Hormony - budowa i funkcja.
Wydzielanie substancji chemicznych - hormonów do krwi po raz pierwszy zaobserwował francuski fizjolog Claude Bernard. Nazwał on proces wydzielania wewnętrznego a naukę zajmującą się tym procesem nazwano endokrynologią.
Hormon jest to substancja wytwarzana przez określone komórki, a jego zadaniem jest regulowanie, koordynowanie i kierowanie czynnościami innych komórek w ustroju. Działanie hormonu jest bardzo szerokie i obejmuje większość procesów życiowych tzn. przemianę materii, rozmnażanie, rozwój. Gruczoły wydzielania wewnętrznego zwane są gruczołami dokrewnymi. Charakteryzują się bardzo bogatym ukrwieniem oraz brakiem przewodów odprowadzających łączących je z jamami ciała lub jego powierzchniami. Wydzielina gruczołów przenika do układu krwionośnego i z krwią dociera do odpowiednich narządów wpływających na ich czynności. Między poszczególnymi gruczołami istnieje ścisła współpraca, gdyż niektóre procesy ustrojowe są wynikiem współdziałania wielu hormonów. Tworzenie hormonów i ich wydzielanie następuje w zależności od potrzeb organizmu. Czynności gruczołów wydzielania wewnętrznego podlegają układowi nerwowemu.
Funkcja hormonów:
utrzymują stabilność środowiska wewnętrznego organizmu
są niezbędne do przeżycia i zapewnienia integralności całego organizmu
biorą udział we wszystkich podstawowych funkcjach organizmu - rozród, wzrost, rozwój, metabolizm
Podział hormonów w zależności od miejsca wytwarzania:
hormony gruczołów dokrewnych - powstają w wyspecjalizowanych narządach czyli gruczołach dokrewnych,
hormony tkankowe - produkowane są w wyspecjalizowanych komórkach rozrzuconych w tkankach różnych narządów,
hormony działające ogólnie lub miejscowo - komórki pełniące inne wyspecjalizowane funkcje.
Podział hormonów w zależności od budowy chemicznej:
pochodne kwasów tłuszczowych
hormony steroidowe
pochodne aminokwasów
Podział hormonów w zależności od miejsca powstawania w komórce:
pochodne kwasów tłuszczowych -
hormony tkankowe
hormony steroidowe pochodne cholesterolu -
pochodne aminokwasów -
podwzgórze
część gruczołowa przysadki
część pośrednia przysadki
rdzeń nadnerczy
jądra
jajniki - komórki pęcherzyków jajnikowych, komórki ciałka żółtego
polipeptydy -
hormony przysadki
Hormony są uwalniane z komórek lub gruczołów do krwi i działają na komórki docelowe nieraz bardzo odległe od miejsca samej produkcji hormonu. Pierwszym etapem działania hormonu jest interakcja fizyczna z własnym receptorem. Stymuluje ona rozpoczęcie szeregu reakcji.
Podwzgórze
Podwzgórze jest to struktura mózgu zajmująca brzuszną część międzymózgowia. Rozciąga się między skrzyżowaniem wzrokowym a śródmózgowiem. Pod względem anatomicznym wyróżnia się:
przednią część przysadki (wzrokową)
środkową część przysadki (guzową)
tylną część przysadki (sutkową)
W przedniej części znajdują się dwa ważne czynnościowo jądra: nadwzrokowe i przykomorowe. W tych jądrach syntetyzowane są dwa pre - pro - hormony: wazopresyna i oksytocyna. Cząsteczki tych pre - pro - hormonów upakowane są w perykarionie do pęcherzyków neurosekrecyjnych. Następnie przechodzą do tylnego płata przysadki. W czasie tej wędrówki dochodzi do modyfikacji tych hormonów w pęcherzykach. W wyniku, czego w pęcherzykach neurosekrecyjnych znajdują się już oddzielne cząsteczki wazopresyny i oksytocyny. Wazopresyna i oksytocyna uwalniana jest z części nerwowej przysadki do krwi na zasadzie egzocytozy pęcherzyków sekrecyjnych z zakończeń aksonów.
Hormony nerwowej części przysadki to:
wazopresyna (ADH)
oksytocyna (OXY)
Wazopresyna (ADH)
Wazopresyna zwana jest hormonem antydiuretycznym. Cząsteczka wazopresyny składa się z 9 aminokwasów. Hormon ten powstaje przy niedoborze wody w organizmie a tym samym wzroście osmolarności osocza i spadku ciśnienia tętniczego krwi. Jego produkcja zachodzi również w stanach stresowych. Wazopresyna odgrywa ważną rolę w kurczeniu i rozkurczaniu mięśni gładkich oraz regulacji równowagi wodno - elektrolitycznej. W przegrzanym organizmie hamuje wydzielanie wody przez nerki, chroniąc tym samym ustrój przed odwodnieniem. Jest odpowiedzialna za utrzymanie termoregulacji w ustroju przy niezmniejszonym wydzielaniu wody przez gruczoły potowe. Wzrost resorpcje zwrotnej wody w częściach dolnych kanalików nerkowych i kanalikach zwrotnych odbywa się dzięki aktywacji znajdującej się tam adenozyno - 3 - monofosforanu i adenozyno - 5 - monofosforanu. Stężenie wazopresyny w ustroju zależy od stanu nawodnienia organizmu. Niedobór wazopresyny powoduje, że kanaliki zbiorcze nefronu nerki są nieprzepuszczalne dla wody, która jest nieresorbowana. W wyniku tego jest przyczyną nadmiernego wydalania moczu, czyli choroby zwanej moczówką prostą. Czas działania wazopresyny wynosi około 2 godzin, a okres jej półtrwania w krwiobiegu wynosi około 20 minut. Bezpośrednie podanie wazopresyny oddziałuje na baroreceptory serca i aorty, zwiększając ciśnienie krwi. Przy obniżonym ciśnieniu tętniczym wazopresyna jest wydzielana na skutek braku impulsów z baroreceptorów zatok tętnic szyjnych i łuku aorty oraz w wyniku wzrostu zawartości we krwi angiotensyny II. Wazopresyna stymuluje wydzielanie adrenokortykotropiny ACTH przez przysadkę i w konsekwencji kortyzolu przez nadnercza. Wazopresyna pobudza wydzielanie ACTH przez zwiększone działanie CRH kortykoliberyny. Oddziałuje również na komórki gruczołowej części przysadki stymulując sekrecję hormonu tyreotropowego TSH.
Oksytocyna (OXY)
Oksytocyna jest to hormon wydzielany przez jądra podwzgórza i gromadzony w nerwowej części przysadki. Cząsteczka oksytocyny składa się z 9 aminokwasów. Jedną z najlepiej poznanych funkcji oksytocyny jest stymulowanie wytrysku mleka z gruczołu mlekowego przez pobudzenie receptorów znajdujących się na brodawce sutkowej. Odgrywa ona także istotna rolę w pobudzaniu skurczów macicy ułatwiając wędrówkę plemników oraz pobudza macicę do skurczów w czasie porodu. Oksytocynie przypisuje się wpływ na występowanie instynktu macierzyńskiego, a wprowadzenie przeciwciał przeciwko Oksytocynie redukuje ten instynkt.
Hormony podwzgórzowe działające pobudzająco - powodują wydzielanie hormonów przez przysadkę:
kortykoliberyna CRH
tyreoliberyna TRH
gonadoliberyna GnRH
somatokrynina GRH
Hormony podwzgórzowe działające hamująco - zmniejszają lub hamują wydzielanie hormonów przez przysadkę:
somatostatyna SRIF
prolaktostatyna PIF
Przysadka mózgowa
Przysadka mózgowa jest to najważniejszy gruczoł dokrewny kręgowców, który reguluje aktywność wydzielniczą innych gruczołów dokrewnych, a także działający wprost na narządy efektorowe i procesy metaboliczne komórek. Leży wewnątrz opuszki mózgowej we wgłębieniu kości klinowej zwanej siodełkiem tureckim i połączona jest szypułą z brzuszną powierzchnią mózgu, czyli z podwzgórzem. Przysadka mózgowa zbudowana jest z dwóch rozwojowo różnych części:
gruczołowej - przedniej rozwijającej się z nabłonka kieszonki gardłowej (kieszonki Rathkego)
nerwowej - tylnej, utworzonej uwypuklenia tkanki mózgowej z okolic dna komory trzeciej mózgu.
Część gruczołowa jest właściwym gruczołem wydzielania wewnętrznego. Tworzy ona przedni płat a u niektórych kręgowców również część pośrednią i guzową. Przedni płat otoczony jest z zewnątrz torebką łącznotkankową wnikającą do wnętrza wraz z naczyniami krwionośnymi tworzącymi gęstą sieć. Tkanka łata przedniego zawiera komórki należące do różnych typów morfologicznych. Ze względu na ich barwliwość dzieli się ja na komórki kwasochłonne, zasadochłonne lub barwnikooporne. Ze względu na rodzaj uwalnianych hormonów wyodrębnia się sześć typów komórek:
kortykotrofy wydzielające kortykotropinę ACTH regulującą czynność kory nadnerczy,
tyreotrofy wydzielające tyreotropinę TSH, regulującą funkcje hormonalne tarczycy,
somatotrofy uwalniające somatotropinę - hormon wzrostu GH,
gonadotrofy wydzielające gonadotropinę A - FSH pobudzającą wzrost i dojrzewanie pęcherzyków w jajnikach oraz przyśpieszają spermatogenezę w jądrach,
gonadotrofy wydzielające gonadotropinę B - LH czyli hormon luteotropowy wpływający na przekształcanie pęcherzyka jajnikowego w ciałko żółte a u samców wpływa na wytwarzanie testosteronu,
laktotrofy wydzielające prolaktynę PRL pobudzającą gruczoły mlekowe do produkcji mleka.
Synteza i uwalnianie hormonów przedniego płata przysadki mózgowej regulowane jest przez ośrodki mózgowe, których neurony wydzielają na zakończeniach peptydowe czynniki uwalniające lub hamujące. Docierają one do naczyń włosowatych wyniosłości pośrodkowej podwzgórza tworzących tzw. krążenie wrotne przysadki i z krwią są transportowane do części gruczołowej przysadki mózgowej. Cześć pośrednia przysadki mózgowej leżąca na granicy z częścią nerwową jest dobrze wykształcona u zwierząt zmiennocieplnych. Jej komórki wytwarzają hormon melanotropowy, czyli melanotropinę pobudzającą komórki barwnikowe. Do części pośredniej mogą też wnikać pojedyncze aksony z części nerwowej przysadki mózgowej. Część guzowa stanowi wąskie pasmo w okolicy szypuły, zbudowane z niezróżnicowanych komórek nabłonkowych. Płat nerwowy przysadki zbudowany jest z sieci włókien nerwowych i glejowych, sieci naczyń krwionośnych oraz charakterystycznych komórek glejowych.
Hormon adrenokortykotropowy ACTH kortykotropina - pobudza do czynności wydzielniczej korę nadnerczy. Pod jej wpływem następuje powiększenie kory oraz nadmierne wydzielanie sterydów korowych. Bierze ona udział w procesach przystosowania się organizmu do niekorzystnych warunków otoczenia a także bierze udział w reakcjach metabolicznych zwiększając retencję azotu, przez co może wywołać hipoglikemię oraz podwyższa poziom kwasów tłuszczowych we krwi.
Hormon tyreotropowy TSH tyreotropina - kieruje wychwytywaniem jodu z krwi przez tarczycę oraz przemianą jodu w jod hormonalny a także uwalnianiem jodu tarczycy do krwiobiegu.
Hormon wzrostu GH (somatotropina) - wywiera wpływ na wzrost kości oraz na przemianę białkową, tłuszczową i cukrowa w ustroju. Zmniejszone wydzielanie hormonu wzrostu w początkowym okresie życia wywołuje zahamowanie wzrostu kości, czyli karłowatość, natomiast nadmierne wydzielanie powoduje nienormalny wzrost, czyli gigantyzm. Wzmożone wydzielanie hormonu wzrostu w starszym wieku doprowadza do nieproporcjonalnego wzrostu kończyn, kości żuchwy, warg i języka wywołując tzw. akromegalię. Hormon wzrostu działa bezpośrednio na chrząstkę nasad kości. W mechanizm działania hormonu wzrostu włączona jest również somatostatynę.
Hormony gonadotropowe, czyli gonadotropiny są to hormony wydzielane zarówno u samic jak i u samców a ich funkcja polega na kierowaniu czynności gonad. Do hormonów gonadotropowych zalicza się hormon dojrzewania pęcherzyka jajnikowego FSH, hormon lutenizujący LH oraz prolaktynę PRL. Hormon dojrzewania pęcherzyka FSH (follitropina) i hormon lutenizujący LH (lutropina) są to glikopolipeptydy, których działanie polega na pobudzaniu do wzrostu pierwotnych pęcherzyków jajnikowych i produkcji estrogenów. We wzroście i dojrzewaniu pęcherzyków bierze udział hormon lutenizujący. Pod jego wpływem następuje przedowulacyjny wzrost pęcherzyka oraz owulacja. W miejscu pękniętego pęcherzyka jajowego wytwarza się ciałko żółte uwalniające progesteron. U samców czynność hormonów gonadotropowych nie jest całkowicie poznana. Uwalnianie hormonów gonadotropowych zachodzi na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego.
Prolaktyna PRL działa wspólnie z hormonami estrogennymi i warunkuje rozwój gruczołu mlekowego oraz zapoczątkowuje laktację u samic. Uwolniona prolaktyna po porodzie powoduje wystąpienie instynktu macierzyńskiego.
Nadnercza
Nadnercza są to parzyste gruczoły dokrewne, które przylegają do szczytów nerek. Zbudowane są z komórek międzynerkowych i chromatochłonnych, różniących się pochodzeniem, budową i wydzielanymi hormonami.
Komórki międzynerkowe tworzą część zewnętrzną nadnerczy zwaną korą a komórki chromatochłonne budują część wewnętrzną zwaną rdzeniową. Obie te części stanowią całość, ale funkcjonują jako odrębne gruczoły wydzielania wewnętrznego. Czynność wydzielnicza nadnerczy kontrolowana jest autonomiczny układ nerwowy.
Hormony wydzielane przez korę nadnerczy i nazwane zostały kortykoidami. Kora nadnerczy podzielona jest na trzy histologicznie różne warstwy:
Kłębkowatą - warstwa zewnętrzna, która wydziela mineralokortykoidy. Najważniejszym mineralokortykoidem jest aldosteron regulujący gospodarkę wodną i mineralną organizmu.
Pasmowa - warstwa środkowa wydziela hormony zwane glikokortykoidami. Najważniejszymi glikokortykoidami są kortyzol i kortykosteron.
Siatkowata - warstwa wewnętrzna uwalnia hormony płciowe, głównie progesteron i androgeny.
Hormony kory nadnerczy uwalniane są w wyniku działania kortykotropiny - ACTH. Powoduje ona zwiększenia aktywności kory nadnerczy. Uwolnione hormony korowe a w szczególności glikokortykoidy na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego hamują sekrecję ACTH. Na podstawie licznych badań wykazano ze uwalnianie hormonu adrenokortykotropowego zależy od układu nerwowego. Bodźce stresowe płynące z kory mózgowej dochodzą do ośrodków podwzgórza w następstwie, czego uwalniana jest kortykoliberyna (CRH) do układu wrotnego przysadki i następuje jej pobudzenie oraz sekrecja hormonu agrenokortykotrpowego, której następstwem jest zwiększone wydzielania kortykoidów. Stwierdzono ze osobniki pozbawione nadnerczy nie są zdolne do przetrzymania jakiegokolwiek stresu wywołanego czynnikami takimi jak zimno, gorąco, urazy mechaniczne, zakażenia bakteryjne.
Rdzeń nadnerczy zbudowany jest z nieregularnego układu pasm komórkowych oplecionych bogatą siecią naczyń włosowatych. Główną populację komórek rdzenia nadnerczy stanowią komórki chromatochłonne z drobnymi ziarnami wydzielniczymi, produkujące adrenalinę i noradrenalinę. W rdzeniu nadnerczy obecne są wielobiegunowe komórki zwojowe układu sympatycznego. Synteza i wydzielanie hormonów rdzenia nadnerczy regulowane jest przez autonomiczny układ nerwowy, którego włókna kontaktują się z komórkami chromatochłonnymi oraz przez hormony kory nadnerczy docierają do rdzenia za pośrednictwem naczyń krwionośnych łączących obie części gruczołu.
Hormony kory nadnerczy:
Mineralokortykoidy - są odpowiedzialne za regulację gospodarki wodno mineralnej w ustroju. Działają one na nabłonki kanalików nerkowych, wzmagając silnie resorpcje zwrotną soli sodowych hamują ich wydalanie do moczu powodują gromadzenie się chlorku sodu w ustroju. Wraz z chlorkiem sodu zatrzymywana jest woda występuje obniżenie się ilości potasu w płynach ustrojowych. Dzieje się tak, ponieważ komórki aparatu przykłębuszkowego nerki produkują enzym zwany, reniną, która stymuluje przejście białka krążącego we krwi angiotensynogenu w angiotensynę I a ta pod wpływem innego enzymu obecnego w osoczu ulega konwersji do angiotensyny II, czyli hormonu, który działa na komórki warstwy kłębkowej kory nadnerczy pobudzając je do syntezy aldosteronu.
Glikokortykoidy - w ustroju wpływają na przemianę węglowodanów i białek. Pod wpływem tych hormonów zostaje rozłożona część aminokwasów, z których w procesie glikogenezy wytwarza się glukoza odkładana w wątrobie w postaci glikogenu. Niedobór glikokortykoidów powoduje obniżenie poziomu glukozy we krwi. U zwierząt nieoperowanych pod wpływem glikokortykoidów zwiększają się procesy glikogenezy białek i tłuszczów. Co przeciwdziała utracie zapasów cukru w ustroju. Pod wpływem glikokortykoidów występuje eozynopenia i limfopenia.
Udowodniono ze istnieje czynnościowo wzajemne uzupełnianie się glikokortykoidów i mineralokortykoidów. Aldosteron wykazuje główny wpływ na przemiany mineralne a w niewielkim stopniu oddziałuje na przemiany cukrowców zaś kortyzol oprócz oddziaływania na cukrowce bierze udział w przemianach mineralnych.
Hormony płciowe - androgeny, do których należy testosteron, estrogeny, którego przedstawicielem jest estradiol, progestydy, do których należy progesteron.
Testosteron - jest głównym męskim hormonem płciowym. Jest ot hormon steroidowy o dziewiętnastowęglowym łańcuchu z grupą OH przy siedemnastym węglu. Poziom testosteronu jest kontrolowany przez GnRH z ośrodków podwzgórza a także przez hormon rutenizujący z części gruczołowej przysadki. Testosteron pełni w organizmie bardzo wiele funkcji. Głównymi funkcjami tego hormonu jest:
hamowanie wydzielania hormonu lutenizującego i GnRH na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego,
warunkuje rozwój narządów płciowych,
reguluje kształtowanie się cech drugorzędowych u samców (owłosienie, zmiana głosu, muskulatura, przyrost masy kostnej),
działa anabolicznie na syntezę białek przyśpieszając wzrost organizmu,
przyczynia się do retencji wapnia,
zwiększa resorpcję sodu w kanalikach zbiorczych nerek
powiększa objętość płynu pozakomórkowego
utrzymuje prawidłowy proces spermatogenezy, oddziałując lokalnie wewnątrz gonady męskiej na wszystkie komórki jądra,
Testosteron jest metabolizowany jest do estradiolu przez aromatyzację oraz do androstendiolu dihydrotestosteronu przez redukcję. Oba androgenne metabolity powstają w męskim układzie rozrodczym i są bardzo aktywne biologicznie w przeciwieństwie do niektórych związków, które tworzą się przez hydroksylację. W taki oto sposób wzmacnia się działanie testosteronu u samca. Katabolizm testosteronu zachodzi głównie w wątrobie, prostacie a także w skórze. Czas półtrwania testosteronu u człowieka wynosi 12 minut, dlatego do utrzymania stałego poziomu testosteronu w surowicy krwi konieczny jest ciągły dopływ tego hormonu z jąder.
Estrogeny - są to żeńskie hormony płciowe, należące do grupy steroidowych hormonów pochodnych cholesterolu. Estrogeny są syntetyzowane w tzw. komórkach steroidogennych których cytoplazma jest bogata w lipidy zawieratce cholesterol. Miejscami syntezy estrogenów są jajniki, łożysko i jądra. Substratem do syntezy estrogenów są androgeny: testosteron i androsteridion. Enzym zwany aromatazą znajdujący się w cytoplazmie komórek steroidogennych katalizuje konwersją androgenów do estrogenów. Najbardziej aktywnym estrogenem jest estradiol powstający w wyniku kolejnych przekształceń estronu. Estrogeny jajnikowe są odpowiedzialne za rozwój tzw. żeńskich drugorzędnych cech płciowych (macicy, pochwy i wspólnie z innymi hormonami gruczołu mlekowego) oraz za zachowania charakterystyczne dla samicy. Estrogeny jajnikowe wspólnie z progesteronem i hormonami gonadotropowymi sterują cyklem płciowym samic. Działają także na centralny system nerwowy wpływając na zachowania seksualne samic. Na drodze sprzężenia zwrotnego modulują aktywność sekrecyjna komórek przysadki mózgowej i przedwzgórza stymulując wydzielanie hormonów regulujących procesy rozrodcze. Oprócz rozrodu estrogeny hamują resorpcję kości. U kobiet w okresie menopauzy zmniejsza się poziom estrogenów, co może być przyczyną wystąpienia osteoporozy oraz ryzyka choroby wieńcowej.
Progesteron - jest ot hormon steroidowy zawierający w cząsteczce dwadzieścia jeden atomów węgla. Główny przedstawiciel grupy steroidów zwany jest prostagestagenem. U samic kontroluje prawidłowy przebieg fazy lutealnej cyklu płciowego oraz warunkuje zmiany ciążowe w macicy. Głównym miejscem jego syntezy jest ciałko żółte i łożysko. Pewną ilości progesteronu syntetyzują jądra samców i komórki warstwy siateczkowatej nadnerczy. U samców progesteron jest metabolitem w syntezie androgenów a w korze nadnerczy ulega konwersji do mineralokortykoidów i glikokortykoidów. Progesteron jest ważnym hormonem o swoistym działaniu, ale także związkiem wyjściowym do syntezy głównych steroidowych jak androgeny, kortykoidy i pośrednio estrogeny. Progesteron pobudza rozrost błony śluzowej macicy w fazie lutealnej oraz wywołuje tzw. zmiany doczesnowe w czasie ciąży. Stymuluje wtedy rozwój gruczołów jajowodu i doczesnej, które wydzielają substancje niezbędne dla zagnieżdżenia się zarodka i jego dalszego rozwoju. Sądzi się progesteron odgrywa także pewną rolę w ochronie zarodka przed odrzuceniem, ponieważ jest inhibitorem odpowiedzi immunologicznej przebiegającej z udziałem limfocytów T. Ważną rolą progesteronu w czasie ciąży jest zapobieganie skurczom macicy przez obniżanie ilości receptorów estrogenów odpowiedzialnych za skurcz mięśniówki macicy i regulowanie bezpiecznego przepływu przez ten narząd. Progesteron stymuluje rozwój pęcherzyków gruczołu mlekowego w czasie laktacji. Progesteron i jego metabolity działają hamująco na pracę centralnego układu nerwowego, co wykorzystywano do zsyntetyzowania progestagenowych środków znieczulających.
Niedoczynność kory nadnerczy określana jest jako choroba, Addisona objawia się ona przebarwieniem powłoki, ogólnym osłabieniem, utratą łaknienia, wymiotami, wychudzeniem. Podłożem tej choroby są zmiany gruźlicze, zanik kory nadnerczy oraz zmiany nowotworowe. Natomiast nadmierny wzrost kory nadnerczy prowadzi do jej nadczynności z równoczesnym wysokim poziomem hormonu adrenokortykotropowego we krwi, co powoduje wystąpienia tzw. zespołu Cushinga. Typowe objawy tej choroby to osłabienie mięśniowe, łatwe powstawanie siniaków i wybroczyn, zaokrąglenie i zaczerwienienie twarzy, otłuszczenie tułowia i karku, poduszki tłuszczowe w dołkach nadobojczykowych, zaniki mięśni, czerwone rozstępy skóry, nadciśnienie tętnicze, skąpe miesiączki albo brak krwawień miesięcznych, osłabienie potencji, cukrzyca, osteoporoza, obniżenie odporności na zakażenia, niedobór potasu, zahamowanie wzrostu u dzieci. Leczenie w chorobie Cushinga polega na ingerencji neurochirurgicznej, w przypadkach nowotworów kory nadnerczy zalecane jest leczenie operacyjne.
Hormony rdzenia nadnerczy
Adrenalina - zwana jest także epinefryną. Jest to hormon oraz neuroprzekaźnik z grupy amin katecholowych. Oprócz tego, że wytwarzana jest w rdzeniu nadnerczy, to powstaje także w niektórych neuronach ośrodkowego układu nerwowego. Prekursorem adrenaliny jest dopamina i noradrenalina. Funkcją adrenaliny jest pobudzanie procesu glikogenolizy w wątrobie i w mięśniach, co wpływa na podwyższenie poziomu glukozy we krwi (działa antagonistycznie do insuliny). Adrenalina pośredniczy także w przenoszeniu impulsów ze współczulnego układu nerwowego do tkanek w wyniku, czego zwęża obwodowe naczynia krwionośne, rozszerza źrenice, a w większych stężeniach powoduje podniesienie ciśnienia krwi. Stosowana jest jako lek o bardzo silnym i gwałtownym działaniu na serce.
Noradrenalina - określa się ją też jako norepinefrynę. Jest to amina katecholowa należąca do substancji neuroprzekaźnikowych układu współczulnego oraz ośrodkowego układu nerwowego. Wywiera wpływ na różne tkanki i narządy za pośrednictwem dwóch typów adrenergicznych receptorów błonowych: receptora alfa i receptora beta. Przez działanie na receptory alfa wywołuje skurcz mięśni gładkich, szczególnie naczyń krwionośnych, zwiększając w ten sposób (krótkotrwale) ciśnienie tętnicze krwi, oraz skurcz mięśni zwieraczy przewodu pokarmowego, oddechowych i pęcherza moczowego. Wzmaga też czynność wydzielniczą gruczołów ślinowych i łzowych. Natomiast przez receptory beta wpływa stymulująco na czynność serca, zwiotcza mięśnie gładkie dróg oddechowych, osłabia perystaltykę przewodu pokarmowego oraz nasila wydzielanie reniny. W lecznictwie noradrenalinę podaje się dożylnie w niektórych postaciach wstrząsu, gdy jest konieczne podniesienie ciśnienia tętniczego do poziomu umożliwiającego utrzymanie funkcji ważnych dla życia narządów (nerki, mózg), także w ciężkiej niewydolności krążenia obwodowego.
Tarczyca
Wszystkie kręgowce począwszy od najniższych ryb aż do człowieka posiadają w okolicy szyjnej parę gruczołów dokrewnych zwanych tarczycą. U człowieka gruczoły te połączone są wąskim pasem tkanki biegnącym w poprzek tchawicy tuz poniżej krtani. Tarczyca składa się z grupy komórek nabłonka sześciennego tworzącego pęcherzyki wypełnione wewnątrz substancją koloidalną. Charakteryzuje się ona wychwytywaniem jodu z krwi. Hormon wydzielany przez tarczycę jest białkiem tyreoglobuliną a aktywnym składnikiem tego hormonu są aminokwasy:
trójjodotyronina (T3)
czterojodotyronina (T4)
Tyroksyna i trójjodotyronina po przejściu do krwiobiegu łączą się z białkami osocza a następnie w naczyniach włosowatych zostają uwolnione i przenikają do komórek. Czynność sekrecyjna tarczycy jest regulowana przez hormon tyreotropowy wytwarzany w części gruczołowej przysadki mózgowej. Pod wpływem hormonu tyreotropowego następuje proteoliza tyreoglobuliną oraz uwalnianie hormonów z pęcherzyków tarczycy oraz zwiększone wychwytywanie jodu przez tarczyce. Przy niskim poziomie hormonu tyreotropowego czynność tarczycy jest obniżona. Istnieje bardzo ścisła współpraca między hormonami tarczycy a hormonami przysadki mózgowej. Zwiększona ilość hormonów tarczycy hamuje uwalnianie hormonu tyreotropowego a niski poziom pobudza wydzielanie tego hormonu.
Kalcytonina jest hormonem wytwarzanym przez komórki tarczycy i przytarczyc. Wytwarzanie i wydzielanie kalcytoniny jest regulowane przez stężenie wapnia we krwi. Wzrost stężenia jonów wapnia powoduje wydzielanie kalcytoniny. Rola biologiczna tego hormonu polega na zmniejszaniu stężenia wapnia we krwi. Kalcytonina zostaje uwalniana pod wpływem trypsyny, chymotrypsyni i pepsyny. Liczne badania wykazały ze oddziałuje ona na układ kostny, nerki, przewód pokarmowy. Jej funkcja polega na zwiększaniu wydalania wapnia i fosforanów nieorganicznych z moczem przez zahamowanie wchłaniania zwrotnego fosforanów. Tak, więc kalcytonina jest antagonistą parahormony gdyż obniża poziom wapnia w osoczu krwi.
Hormony te regulują procesy energetyczne w komórkach ciała. Syntetyczna tyroksyna podawana jest przy zaburzeniach czynnościowych tarczycy. Podstawowe działanie tyroksyny polega na przyswajaniu powstałych energodajnych reakcji utleniania we wszystkich tkankach ciała w procesie fosforylacji przeprowadzanych przez układ przenośników elektronów. Po podaniu większej ilości tyroksyny ciało zużywa więcej tlenu, ciepła i produktów przemiany materii niż zazwyczaj. Objawami nadczynności tarczycy jest wzrost napięcia nerwowego, drażliwość, podwyższenia ciśnienia krwi oraz słabość mięśni. Najbardziej charakterystycznym objawem jest nadczynności tarczycy jest wytrzeszcz oczu. Nadczynność tarczycy leczy się chirurgicznie przez usunięcie części gruczołu lub też przez zniszczenie go promieniami X. Nadczynność tarczycy u dzieci jest przyczyna zahamowani wzrostu i rozwoju narządów rozrodczych. Wczesne i regularne podawanie hormonów tarczycy likwiduje objawy niedoczynności tarczycy i choroby zwanej kretynizmem. Niedoczynność tarczycy z wiekiem dojrzałym powoduje schorzenie objawiające się niską przemianą materii w wyniku, czego zmniejsza się ilość wytwarzanego ciepła. Chory może mieć obniżona temperaturę ciała nawet o kilka stopni od normy i tętno bardzo zwolnione. Znajduje się fizycznie i psychicznie w stanie ospałości, apetyt ma normalny, lecz nie wykorzystuje on dostatecznie pokarmu co powoduje skłonności do otyłości. Skóra chorego w wyniku gromadzenia się śluzowatego płynu w tkance podskórnej wygląda jak nawoskowana, włosy zwykle wypadają. Schorzenie to zwane obrzękiem śluzowatym może być leczone przez podawanie tyroksyny lub specjalnie przygotowanej suszonej tarczycy. W przypadku braków w pokarmie dostatecznej ilości jodu tarczyca powiększa się i powstaje tzw. wole. Wytwarzanie i wydzielanie tyroksyny regulowane jest nie przez układ nerwowy, lecz przez hormon tyreotropinę - wydzielana przez przedni płat przysadki mózgowej.
Przytarczyce
Gruczoły przytarczyczne są to niewielkie gruczoły dokrewne zazwyczaj cztery. Występują w obrębie torebki otaczającej tarczycę na jej górnym i dolnym biegunie. Miąższ przytarczyc podzielony jest tkanką łączną wiotką na zraziki, które tworzą ułożone w skupiska i pasma komórki dwóch typów:
komórki główne produkujące parahormon
komórki oksyfilne które są najprawdopodobniej degenerującą formą komórek głównych
Parahormon jest hormonem niezbędnym do życia gdyż reguluje stężenie wapnia i fosforu we krwi i w tkankach. U zwierząt, którym wycięto tarczycę i przytarczyce wystąpiły skurcze i konwulsje przy słabych bodźcach. Stan taki zwany jest tężyczką i zależy on od nadmiernej wrażliwości mięśni i nerwów. Ilość wydzielanego parahormony jest regulowana przez odpowiednie stężenie wapnia we krwi. Niedoczynność gruczołów przytarczycznych jest bardzo rzadka, choć może nastąpić przypadkowe usunięcie tego gruczołu przy operacji tarczycy lub jego degeneracja w wyniku infekcji. Niedoczynność przytarczyc spowodowana jest głównie przez nowotwory lub przez powiększenie się gruczołu. Cechuje je wysoki poziom wapnia we krwi, ponieważ przenoszony jest on częściowo z tkanki kostnej. Nadczynność przytarczyc objawia się zmiękczeniem kości, które łatwo się gną i łamią. Mięśnie zaś są mniej wrażliwe i mogą ulec atrofii i sprawiać ból.
Grasica jest dość dużym gruczołem leżącym w górnej części klatki piersiowej i pokrywającym górną część tchawicy. U noworodków i we wczesnym dzieciństwie osiąga największe rozmiary, a około 12 roku zaczyna stopniowo zanikać. Zbudowana jest z wielu zrazików, w których można wyodrębnić część korową i rdzenną. Grasicę zalicza się zarówno do układu dokrewnego, gdyż produkuje hormony i do układu chłonnego, ponieważ produkuje i wydziela do krwiobiegu limfocyty T. Hormony grasicy zostały nazwane czynnikiem grasicy. Mają budowę peptydową i wykazują w obrębie grasicy działanie miejscowe lub ogólne. Komórki rdzenia grasicy produkują hormony takie jak:
tyrozynę - pobudza powstawanie limfocytów, przyśpiesza dojrzewanie limfocytów T. Skutkiem niedoboru tego hormonu jest zanik odporności
tymopoetynę - należy do hormonów o działaniu ogólnym . Hamuje przewodzenie impulsów nerwowych przez synapsy nerwowo - mięśniowe. Jej nadmiar zmniejsza siłę skurczu mięśni szkieletowych i powoduje ogólne osłabienie
grasiczy czynnik humoralny
Szyszynka
Szyszynka jest to nieparzysta struktura leżąca nad grzbietowo - tylnym uchyłkiem trzeciej komory. Zawiera komórki neurosekrecyjne (pinealocyty), podporowe komórki glejowe oraz tkankę łączną wraz z licznymi naczyniami krwionośnymi. Pinealocyty wywodzą się z przekształconych neuronów fotorecepcyjnych, które utraciły wrażliwość na światło. Wytwarzają one hormon - melatoninę w sposób zależny od światła padającego na siatkówkę oka. Następnie impuls z siatkówki biegnie do jądra nadskrzyżowaniowego w podwzgórzu a następnie do jądra trzykomorowego, do neuronów zwojowych współczulnych rdzenia kręgowego, do zwoju szyjnego górnego i do szyszynki. Biosynteza melatoniny odbywa się w ciemności, ponieważ światło jest czynnikiem hamującym aktywność enzymu syntetyzującego ten hormon. Cechą charakterystyczną melatoniny jest to, że wykazuje ona cykl okołodobowy tzn. ze szczyt jej uwalniania przypada między godziną 24 - 3 w nocy w czasie snu, także snu zimowego u zwierząt. Z wiekiem ilość syntetyzowanej melatoniny w organizmie jest coraz mniejsza. Wytwarzana w szyszynce melatonina ma różnorodne działanie hormonalne:
antygonadotropowe
antytyreotropowe
hamuje dojrzewanie płciowe
reguluje rytmy biologiczne
wydziela czynne substancje biologiczne między innymi arginino - wazytocynę, regulującą układ podwzgórzowo - przysadkowy
Trzustka
Trzustka jest to gruczoł układu pokarmowego produkujący enzymy trawienne a także gruczoł dokrewny wytwarzający hormony wydzielane do krwi. Komórki dokrewne trzustki produkujące hormony zgrupowane są w wyspy trzustkowe Langerhansa. Zbudowane są z czterech typów komórek:
komórek alfa - wydzielają glukagon
komórek beta - wytwarzają insulinę
komórek delta - wydzielają somatostatynę
komórek PP - jest to tzw. polipeptyd trzustkowy
Glukagon - uwalnia zmagazynowaną glukozę. Hiperglikemia jest to stan, w którym stymulowane jest wydzielanie insuliny zaś stan obniżonego stężenia glukozy we krwi to tzw. hipoglikemia, powodująca zahamowanie jej wydzielania tym samym pobudza wydzielanie glukagonu uruchamiającego procesy glikogenolizy i przywrócenie normalnego stężenia glukozy we krwi.
Insulina - jest wielopeptydem zbudowanym z dwóch łańcuchów połączonych mostkami cystyny. Kontroluje ona procesy metaboliczne zachodzące z udziałem glukozy, kwasów tłuszczowych i białek. Insulina zwiększa przepuszczalność błon komórkowych dla glukozy i magazynuje jej nadmiar w wątrobie i mięśniach. Brak insuliny spowodowany uszkodzeniem trzustki jest przyczyna cukrzycy.
Somatostatynę - jej funkcją jest hamowanie wydzielania insuliny i glukagonu a także absorpcję składników odżywczych w układzie pokarmowym.
Komórki PP - rola polipeptydu trzustkowego nie została jeszcze dokładnie poznana.
Jądra
Narządy te , oprócz produkcji plemników posiadają także właściwości endokrynne. Produkcja komórek rozrodczych męskich odbywa się w kanalikach nasiennych, które otaczają komórki Leidiga , czyli komórki śródmiąższowe. Komórki Leidiga są miejscem syntezy hormonów sterydowych, z których najważniejszym jest testosteron. Testosteron warunkuje prawidłowe funkcjonowanie męskiego układu rozrodczego a także wykształcenie się typowych cech męskich ( niski głos, owłosienie na klatce piersiowej i w okolicach narządów płciowych , zarost na twarzy, męska sylwetka ciała ). Testosteron odpowiedzialny jest także za popęd seksualny.
Jądra są męskimi narządami płciowymi produkującymi komórki rozrodcze, czyli plemniki. Oprócz wytwarzania plemników , jądra wykazują także funkcje endokrynne, syntetyzując hormony. Jądra większości ssaków zbudowane są w ten sam sposób, tzn. miąższ jądra stanowią mocno poskręcane kanaliki nasienne oraz otaczające je komórki śródmiąższowe, czyli komórki Leidiga. W kanalikach nasiennych znajdują się komórki nasienne, z których na drodze podziałów wykształcają się plemniki. Między tymi komórkami, w kanaliku nasiennym znajdują się jeszcze komórki Sertoliego, których funkcją jest odżywiane komórek nasiennych.
Komórki śródmiąższowe, czyli komórki Leidiga stanowią część wewnątrzwydzielniczą jąder. Syntetyzują one sterydowy, męski hormon płciowy - testosteron. Testosteron odpowiedzialny jest za wytworzenie się drugorzędowych cech płciowych męskich, męskiej sylwetki i męskiego typu owłosienia. Warunkuje on także popęd płciowy u mężczyzn oraz zachowania seksualne. Testosteron jest produkowany także w organizmach kobiet, lecz w bardzo niewielkich ilościach.
Wikipedia:
Podobnie jak jajniki (których są odpowiednikami), jądra są składnikiem dwóch układów: rozrodczego (jako gonady) oraz endokrynnego (jako gruczoły dokrewne). Funkcje jąder, to:
produkcja męskich hormonów płciowych (m.in. testosteronu)
Obie funkcje jąder, spermotwórcza i endokrynna znajdują się pod kontrolą hormonów produkowanych przez przedni płat przysadki:
lutropiny (LH) Hormon luteinizujący, lutropina - glikoproteinowy hormon gonadotropowy wydzielany przez gonadotropy przedniego płata przysadki mózgowej. Wydzielanie to jest stymulowane przez podwzgórzową luliberynę (GnRH). U samców odpowiedzialna jest za funkcjonowanie komórek śródmiąższowych jąder, które z kolei produkują testosteron. Bywa wówczas nazywany ICSH.
folikulotropiny (FSH) Hormon folikulotropowy (FSH z ang. follicle-stimulating hormone) - hormon peptydowy wydzielany przez przedni płat przysadki mózgowej. Wydzielanie jest kontrolowane przez podwzgórzowy czynnik uwalniający - folikuloliberynę (FSH RH).
Testosteron (Testosterone, 17ß-hydroksy-4-androsten-3-on, ATC: G 03 BA 03) - podstawowy męski steroidowy hormon płciowy należący do androgenów. Jest produkowany przez komórki śródmiąższowe Leydiga w jądrach, a także w niewielkich ilościach przez korę nadnerczy, jajniki i łożysko.
We krwi tylko niewielka część testosteronu występuje w postaci wolnej, reszta jest związana z białkiem transportowym SHBG (sex hormone binding globuline).
W tkankach docelowych dochodzi do przemiany testosteronu w 2,5 raza silniejszą formę 5-α-dihydrotestosteron. Aby wywrzeć swoje działanie biologiczne testosteron łączy się z receptorami dla hormonów sterydowych znajdujących się w cytoplazmie i jądrze komórek efektorowych. Po połączeniu dochodzi do zmian konformacji, które umożliwiają przyłączenie do specyficznych sekwencji nukleotydowych łańcucha DNA. W wyniku tego dochodzi do zmian aktywności transkrypcyjnej określonych genów.
Testosteron spełnia szereg istotnych funkcji:
kształtowanie płci i cech płciowych w życiu płodowym
wpływa na spermatogenezę
wykształcanie się wtórnych cech płciowych (budowa ciała, głos, typ owłosienia itp)
wpływ anaboliczny (zwiększenie masy mięśniowej itp.) - dlatego jest przyjmowany przez kulturystów
zwiększa libido
przyspiesza zakończenie wzrostu kości długich
pobudza rozwój gruczołu krokowego
zwiększa poziom cholesterolu we krwi (zatem teoretycznie zwiększa ryzyko miażdżycy tętnic) - w przeciwieństwie do estrogenów, które zmniejszają poziom cholesterolu we krwi.
w zależności od rozwoju emocjonalnego może powodować agresję.
Androgeny są to hormony płciowe o budowie sterydowej o działaniu maskulinizującym fizjologicznie występujące u mężczyzn, jak i w małych stężeniach u kobiet.
U mężczyzn androgeny produkowane są przez:
komórki Leydiga (śródmiąższowe) znajdujące się w męskich gonadach czyli jądrach
część siatkowatą kory nadnerczy
U kobiet androgeny wytwarzane są przez:
część siatkowatą kory nadnerczy
Pierwotnym materiałem do syntezy androgenów jest cholesterol. Jest on wstępnie syntetyzowany z glukozy i kwasów tłuszczowych lub pobierany z dostarczanych drogą krwi cząsteczek lipoprotein LDL.
Produkcja androgenów pozostaje pod kontrolą hormonu tropowego wytwarzanego przez przedni płat przysadki mózgowej lutropiny (LH - hormon luteinizujący). Między wydzielaniem lutropiny a androgenów zachodzi ujemne sprzężenie zwrotne. Z kolei wydzielanie lutropiny zależy od wydzielanego przez podwzgórze hormonu uwalniającego GnRH czyli gonadoliberyny.
Do androgenów wytwarzanych w jądrach należą:
5-α-dihydrotestosteron (5-α-DHT)
Do androgenów wytwarzanych w jajnikach należą:
dihydrotestosteron
androstendion
Do androgenów wytwarzanych w korze nadnerczy należą:
testosteron
dehydroepiandrosteron (DHEA)
Fizjologiczne działanie androgenów:
kształtowanie się męskich narządów płciowych w życiu płodowym
wykształcanie się wtórnych cech płciowych (budowa ciała, głos, typ owłosienia itp.)
wpływ na spermatogenezę
wpływ anaboliczny (zwiększenie masy mięśniowej itp.)
Nadmiar androgenów u kobiet powoduje szereg zaburzeń, między innymi wykształcanie się męskiej budowy ciała (maskulinizacja), męskiego typu owłosienia (wirylizacja), a także zaburzenia płodności, trądzik, łojotok, łysienie typu męskiego.
Androgeny, męskie hormony płciowe (testosteron, dwuhydrotestosteron) wytwarzane głównie przez komórki śródmiąższowe Leydiga w męskich gruczołach płciowych (jądrach). Androgeny wpływają na wytwarzanie cech męskich, pobudzają wzrost m.in. kośćca, prącia, moszny, gruczołu krokowego, powodują występowanie zarostu oraz zmiany krtani objawiające się mutacją głosu (dojrzewanie płciowe), stymulują ogólną przemianę materii.
5-α-dihydrotestosteron - jest to aktywna forma testosteronu, odpowiedzialna za większość efektów jego działania, która powstaje w wyniku obwodowego działania enzymu 5-α-reduktazy (5 α reduktaza steroidowa typu II). Testosteron przed tą przemianą jest praktycznie nieczynny biologicznie.
Rozwój embrionalny narządów płciowych zewnętrznych zależny jest od poziomu 5-α-dihydrotestosteronu. U mężczyzn jest on niezbędny do transformacji guzka płciowego w prącie i tworzeniu moszny.
Może powodować łysienie typu męskiego, szczególnie gdy jego prekursor (testosteron) jest dostarczany z zewnątrz (np. stosowanie dopingu). Blokuje również oś podwzgórze-przysadka-gonady, co jest elementem fizjologicznej kontroli wydzielana androgenów, jest też niezbędny do wystąpienia przerostu gruczołu krokowego, oraz stymuluje rozwój raka prostaty.
Istnieją leki wybiórczo blokujące tą przemianę stosowane w sytuacjach nadmiernej lub niepotrzebnej stymulacji adrenerginczej, przykładem jest finasteryd (nazwy handlowe Penester, Finaride, Propecia, Proscar na 2006r.), stosowany głównie w łagodnym przeroście prostaty, a także w łysieniu typu męskiego (wyłącznie u mężczyzn)
Dehydroepiandrosteron (DHEA) jest naturalnym hormonem sterydowym produkowanym z cholesterolu przez nadnercza, a konkretnie przez warstwę siateczkowatą kory nadnerczy. Dehydroepiandrosteron jest chemicznie podobny do testosteronu i estradiolu i może łatwo być w nie przekształcony. Produkcja tego hormonu osiąga szczyt we wczesnym wieku dorosłym i później zaczyna spadać. Znacznie tego hormonu w warunkach zdrowia i choroby nie zostało dokładnie ustalone. Postuluje się, że uzupełnianie może być korzystne w pewnych schorzeniach:
choroby układu sercowo-naczyniowego
zaburzenia układu odpornościowego
Jest jednak za mało naukowo potwierdzonych danych, żeby zalecać stosowanie DHEA na szerszą skalę, poza wyspecjalizowanymi ośrodkami endokrynologicznymi.