Jabłko - najsłynniejszy owoc świata

Opublikowano piątek, 04, styczeń 2013 08:27

Filip Pytlawski

Czy wbijając zęby w miąższ antonówki, renety albo lobo, jedząc pyszną szarlotkę, czy też pijąc „jabola”, zastanawialiśmy się czasem, dlaczego jabłko jest owocem mającym tak bogatą symbolikę w wielu kulturach i religiach?

Dla chrześcijan historia jabłka zaczyna się w Raju, a więc towarzyszy ono ludzkości już od Adama i Ewy. W rzeczywistości jednak owoc ten obecny był w znacznie wcześniejszych wierzeniach i tradycjach. Tak czy inaczej, faktem jest, że te piękne i pyszne owoce smakowały nie tylko zwykłym śmiertelnikom, ale i bogom oraz bohaterom. Władysław Kopaliński w „Słowniku mitów i tradycji kultury” wymienia, m.in.: jabłka Atalanty, jabłka Alkinoosa, jabłka Sodomy, jabłko Egila, jabłko Kidyppe, jabłko księcia Achmeda, jabłko Eris, złote jabłka Hesperyd, jabłko Wilhelma Tella, no i wreszcie jabłko Newtona oraz jabłko królewskie - symbol władzy.

Mitologia i legendy
W naszej kulturze przywykliśmy traktować jabłko jako rajski owoc zakazany, pochodzący z drzewa wiadomości dobrego i złego. Biblia nie wymienia, co prawda, nazwy gatunku drzewa rosnącego w samym środku Raju, ale tak się przyjęło na początku chrześcijaństwa i tak jest do dziś. Być może ta interpretacja wzięła się stąd, że słowo jabłoń po łacinie brzmi „malus” i jest identyczne ze słowem „zły”. Z rajską jabłonią kojarzy się też jedna z legend chrześcijańskich, która dotyczy chrząstki na męskiej grdyce. Według niej Adamowi miał utkwić w gardle kawałek owego zakazanego jabłka, skąd nazwa jabłko Adama.

Ostatnio naukowcy, lubiący „siać ferment” i poddawać w wątpliwość różne prawdy objawione, twierdzą jednak, że to mogła być nie jabłoń, tylko brzoskwinia, ale zostawmy to. Od tysięcy lat jabłko, a nie brzoskwinia, przewija się w dziejach świata i wierzeniach ludzi. Zresztą, jeśli przyjąć, że biblijny Eden znajdował się w gdzieś między Tygrysem a Eufratem, to musiała tam rosnąć jabłoń, bowiem ojczyzną dzikiej jabłoni jest właśnie Azja Środkowa, okolice Kaukazu i Chiny. Do dziś spotyka się tam gaje jabłoni, grusz, a nawet śliw, rosnące sobie jak u nas gaje olchowe czy brzozowe.

To stamtąd jabłonie przywędrowały do Europy, gdzie znalazły wyśmienite warunki do rozwoju. Jabłko w Europie było symbolem zdrowia, życia, urodzaju, płodności, miłości, jesiennych żniw, ale też wiosny (wspólnie z kwiatem jabłoni), dostatku, długowieczności i nieśmiertelności. Szybko też trafiło do mitów.

Jabłko było wszak bezpośrednią przyczyną upadku Troi. Zaczęło się niewinnie. Podczas wesela Peleusa i Tetydy, na którym bawiły się trzy boginie: Hera, Atena i Afrodyta - od dawna rywalizujące o tytuł miss Olimpu - Eris, bogini kłótni i gniewu, ukradkiem wrzuciła między nie jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej”. No i wynika gorący spór o to, która z bogiń ma prawo do tego jabłka. Zeus na arbitra wyznaczył królewicza trojańskiego - Parysa, który wybrał Afrodytę. Ta odwzajemniła mu się miłością najpiękniejszej kobiety świata - Heleny, córki Zeusa i Ledy, która była już, niestety, żoną Menelaosa, króla Sparty. Parys porwał Helenę do Troi i tak doprowadził do słynnej wojny.

Rzymianie czcili Pomonę - ważną boginię owoców i sadów owocowych. Miała ona w Rzymie swoją świątynię i kapłanów a jabłka to ulubione z jej wielu owoców. Dla Rzymian jabłko było też symbolem wiecznego życia i zaświatów, stąd zwrot „ab ovo usque ad mala” - od jaja (początku życia) do jabłka (końca życia). Z kolei Celtowie nazywali świat pozagrobowy Avalonem, czyli dosłownie Wyspą Jabłek, do której zmarli dostawali się, płynąc na zachód w łodzi. Na Avalonie leżała Równina Szczęścia, a na jej środku rosła cudowna jabłoń jednocześnie pokryta liśćmi, kwiatami i owocami, które to jabłka dawały życie i młodość. W mitologii nordyckiej pojawiają się złote jabłka Iduny, spożywane przez bogów w Asgardzie, zapewniające im wieczną młodość, tak jak nektar i ambrozja w mitologii greckiej.

Historia i obyczaje
Jak zostało już powiedziane, w wielu kulturach owoc jabłoni uważano za symbol mądrości, nieśmiertelności i dostatku, a zatem w sposób naturalny stało się ono także symbolem władzy królewskiej. Złote jabłko z krzyżem i berło to insygnia koronacyjne we wszystkich europejskich monarchiach.

Gdyby nie jabłko, być może Newton nie odkryłby prawa ciążenia a Wilhelm Tell - mistrz kuszy - nie zdobył sławy znakomitego strzelca, udowadniając, że potrafi zestrzelić jabłko z głowy własnego syna. Jabłka pojawiają się w miłosnych wróżbach i obrzędach ludowych, np. w Polsce przy Katarzynkach i Andrzejkach - skórka jabłka obrana w jak najdłuższy pasek ma być rzucona tak, aby ułożyć się w inicjał przyszłej żony lub męża. O jabłkach pisano wiersze, trafiły do przysłów (niedaleko pada jabłko od jabłoni), porzekadeł (zbić na kwaśne jabłko) i baśni (królewna Śnieżka zasnęła po ugryzieniu zatrutego przez złą macochę jabłka). Nawet konie maści siwej lub bułanej z okrągłymi, ciemnymi plamami, zwano jabłkowitymi. Jabłka są ulubionymi owocami w malarskich martwych naturach, a najsłynniejsze namalował Cezanne.

Symbolika jabłka jest obecna także we współczesności. Przecież Big Apple, czyli dosłownie Wielkie Jabłko, to potoczny w Stanach Zjednoczonych zwrot, oznaczający miasto Nowy Jork - będące całym światem w pigułce. Za swój symbol wybrała je także firma komputerowa Apple - logo to rysunek nadgryzionego jabłka. Synonimem komputerów firmy Apple jest też skrót Mac, od jednej z serii komputerów firmowych nazwanych macintosh, tak jak popularna odmiana jabłek. Podobnych przykładów znaleźlibyśmy zapewne więcej.

Smacznego!
Na ziemiach polskich, jak podaje w swojej kronice Jan Długosz, jabłonie zaczęli uprawiać cystersi sprowadzeni w XII w. z Niemiec. Jednak ich owoce nie były cenione i długo Polacy się do nich przekonywali. Nie smakowały Sarmatom nawet napoje alkoholowe z jabłek, które sprowadzano z Bałkanów, gdzie do dziś królują owocowe palinki. Dopiero w PRL-u „jabole”, czyli tanie wina jabłkowe, trafiły pod strzechy. Ale już markowy calvados to trunek dla koneserów, dostępny nie w każdym sklepie monopolowym.

Najstarszą polską odmianą jabłoni są kosztele, rodzące słodkie, zielone, twarde owoce o specyficznym smaku. Dziś rzadko uprawiane, bowiem drzewa te pierwsze owoce wydają dopiero po 10-15 latach, a owocują co drugi rok. Z tym się wiąże legenda, która mówi, że nazwa kosztela pojawiła się dzięki królowej Marysieńce Sobieskiej. W Wilanowie rosły dorodne jabłonie, których owoce Jan III uwielbiał i sam je zbierał. Ale plon z nich był niewielki. Kiedy król pokazywał żonie niewielki koszyk z jabłkami, zerwanymi z ogromnej jabłoni, ta krzyknęła zawiedziona: - Kosz z telo?

W Polsce renesans jabłka nastąpił w latach 70., kiedy pojawiły się nowe odmiany, odporniejsze na nasze warunki klimatyczne, lepiej owocujące i bardziej przystosowane do przechowywania zimą: jonatany, bankrofty, macintoshe, oberlandzkie - też już w zasadzie historyczne. Z dawnych odmian trafiają się jeszcze złote i szare renety, malinowe, antonówki, wspomniane kosztele, no i królowe lata - papierówki. Kto pamięta jeszcze krąselki, landsberskie, różanki i prawdziwe malinówki, z różowym miąższem, soczyste jak arbuz? Ze sklepów warzywnych znikły też startingi, których słodycz przełamywała delikatna nuta goryczki. Ale weszły nowe odmiany, jeszcze pyszniejsze.

Jabłka przy obróbce można kroić, siekać, ucierać, mielić, gotować, piec, wyciskać sok lub suszyć. Jabłko służy jako składnik kompotów, sałatek owocowych i warzywnych, dodatek do potraw mięsnych, sosów oraz składnik deserów - w tym najczęściej ciast pieczonych i galaretek, ale istnieją też lody i cukierki o smaku jabłkowym. Pektyna z jabłek może służyć jako substancja żelująca w innych przetworach lub deserach. Zmielona na miękko papka jabłkowa jest podawana niemowlętom jako jeden z ich pierwszych pokarmów stałych.

Znane w polskiej kuchni potrawy z jabłek lub zawierające jabłka to pieczona kaczka z jabłkami, sałatki warzywne lub owocowe z jabłkami, szarlotka z jabłkami, jabłka smażone w cieście naleśnikowym, ryż pieczony z jabłkami i cukrem cynamonowym oraz susz wigilijny, czyli kompot gotowany z suszonych jabłek i śliwek. A na Boże Narodzenie kupujemy rajskie jabłuszka, małe, czerwone, cierpkie, nie do jedzenia, ale wspaniałe jako ozdoby choinkowe. Nie zapomnijmy ich zawiesić na świątecznym drzewku. 

---