruchego, wątłego, łatwo zniszczalnego człowieka, który wznosi swoje ręce do tego co wieczne, monumentalne, niezniszczalne - tu to zwalista góra Czatyrdah. Zrozpaczony muzułmanin odprawia modły u podnóża góry, wylicza swoje ludzkie nieszczęścia: suszę, szarańczę, wojnę - wciąż te same od pokoleń. Lecz Czatyrdah tkwi nieruchomy i obojętny na ludzkie cierpienie. Poeta opisuje go jak człowieka: niemal widoczne są: płaszcz lasu, turban z chmur i nieme, modlitewne zapatrzenie w niebo. Góra - pośrednik między człowiekiem a Bogiem - wciąż milczy. Zbyt cienki jest głosik istoty ludzkiej, sam muzułmanin zbyt drobną jest kruszyną, by wzruszyć głaz. Ostatnie wersy zawierają lęk człowieczy, bolesne pytanie i podejrzenie: czy Bóg jest taki jak dzieło Czatyrdah - wielki, potężny i obojętny na ludzkie wołanie?

2. Inne utwory :

• „Konrad Wallenrod” - podróż pielgrzyma w czasie, ponieważ akcja utworu rozgrywa się w średniowieczu, a ogół dotyczy czasów współczesnych - romantyzmu.

• „Dziady” - podróż w głąb siebie i w czasie o czym świadczy „Wielka Improwizacja” i metamorfoza Konrada. Pielgrzymka w przestrzeni to motyw podróży w głąb Rosji - „Ustęp”. Pielgrzymka w czasie dotyczy opowiadań o Cichowskim.

• „Pan Tadeusz” - motyw pielgrzyma w osobie ks. Robaka.

• „Kordian” Słowackiego - pielgrzymka w przestrzeni - podróż po Europie (Anglia, Włochy), pielgrzymka w głąb siebie - przeżycia bohatera na górze Monte Blanc, w rozmowie z Bogiem.

• „Pielgrzym” Norwida - pielgrzymem jest człowiek podróżujący po Europie. Człowiek nie posiadający ziemi czy innych dóbr wcale nie jest gorszy. Zamiast majątku bohater posiada bogate wnętrze. Sam nie ma nic, wielbłądzia skóra na sandały i namioty symbolizujące wieczną tułaczkę. Lecz zarazem ma bardzo wiele: należy do stanu „ponad stany”, ponad płaskość dusz i poglądów, stan, który wartościami duszy sięga nieba i ma tyle ziemi, ile potrzeba jej, by wciąż dążyć do celu: dopokąd - czyli dokąd i po coś. Pielgrzym przerasta innych mając głęboką duszę. Wartość człowieka nie zależy od dóbr materialnych. Małoduszność ludzi bogatych - cenią tylko dobra materialne, które dla nich są podstawą do oceny człowieka. Ubóstw będzie towarzyszyło mu do końca życia. Nikt nie jest w stanie mu dorównać. „Dopóki idę” - słowa te oznaczają podróż bez końca, ponieważ duch trwa zawsze. Obywatel świata - Norwid przypomina, że człowiek na tym świecie jest tylko przechodniem i ma niewiele czasu, by spełnić misję.

15. „TESTAMENT MÓJ”, „GRÓB AGAMEMNONA” - MOTYWY AUTOTEMATYCZNE W TWÓRCZOŚCI J. SŁOWACKIEGO

„GRÓB AGAMEMNONA”

Juliusz Słowacki powrócił ze swojej romantycznej podróży na Wschód bogatszy o cały ogrom doświadczeń, obserwacji, refleksji. Stały się one materiałem dla wyobraźni poety, źródłem nowych utworów. Jednym z nich jest „Grób Agamemnona” - długi, bogaty w znaczenia poemat, ślad po bytności poety w zabytkowej, starożytnej budowie w Mykenach, zwanej grobem Agamemnona - mitologicznego władcy Myken, syna Atreusza, wielkiego wodza, zabitego przez żonę… Treść utworu:

Poeta wchodzi w grób Agamemnona, poddaje się panującej tam atmosferze i zagłębia się w rozmyślaniach. Nastrój miejsca, mitologia, historia Grecji przywołują na myśl dzieje Polski - ból z powodu jej losów, ocenę, pragnienie wydobycia się z haniebnej niewoli. Jesteśmy świadkami biegu myśli, który porusza następujące istotne tematy:

1. Mitologia i historia Grecji.

2. Problem poezji i poety - Słowacki zamieszcza w utworze pewien program poetycki

3. Historia i losy Polski - porównanie z dziejami Grecji

4. Ocena Polski rzeczywistej i ideał Polski przyszłej, jaką pragnąłby widzieć poeta.

Utwór można podzielić na pięć części:

• I część.

Wraz z poetą wstępujemy do grobowca - w podziemną kopułę grobu Agamemnona. Wtapiamy się w mrok. Obserwujemy wnętrze. Widzimy grotę, wiatr poświstuje w szczelinach, z kamieni zwisają pajęczyny, plączą się nasiona kwiatów i sykają polne świerszcze. To jest obraz jaki zobaczyłby zwykły podróżnik. Poeta jednak odkształca cały ten świat w swojej wyobraźni. Oto „powstaje z grobu” świat mitów - szum wiatru to głos płaczliwej Elektry, pajęczyna jest „przędziwem pracowitej Arachny”, puchy kwiatów - „latające duchy” a sykanie świerszczy jest „nakazem ciszy i końcem rapsodu”. Opis jest symfonią zmysłów: zapach cząbrów, syk świerszczy, barwy pajęczyn, puchów kwiatowych - działają na nozdrza, uszy i oczy. Opis jest zakończony. Poeta całą uwagę skupia na sobie.

• II część - poeta o sobie: „O! cichy jestem jak wy o Atrydzi”.

Intruz wtopił się w tło grobowca. Jest cichy, pokorny, zerwał w wyrastającego dąbka listek. Przez szczelinę wpadło światło - „struna z harfy Homera” - pomyślał poeta i sięgnął po nią, lecz pękła…, nie była dla niego. Dlaczego? Bo struna Homera to symbol wielkiej poezji, rapsodu opiewającego zwycięskie czyny bohaterów, chwalebne dzieje przodków, a do takiej pieśni poeta nie czuje się uprawniony. Inna jest jego poezja - głusi są jego słuchacze. Wielkości grobowców starożytnych nie są jego dziedzictwem - lecz smutki błahe i kruche. Mimo to pozwala sobie na uniesienie…

• III część:

„Na koń!” - to okrzyk uniesienia, poddania się poetyckiemu natchnieniu. Koń jest tu szałem

tworzenia poezji. Słowacki szuka wzoru, popada w coraz większą namiętność twórczą - podobnie jak Konrad w „Wielkiej Improwizacji”. Koń poezji - Pegaz - unosi poetę w poszukiwaniu wzorców.

• IV część - Termopile czy Cheronea?

Tematem rapsodu są przecież bohaterskie dzieje rycerzy. Lecz nie Termopile, gdzie skromny odział Spartan przeciwstawił się całej armii perskiej. Termopile są symbolem męstwa i poświęcenia się ojczyźnie. Wzorem Polaków może być tylko Cheronea - symbol ostatecznej klęki Greków - bo tam zostali ostatecznie pokonani przez Macedończyków. Słowacki - potomek zniewolonego narodu Polaków nie ma wstępu na Termopile, nie jest godny, bo historia jego kraju to „smutne pół rycerzy żywych” - czyli tragedia tych, którzy nie zginęli, lecz przeżyli klęskę. Tak powoli wchodzimy w krąg zagadnień polskich.

• V część - „O! Polsko!!”

Bolesny okrzyk skierowany do ojczyzny. Klęska, o której mowa - to upadek powstania listopadowego - nie pełne chwały Termopile, lecz haniebna Cheronea. Wódz Termopil - Leonidas - leżał po śmierci nagi, szlachetny i piękny. „Trup” pokonanych powstańców chełpił się czerwonym kontuszem - symbolem szlachectwa, pychy, egoizmu. O! Polsko!” - ubolewa poeta i odmalowuje jej obecny obraz: jest to organizm, który składa się z „anielskiej duszy” i „czerepu rubasznego”, owinięty w grobowy, torturujący całun Dejaniry, łudzony błyskotkami - dawniej paw i papuga narodów - dziś, niewolnica, która nie ma nawet sił przekląć. Ten zestaw pogardliwych zarzutów jest przestrogą i nakazem odrzucenia zła. Jak to rozumieć? Przypomnijmy sobie „lawę” - słowa Wysockiego. Uderza podobieństwo oceny: z wierzchu sucha, plugawa skorupa - czerep rubaszny. W głębi: gorący ogień - dusz anielska. Czerwony kontusz, czerep, skorupa - to zło i błędy przywódców narodu, ich grzech wobec ojczyzny. Poeta nakazuje zrzucić te „płachty ohydne”.

Wrysowuje tu marzenie o Polsce idealnej, jednolitej, nagiej w swej doskonałości, ojczyzny, której naród się wskrzesił, opłacił śmiercią (styksowy muł) oczyszczenie z grzechów. Posąg bez haniebne szaty - z jednolitej bryły - oczyszczony z głupoty, pychy i zdrady - oto portret Polski idealnej. Na koniec ujawnia się także program poetycki Słowacki. Rzeczywiście, sytuacja wyklucza rapsod rycerski i doskonałą poezję Homera. Jest to potrzeba poezji tyrtejskiej, która sięgnie do wnętrz, pobudzi do czynu, rozgniewa nawet - lecz uleczy.

Podsumowując rozważania o słynnym utworze Słowackiego, nazwijmy go refleksją poetycką nad historią Polski i jej przyszłością, nad poezją i rolą poety. Dlaczego wiersz ten jest tak bardzo ceniony? Słowacki popisał się wielkim kunsztem poetyckim. Odwołał się do mitologii i historii Grecji. Przekształcił elementy swojego obrazu za pomocą licznych, pięknych i bogatych w znaczenie metafor.

„TESTAMENT MÓJ”

Już tytuł wskazuje, że mamy do czynienia z testamentem. Testament to dokument, w którym człowiek wyraża swoją wolę co do podziału majątku, który pozostanie po jego śmierci. Jaki majątek pozostawia Słowacki? Nie pieniądze i budynki. Jest to testament poetycki - rozdziela zbiór myśli, uczuć i twórczego dorobku poety. Komu autor pozostawia ten dorobek? Otóż utwór ma swoich adresatów - spadkobiercami poety jest garstka przyjaciół i przyszłe pokolenia, które przejmą poezję wieszcza - czyli my. Jak to w testamentach bywa, autor wpisuje w nie kilka słów o sobie i parę słów wyjaśnienia w nurtujących go kwestiach, oraz nakazy, które pragnie by wypełnili potomni. O sobie - mówi Słowacki z goryczą. Nie zaznał zrozumienia, lecz nie pragnie pochwał, laurów ani oklasków tego świata. Widzi siebie jako sternika na walczącym okręcie, spadkobiercę świetnej przeszłości ojczyzny. Co wyjaśnia? Iż zawsze pragnął dobra ojczyzny i dla niej sterał swoje młode lata. Że ogromnie ceni przyjaźń tych, którzy go zrozumieli i docenili, że zgodził się spełniać swoją rolę wieszcza bez poklasku i sławy. I wreszcie, cóż nakazuje poeta w swoim testamencie? Oto najsilniejsze przesłanie. „Spalić serce w aloesie” i oddać matce - to w sprawie prywatnej. Zaś w kwestii ogólnej: zobowiązuję swych przyjaciół do dalszej walki, do tego, by stanęli na czele narodu, a w razie potrzeby oddali swoje życie, byli „kamieniami rzucanymi na szaniec”. I jeszcze zadanie dla poezji, która pozostanie - jest fatalną siłą, nie umrze wraz z nim, będzie gnieść i uwierać duszę, będzie zmuszać do działania - ma wielką moc - przeistoczy ludzi w bojowników o ideę. Podsumowując to liryczne wyznanie poety, zauważmy, że zawiera ono kilka ważnych motywów:

• koncepcję poezji, która łączy horacjańskie „non omnis moriar” (nie wszystek umrę) z ideą koncepcji tyrtejskiej

• portret samotnego bohatera romantycznego, który prywatne życie poświęcił sprawom narodu (prometeizm)

• motyw walki o wolność kraju - nawet wbrew racjonalnym warunkom, nawet, gdy będzie ona wymagała, by oddać życie. Tu warta jest uwagi charakterystyczna alegoria - porównanie ojczyzny do walczącego i tonącego okrętu.

16. GŁOS Z. KRASIŃSKIEGO NA TEMAT REWOLUCJI NA

PODSTAWIE „NIE- BOSKIEJ KOMEDII”

„Nie- boska komedia” jest rekonstrukcją abstrakcyjnej rewolucji i pytaniem czym jest zjawisko walk klas? Krasiński w swoim dramacie próbuje odpowiedzieć na to pytanie. Oczywiście patrzy on na sprawę przez pryzmat swojego arystokratycznego pochodzenia. Oczywiście budując swoją literacką rewolucję opiera się o faktyczne wzorce: przewrót Cromwella w Anglii, powstanie listopadowe w Polsce, a przed wszystkim Wielką Rewolucję Francuską.

Są tu dwa podstawowe motywy rewolucji: bunt podanych przeciwko warstwom uprzywilejowanym oraz święta wojna Żydów z chrześcijanami. Tłum ukazany jest jako świecki motłoch, niewykształcony, ubogi i zdegenerowany. Za taki stan rzeczy oskarżają oni swoich panów - nienawidzą ich czemu dają wyraz podczas rewolucji mordując każdego arystokratę, którego złapią. Ci, którzy nie zdążyli tak jak np. Przechrzta w porę „zmienić obozu” giną na szubienicach. Rewolucja ta jest przykładem krwawego przewrotu, który ma na celu jedynie zniszczenie starych wartości (wyrazicielem tej postawy jest młody Leonard: „Kto nam zdoła się oprzeć - przecie w nas wcieliła się Idea wieku naszego.”)

Poeta tak zorganizował swój dramat aby obie strony konfliktu przedstawiło swoje argumenty.

Oto racje rewolucjonistów:

• Do buntu przeciw panom pchnął ich odwieczny ucisk, głód i nędza ludu przy przepychu, niemoralności i zbrodniach szlachty

• W zamian za wielowiekowe upokorzenia głoszą dziś równość, wolność, powszechną własność i ateizm

Racje arystokratów:

• Uważają się za odwiecznych obrońców i nauczycieli prostego ludu, budowniczych tradycji i historii wielu pokoleń

• Teraz głoszą hasło honoru, obrony własności rodów i wiary chrześcijańskiej

Wydaje się że oba obozy mają swoje prawa, choć wyraźnie autor zwiększa siłę argumentów arystokracji. Trudno powiedzieć że jedna z grup jest lepsza od drugiej. Oto rewolucjoniści zdemoralizowany motłoch, głoszący apoteozę zbrodni, bluźnierstwa, grabieży. Oto arystokraci- pozornie pobożni i dumni, w chwili klęski tchórzliwi, podli, nie brzydzący się zdradą- tylko Hrabia Henryk Jest wyjątkiem.

Czym zatem jest rewolucja?

1. Jest to sytuacja w której zło walczy ze złem a w takiej walce zwyciężyć może tylko zło (element nie- boski lecz czysto ludzki

2. Jest wielkim fałszem bo głoszone ideały są tylko pretekstem, prawdą jest prawidłowość: „umarł król, niech żyje król”- czyli zwycięski motłoch natychmiast zajmie miejsce zwyciężonych panów i będzie robić to samo

3. Idea zła (rewolucji) nie ma przyszłości, skazana jest na zagładę. Rację (od)bytu ma tylko ideał dobra.

17. WIELCY LUDZIE I WZNIOSŁE IDEE W LIRYCE CYPRIANA

KAMILA NORWIDA.

„FORTEPIAN SZOPENA”

Wiersz ten, w którym Norwid przywołuje postać i twórczość Fryderyka Szopena, jest wyrazem hołdu poety dla wielkiego kompozytora i pianisty. Utwór powstał na przełomie 1863 i 1864 roku, inspiracją dla poety stało się wyrzucenie na bruk przez żołnierzy carskich fortepianu Szopena. Był to odwet za nieudany zamach na carskiego namiestnika w Królestwie. To właśnie z pałacu Andrzeja Zamoyskiego na Nowym Świecie rzucono na przejeżdżającego ulicą namiestnika Berga bombę. Żołnierze rosyjscy dokonując zemsty zdemolowali pałac, zniszczyli i wyrzucili wiele pamiątek, między innymi fortepian, na którym kiedyś grywał Szopen, należący do jego siostry, Izabeli Barcińskiej. To wydarzenie wywołało u Norwida wspomnienie z pobytu u wielkiego kompozytora w roku 1849, bowiem poeta znał Szopena osobiście i był świadkiem jego śmiertelnej choroby. Dlatego też powtarzające się pierwsze słowa otwierających utwór strof, „Byłem u Ciebie w te dni przedostatnie”, można rozumieć dosłownie.

„Fortepian Szopena” jest utworem wielopłaszczyznowym, postać Szopena jest ukazana jest poprzez muzykę, jaką komponował i grał. Wizerunek genialnego artysty, jaki stworzony jest w wierszu, jest dla Norwida jedynie pretekstem do snucia rozważań na temat istoty sztuki i aktu tworzenia. Muzyka Szopena, której znaczenie wiersz wielokrotnie podkreśla, przywodzi podmiotowi lirycznemu cały łańcuch skojarzeń. Ich istotą jest doskonałość, pełnia. Wśród elementów, o jakich wspomina wiersz, znajduje się lira Orfeusza i dłuto Pigmaliona, czyli instrumenty, jakich używali genialni artyści w akcie tworzenia. Wiersz zawiera także rozważania o twórcach, których dzieła są doskonałe, wieczne. Przywołane zostają dzieła Fidiasza, tragedie Ajschylosa, psalmy Dawida i muzyka samego Szopena.

Mocno zaakcentowany jest również ludowy i narodowy charakter muzyki Szopena. Stąd też scenę wyrzucenia fortepianu przez okno na bruk można różnie interpretować, nabiera on dla samego Norwida znaczenia niemalże symboliczne. Sztuka, będąca dla poety dopełnieniem porządku świata, stała się ofiarą tępej, brutalnej siły. Wielkość muzyki Szopena rodzi strach i nienawiść u tych, którzy chcieliby zatrzymać świat w rozwoju. „Ideał sięgnął bruku”. Tak właśnie dzieje się z każdą wielką ideą, z każdą doskonałością, która jest najpierw odrzucana i poniewierana, by kiedyś się odrodzić i zatryumfować. Norwid zawarł w „Fortepianie Szopena” również swoje przekonanie o wysokim stopniu skomplikowania i niezrozumiałości dla współczesnych jego wierszy. Zapowiada jednak czas, poeta jest tego pewien, kiedy „późny wnuk” sięgnie po zapomniane (czasowo) dzieła.

„DO OBYWATELA JOHNA BROWN”

Wiersz „Do obywatela Johna Brown” nawiązuje swą genezą do postaci i dramatycznych losów amerykańskiego farmera, który walczył o wolność osobistą Murzynów. John Brown usiłował wzniecić powstanie mające doprowadzić do wyzwolenia wszystkich Murzynów, lecz został aresztowany i skazany na śmierć przez powieszenie. Wyrok wykonano 2 grudnia1859 roku, jednak zanim dokonano egzekucji, przedstawiciele inteligencji, pisarze i poeci wystąpili z protestem przeciwko wyrokowi. Wyrażając swą niezgodę na ukaranie Browna śmiercią, wysyłali do Ameryki w obronie jego życia szereg petycji, w których apelowali o zmianę wyroku.

Jednym z twórców, który nie został obojętny na los amerykańskiego farmera był Cyprian Kamil Norwid. Jego wiersz jest poetycką odezwą do społeczeństwa amerykańskiego. Norwid przewiduje, że bezsensowna śmierć Browna spowoduje falę okrucieństw i terroru, zaś Ameryka przestanie być symbolem wolności. Powołując się na ten symbol, poeta wyraża swe powątpiewanie w wolność Ameryki, uważa, że następuje tam zanik swobód obywatelskich. Norwida szczególnym smutkiem napawa fakt, że Brown zostaje skazany na śmierć w kraju, o wyzwolenie którego walczyli Kościuszko i Waszyngton. Poeta wyraża również nadzieję, że śmierć wybitnej jednostki sprawi, iż idee, które głosiła, zostają wprowadzone w życie:

„Bo pieśń nim dojrzy, człowiek nieraz skona, A niźli skona pierw wstanie”.

„COŚ TY ATENOM ZROBIŁ, SOKRATESIE...”

Wiersz ten powstał w styczniu 1856 roku w związku ze śmiercią Adama Mickiewicza (1855) oraz sprowadzeniem jego ciała do Paryża. Wiersz, który można podzielić na dwie części, porusza problem wzajemnego stosunku wybitnej jednostki i społeczeństwa, w którym tej jednostce przyszło żyć. Jest to dla Norwida odwieczny konflikt, bowiem w pierwszej części utworu poeta przytacza przykłady szeregu wybitnych ludzi, którzy mieli odwagę i siłę wystąpić z nowymi poglądami i za ich pośrednictwem, bądź swym bezpośrednim działaniem, doprowadzali w całej historii ludzkości do wielkich, epokowych przełomów. Za swą śmiałość i wystawanie ponad przeciętność byli pogardzani i prześladowani przez współczesnych. Również po ich śmierci ich ciała ni zaznały spokoju. Norwid przywołuje postaci Sokratesa, Dantego, Kolumba, Camoensa, Kościuszkę, Napoleona. Każdy z nich albo zginął w nędzy, albo został zabity (otruty, jak Sokrates), albo miał po śmierci dwa groby. Poeta podkreśla, że ktoś, kto ma więcej niż jeden grób to tak, jakby nie miał żadnego. Tym samym Norwid wskazuje na smutną prawidłowość historyczną. Wielcy, wybitni ludzie są za życia spychani na margines, negowani prze przeciętne społeczeństwo. Dopiero w długi czas po śmierci zasługi tych jednostek były uznawane, co skłaniało do oddawania pośmiertnego hołdu tak niegdyś niszczonym osobom. Szczególnie smutnym przykładem jest tu przypadek Sokratesa, któremu po latach zawstydzeni mordercy będą stawiali pomniki. W części drugiej utworu podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do Mickiewicza przepowiadając, że zasługi wieszcza przyszłe pokolenia „inaczej będą głosić”, że w uznaniu dla jego wybitnych dokonań ludzie będą lać „łzy potęgi drugiej”.

„BEMA PAMIĘCI ŻAŁOBNY RAPSOD”

Utwór poświęcony pamięci Józefa Bema, bohatera powstania listopadowego, który „za wolność naszą i waszą” walczył we Francji i Portugalii (hmmmm - brave heart), w czasie Wiosny Ludów bił się w obronie Wiednia i na Węgrzech, swą wspaniałą drogę żołnierza zakończył zaś w służbie tureckiej. Wiersz powstał w roku 1851, w kilka miesięcy po zgonie generała w Syrii. Dla Norwida generał Bem był symbolem wartości moralnych i cnót wojskowych.

Rapsod jest utworem poetyckim utrzymanym w podniosłym stylu, sławiącym najczęściej jakiegoś wielkiego bohatera. W wierszu Norwida opisana jest wizja pogrzebu Bema. Pogrzeb stylizowany jest na sposób antyczny, mogący kojarzyć się również z dawnym pogrzebem słowiańskim. Nasycenie utworu licznymi symbolami nasuwa szereg skojarzeń z wydarzeniami ważnymi dla historii Polski (między innymi wspomnienie zwycięstwa Jana III Sobieskiego pod Wiedniem). Obrzędowi grzebania zwłok towarzyszą lamenty i łkania, dowód ogromnego szacunku i przywiązania (sznurowadłami?), jakim cieszył się zmarły. Ludzie, którzy zebrali się na pogrzebie zdają się potwierdzać, że pamięć o zmarłym nigdy nie zgaśnie, że idee, za które walczył, zawsze będą żywe i aktualne.

Tu pojawia się druga, głębsza warstwa wiersza. Pochód bojowników wolności, pogrzebowy korowód, to ludzie, którzy kierując się pamięcią po Zmarłym, jego ideami, zdobędą „ujęte snem groby”, spowodują, że „mury Jerycha porozwalają się jak kłody”, czyli osiągną wielki cel. Celem tym może być wolność, sprawiedliwość, czyli ideały, które wyznaczały drogę życia generała Józefa Bema.

18. POETYKA DRAMATU ROMANTYCZNEGO NA WYBRANYM

PRZYKŁADZIE. PORÓWNANIE Z DRAMATEM KLASYCZNYM.

DRAMAT ROMANTYCZNY

DRAMAT KLASYCZNY

Dramat romantyczny był najważniejszym gatunkiem epoki romantyzmu, zaś „Dziady” są najsłynniejszym dramatem romantycznym. Cechy dramatu romantycznego na przykładzie „Dziadów”: Zerwanie z klasyczną regułą trzech jedności: Miejsca- akcja rozgrywa się w kaplicy cmentarnej, w celi więziennej, na Litwie, w Warszawie, w domu senatora Nowosilcowa. W dramacie klasycznym przenoszenie akcji z miejsca na miejsce było niemożliwe Czasu- część II odbywa się w Zaduszki, scena więzienna Części III w Wigilię Bożego Narodzenia Akcji- występuje wiele wątków często w ogóle nie związanych ze sobą (noc dziadów, miłość Gustawa, scena więzienna). Nie ma jedności akcji Synkretyzm utworu- oprócz cech dramatu w „Dziadach” występują fragmenty o charakterze epickim (np. opowieść o Cichowskim, opisowe rozdziały „Ustępu”) i lirycznym (np. „wielka Improwizacja”). Występowanie zdarzeń nadprzyrodzonych i fantastyki- podobnie jak w dramatach Szekspira pojawiają się postacie fantastyczne: duchy w II cz., diabły w III cz., sceny mistyczne, widzenia. Otwarta kompozycja utworu- wątki sceny i zdarzenia utworu są luźno ze sobą powiązane. Nie są ze sobą powiązane związkami przyczynowo- skutkowymi. Występuje wiele luk czasowych, akcja pokazywana jest fragmentarycznie, zakończenie nie przynosi jasnego rozwiązania. Numeracja poszczególnych części nie jest uporządkowana, I część utworu jest nie dokończona. Dramat „niesceniczny”- „Dziady” są trudne do zaadaptowania na scenie, bo nie zostały stworzone z tą myślą (przeskakiwania z miejsca na miejsce, widzenia np. ks. Piotra)

Zasada trzech jedności Miejsca (akcja tylko w jednym miejscu Czasu (nie mógł przekraczać 24 godzin) Akcji (jeden wątek przyczynowo- skutkowy) Konflikt tragiczny Ilość osób na scenie nie przekraczała trzech Aktorami byli wyłącznie mężczyźni Grano w butach na koturnach Spójność harmonia tekstu i jego prawdopodobieństwo) Zasada decorum Poetyka realistyczna Bohater uczestniczy w akcji przez cały czas Kompozycja zamknięta, losy bohaterów zostają rozwiązane

19. ULUBIONE GATUNKI LITERACKIE EPOKI ROMANTYZMU.

Romantyzm charakteryzował się niemałą wynalazczością w dziedzinie tworzenia i eksploatacji nowych gatunków literackich. Jako epoka zbuntowana przeciw klasykom, odrzucał początkowo wszystkie gatunki klasyczne, a tworzył własne, lepiej wyrażające ideę epoki. I tak powstały:

BALLADA

Gatunek wywodzący się z twórczości ludowej, spokrewniony z sielanką, a zatem najlepiej realizujący założenia ludowości. Fabułę i bohaterów ballad romantycy czerpali z reguły z podań ludu. Obok bohaterów realnych (często byli nimi wieśniacy) pojawiały się w balladach istoty fantastyczne (duchy, widma, rusałki, itp.). Tajemniczość, irracjonalizm, dramatyczne wydarzenia - oto cechy gatunku. O przynależności ballady do rodzaju literackiego możemy powiedzieć, że jest to utwór epicko-liryczny. Owszem: wersowo-rymowy układ, obrazowanie poetyckie, nastrojowość, liryzm, czasem subiektywizm narracji sugerują przynależność tego gatunku do liryki. Lecz fabuła, postacie, tło akcji, opis - to elementy epicki, charakterystyczne dla ballady. Najlepszym przykładem jest zbiór A. Mickiewicza „Ballady i romanse”, który zapoczątkował romantyzm polski. Zbiór ten zawiera utwory: „Romantyczność”, „Świteź”, „Świtezianka”, „Rybka”, „To lubię”, „Pani Twardowska”, „Lilije”. Wszystkie spełniają romantyczne założenia:

• ich fabuła pochodzi wprost z ludowych opowieści i wierzeń

• wśród bohaterów spotykamy widma („Lilije”, „Romantyczność”), rusałki („Świtezianka”, „Rybka”), diabły i duchy („To lubię”, „Pani Twardowska”) - postacie fantastyczne

• wydarzenia są tu często nadprzyrodzone, trudno je wyjaśnić w sposób naukowy - historia powstania jeziora Świtezi, czy zemstę Rybki

• fantastyczność, tajemniczość, atmosfera grozy towarzyszy przez cały czas postaciom

• czytając ballady, mamy do czynienia z punktem widzenia ludu, z ludowym kodeksem moralnym i ludowym wyjaśnianiem zagadek tego świata

POWIEŚĆ POETYCKA

Gatunek ten rozpropagował Byron, a przejęli go w Polsce czołowi twórcy romantyzmu. Powieść poetycka (zwana także poematem epickim) łączy pierwiastki epickie i liryczne. Jest to utwór ukazujący dramatyczną i tajemniczą akcję w sposób niechronologiczny (inwersja czasowa). Narrator zdarzeń ujawnia własne uczucia, główna postać to z reguły bohater bajroniczny (patrz pyt. 12). Przykładem gatunku jest „Giaur”, G. Byrona, „Konrad Wallenrod” Adama Mickiewicza. Dzieło Adama Mickiewicza jest typowym przykładem powieści poetyckiej. Cechy kompozycyjne utworu:

• synkretyzm rodzajów literackich - epicka jest fabuła, narrator, „Powieść wajdeloty”; elementy liryki - poetyckie opisy, rymowy układ utworu, subiektywizm wypowiedzi. Z kolei dialog, który wiedzie Konrad z Głosem z wieży jest typowo sceniczny, pozbawiony narracji (element dramatu)

• inwersja czasowa - akcję utworu poznajemy fragmentami, bez zachowania porządku. Głównego bohatera poznajemy jako mistrza krzyżackiego, dopiero później, dzięki retrospekcji w „Powieści wajdeloty” dowiadujemy się o jego przeszłości

• tajemniczość - treść i bohaterów poznajemy powoli. Wydarzenie relacjonowane są fragmentami, dopiero pod koniec utworu układają się w logiczną całość. Wiele scen rozgrywa się w atmosferze tajemnicy, pod osłoną nocy - sąd nad Konradem

• bohater bajroniczny - samotny, tajemniczy, o zmiennym imieniu, zbuntowany, sam jeden walczy z Zakonem. W imię wyższych celów popełnia czyn dwuznaczny moralnie, jest wrażliwy, jego szczęśliwa miłość obraca się w tragedię jego życia.

DRAMAT ROMANTYCZNY

Gatunek uważany za najważniejszy w romantyzmie. Twórcy dramatu romantycznego odrzucili klasyczne zasady (trzech jedności, ograniczonej ilości osób na scenie, kompozycji zamkniętej) a za wzór przyjęli kompozycję dramatów Szekspira. I tak gatunek charakteryzują: synkretyzm, kompozycja otwarta, baśniowość, pomieszanie scen realistycznych i fantastycznych, zerwanie z zasadą trzech jedności, obecność bohatera romantycznego. Najważniejsze przykłady to: „Dziady”, „Kordian”, Nie-Boska komedia”.

POEMAT DYGRESYJNY

Uprawiał go Byron. Zasadą konstrukcyjną tego gatunku jest fakt, że istotniejsze od wydarzeń i bohaterów są dygresje - odautorskie wstawki, komentujące fabułę, odwołujące się do współczesności twórcy, podejmujące dyskusje na nurtujące go problemy. Akcja jest tu pretekstem, punktem wyjścia do rozwijania dygresji. Przykładem sztandarowym romantycznego poematu dygresyjnego jest „Beniowski” J. Słowackiego. Losy Beniowskiego są pretekstem do przedstawienia osobistych poglądów Słowackiego, który w ten sposób dokonuje rozrachunku z własnymi przeciwnikami i problemami. Najważniejsze dygresje to:

• własna twórczość, sposób pisania utworu

• stosunki na emigracji

• krytyka Mickiewicza

• ośmieszenie krytyków Słowackiego i program poetycki

20. ZNACZENIE ADAMA MICKIEWICZA DLA LITERATURY

POLSKIEJ

Mickiewicz był duchowym przywódcą naszego narodu w okresie niewoli. Zagrzewał Polaków do walki o niepodległość, sławił poświęcenie dla ojczyzny, bohaterstwo, piętnował zaś ugodowość wobec zaborców oraz zdradę własnego narodu. Poszukiwał wciąż najskuteczniejszych form (metod) walki, a po klęsce listopadowej przekonywał jednoznacznie o potrzebie walki ogólnonarodowej. Propagował ideę uwolnienia i uwłaszczenia chłopów i upatrywał w tym akcie możliwość pozyskania ich do walki o niepodległość. Mickiewicz nie skupiał się na dziejach własnego narodu, lecz rozumiał i popierał dążenia innych narodów do wolności, co potwierdza jego stosunek do Rosjan oraz ideę zawarte w „Trybunie Ludów”. Nie tylko słowem poetyckim, lecz także własnymi czynami poeta dowiódł umiłowania wolności, buntu przeciwko wszelkiej tyranii. Potwierdzeniem siły oddziaływania poezji Mickiewicza są „Syzyfowe prace” Stefana Żeromskiego i „Latarnik” Henryka Sienkiewicza, gdzie jest ukazany wpływ „Pana Tadeusza” i „Reduty Ordona” na przeżycia i postawy bohaterów tych dzieł.

Mickiewicz wniósł do naszej literatury wiele nowych wartości do których należą:

• Ludowość, orientalizm, historyzm.

• Język Mickiewicza to wzór poprawnej polszczyzny.

• Nowe gatunki literackie (powieść poetycka, epopeja narodowa, ballady, nowy typ dramatu, nowy typ bohatera literackiego).

Adam Mickiewicz jest najwybitniejszym poetą polskiego romantyzmu. Potrafił on z olbrzymią siłą i mocą oddziaływać na naród oraz pokazywać mu nową, acz nieznaną drogę dalszego postępowania.

Jego postępowe myśli miały karmić szeregi pokoleń, dodawać otuchy społeczeństwu oraz wypełniać ich duszę nadzieją, że nastanie kiedyś czas, w którym Polska zmartwychwstanie - odrodzi się i powstanie w pełnym swoim blasku. Utwory Mickiewicza przesiąknięte są ideą patriotyczną. ów poeta, który wyrósł w latach, w których panowała jeszcze ideologia oświecenia, potrafił zebrać swoje siły i mocno wyrwać się z tego zagmatwanego świata oraz wstąpić na drogę o wiele trudniejszą do pokonania, drogę która była jeszcze nowa i nieznana. Utwory tego wieszcza miały dodawać otuchy ciemiężonemu narodowi i napełniać całe społeczeństwo nadzieją na wyzwolenie się spod jarzma znienawidzonego caratu.

• Poezja Mickiewicza nacechowana jest głębokim patriotyzmem i uczuciem miłości. Pierwszy jego utwór to „Oda do młodości”, utwór ten zbudowany jest na zasadzie skontrastowania dwóch światów: świat starości to świat obłudny, zastoju, ciemnoty i martwoty natomiast świat młodości jest pełen optymizmu, patriotyzmu oraz dążenia do czegoś nowego. W odzie Mickiewicz odznaczył się wielkim kunsztem poetyckim. Umieścił w niej cechy romantyczne i cechy klasyczne. Pisząc językiem pełnym uczucia i miłości rozpalał w młodzieży chęć walki i dążenia.

• Poeta napisał także ballady w wersji uromantycznionej zawarł w nich wiele cech romantycznych oraz przeciwstawił się zasadzie dobrego gustu. W balladach tych przewija się bardzo często ludowość. W „Romantyczności” mówi, że nie należy gardzić i poniewierać wierzenia ludowe, a w „Liliach” ukazuje maksymę ludową „nie ma zbrodni bez kary”. Poematy jego odbiegają od utworów oświeceniowych. Sceneria jest pełna tajemniczości, grozy i niezwykłego nastroju, bohaterowie natomiast odznaczają się głębokim życiem psychicznym, toczy się w nim zaciekła wewnętrzna walka.

• Jego późniejsze utwory to Sonety powstałe pod wpływem oddalenia poety od kraju rodzinnego, oraz pod wpływem zafascynowania wschodem, jego kultura i przyrodą.

W „Sonetach Krymskich” ukazana jest samotność poety oddalonego od ojczyzny. Mickiewicza zachwyca także przyroda, budowle, góry to czego nie widział w swej młodości, jako że był wychowany wśród lasów litewskich.

• Utwory Mickiewicza są bogate w porównania, opisy przyrody, uosobienia, personifikacje, metafory oraz inne środki artystyczne.

• Jego największym dziełem jest epopeja pt. „Pan Tadeusz”. w tym wielkim poemacie wierszowanym poeta

zawarł historię szlachecką z 1811 - 1812. Niektórzy bohaterowie „Pana Tadeusza” są bardzo wrażliwymi ludźmi na piękno przyrody, zabytków, są ludźmi którzy zdradzają cechy kosmopolityzmu (Telimena i Hrabia) inni zaś to kłócąca się wiecznie szlachta.

W „Panu Tadeuszu” przewija się bardzo dużo opisów przyrody bogatych w środki artystyczne. Cały poemat tchnie tęsknotą i miłością do swojej ojczyzny, w której przeżył Mickiewicz swe najlepsze chwile w życiu.

ZNACZENIE ADAMA MICKIEWICZA CD...

• Pod koniec życia napisał Mickiewicz „Liryki lozańskie”. W utworze „Polały się łzy ...” umieszcza liryczną ocenę swego dotychczasowego życia, stwierdzając, że tylko młodość miał „sielską anielską”, natomiast gdy przyszła starość to jakby zastygnął w bezruchu. Julian Przyboś określił ten wiersz jako „wiersz - płacz”.

Adam Mickiewicz, jeden z największych poetów polskiego romantyzmu potrafił w swych 13 - zgłoskowcach tchnąć taką wiarą i siłą, zawrzeć tyle myśli głębokich i uczuć co świadczy o jego wielkim kunszcie artystycznym jako poety, dla którego patriotyzm nie był obcy.

1

1

---