Wstęp do nauki o prawie

Normy społeczne.

Normy- wyróżniają się tym, że wyznaczają (bezpośrednio wskazują) określone zachowanie, które uznają za obowiązkowe lub uprawnione; cechują się funkcją przypisującą postępowanie

Normy społeczne- to normy funkcjonujące we względnie trwały i skuteczny sposób w zbiorowościach ludzkich jako elementy pewnych instytucji, systemów kontroli czy organizacji; normom społecznym przyznaje się charakter: ogólnych zasad postępowania, dotyczących pojęciowo określonych typów adresatów i typów zachowania; działanie normy społecznej ma odnosić się do niedającej się z góry oznaczyć liczby osób i zachowań w określonych warunkach

Podział norm społecznych.

Ze względu na stosunek normy do ludzkiego postępowania wyróżnia się:

• Normy, które bezpośrednio dyktują postępowanie- normy aktywne, czyli podstawowe (stanowią podstawę życia społecznego)

• Normy, które odnoszą się do biernej obserwacji- normy pasywne, czyli pomocnicze (określają jak posługiwać się narzędziami, wyrabiają w psychice ludzkiej skłonności w kierunku zachowania norm podstawowych)

Normy podstawowe ze względu na okoliczność, czy istnieje jakieś roszczenie, czyli jakieś żądanie, które rodzi powinność dzieli się na:

• Normy roszczeniowe- jeśli jest roszczenie (L. Petrażycki nazwał je atrybutywno-imperatywnymi- dająco-żądające, czyli działające w obie strony)

• Normy bezroszczeniowe- jeżeli nie ma roszczeń (L.P. nazwał je imperatywnymi, nakazującymi działającymi w jedną stronę)

Podział zależny od źródła, czyli autorytetu, z którego wypływają:

• Autonomiczne- zachodzi identyczność normo dawcy i adresata; nazywa się je normami słuszności (słusznością jest to, co odpowiada naszemu wewnętrznemu przekonaniu, można mówić o słuszności moralnej i prawnej- normy autonomiczne roszczeniowe); normy autonomiczne roszczeniowe wiążą się z naturą ludzką, nazywa się je prawem naturalnym; normy autonomiczne bezroszczeniowe noszą nazwę moralności naturalnej bądź etyki naturalnej

• Heteronomiczne- istnieje źródło normy zewnętrzne w stosunku do adresata

Normy roszczeniowe w zależności od rodzaju autorytetu dzieli się na:

• Normy roszczeniowe autorytatywne (heteronomiczne)

• Normy roszczeniowe autonomiczne

Normy podstawowe roszczeniowe heteronomiczne mogą opierać się na:

• Autorytecie podrzędnym, są to normy obyczajowe

• Autorytecie wyższego rzędu, władzy państwowej lub kościelnej, mamy do czynienia
  z prawem, czyli z normą prawa pozytywnego stanowionego przez władze państwowe bądź przez autorytet kościelny

Norma prawna- to norma podstawowa, roszczeniowa, heteronomiczna, pochodząca od autorytetu wyższego rzędu, inne normy nie mają charakteru normy prawa pozytywnego .

• Cecha normy prawnej jest jej roszczeniowość normatywna, czyli połączenie obowiązku
  z uprawnieniem istniejące po stronie co najmniej dwóch adresatów- jeśli osoba uprawniona
  i osoba zobowiązana jednakowo zapatrują się na treść normy prawnej, wówczas jej realizacja nie natrafia na przeszkody; jednak jeśli osoba zobowiązana nie uznaje roszczenia osoby uprawnionej, wówczas powstaje między nimi spór prawny, który może przybrać postać procesu sądowego

• Konstrukcja normy prawnej jest tego rodzaju, że wyznacza stosunek społeczny, w którym uczestniczą przynajmniej dwie osoby, z których jedna jest uprawniona, którą nazywamy podmiotem uprawnienia, a druga osoba jest zobowiązana, którą nazywamy podmiotem obowiązku. Strona uprawniona jest strona czynną, a strona zobowiązana stroną bierną- to jednostronny stosunek prawny. Spotykamy się jednak także z powiązaniami wzajemnymi,
  w jednej osobie łączą się podmiotowość uprawnienia i podmiotowość zobowiązania- dotyczy to jednej i drugiej osoby. Zachodzą tu dwa węzły normatywne, jeden obowiązek ciąży na jednej stronie, a drugi na drugiej stronie , np. stosunek sprzedawcy do nabywcy, kupujący jest podmiotem i przedmiotem jeśli chodzi o cenę, a sprzedający jest podmiotem
  i przedmiotem jeśli chodzi o prawo do rzeczy.

• Istnienie roszczenia wymaga współzależności między treścią obowiązku i treścią uprawnienia, żądać można tylko tego, do czego ktoś jest zobowiązany- postulat ścisłej precyzji normy prawnej.

• Cechą normy prawnej jest jej autorytatywność i może wstępować w dwóch postaciach:
  1. Zwyczaj prawny, 2. Ustawa, oraz z dwóch źródłach pomocniczych: orzecznictwo prawowitych organów władzy, a zwłaszcza orzecznictwo sądowe bądź doktryna

• Konsekwencją autorytatywnego pochodzenia normy prawnej jest jej zabezpieczenie przymusem ze strony organów władzy państwowej- stosowany jest on po naruszeniu normy prawnej lub dla jej zabezpieczenia

Schemat podziału norm społecznych

Normy społeczne

Normy podstawowe Normy pomocnicze

normy roszczeniowe normy bezroszczeniowe

normy heteronomiczne normy autonomiczne normy heteronomiczne normy autonomiczne

(prawo naturalne) (Dekalog) (sumienie)

normy pochodzące od autorytetu normy pochodzące od autorytetu

Wyższej rangi (prawo pozytywne) niższej rangi (normy obyczajowe)

Prawo a moralność.

Stosunek norm moralnych i prawnych do wartości- normy zakładają istnienie wartości, bo to czego one żądają zmierza do urzeczywistnienia wartości. W określaniu stanowiska nauk prawnych wobec wartości należy wyróżnić dwa odmienne stanowiska:

• Stanowisko pozytywizmu prawniczego pretenduje do legitymizacji prawa bez odniesienia do wartości pierwotnych- z każdej normy dowiadujemy się o tym, jakie zachowanie jest dobre i zasługuje na ochronę, a jakie należy oceniać negatywnie, ustawodawca obejmując dobro ochroną podnosi je do rangi dobra prawnego

• Doktryna prawa naturalnego uznaje powiązanie norm prawnych z rozumnością natury ludzkiej , która jest zdolna do poznania obiektywnie istniejącego porządku wartości, stojącego ponad wolą ustawodawcy; porządek prawny powinien być zgodny, a przynajmniej niesprzeczny z porządkiem wartości moralnych

• Teoria racjonalnego prawodawcy- zakłada, że ustawodawca powinien spełniać elementarne warunki racjonalnego działania, które powinno być skierowane do osiągania celów naczelnych, czyli zmierzające do osiągania wartości pierwotnych; prawo stanowione nie jest wartością pierwotną, a wtórną- normy prawa nabierają znaczenia dopiero w relacji do wartości pierwotnych

Filozoficzne definicje prawa.

1. Pozytywizm prawniczy- prawo to zespół norm ustanowionych przez władze państwowe z zachowaniem odpowiedniej procedury

• Drugorzędną rzeczą jest to, czy normy te odpowiadają normom moralnym czy obyczajowym

• Podstawowym postulatem jest zapewnienie bezpieczeństwa prawnego, czyli dostatecznej stabilności, jasności i pewności prawa

• Skrajny pozytywizm zakłada, że prawem jest tylko to, co w odpowiedniej formie zostało ustanowione przez państwo

• Pozytywizm anglosaski

• John Austin, należy odróżnić normy stanowione przez Boga dla ludzi i normy stanowione przez ludzi dla ludzi; wg niego prawo to zespół nakazów czy zakazów, które w określonej grupie terytorialnej obowiązują dlatego, że zostały ustanowione przez suwerena pod zagrożeniem zastosowania sankcji, taka koncepcja zakłada istnienie grupy terytorialnej, w której skład wchodzą poddani i suweren, wyrażanie przez suwerena żądań względem poddanych, ustanawianie norm dla poddanych połączone zagrożeniem sankcji

• Leon Hart- wg niego normy prawne to nie tylko zespół prostych nakazów skierowanych do obywateli i nakazów wymierzania sankcji przez organy państwowe, ale także zespół norm dotyczących dokonywania różnych czynności prawnych (stanowienie prawa, wymierzanie sprawiedliwości itp.) oraz reguły uznawania kogoś za kompetentnego do stanowienia prawa; uznaje, że w każdym państwie muszą występować pewne reguły postępowania niezbędne do istnienia społeczności i organizacji państwowej

• Pozytywizm kontynentalny

• Karl Bergbohm- krytyka koncepcji prawa naturalnego oraz uzasadnianie norm prawnych przez odwołanie do ocen etycznych

• Rudolf von Ihering- „jurysprudencja interesów”- prawo trzeba pojmować jako zbiór norm rozstrzygających sprzeczne interesy jednostek i społeczeństwa

• Georg Jellinek- normy prawne charakteryzują się tym, że dotyczą zewnętrznego zachowania ludzi względem siebie, ustanowione są przez autorytet uznany i w formie uzewnętrznionej, przestrzeganie jest zagwarantowane przez czynnik władzy działającej zewnętrznie

• Gustaw Radbuch- przeszedł od koncepcji pozytywistycznej do koncepcji prawa naturalnego

2. Normatywizm prawniczy- Hans Kelsen

• Czysta teoria prawa

• Wyróżnił dwa systemy norm:

• System statyczny- utworzony na zasadzie treściowego powiązania norm czyli oparty na uzasadnieniu aksjologicznym

• System dynamiczny- oparty na założeniu iż wchodzące w jego skład normy są stanowione na podstawie norm kompetencyjnych

• System prawa- wg Kelsena- dynamiczny system norm kompetencyjnych, mających uzasadnienie w normach kompetencyjnych wyższego rzędu zawartych w konstytucji, zaś kompetencje do stanowienia konstytucji mają podstawę w jakiejś domyślonej normie podstawowej.

• Normy prawne- wg Kelsena- wszystkie normy sankcjonujące, nakazujące organom państwowym zastosowanie sankcji, jeśli ktoś dokonał czynu zabronionego

3. Funkcjonalizm prawniczy

• o wartości prawa decyduje jego skuteczność

• Prawo traktowane jest jak czynnik kształtujący faktyczne zachowania ludzi, nie ważne jest to czy norma prawna została należycie ustanowiona czy należycie zinterpretowana, ważne jest jak kształtuje zachowanie ludzi

• O.W. Holmes- prawo to „przewidywanie tego, co sądy faktycznie uczynią”, wyróżnił on prawo zawarte w kodeksach i prawo w działaniu, prawem rzeczywistym jest to prawo które jest stosowane w działaniu

4. Realizm prawniczy

• Karl Nickerson Llewellyn- zadaniem prawoznawstwa jest badanie tego, jak rzeczywiście postępują sędziowie i obywatele w obrocie prawnym

• Alf Ross- norma prawna obwiązuje obywateli jeśli jest prawdopodobieństwo, że w przypadku jej przekroczenia i wniesienia sprawy przed sąd, będzie istotnym czynnikiem kształtującym decyzję sędziego; o rzeczywistym obowiązywaniu normy można orzec, gdy zostanie przekroczona i wymierzona za nią sankcja

5. Psychologizm prawniczy- sprowadza prawo do określonych zjawisk psychologicznych występujących po stronie członków społeczeństwa

• Petrażycki wyróżnił dwa rodzaje przeżyć psychicznych: emocje etyczne- odczuwane jako jednostronnie imperatywne, nakazujące zachować się w określony sposób wobec innego podmiotu, ale bez poczucia aby to mu się należało; emocje prawne- imperatywno atrybutywne, odczuwane jako nakazy zachowania się wobec kogoś, którego zachowania mógłby się on domagać jako należnego mu

• Wg Petrażyckiego norma prawna jest projekcją przeżycia emocji prawnej; prawo pozytywne jest więc związane z przekonaniem, że państwo odpowiednio je ustanowiło oraz że w razie jego przekroczenia zostanie wymierzona sankcja

6. Teorie prawa naturalnego-wspólne założenia: istnieją normy prawne, które są niezależne od państwa i nadrzędne w stosunku do prawa stanowionego przez władze państwowe; ze zdań o faktach wynikają pewne normy; istnieje „natura ludzka” lub „natura rzeczy”, która wyznacza ludziom pewne zasady postępowania; stałość prawa naturalnego

• Religijne koncepcje prawa naturalnego- zakładają, że ostatecznym twórcą prawa natury jest Bóg

• Św. Tomasz z Akwinu wyróżnia: prawo wieczne- istniejące w umyśle Bożym, wg którego został stworzony świat; prawo naturalne- poznawalne rozumem ludzkim, znajduje się w każdym sumieniu ludzkim; prawo Boże pozytywne zawarte w Objawieniu Bożym, w Dekalogu; prawo ludzkie pozytywne stanowione przez kompetentne władze, konieczne uzupełnienie prawa Bożego

• Prawo- rozumny nakaz wydany dla dobra wspólnego, przez tego, do kogo należy troska o społeczność

• Laickie koncepcje prawa naturalnego- w naturze ludzkiej istnieją pewne pragnienia czy dążenia, które wskazują mu, jak ma postępować w sposób godny człowieka

• John Wild- dynamiczna teoria prawa natury: zauważa w niej m.in. że dążenia naturalne mają być realizowane bez zakłóceń, dlatego muszą być realizowane wg określonych wzorów postępowania, te wzory stanowią prawo naturalne, za naruszenie, którego grozi sankcja naturalna

7. Teoria marksistowska- prawo to zbiór norm postępowania, są to normy ustanowione lub uznane w odpowiedniej formie przez państwo, których realizacja zabezpieczona jest użyciem przymusu ze strony organów państwowych, są wyrazem woli klasy panującej, a ich celem zapewnienie dogodnych dla tej klasy warunków ekonomiczno- społecznych

8. Koncepcje kulturowe - prawo jest przedmiotem kulturowym, tj. mającym materialny substrat i sens określający stosunek rzeczywistości do wartości

Norma prawna, a przepis prawny.

Każdy akt normatywny składa się z przepisów prawnych, przez przepis prawny należy rozumieć elementarną jednostkę zdaniową występującą w formie artykułu, paragrafu itp. Norma prawna nie jest równoznaczna z przepisem prawnym, bo nie każdy przepis zawiera normę prawną.

Normy prawne to tylko takie zdania aktów normatywnych, które podmiotom, do których są skierowane wyznaczają uprawnienia i obowiązki; wydobywane są one z przepisów w drodze interpretacji, czyli wykładni prawa.

Rodzaje norm i przepisów prawnych.

• Przyjmując tezę o dwustronnym charakterze normy prawnej, należy odrzucić podział na normy zobowiązujące i uprawniające, skoro norma udziela uprawnienia jednemu podmiotowi, to drugi podmiot jednocześnie obarcza obowiązkiem, można natomiast mówić o uprawniających i zobowiązujących przepisach.

• Można podzielić normy na hipotetyczne (wyznacza zasadę postępowania wymaganą tylko w określonych warunkach) i kategoryczne (norma wyznaczająca zasadę, której spełnienie wymagane jest bezwarunkowo)- podział ten bierze pod uwagę czy dana norma ma wyraźną hipotezę czy nie.

• Z punktu widzenia treści normy prawne dzielimy na:

• normy prawa materialnego (regulują podstawowe stosunki prawne)

• normy prawa formalnego (określają realizację podstawowych stosunków wyznaczonych przez normy prawa materialnego).

• Z punktu widzenia konkretności (stopień doprecyzowania dyspozycji normy) przepisy prawne (jak również zawarte w nich normy) dzielimy na:

• Konkretne- dyspozycja jest sformułowana w sposób wyraźny, dokładnie określa sposób postępowania

• Blankietowe- nie formułuje dyspozycji wyraźnie, ale powierza jej ustalenie wskazanemu organowi państwowemu

• Odsyłające-nie formułuje dyspozycji normy prawnej, ale odsyła do dyspozycji zawartej w innym przepisie

• Z punktu widzenia zasięgu obowiązywania dzieli się przepisy (jak również zawarte w nich normy) na: ogólne i zindywidualizowane. Przepis jest zindywidualizowany ze stanowiska podmiotowego, gdy adresat normy jest zindywidualizowany, jeśli adresat nie jest zindywidualizowany to przepis ma charakter ogólny podmiotowy. Ze stanowiska przedmiotowego przepis jest ogólny, jeśli odnosi się do określonej liczby sytuacji faktycznych; natomiast jest zindywidualizowany, gdy odnosi się do konkretnego, ściśle określonego przypadku.

• Ze względu na zasięg obowiązywania przepisy prawne i normy dzielimy na:

• Przepisy powszechne- uniwersalne, obowiązujące na całym terytorium państwa

• Przepisy partykularne- obowiązujące na części terytorium państwa

• Ze względu na moc stosowania przepisy prawne i normy dzielimy na:

• Bezwzględnie obowiązujące- gdy dyspozycja normy jest zredagowana w sposób kategoryczny, tzn. adresat nie ma innej możliwości zachowania się od tego, jakie podane jest w dyspozycji, za przeciwne zachowanie przewidziane są skutki karne

• Względnie obowiązujące- gdy norma przewiduje dyspozycję, która ma zastosowanie, jeśli adresat normy nie dokonał innej czynności

• Z punktu widzenia stopnia ogólności normy prawne dzieli się na:

• Ogólne- gdy reguluje szeroki zakres spraw, stanowi w dyspozycji ogólną regułę postępowania

• Szczegółowe- gdy ustanowią wyjątki od reguły ogólnej

Budowa normy prawnej.

• Koncepcja trójczłonowej budowy normy prawnej- przyjmuje, że w skład normy prawnej wchodzą trzy elementy: hipoteza, dyspozycja i sankcja

• Hipotezą normy prawnej jest ta jej część, która określa warunki, od zaistnienia, których uzależnione jest zastosowanie dyspozycji; to opis okoliczności, w których adresatowi jest coś nakazane, zakazane czy dozwolone; wyznacza warunki podmiotowe i przedmiotowe pewnych stanów, wydarzeń określających adresata norm

• Dyspozycja określa wymagany sposób zachowania się adresata, czyli samą zasadę postępowania

• Sankcja określa pewną dolegliwość jaką ustawodawca przewiduje w sytuacji, w której adresat nie zachował się w sposób wyznaczony w dyspozycji

• Koncepcja więcej niż trójczłonowa budowy normy prawnej- koncepcja norm sprzężonych- prawodawca redaguje normę prawną za pomocą dwu norm sprzężonych w jedną całość, na tę parę norm sprzężonych składają się norma sankcjonowana i norma sankcjonująca, każda z nich składa się z hipotezy i dyspozycji; norma sankcjonowana składa się z hipotezy określającej warunki zachowania się adresata i dyspozycji, której treść zawiera nakaz, zakaz czy regułę postępowania adresata normy; norma sankcjonująca składa się również z hipotezy- fakt zachowania się adresata w sposób sprzeczny z nakazem bądź zakazem zawartym w dyspozycji normy sankcjonowanej mimo, że spełniły się warunki wymienione w jej hipotezie i dyspozycji, która jest właściwą sankcją, wyznacza sposób postępowania dla dwóch różnych adresatów- adresata normy sankcjonowanej, aby poddał się konsekwencją przewidzianym za naruszenie nakazu lub zakazu oraz dla określonego organu państwowego, jako adresata wtórnego aby zastosował sankcję

Rodzaje sankcji.

Sankcja może przyjąć trzy postacie:

• Sankcja represyjna (karna)- stosowana jest za dokonanie czynów zabronionych, polega na pozbawieniu podmiotu ważnych dla niego dóbr (wolności, praw obywatelskich itp.), jej celem jest nie tylko odwet za naruszenie porządku prawnego, ale także poprawa przestępcy, izolacja w celu zapobiegnięcia nowym przestępstwom, odstraszanie potencjalnych przestępców

• Sankcja egzekucji- polega na przymusowym wykonaniu przez adresata zachowania przewidzianego w dyspozycji

• Sankcja nieważności- polega na uznaniu czynności dokonanej niezgodnie z nakazem dyspozycji za nieważną, czyli pozbawioną skutków prawnych

Rodzaje norm ze względu na sankcje.

Ze względu na to, jaką sankcję przewiduje ustawodawca naruszenie dyspozycji normy prawnej wyróżnia się:

• Leges imperfectae- ustawy niedoskonałe-stanowią normy, za naruszenie których nie przewidziana jest żadna sankcja prawna

• Leges perfectae- ustawy doskonałe- za ich przekroczenie grozi tylko sankcja nieważności

• Leges plusquam perfectae- ustawy więcej niż doskonałe- za naruszenie dyspozycji grozi sankcja nieważności oraz sankcja karna

• Leges minus quam perfectae- ustawy mniej niż doskonałe- przewidują sankcje karną za popełnienie czynności sprzecznej z nakazem zawartym w dyspozycji, ale nie przewidują sankcji nieważności

Źródła prawa.

W naukach historycznych powszechnie wyróżnia się:

• źródła powstania prawa lub istnienia prawa- zalicza się do nich wszelkie formy powstawania norm prawnych oraz wprowadzania ich w życie

• źródła poznania prawa- zalicza się do nich wszystko to, z czego dowiadujemy się o treści norm prawnych obowiązujących w przeszłości; zalicza się: źródła urzędowe- pochodzące od samego prawodawcy i źródła prywatne- sporządzone przez osoby prywatne

W teorii prawa wyróżnia się:

• źródła prawa w znaczeniu materialnym- wszystkie czynniki, które wpływają na kształtowanie się norm prawnych (czynniki obiektywne: położenie geograficzne, klimat; czynniki subiektywne: intencja ustawodawcy; czynniki, które wpływają na treść norm prawnych: tradycje narodowe, system wartości, założenia ideologiczne, przekonania religijne, zasady prawa naturalnego)

• źródła prawa w znaczeniu formalnym- organy władzy państwowej tworzące prawo oraz formy ich działalności prawotwórczej, jej rezultaty i reguły dotyczące recepcji prawa z innych systemów prawa

Rodzaje źródeł prawa ze względu na sposób powstawania.

• Zwyczaj prawny- najstarsze źródło prawa; powstaje żywiołowo, oddolnie w drodze praktyki społecznej, a dopiero wtórnie zostaje usankcjonowane przez władzę państwową; by reguły postępowania stały się prawem muszą spełnić odpowiednie warunki: przez dłuższy czas muszą funkcjonować w określonej grupie społecznej a towarzyszyć im powinno przekonanie o konieczności ich przestrzegania, treść w miarę możliwości musi być dokładnie sprecyzowana, powinny wyznaczać obowiązki i uprawnienia konkretnych uczestników stosunków prawnych (organy państwowe powinny uznawać je przy podejmowaniu decyzji
  i kierować się nimi przy podejmowaniu decyzji); zwyczaj prawny zwyczaje prawne mają współcześnie znaczenie w krajach mających system prawa common law, w Polsce zwyczaj spełnia tylko rolę źródła uzupełniającego prawo stanowione w dziale prawa administracyjnego i cywilnego

• Akty normatywne- czynnikiem tworzącym je są wyspecjalizowane organy władzy ustawodawczej , które postępują zgodnie z zachowaniem wymogów dotyczących procedury
  i odpowiedniej formy; prawo stanowione jest charakterystyczne dla kontynentalnego systemu prawa

• Umowa- stanowi odmianę prawa stanowionego, w którego tworzeniu biorą udział przynajmniej dwa podmioty wyposażone w zdolność tworzenia prawa lub więcej takich podmiotów; charakterystycznym przykładem umowy publicznoprawnej jest Wielka Karta Wolności w Anglii; umowy- układy zbiorowe charakterystyczne są dla prawa międzynarodowego publicznego, umowy o zasięgu uniwersalnym lub regionalnym; szczególną odmianą międzynarodowej umowy dwustronnej jest konkordat- umowa między Stolicą Apostolską a danym państwem dotycząca sytuacji prawnej Kościoła katolickiego na jego terytorium; umowę publicznoprawną charakteryzują następujące elementy: wielość podmiotów tworzących prawo, równorzędność tych podmiotów, zasada wzajemności, polegająca na tym, że poszczególne normy składające się na nią obowiązują tak,
  że przestrzeganie ich przez jedną stronę stanowi hipotezę dla drugiej strony

• Precedens sądowy- to odmiana zwyczaju; rolę podmiotu tworzącego prawo spełnia sąd, czyli organ stosujący prawo; taka forma tworzenia prawa występuje w systemie anglosaskim; sąd najwyższy tworzy ogólną regułę dla sytuacji faktycznej, dla której nie ma podstaw w prawie stanowionym, i zgodnie z nią wydaje konkretne rozstrzygnięcie, reguła ta staje się podstawą rozstrzygającą w podobnych sprawach w przyszłości; w systemie kontynentalnym mówi się
  o precedensach sądowych, ale nie przywiązuje się do nich takiej mocy

• Opinie uczonych prawników- instytucja powstała w starożytnym Rzymie, gdzie niektórzy prawnicy otrzymywali od cesarza przywilej ius respondendi polegający na uprawnieniu do ustalania reguł prawnych w przedkładanych im sprawach, zgodnie z którymi sędzia wydawał wyrok; współcześnie opinie prawników nie mają mocy obowiązującej, ale ich komentarze oddział owiją na osoby stosujące prawo, z opinii prawników jako ekspertów korzystają ustawodawcy w procesie tworzenia prawa

System źródeł prawa.

System źródeł prawa- całokształt obowiązujących w danym państwie źródeł prawa, odpowiednio uporządkowanych; w kontynentalnym systemie prawa podstawowym źródłem są akty normatywne; źródła mają taką samą moc obowiązującą, ale różnią się od siebie mocą prawną, podmiotem, przedmiotem i trybem stanowienia

Podmiotem aktu normatywnego jest państwo, a ściślej- określone organy powołane do stanowienia prawa w danym kraju, tworzą one pewną hierarchię na czele, której stoi parlament .

Moc prawna aktu normatywnego zależy od tego, jakie miejsce w hierarchii zajmuje organ, który go ustanowił- to pionowa systematyka systemu źródeł prawa.

Przedmiotem aktu normatywnego jest dziedzina stosunków społecznych, które mogą być regulowane przez dany akt - to systematyka pozioma systemu źródeł prawa.

Tryb stanowienia i publikowania aktu normatywnego określa procedurę, wg której akt normatywny dochodzi do skutku, tryb ten jest rozbudowany, obejmuje: inicjatywę ustawodawczą, uchwalenia ustawy (czytanie projektu ustawy, wymagane quorum podczas głosowania), promulgację (podpis prezydenta i premiera), publikację (ogłoszenie w urzędowym organie prasowym- Dziennik Ustaw, Monitor Polski, Dziennik Wojewody itp.), vacatio legis (okres oczekiwania na wejście w życie aktu normatywnego, aby adresaci mogli się zapoznać z jego treścią)

Budowa aktów normatywnych.

Schemat formalnej budowy aktów normatywnych:

• Nazwa- wskazuje na rodzaj aktu normatywnego np. konstytucja, ustawa, rozporządzenie, uchwała

• Data- ustanowienia lub uchwalenia danego aktu

• Tytuł- określający przedmiot regulowanych stosunków społecznych np. o samorządzie terytorialnym, o szkolnictwie, kodeks karny

• Preambuła- uroczysty wstęp, który zawiera deklarację ustawodawcy o motywach wydania danego aktu, o zamierzonych celach, podstawowych wartościach legitymizujących akt od strony aksjologicznej

• Część ogólna- w której są formułowane przepisy zawierające normy wspólne dla części szczegółowej, definicje ustawowe, wyjaśnienie terminów wieloznacznych w celu zapobieżenia powstaniu wątpliwości w procesie stosowania prawa

• Część szczegółowa- zawiera zasadniczą materię aktu normatywnego, określającą dyspozycje lub sankcje, które należy stosować w razie niezastosowania się adresatów normy do treści zawartej w dyspozycji

• Przepisy końcowe- składają się na nie postanowienia przejściowe, derogacyjne, określające termin wejścia w życie danego aktu normatywnego (vacatio legis itp.)

• Podpis osoby pełniącej funkcje organu, który zgodnie z konstytucja danego państwa jest kompetentny do promulgacji danego typu aktu normatywnego

Część artykułowa tekstu prawnego składa się z przepisów prawnych. Wyróżniamy następujące jednostki redakcyjne przepisów: artykuły, ustępy, paragrafy, punkty, litery, tirety. W aktach ustawowych podstawową jednostką redakcyjną jest artykuł, a w aktach wykonawczych i innych aktach podstawowych jest paragraf. W aktach typu kodeksowego zamiast ustępów po artykułach wprowadza się paragrafy.

Art. 15 ust. 3

1

2

3

a

b

c

-

-

-

Przepisy upoważniające (kompetencyjne)- są to przepisy delegujące kompetencje do tworzenia aktów normatywnych;

• w praktyce polskiej przepis upoważniający ma zwykle rangę ustawy

• akt normatywny wydany na podstawie przepisu upoważniającego to akt wykonawczy, którego klasyczny przykładem jest rozporządzenie

• wyróżnia się dwa typy upoważnień do wydania aktu normatywnego: upoważnienia obligatoryjne (powinny mieć następującą strukturę, np. Rada Ministrów określi w drodze rozporządzenia) i upoważnienia fakultatywne (może przybierać następującą formę, np. Rada Ministrów może określić w drodze rozporządzenia)

• do przepisów upoważniających stosujemy dwie główne zasady:

1. Przepisy upoważniające muszą wskazywać podmiot upoważniony oraz formę aktu do którego wydania upoważniają

2. Przepisy upoważniające muszą dokładnie wskazywać sprawy przekazane do unormowania.

Zbiory źródeł prawa, kodyfikacja, inkorporacja.

• Nowelizacja aktu normatywnego- polega na wprowadzeniu do niego zmian, czyli na uzupełnianiu jego tekstu o nowe fragmenty, skreśleniu niektórych fragmentów lub zastąpieniu już istniejących nowymi przepisami; jeśli dany akt był już wielokrotnie nowelizowany to ogłasza się „tekst jednolity” ustawy uwzględnia wszystkie dokonane w niej zmiany, jego ogłoszenie następuje poprzez obwieszczenie marszałka sejmu, a teks jednolity jest załączony do tego obwieszczenia, w tekście jednolitym zachowuje się numerację tekstu pierwotnego, a miejsce przepisów chylonych wpisuje się określenie: „skreślony”, tekst jednolity ogłasza się w Dzienniku Ustaw; sprostowań dokonuje się w formie obwieszczenia Prezesa Rady Ministrów w Dzienniku Ustaw

• Inkorporacja- polega na zebraniu w całość przepisów prawnych jakiejś dziedziny stosunków, które były wielokrotnie już nowelizowane i publikowane oraz uporządkowaniu ich wg przyjętych kryteriów; inkorporacji mogą dokonywać organy państwowe jak również osoby lub instytucje prywatne

• Kodyfikacja- polega na tym, że z szeregu aktów normatywnych dotyczących danej dziedziny stosunków, tworzy się jedną ustawę zwaną kodeksem; charakterystyczną cechą kodeksu jest to, iż dokonuje całościowego ujęcia materiału normatywnego w danej gałęzi prawa; może
  jej dokonać tylko ustawodawca

System źródeł prawa polskiego.

System źródeł prawa polskiego jest uporządkowany zgodnie z zasadami określonymi w trzecim rozdziale konstytucji RP- wprowadza ona podział źródeł prawa ze względu na zasięg obowiązywania na:

• Źródła prawa powszechnie obowiązującego o zasięgu krajowym (konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia prezydenta z mocą ustawy stanowione w sytuacji zaistnienia stanu nadzwyczajnego)

• Źródła prawa miejscowego pochodzące od organów samorządu terytorialnego i organów administracji rządowej

W systemie źródeł prawa III Rzeczpospolitej można wyróżnić akty normatywne pochodzące od: organów władzy ustawodawczej, organów władzy wykonawczej, terenowych organów administracji rządowej, organów samorządu terytorialnego.

• Akty normatywne pochodzące od organów władzy ustawodawczej- organami tymi są: Sejm, Senat oraz Zgromadzenie Narodowe; aktami normatywnymi pochodzącymi od tych organów są:

• Konstytucja RP- uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe; zajmuje najwyższe miejsce w hierarchii źródeł prawa, wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią zgodne, określa kompetencje organów państwowych, ustrój państwa prawa
  i wolności człowieka i obywatela, wyróżnia się trybem stanowienia, konstytucja
  z 1997r. ma charakter sztywny- do jej zmiany konieczna jest większość kwalifikowana (2/3), zasada prymatu i zgodności

• Umowy międzynarodowe i ustawy ratyfikacyjne- zajmują drugie miejsce w hierarchii aktów prawnych RP; ratyfikowane są przez Prezydenta RP za zgodą obu izb parlamentu wyrażoną w ustawie ratyfikacyjnej; umowy te mają pierwszeństwo nad ustawą, jeżeli ustawy nie da się pogodzić z umową; uzyskują one moc powszechnie obowiązującą gdy ich przedmiot dotyczy: 1. pokoju, sojuszy, układów politycznych lub wojskowych 2. konstytucyjnych praw, wolności i obowiązków obywatelskich
  3. członkowstwa Polski w organizacji międzynarodowej 4. znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym 5. Spraw uregulowanych w ustawie lub spraw, w których konstytucja wymaga ustawy, ratyfikacji tego typu umów dokonuje prezydent za zgodą obu izb wyrażoną w ustawie zwykłą większością głosów, jeśli umowa nie zawiera takiej treści może być ratyfikowana przez samego Prezydenta; jeśli umowa międzynarodowa dotyczy przekazania kompetencji organów władzy państwowej na rzecz organizacji międzynarodowej lub organu międzynarodowego to wymagana jest zgoda izb wyrażona większością kwalifikowana (2/3 głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów i senatorów), wyrażenie zgody na ratyfikacje takiej umowy może być też uchwalone w drodze referendum ogólnokrajowego; ratyfikowane umowy międzynarodowe z reguły obowiązują bezpośrednio (mogą być stosowane bez konieczności uchwalania ustawy wykonawczej, chyba że dana umowa jest tak sformułowana tak, że nie nadaje się do bezpośredniego stosowania)

• Ustawy zwykłe-uchwalane są przez sejm i senat zwykłą większością głosów; konstytucja określa przedmiot ustawa, stanowi katalog spraw, które mogą być regulowane w drodze ustawy, do takich materii należy sfera uprawnień i wolności obywatelskich, organizacja aparatu państwowego i samorządowego oraz kompetencji tych organów; konstytucja przewiduje możliwość stanowienia przez prezydenta rozporządzenia z mocą ustawy, ale tylko w czasie stanu wojennego gdy sejm nie może się zebrać, ale wprowadza wymóg by rozporządzenie zostało zatwierdzone przez sejm na najbliższym posiedzeniu

• Ustawy sejmu i senatu- mogą uchwalić regulamin dla siebie i podlegających im organów, mają Ne moc wiążącą tylko dla sejmu, senatu i organów usługowych wobec nich (np. kancelarii sejmu i kancelarii senatu)

• Akty normatywne pochodzące od najwyższych organów władzy wykonawczej, organami tej władzy są: Prezydent RP, Rada Ministrów, Premier, ministrowie

• Prezydent RP może stanowić: rozporządzenia z mocą ustawy w czasie stanu wojennego; rozporządzenia na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania; zarządzenia; postanowienia oraz akty urzędowe służące realizacji kompetencji konstytucyjnych i ustawowych; akty te poza wyjątkami zawartymi w konstytucji wymagają podpisu premiera który ponosi za nie odpowiedzialność przed sejmem

• Rada Ministrów stawowi akty w postaci rozporządzeń- wydawane są w takich samych warunkach i w takich samych przypadkach jak rozporządzenia prezydenta tylko na podstawie upoważnienia zawartego w ustawie; uchwał rady ministrów mają charakter aktów kierownictwa wewnętrznego, obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe temu organowi

• Premier i ministrowie mogą stanowić rozporządzenia i zarządzenia na podstawie upoważnienia wyrażonego w ustawie, określa ono podmiot
  i zakres spraw przekazanych do uregulowania w formie tego rodzaju aktu oraz wytyczne co do treści; są one aktami kierownictwa wewnętrznego- obowiązują tylko organy podległe temu organowi, które je wydał, nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych i innych podmiotów

• Akty normatywne pochodzące od terenowych organów administracji rządowej- terenowym organem administracji rządowej jest wojewoda, może stanowić on prawo miejscowe obowiązujące na terenie danego województwa, na podstawie upoważnienia i w granicach upoważnienia zawartego w ustawie; akty tego rodzaju publikowane są w „Dzienniku Urzędowym” danego województwa

• Akty normatywne pochodzące od organów samorządu terytorialnego; podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina, jej organami samorządowymi są: rada gminy, rada miasta (jeśli gmina ma charakter miejski), zarząd gminy; organy gminy mogą stanowić prawo miejscowe w postaci przepisów gminnych (miejskich), rada gminy może stanowić uchwały i przepisy porządkowe; zarząd gminy (miasta) może wydawać zarządzenia- wchodzą one w życie z dniem ogłoszenia

Stosunki prawne.

Między ludźmi zachodzą różne stosunki faktyczne, aby stały się one stosunkami społecznymi musi zaistnieć zachowanie się jednego podmiotu względem drugiego oraz świadomość tego faktu. Stosunek społeczny staje się stosunkiem prawnym, gdy zachowanie się jednego podmiotu względem drugiego zostaje wyznaczone przez normę prawną , stosunek prawny jest kwalifikowaną postacią stosunku społecznego.

Koncepcje stosunków prawnych:

• Monistyczne- zakładają, że stosunki prawne zachodzą w jednej płaszczyźnie

1. Koncepcja normatywistyczna- (H. Kelsen) stosunek prawny zachodzi tylko
   w płaszczyźnie abstrakcyjnej, stanowi pewien model zachowania się między podmiotami, wyznaczony przez dyspozycję normy prawnej, w którym jeden podmiot jest uprawniony, a drugi względem niego zobowiązany, treść tego stosunku prawnego odpowiada ściśle normie prawnej

2. Koncepcja realistyczna (realna)- (E. Nedbajło, G. Seidler) stosunki prawne zachodzą
   w świecie empirycznym, doświadczalnym, są to zawsze stosunki konkretne,
   a nie abstrakcyjne

• Dualistyczna- (K. Opałek, J. Lande, J. Wróblewski) stosunki prawne zachodzą jednocześnie
  w dwóch płaszczyznach; stosunek abstrakcyjny ma charakter ogólny, wyznaczony jest przez prawodawcę w dyspozycji normy prawnej, abstrahując od konkretnych przypadków; stosunek prawny konkretny polega na zastosowaniu uprawnień i obowiązków wyznaczonych ogólnie w dyspozycji normy prawnej do konkretnych podmiotów znajdujących się
  w konkretnych przypadkach; wyróżnia takie elementy stosunku prawnego jak: podmiot, przedmiot, modalność (uprawnienia i obowiązki) oraz fakty (zdarzenia prawne)

Podmiot stosunku prawnego.

Podmiotem stosunku prawnego jest osoba, zgodnie z zasadą podwójnego charakteru stosunku prawnego do zaistnienia stosunku prawnego konieczne są przynajmniej dwa podmioty, z których jeden jest podmiotem uprawnienia, a drugi podmiotem obowiązku. W sytuacjach wyjątkowych istnieją uprawnienia absolutne, gdy podmiotem obowiązku są wszyscy, np. w przypadku prawa do życia. Osoba jako podmiot stosunku prawnego jest dwojakiego rodzaju: osoba fizyczna i osoba prawna.

Osoba fizyczna- jest nią tylko człowiek, współcześnie za człowieka się uważa się każdą istotę, która urodziła się z kobiety, podmiotem stosunku prawnego w zasadzie jest więc człowiek z chwilą urodzenia. W umowach międzynarodowych dotyczących praw człowieka powszechnie przyjmuj się zasadę, że źródłem podstawowych praw człowieka jest przyrodzona godność osoby ludzkiej, która przysługuje każdej istocie ludzkiej od poczęcia, a nie od narodzenia.

Zdolność osoby jako podmiotu stosunku prawnego.

Z podmiotowością prawną wiąże się uczestniczenie w obrocie prawnym. Osoby mogą być uczestnikami stosunków prawnych muszą mieć odpowiednie właściwości, czyli zdolności: zdolność prawna, zdolność do czynności prawnych, zdolność do działań prawnych.

• Zdolność prawna podmiotu stosunku prawnego jest to możność nabywania uprawnień
  i obowiązków; zakres tej zdolności może być różny, prawo może uzależniać do od wieku, obywatelstwa itp.; zdolność prawna zachowywana jest przez całe życie człowieka,
  ale w szczególnych przypadkach może być ograniczona: z braku odpowiedniego wieku,
  z powodu ubezwłasnowolnienia (na mocy prawomocnego wyroku przy udowodnieniu choroby psychicznej lub niedorozwoju psychicznego), z powodu utraty praw publicznych
  i obywatelskich praw honorowych, praw rodzicielskich lub opiekuńczych na mocy prawomocnego wyroku sądowego; z chwilą śmierci wygasają prawa i zobowiązania majątkowe przechodząc na spadkobierców.

• Zdolność do czynności prawnych oznacza, że człowiek może we własnym imieniu, na skutek „czynności prawnych” nabywa prawa i zaciągać zobowiązania; to co najmniej jedno oświadczenie woli zmierzające do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego; wyróżnia się w prawie cywilnym pełną (posiada ją osoba fizyczna, która jest pełnoletnia- ukończyła 18 lat oraz osoba niepełnoletnia, która zawarła małżeństwo przed uzyskaniem pełnoletności) i ograniczoną zdolność do czynności prawnych (osoby, które ukończyły 13 lat
  i osoby ubezwłasnowolnione, w ich imieniu przedstawiciele prawni dokonują czynności prawnych); należy wyróżnić dwa rodzaje zdolności do czynności prawnych: ogólną- nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności i specjalną- uzyskuje ją osoba niepełnoletnia, gdy prawo stawia łagodniejsze warunki co do wieku

• Zdolność do działań prawnych polega na możliwości nabywania praw i zaciągania zobowiązań przez osoby fizyczne przez czyny dozwolone i niedozwolone oraz ponoszenie odpowiedzialności prawnej za ich dokonanie, np. zdolność do ponoszenia odpowiedzialności karnej za dokonanie czynu niedozwolonego

Osoba prawna- to pewne jednostki organizacyjne, którym prawo przypisuje zdolność prawną
i zdolność do określonych czynności prawnych; osoby prawne są wyposażone w zdolność prawną
i zdolność do dokonywania czynności prawnych, ale z reguły w węższym zakresie aniżeli osoby fizyczne; osoby prawne prawa publicznego w przeciwieństwie do osób prawnych prawa prywatnego mają przypisaną w pewnym zakresie zdolność do podejmowania działań władczych

Wykształciły się dwie kategorie osób prawnych:

• Korporacje- różnego rodzaju zrzeszenia osób, związki ludzi np. spółki handlowe, spółdzielnie, służące do osiągania określonych celów wspólnych

• Zakłady i fundacje- masy majątkowe wyposażone we własny zarząd, powołane do realizacji zadań wspólnych, służących celom kulturalnym, filantropijnym, charytatywnym, politycznym, religijnym

Teorie wyjaśniające naturę osoby prawnej.

• Teorie uznające realne istnienie osób prawnych występują w kilku odmianach; klasyczny przykład stanowi teoria ograniczona, której twórcą jest Otto Gierke - jego zdaniem osoba prawna to żywy organizm, ukształtowany na wzór organizmów biologicznych, mająca własną wolę, własne organy

• Teorie negujące realne istnienie osób prawnych:

1. Teoria fikcji- głoszona przez F. Savigny, realnie istnieją tylko osoby fizyczne, osoba prawna jest tworem sztucznym, którego powstanie zależy wyłącznie od swobodnego uznania organu państwowego, powołującego ją w określonym celu

2. Teoria majątku celowego- (A. Brinz) osobą prawną jest bezpodmiotowy majątek służący określonemu celowi społecznemu (oparta na przykładzie fundacji)

3. Teoria interesu- (R. Ihering) podmiotem stosunku prawnego może być tylko człowiek, wobec tego osoba prawna jest tylko personifikacją interesów ludzi, czyli osób fizycznych; (służy wyjaśnieniu powstania korporacji)

4. Teoria kolektywnej własności- (Planiol) osoba prawna stanowi szczególną postać własności, której podmiotem jest kolektyw ludzi

Tryb powstawania osób prawnych.

• Tryb erekcyjny- osoba powstaje w drodze aktu erekcji wydanego przez organ władzy ustawodawczej (tryb ustawowy)bądź dekretu kompetentnego organu administracyjnego (tryb administracyjny); w trybie erekcyjno-ustawowym powstają uniwersytety i inne szkoły wyższe

• Tryb rejestracyjny- osoba prawna powstaje z inicjatywy jej założycieli, którymi są osoby fizyczne lub osoby prawne, a zdolność prawną uzyskuje w momencie wpisu do rejestru dokonanego przez kompetentny organ państwowy (sądowy lub administracyjny); w trybie tym powstają zrzeszenia i fundacje

• Tryb notyfikacyjny (meldunkowy)- polega na utworzeniu osoby prawnej przez założycieli przez złożenie w tej sprawie oświadczenia wobec notariusza, a władze państwowe zostają powiadomione o jej utworzeniu i dokonują wpisu do rejestru; w Niemczech powstają tak stowarzyszenia prywatne

Przedmiot stosunku prawnego.

• Koncepcja tradycyjna- przedmiotem stosunków prawnych są tylko rzeczy, przez które należy rozumieć dobra materialne (pole, dom) i dobra niematerialne (wynalazki, prawa autorskie)

• Koncepcja nowsza- stoi na stanowisku, że przedmiotem stosunku prawnego są działania, czyli zachowania się ludzi wobec rzeczy, do których podmioty stosunków są zobowiązane lub uprawnione

• Koncepcja pośrednia (mieszana)- głosi, że przedmiotem stosunków prawnych nie są tylko rzeczy (dobra materialne i niematerialne), ale również zachowanie się ludzi wobec siebie ze względu na tez rzeczy; polskie prawo cywilne zakłada koncepcję mieszaną

• Różne postacie zachowania się ludzi: działania pozytywne (np. oddanie strzału do człowieka, które spowodowało śmierć), działania negatywne (polegające na powstrzymaniu się do działania, do którego podmiot jest zobowiązany), znoszenie jakiegoś stanu dotkliwego (np. aresztu lub kary pozbawienia wolności za popełnione przestępstwo)

Ze względu na węzeł prawny istniejący między podmiotami stosunków prawnych, mogą być następujące modyfikacje przedmiotu stosunku prawnego:

• Przedmiotem uprawnienia i obowiązku jest działanie

• Przedmiotem uprawnienia jest działanie, a przedmiotem obowiązku jest powstrzymanie się od działania

• Przedmiotem uprawnienia jest powstrzymanie się od działania, a przedmiotem obowiązku działanie

• Przedmiotem obowiązku i uprawnienia jest powstrzymanie się od działania

• Przedmiotem uprawnienia jest działanie, a przedmiotem obowiązku jest znoszenie pewnego stanu

Uprawnienie i obowiązek, czyli modalność stosunku prawnego.

Stosunek prawny- taki stan rzeczy, czyli modalność między podmiotami, którego treścią po stronie jednego z podmiotów jest uprawnienie a drugiego obowiązek; treść tych modalności wyznacza dyspozycja normy prawnej

Uprawnienie ma miejsce wówczas, gdy dyspozycja wyznacza podmiotowi stosunku prawnego możność zachowania się w określony sposób, ale sposób postępowania pozostawia mu do wyboru, w zależności od tego jakiego wyboru dokona podmiot uprawnienia, po stronie drugiego podmiotu powstaje odpowiedni obowiązek

Obowiązek- dyspozycja normy prawnej wyznacza adresatowi konieczność jednego i tylko jednego sposobu zachowania się względem drugiego podmiotu, a w razie odmiennego zachowania się przewiduje zastosowanie względem niego sankcji; adresat może postąpić zgodnie z dyspozycją bądź odmiennie- ściągnie na siebie zastosowanie sankcji

• Miedzy podmiotami stosunków prawnych zachodzi korelacja- ścisłe powiązanie, polegające na tym, że powstaniu uprawnienia po stronie jednego podmiotu towarzyszy powstanie uprawnienia po stronie drugiego; gdy takie zależności występują po stronie tego samego podmiotu będącego organem państwa to noszą nazwę kompetencji

Zdarzenie prawne.

Zdarzenie prawne- wydarzenia faktyczne, z których zaistnieniem norma prawna łączy określone skutki prawne, czyli powstanie, zmianę lub wygaśnięcie konkretnego stosunku prawnego

Wydarzenia, z którymi prawo wiąże skutki prawne dzielimy na:

• Wydarzenia świata zewnętrznego niezależne od ludzkiej woli, z których istnieniem prawo wiąże określone skutki prawne, np. śmierć człowieka, powódź, upływ czasu

• Wydarzenia zależne od ludzkiej woli, czyli działania ludzkie, które mogą mieć następujące postacie:

• Czyny- takie działania ludzkie, z którymi norma prawna wiąże skutki prawne niezależne od tego, czy zostały podjęte w celu spowodowania skutków prawnych; prawo dzieli czyny na: dozwolone i niedozwolone

• Czynności- świadomie zmierzające do wywołania skutków prawnych, rozróżniamy:

• Czynności prawne- działania, których istotnym elementem jest oświadczenie woli zmierzające do spowodowania skutków prawnych, czyli powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego; do zaistnienia czynności prawnej konieczne jest chociaż jedno oświadczenie woli; wśród czynności prawnych wyróżniamy: jednostronne (np. testament), dwustronne (np. zawarcie małżeństwa), wielostronne

• Orzeczenie sądowe, mające charakter konstytutywny:

• Orzeczenia deklaratoryjne- stwierdzające zaistnienie określonych skutków prawnych

• Orzeczenia konstytutywne- opierając się na obowiązujących normach powodują wygaśnięcie istniejącego stosunku prawnego i powstanie nowego stosunku prawnego

• Konstytutywne akty administracyjne pochodzące od organów administracji państwowej lub samorządowej, również pociągają za sobą powstanie określonych skutków prawnych

Swoiste fakty prawne.

Swoiste akty prawne- to takie akty, których istnienie nakazuje przyjąć ustawodawca w celu ułatwienia obrotu prawnego, a zwłaszcza uproszczenia postępowania dowodowego, nalezą do nich domniemanie prawne i fikcja prawna

Organ stanowiący prawo może posługiwać się domniemaniem w celu uznania faktu
za udowodniony, domniemanie może być:

• Domniemaniem ludzkim- posługujemy się nim często życiu oraz w praktyce stosowania prawa, np. na podstawie śladów dłoni na klamce sędzia wnioskuje, że ktoś otwierał drzwi w domu, w którym dokonano morderstwa, a pośrednio wnioskuje także o tym, kto mógł być sprawcą dokonanego przestępstwa

• Domniemaniem prawnym- na postawie jednego faktu uznanego za udowodniony, wnioskujemy o zaistnieniu drugiego faktu, który nie został stwierdzony; domniemanie takie jest prawne tyko wówczas, gdy obowiązujące prawo nakazuje tak wnioskować

W zależności od tego, jak można obalić domniemanie prawne wyróżnia się:

• Domniemanie prawne zwykłe (względne)- można je obalić wprost, wykazując nieprawdziwość wniosku; dopuszcza ono dowód przeciwny co do prawdziwości wniosku, np. nakazuje przyjąć, że ojcem dziecka jest mąż jego matki, można je obalić wskazując na okoliczności , z których wynika, że nieprawdopodobne jest, aby ojcem dziecka mógł być ten, który jest mężem matki

• Domniemanie bezwzględne- jest wówczas, gdy prawodawca wprost nie dopuszcza dowodu przeciwnego, ale dopuszcza dowód pośredni wykazujący nieprawdziwość przesłanki, z której wynika wniosek

Fikcja prawna- ustawodawca nakazuje uznać jakiś fakt za istniejący, chociaż wiadomo, że taki fakt
w rzeczywistości nie istnieje, a nawet nie mógł zaistnieć, np. artykuł nakazuje traktować spadkobiercę, który spadek odrzucił, za wyłączonego od dziedziczenia, tak jakby nie dożył on otwarcia spadku ; w posługiwaniu się fikcją prawną dowód przeciwny jest niemożliwy

Wykładnia prawa.

Wykładnia prawa- proces poznawczy zmierzający do ustalenia znaczeni norm zawartych
w przepisach prawnych, czyli do zrozumienia sensu przepisów prawnych.

W sensie szerokim wykładnia prawa to każdy proces poznawczy zmierzający do ustalenia właściwego znaczenia normy prawnej, zawartej w przepisie prawnym.

W węższym znaczeniu wykładnia prawa ma miejsce, gdy proces ten jest bardziej złożony; w ścisłym znaczeniu wykładnia prawa to ogół czynności poznawczych, jakich należy dokonać w celu ustalenia właściwego znaczenia normy prawnej, przy użyciu dyrektyw interpretacyjnych i na podstawie odpowiedniego materiału wykładni

Etapy wykładni prawa.

1. Powstanie wątpliwości co do znaczenia normy prawnej, jaka nasuwa się przy jej bezpośrednim rozumieniu

2. Usuwanie wątpliwości powstałej przy bezpośrednim rozumieniu normy prawnej, przy użyciu dyrektyw interpretacyjnych- językowych, systemowych, funkcjonalnych- pierwszego stopnia

3. Porównanie wyników, do jakich doszliśmy przy użyciu każdego z wymienionych wyżej typów dyrektyw interpretacyjnych

4. Wybór właściwego wyniku wykładni spośród tych, do jakichś doszliśmy w trzecim etapie, przy użyciu dyrektyw interpretacyjnych drugiego stopnia

Ostateczny rezultat wykładni można ująć w formie następującego wzoru: norma N sformułowana
w języku J, zawarta w materiale W, ma znaczenie Z, na podstawie dyrektyw interpretacyjnych ID

Teorie wykładni prawa.

Teorie wykładni prawa to pewne refleksje teoretyków prawa, nad tym jaka jest istota procesu wykładni prawa.

• Opisowe teorie wykładni- Starają się opisać praktykę wykładni prawa stosowanej przez organy państwowe w określonym zakresie spraw i w określonym zakresie czasowym; przedmiotem ich zainteresowania jest analiza materiału wykładni prawa. Zagadnienia opisowej teorii wykładni: jakimi dyrektywami interpretacyjnymi posługują się interpretatorzy w procesie stosowania prawa; jakie czynniki warunkują przyjętą przez nich wykładnię; jakie są prognozy interpretacyjne- przewidywanie tego, jakie będzie znacznie danej normy
  w przyszłości; (starają się dać odpowiedź na pytanie, jak przebiega proces wykładni)

• Funkcjonalizm amerykański- wyjaśniał zagadnienia dotyczące znaczenia prawa, opierające się na materiale psychologicznym

• Teoria marksistowska- w wyjaśnieniu zagadnień prawnych szczególną uwagę zwracała na warunki ekonomiczne i czynniki ideologiczne

Aby wyjaśnić zagadnienia teoretycy prawa posługują się: materiałem orzeczeń (łatwo dostępny, jednak mało wiarygodny bo orzeczenia sądowe spisywane są po upływie pewnego czasu od wydania sentencji)i materiałem psychologicznym (większy stopień wiarygodności, odzwierciedla rzeczywiste procesy myślowe osób stanowiących prawo, materiał trudno dostępny)

• Normatywne teorie wykładni- starają się ustalić, jak powinien przebiegać proces wykładni, konstruowane są one z oceniającego punktu widzenia, ich podstawą jest formułowanie dyrektyw interpretacyjnych, które służą do ustalenia właściwego znaczenia normy prawnej

• Teorie statyczne-ich celem jest zapewnienie maksymalnej stałości prawa, pewności prawnej
  i obliczalności decyzji organów stosujących prawo; zakładają że znaczenie normy jest niezmienne przez cały czas obowiązywania, zmiana prawna może nastąpić tylko przez nowy akt prawodawczy; zakładają, że wola ustawodawcy nadaje normie znaczenie, o znaczeniu normy decyduje fakt psychiczny- akt woli podmiotu, który ustanowił normę- subiektywna teoria wykładni

• Teorie dynamiczne- ich celem jest zapewnienie maksymalnej adekwatności między normami praw obowiązującego a życiem (wymogi sytuacji społeczno-politycznej, ocen i norm działających w społeczeństwie w momencie interpretacji danej normy); interpretator powinien dostosowywać prawo do życia

• Obiektywne teorie wykładni- postulują poszukiwanie znaczenia normy na gruncie wymogów obiektywnej sytuacji społecznej, konieczność zerwania z wolą historycznego prawodawcy- Jelinek, Radbruch, Thol

• Teorie teleologiczno- socjologiczne- postulują aby znaczenie normy ustalać na gruncie celowego rozwiązywania konfliktu sprzecznych interesów; konieczność kierowania się celem, któremu powinna służyć norma na aktualnym etapie stosowania - Kohler, Brutt

• „Teoria ocen”- postuluje, aby znaczenie normy ustalić zgodnie z ocenami społecznymi, które interpretator uznaje za wiążące w czasie dokonywania wykładni- Geny, Radin; Kantorowicz- twórca tzw. szkoły wolnego prawa- interpretator powinien odstąpić od ustawy, gdy wg reguł swobodnego uznania nabierze przekonania, że obecnie ustawodawca inaczej by ten przypadek uregulował

• Teoria aktualnego prawodawcy- trzeba odstąpić od woli historycznego prawodawcy,
  a trzymać się woli aktualnego prawodawcy, który stosowanie prawa zabezpiecza pod przymusem państwowym

Statyczne teorie wykładni kładą nacisk na dyrektywy językowe i systemowe. Teorie dynamiczne nacisk kładą na dyrektywy celowościowe i funkcjonalne.

Rodzaje wykładni prawa.

Rodzaje wykładni prawa ze względu na materiał i dyrektywy

• Wykładnia gramatyczna (językowa)- polega na ustalaniu znaczenia normy prawnej
  na podstawie analizy zwrotów językowych jakie zastosował prawodawca

• Wykładnia systemowa (systematyczna)- polega na ustalaniu znaczenia normy prawnej
  ze względu na jej usytuowanie w danej gałęzi systemu prawa i w całym systemie, do którego interpretowana norma należy; w ramach wykładni systemowej istnieje wykładnia prawno-porównawcza- w celu ustalenia znaczenia normy prawnej należącej do jednego systemu prawa, interpretator bierze pod uwagę znaczenie równorzędnej normy obowiązującej
  w innym pokrewnym systemie prawa

• Wykładnia funkcjonalna i celowościowa- funkcjonalna ma miejsce gdy interpretator bierze pod uwagę skutki, jakie zastosowanie normy w danym znaczeni wywołało w przeszłości lub jakie wywołuje obecnie; celowościowa ma miejsce gdy interpretator bierze pod uwagę cele, jakim stosowanie normy ma służyć w przyszłości zgodnie z intencją ustawodawcy

Rodzaje wykładni prawa ze względu na autora i moc wiążącą

• Wykładnia autentyczna- autorem jest organ państwowy, który ustanowił dany akt normatywny, jej wynik ma moc powszechnie obowiązującą; takie interpretacje mają zwykle charakter definicji ustawowych

• Wykładnia legalna- dokonywana przez organ państwowy, który uzyskał do tego kompetencje w celu rozstrzygania wątpliwości dotyczących wszystkich bądź niektórych ustaw ; wyniki tej wykładni mają moc powszechnie obowiązującą

• Wykładnia praktyczna (operatywna)- dokonywana przez organy stosujące prawo,
  np. organy ustawodawcze, sądownicze, administracyjne lub samorządowe; moc powszechnie wiążącą ma tylko wykładnia sądu najwyższego w systemie common law, dokonywana w formie tzw. precedensów sądowych, w systemie kontynentalnym wiąże ona tylko podmioty uczestniczące w konkretnej sprawie

• Wykładnia doktrynalna- dokonywana przez naukę prawa, nie ma mocy obowiązującej,
  ma charakter prywatny

Rodzaje wykładni prawa ze względu na zakres znaczenia stosowanej normy

• Wykładnia dosłowna (stwierdzająca)- ostateczny wynik wykładni, ustalony przy użyciu dyrektyw systemowych i celowościowych, jest zgodny z tym znaczeniem, jakie nasuwa się przy bezpośrednim rozumieniu wyrazów użytych w tekście ustawy (z wykładnią językową)

• Wykładnia rozszerzająca- interpretator ustalając ostateczny wynik wykładni wychodzi poza zakres ustalony na gruncie wykładni językowej; dyrektywa interpretacyjna drugiego stopnia ogranicza możliwość posługiwania się wykładnią rozszerzającą: „wyjątków nie należy rozszerzać”- jeśli norma jest specjalna nie wolno jej rozszerzać na desygnaty nieobjęte jej dosłownym znaczeniem

• Wykładnia ścieśniająca - ustalając ostateczne znaczenie normy przy użyciu dyrektyw systemowych i celowościowych, interpretator przyjmuje węższe znacznie normy od tego, jakie nasuwa się przy jej dosłownym rozumieniu

Pojęcie stosowania prawa.

Stosowanie prawa:w znaczeniu szerokim- to każde przestrzeganie prawa przez kogokolwiek

w znaczeniu ścisłym- to teoretyczny model procesu ustalania przez organy państwowe konsekwencji prawnych dla faktów uznanych za udowodnione w sposób wiążący na podstawie norm prawa obowiązującego

• rezultatem procesu stosowania prawa jest decyzja, polegająca na ustanowieniu normy jednostkowej i konkretnej

• rozważania dotyczące stosowanie prawa w ścisłym znaczeniu odnoszą się do systemów prawa spełniających następujące założenia:

• to system prawa, w którym stosowane normy mają charakter ogólny i abstrakcyjny

• oddziela się w nim proces tworzenia prawa od procesu stosowania prawa

• organ stosujący prawo ma obowiązek rozstrzygnięcia każdego zagadnienia prawnego na podstawie norm obowiązujących; system prawa jest zupełny

• normy określają konsekwencje prawne dla faktów przez nie wyznaczonych , czyli następstwa pozytywne lub negatywne

Etapy stosowania prawa.

Wyróżnia się 4 etapy:

1. ustalenie normy obowiązującej

2. uznanie faktu za udowodniony

3. subsumcja- podciągnięcie faktu uznanego za udowodniony pod określoną normę prawną

4. ustalenie konsekwencji prawnych

1. Na pierwszym etapie stosowania prawa należy ustalić:

• Jaka norma obowiązuje; spośród wielu norm należy wybrać normę obowiązującą dla potrzeb danego rozstrzygnięcia

• Rozumienie normy w znaczeniu dostatecznie określonym przy zastosowaniu dyrektyw interpretacyjnych tekstów prawnych

2. Drugi etap polega na uznaniu faktu za udowodniony na podstawie określonych materiałów dowodowych i przyjętych teorii dowodów oraz ujęcia tego faktu w języku stosowanej normy; organ stosujący prawo ma zgromadzić materiał dowodowy, na podstawie którego uznaje określony fakt za udowodniony; materiał ten może być następujący:

• Wizja lokalna („oględziny” miejsca zaistniałego wypadku czy też przedmiotu sporu) lub dokumenty (mogą być publiczne lub prywatne; w celu ich wykorzystania jako dowodu z dokumentu należy ustalić jego autentyczność)

• Zeznania świadków lub opinie ekspertów- materiał dowodowy należy ocenić z punktu widzenia wiarygodności- ustalić czy są autentyczne czy to falsyfikaty; czy świadkowie są wiarygodni, czy są zdolni moralnie i fizycznie do stwierdzenia zaistniałego faktu; krytycznie należy ocenić zeznania biegłych, opinie ekspertów, sąd nie jest związany opinia ekspertów, ale ma rozważyć przedłożone przez nich racje; organ stosujący prawo ma ocenić dowody z punktu widzenia prawdy materialnej, nie powinien kierować się względami ideologicznymi, politycznymi itp. Może on posłużyć się domniemaniem prawnym lub fikcja prawną , jeżeli obowiązuje prawo dopuszczać taki dowód w danej sprawie; należy przełożyć fakty opisane w języku potocznym (zeznania świadków), wyspecjalizowanym (eksperci) na język stosowanej normy

3. Trzeci etap stosowania prawa to subsumcja- proces myślowy polegający na podciągnięciu danego faktu uznanego za udowodniony pod stosowaną normę, w celu ustalenia konsekwencji prawnych; inaczej: organ stosujący prawo uznaje konkretny udowodniony za jeden z desygnatów hipotezy stosowanej normy prawnej;

jeżeli H, to powinno nastąpić K

jest h, to jest k

H- oznacza sytuację faktyczną przewidzianą w hipotezie danej normy; h- fakt uznany za udowodniony, będący jednym z desygnatów nazwy zbioru oznaczonego w hipotezie stosowanej normy; K- oznacza konsekwencje wyznaczone w dyspozycji normy prawnej; k- konsekwencje prawne konkretnego faktu uznanego za udowodniony

4. Czwarty etap stosowania prawa polega na ustaleniu wiążących konsekwencji prawnych na podstawie normy uznanej za obowiązującą; norma wyznacza konsekwencje w sposób ogólny, organ stosujący prawo ma ustalić konsekwencje w sposób konkretny i wiążący; gdy norma wyznacza granicę między minimum a maksimum, wówczas organ stosujący prawo ma określony zakres swobody w określaniu konsekwencji ze względu na okoliczności popełniania przestępstwa

Typy rozumowań w procesie stosowania prawa.

Rozumowania powinny przebiegać zgodnie z zasadami logiki- reguł prawidłowego myślenia

Sylogizm- typ wnioskowania logicznego, w którym występują dwie przesłanki- przesłanka większa i przesłanka mniejsza oraz wniosek;

Sylogizm prawniczy- charakteryzuje się tym, iż rolę przesłanki większej spełnia norma prawna ogólna i abstrakcyjna, którą organ uznał za obowiązującą, w której wyodrębnia się przynajmniej hipotezę i dyspozycję

• Hipoteza określa warunki, w jakich organ powinien zastosować normę, dyspozycja zaś wyznacza zachowanie się organu w postaci określenia konsekwencji prawnych dla adresatów normy, jakie powinien orzec w wypadku zaistnienia warunków przewidzianych w hipotezie

• Przesłanką mniejszą jest teza polegająca na stwierdzeniu, że fakt, którego zaistnienie zostało udowodnione, jest jednym z desygnatów wskazanych przez hipotezę

• Konkluzja zawiera wypowiedź stwierdzającą że do faktu, który stanowi treść przesłanki mniejszej należy zastosować konsekwencje wyznaczone w dyspozycji normy stanowiącej treść przesłanki większej

Jeżeli H, to powinno być D

Zaistniało h

To powinno być d

H- hipoteza norm; D- dyspozycja; h- fakt uznany za należący do zakresu faktów oznaczonych przez H; d- konsekwencje prawne określone w orzeczeniu wydanym przez organ stosujący prawo, a mieszczące się w zakresie D

Reguły inferencyjne.

Reguły inferencyjne- specjalne reguły logiczne wypracowane przez prawników

1. Wnioskowanie z podobieństwa- wnioskowanie przez analogię; ma zastosowanie przy usuwaniu luk w prawie

2. Wnioskowanie z przeciwieństwa- prowadzi do wniosków przeciwnych w porównaniu z wnioskowaniem przez analogię; jeżeli A to B, jeżeli nie A to nie B

3. Wnioskowanie z uzasadnienia słabszego na silniejsze- wnioskowanie o normach, w których znajduje zastosowanie zwrot „tym bardziej”

• Argumentum a maiori ad minus- „jeżeli komuś wolno czynić więcej, to tym bardziej wolno mu czynić mniej”

• Argumentum a minori ad maius- „jeżeli zakazano czynić w danym zakresie działania mniej, to tym bardziej zakazano czynić więcej”

4. Wnioskowanie z celu na środki- jeżeli dozwolony jest cel, to dozwolone są i środki wiodące do jego osiągnięcia; dobierając środki należy rozważyć całokształt środków prowadzących do danego celu z punktu ich niezbędności; z punktu widzenia, czy środki poświęcone nie są wyższej wartości, niż zamierzony cel; z punktu widzenia należytej staranności, aby nie naruszyć interesów innych, a gdy jest to nieuniknione, aby odbyło się w możliwie najmniejszych rozmiarach

1

---