MARZENA MAŁGORZATA LIPSKA
HISTORIA ADMINISTRACJI
- wybrane zagadnienia -
(materiały do ćwiczeń)
♣♣♣
PAŃSTWO - w teorii prawa to zorganizowana grupa społeczna, którą tworzy układ trzech podstawowych elementów:
społeczność państwowa rozumiana jako ludność państwa, lud albo naród;
czynnik organizacyjny, czyli aparat państwowy albo tylko organy władzy najwyższej - centralnej;
terytorium, czyli ląd ze wszystkimi wodami wewnętrznymi, przestrzeń pod powierzchnią ziemi, określony obszar powietrzny nad ziemią oraz przylegający pas wód morskich.
Sam termin państwo pojawiła się dopiero w XVI wieku.
Współczesne rozumienie terminu państwo - pochodzi od włoskiego słowa lo stato, którego po raz pierwszy w okresie Renesansu użył Niccolo Machiavelli.
W Polsce termin państwo uzyskał znaczenie identyczne z włoskim lo stato dopiero w XIX wieku.
♣♣♣
W ciągu wieków organizacja państwowa ewoluowała i przybierała rozmaite formy, do podstawowych należy zaliczyć (pomijając starożytność):
PAŃSTWA SZCZEPOWE:
brakowało im scentralizowanej administracji
nie znały pojęcia państwa jako rzeczy publicznej
ich ustrój obejmował:
► wiec,
► elekcyjnego lub dziedzicznego króla,
► urzędy, które łączyły w swej kompetencji domową i państwową obsługę władcy,
► drużynę.
PAŃSTWA FEUDALNE:
Istotą państwa feudalnego było występowanie stosunków społecznych, których podstawę stanowiły stosunki poddańcze, wiążące właścicieli ziemi - feudałów z tymi, którzy uprawiali tą ziemię - chłopami.
Feudalizm jako ustrój społeczny występował w Europie do przełomu XVIII i XIX wieku i możemy w tym czasie wyróżnić dwie formy państwa: patrymonialną
i publicznoprawną. Cezura chronologiczna między tymi dwiema postaciami ustroju państwa feudalnego przypada prawie w całej Europie na przełom XIII i XIV wieku. Pamiętać jednak należy, iż formy ustrojowe różnych państw kształtowały się
i rozwijały asynchronicznie.
PAŃSTWA PATRYMONIALNE:
We wczesnośredniowiecznych monarchiach europejskich wykształciła się patrymonialna koncepcja państwa, która ujmowała państwo jako PATRIMONIUM - czyli dziedziczną własność dynastii panującej. Zgodnie z takim rozumieniem państwa obowiązywały w stosunku do niego podobne zasady dziedziczenia, jak w stosunkach prywatnoprawnych.
Z patrymonialnym charakterem państwa wiązało się ściśle IUS DUCALE - prawo książęce, które oznaczało ogół uprawnień monarchy:
► władzę zwierzchnią,
► sąd nad ludnością,
► prawo do poboru danin,
► prawo do żądania posług na rzecz władcy i jego urzędników.
Z prawa książęcego wynikały też regalia, z których ważne miejsce zajmowało regale ziemi polegające na uznaniu za własność panującego wszystkich ziem nie należących do możnych. Było ono wyrazem stopniowego opanowywania terytorium przez władzę państwową. Wraz z innymi regaliami stanowiło ono rezultat rozbudowy aparatu państwowego i umacniania się władzy państwa, wymagały bowiem skutecznej kontroli całości jego terytorium, a niektóre z nich (jak grodowe czy też targu) były wynikiem wręcz organizatorskiej działalności państwa.
MONARCHIA STANOWA:
W monarchii stanowej władza monarsza była ograniczona przez czynnik stanowy.
Przyjmowano, że monarcha i uprzywilejowane politycznie stany (z reguły były to: duchowieństwo, szlachta i mieszczaństwo) powinny, w miarę możliwości realizować swe zadania polityczne w odrębnych dziedzinach.
Sferę działania monarchy stanowiło bieżące zrządzanie wewnętrznymi i zewnętrznymi sprawami państwa. Do organów stanowych należała zaś IURISDICTIO, przez którą rozumiano zarówno sądownictwo jak i przyznawanie monarsze podatków.
Do stanów należało również decydowanie generalne (w formie ustaw) oraz indywidualne (w sprawach z zakresu prawa sądowego). W monarchiach stanowych dochodziło często do swoistego dualizmu władzy, w postaci współistnienia organów monarszych i organów reprezentujących stany - szczególnie w dziedzinie skarbowości.
KONSTRUKCJA KORONY KRÓLESTWA
Prawno-ustrojowym wyrazem monarchii stanowej stała się konstrukcja Korony Królestwa. Ukształtowała się ona w Anglii w XII wieku i w następnych stuleciach przeniknęła do pozostałych państw europejskich.
Jej istotą była zmiana charakteru państwa z prywatnoprawnego (patrymonialnego)
w państwo publicznoprawne.
Korona będąca symbolem panowania i władzy państwowej została „oderwana” od osoby władcy i związana z państwem jako całością. Król zaś z prywatnego właściciela państwa stał się teraz jedynie najwyższym w nim urzędnikiem. Władza królewska przestała się opierać na stosunkach lennych i zaczęła docierać do całego społeczeństwa zorganizowanego w stany (duchowny, szlachecki, mieszczański i chłopski).
Koncepcja Korony Królestwa tworząc pojęcie terytorium niezależnego od monarchy, nadała tym samym państwu suwerenność wewnętrzną.
Kolejnym etapem było uzyskanie suwerenności zewnętrznej, którą wyrażała zasada: REX EST IMPERATOR IN REGNO SUO, co oznacza, że zarówno państwo jak i jego monarcha są od nikogo niezależni.
Pojęcie państwa - Korony Królestwa - doprowadziło do uznania zasady niepodzielności i niepozbywalności terytorium państwowego. W większości państw wiązało się to z likwidacją pozostałości rozdrobnienia feudalnego, odzyskiwaniem utraconych ziem i wprowadzaniem zakazu podziałów państwa.
Konstrukcja Korony Królestwa sprzyjała także ustabilizowaniu się administracji centralnej i lokalnej w państwie. Zaczęły się kształtować ogólnopaństwowe reprezentacje stanowe (jak Parlament w Anglii czy Stany Generalne we Francji). Pojawiły się też tendencje do unifikacji i ujednolicenia prawa. Symbolem jedności państwa było też ustalenie się stałej stolicy (z wyjątkiem I Rzeszy), chorągwi ogólnopaństwowej i godła.
Mimo to, do powstania państw jednolitych wiodła jeszcze długa droga.
MONARCHIA ABSOLUTNA:
Dosłownie rozumiana monarchia absolutna byłaby formą państwa, w której władza monarsza miałaby charakter niczym nieograniczony, zaś władca stałby ponad prawem. W praktyce tylko w niewielu państwach monarcha miał aż tak szerokie uprawnienia.
Zatem za monarchię absolutną należy uznać państwo, w którym władza monarsza, skupiająca funkcje ustawodawcze, wykonawcze i po części sądownicze, nie doznawała żadnych praktycznych ograniczeń ze strony czynnika społecznego. Monarchia absolutna odrzucała występujący w monarchii stanowej dualizm władzy, likwidując lub całkowicie uzależniając od siebie organy stanowe. Rezultatem takiego postępowania było skupienie w jednym ręku pełni władzy. Równocześnie utrwalało się przekonanie, że to właśnie monarcha jest uosobieniem i zarazem naczelnym organem państwa. W XVIII wieku pojawiło się nawet okręcenie monarchy jako pierwszego sługi państwa.
W tym miejscu należy również zauważyć, że monarchia absolutna rozwijając zasadę suwerenności zewnętrznej i wewnętrznej wprowadziła i ugruntowała pojęcie państwa i sam jego termin. W skład tego pojęcia weszły takie aspekty jak:
► zorganizowana struktura władzy ( w tym struktura administracji, dysponująca środkami przymusu),
► suwerenność zewnętrzna i wewnętrzna, umożliwiająca samodzielne decydowanie o wszelkich sprawach i narzucanie swej woli wszystkim innym podmiotom znajdującym się na terytorium poddanym władzy państwowej,
► wywodzenie swoich prerogatyw z rzeczywistej czy domniemywanej woli ludności stanowiącej przedmiotowy substrat państwa,
► osobowość prawna, symbolizująca jedność aparatu państwowego i wspólnotę celów, którym on służy, a zarazem czyniąca z państwa najważniejszą z osób prawa publicznego.
PAŃSTWA KONSTYTUCYJNE:
W XVII i XVIII wieku zaczęły się rozpowszechniać w oświeconej europie poglądy filozoficzne określane mianem szkoły prawa natury. Przedstawiciele tej szkoły głosili m.in. teorię umowy społecznej, mówiącej, że społeczeństwo i państwo powstały w wyniku porozumienia się jednostek żyjących dotychczas w stanie natury.
Z teorii umowy społecznej wyłoniła się koncepcja konstytucji.
Niektórzy przedstawiciele szkoły wywodzili z umowy społecznej również zasadę suwerenności ludu, równości wobec prawa, naturalnych praw obywatelskich czy podziału władzy. Wymienione wyżej zasady legły u podstawa pierwszych konstytucji.
► Pierwszą konstytucją na świecie była konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej z 1787 roku. Była to nowa, nieznana dotąd forma konstytucji, jako spisana ustawa o nadrzędnym charakterze, określająca podstawowe reguły ustroju państwa.
► Pierwszą konstytucją europejską była polska Ustawa Rządowa z dnia 3 maja 1791 roku. Jednak pierwszą konstytucja obalającą dotychczasowy ustrój była konstytucja francuska z dnia 3 września 1791 roku.
► Pierwszą francuską konstytucję i szereg następnych ustaw zasadniczych uchwalały reprezentacje społeczeństwa.
► W XIX wieku pojawił się nowy sposób tworzenia konstytucji: konstytucje oktrojowane, będące z jednej strony aktem łaski monarszej, z drugiej zaś wyrazem jej samoograniczenia.
W ciągu XIX wieku stopniowo pojawiły się w konstytucjach: schemat trójpodziału władz, zapisy o równości wszystkich wobec prawa, gwarancje praw obywatelskich oraz cały szereg innych demokratycznych i liberalnych uregulowań.
♣♣♣
ADMINISTRACJA:
Od łacińskiego słowa administrare - czyli zarządzać, kierować, prowadzić, wykonywać
ADMINISTRACJA PUBLICZNA:
Administracja wykonywana przez państwo i związki publiczno-prawne.
Powołana do bezpośredniego realizowania zadań państwa w sferze funkcji wykonawczych.
Składał się na nią rozbudowany zespół organów administracyjnych, tworzący aparat administracji publicznej.
Każda z jednostek organizacyjnych była wyposażona w szereg uprawnień zabezpieczających wykonywanie powierzonych jej funkcji - a najistotniejszym z nich było władztwo administracyjne.
Wg kryterium terytorialnego dzieliła się na:
► administrację centralną
► administrację terytorialną, która składała się :
♦ organów administracji rządowej
♦ i samorządu
W ustroju organów administracji rządowej występowały dwie struktury:
► administracja ogólna (polityczna), która wykonywała zadania ministra spraw wewnętrznych → nazywano ją administracją zespoloną;
► administracja specjalna, która wykonywała zadania pozostałych resortów → nazywano ją administracją nie zespoloną.
SAMORZĄD
► W Anglii - polegał na skupieniu całokształtu administracji terytorialnej w niezależnych od państwa organach, wybieranych i odwoływanych przez miejscową ludność;
► Na kontynencie europejskim - oznaczał formę udziału społeczeństwa, obok organów państwowych, w zarządzaniu np. określonym terytorium, polegającym na samodzielnym zaspakajaniu potrzeb o charakterze i znaczeniu lokalnym;
► Samorząd dzielono na:
♦ terytorialny,
♦ gospodarczy,
♦ zawodowy.
AUTONOMIA
► w XIX wiecznej Europie była rezultatem decentralizacji administracji;
► generalnie polegała na przyznaniu określonemu terytorium pewnego zakresu samodzielności prawodawczej i administracyjnej;
► mogła mieć podstawę prawną w konstytucji lub specjalnym statucie;
► przeważnie łączyła się z powołaniem organów autonomicznych o charakterze ustawodawczym i rządowym lub zapewnieniem miejsca dla reprezentacji danego terytorium w organie ustawodawczym państwa.
KONTROLA ADMINISTRACJI
► w XIX wieku - najbardziej powszechna - kontrola wewnętrzna - tzn. władze wyższego stopnia czuwały nad wykonaniem swych własnych zarządzeń;
► ponadto stopniowo zaczynają rozpowszechniać się państwowe organy kontrolne, usytuowane poza pionem administracji, co prowadzi do powstania - państwowej kontroli administracji.
SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE
► sądy szczególne, wyodrębnione z systemu organizacyjnego sądownictwa powszechnego, sprawujące sądową kontrolę działań administracji publicznej z punktu widzenia ich zgodności z prawem;
SĄDOWA KONTROLA ADMINISTRACJI
► kontrolna działalność administracji przez sądy administracyjne lub sądy powszechne;
►dwa podstawowe typy sądowej kontroli administracji:
♦ angielski,
♦ francuski;
► uprawnienia sądów administracyjnych określają:
♦ klauzula generalna,
♦ klauzula enumeracyjna,
♦ metoda mieszana.
♣♣♣
PODSTAWOWE ZASADY ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ:
ZASADA RESORTOWOŚCI:
► jedna z najważniejszych zasad, na których zaczęto opierać nowożytną administrację;
► wykształciła się we Francji;
► wykonywanie administracji państwa podzielono pomiędzy niezależne od siebie struktury organizacyjne, zwane resortami;
► do najważniejszych resortów należały:
♦ sprawy wewnętrzne,
♦ sprawy zagraniczne,
♦ skarbowość,
♦ wojskowość,
♦ wymiar sprawiedliwości.
ZASADA CENTRALIZACJI:
►podporządkowanie organów niższego stopnia organom nadrzędnym oraz skupienie decyzji w organach centralnych i naczelnych;
►zakłada brak samodzielności organów niższego szczebla i ścisłe ich uzależnienie od struktur nadrzędnych, które kierują ich pracą;
►na pojęcie centralizacji składają się zależności:
♦ osobowa,
♦ służbowa.
ZASADA DECENTRALIZACJI:
► rozkład uprawnień decyzyjnych pomiędzy władze centralne i lokalne (terytorialne);
► domniemanie samodzielności i niezależności podmiotów;
► w XIX wieku podstawową formę decentralizacji stanowił samorząd:
♦ terytorialny,
♦ zawodowy,
♦ gospodarczy.
ZASADA KONCENTRACJI:
► wykształcona głównie na gruncie niemieckiej nauki prawa w XIX wieku;
► kompetencje przyznane administracji państwowej są realizowane przez wyższe szczeble administracji, zwłaszcza przez szczebel centralny;
► oznacza skupienie decyzji, z reguły w jednych rękach: ministra, wojewody, gubernatora, itp.
ZASADA DEKONCENTRACJI:
► wykształcona głównie na gruncie niemieckiej nauki prawa w XIX wieku;
► polega na powierzeniu kompetencji administracyjnych, obok organów centralnych także organom terenowym, zwłaszcza szczebla podstawowego;
► takie rozłożenie kompetencji prowadzi do rozłożenia prawa decyzji i odpowiedzialności pomiędzy różne czynniki, niezależnie od tego, czy organy niższego szczebla mają jakikolwiek zakres niezależności od organów nadrzędnych.
ZASADA HIERARCHICZNEGO PODPORZĄDKOWANIA:
► przede wszystkim podporządkowanie organów niższego szczebla organom nadrzędnym;
► z najpełniejszym zastosowaniem tej zasady w czasach nowożytnych mieliśmy do czynienia w monarchiach absolutnych;
► można wyróżnić podległość:
♦ pod względem osobowym,
♦ pod względem służbowym.
ZASADA KOLEGIALNOŚCI:
► charakterystyczna cecha administracji XVII i XVIII - wiecznej;
► na czele organu stoi grupa osób - tzw. ciało zbiorowe;
► określony sposób podejmowania decyzji, które zapadają większością głosów;
ZASADA JEDNOOSOBOWEGO KIEROWNICTWA:
► wprowadzona na szerszą skalę w XIX wieku, pod wpływem rozwiązań francuskich;
► zwana systemem ministerialnym;
► polegała na ze ześrodkowaniu całej przekazanej władzy;
► wyłączne prawo podejmowania decyzji powierzone zostało jednej osobie, która stanowi urząd - a jej wolę uważa się za wolę urzędu.
ZASADA BIUROKRATYZMU:
► pojawiła się w okresie monarchii absolutnej;
► oznaczała trzymanie się formalnej strony przepisów;
► XIX wiek - przystąpiono do ograniczania wad systemu biurokratycznego;
► Na przełomie XIX/XX wieku Max Weber sformułował neutralne rozumienie biurokracji, jako zawodowego charakteru administracji.
ZASADA LEGALNOŚCI (PRAWORZĄDNOŚCI):
► od XIX wieku;
► polegała na związaniu administracji prawem;
► państwo prawne wprowadziło:
♦ wymóg zgodności aktów administracyjnych z ustawami,
♦ sądownictwo administracyjne - stojące na straży tej zgodności.
ZASADA ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA WYRZĄDZONE SZKODY:
► od XIX wieku;
► dotyczyła odpowiedzialności zarówno urzędnika, jak i państwa za wyrządzone obywatelom przez administracje szkody, w związku z wykonywaniem swoich funkcji;
► uznawała, że obowiązek odszkodowawczy gwarantuje zarówno:
♦ lepszą ochronę interesów obywateli,
♦ jak i wpływa na sprawniejsze funkcjonowanie samego aparatu administracyjnego.
♣♣♣
FRANCJA :
ABSOLUTYZM:
KRÓL
► władca dziedziczny;
► posiadający władzę absolutną - nie podlegającej niczyjej kontroli;
► stanowił prawo, sam stojąc ponad prawem (wyj. prawa fundamentalne monarchii)
► omnipotencja władzy ogarniająca wszystkie dziedziny życia społecznego;
► podporządkowane mu było całe ustawodawstwo;
► należała do niego władza wykonawcza i sądowa;
► decydował o wojnie i pokoju;
► był naczelnym dowódcą.
Cecha charakterystyczna - wszechstronność władzy królewskiej powodowała rozszerzenia działalności administracyjnej państwa, którą określano mianem policji.
ZARZĄD PAŃSTWA
► opierał się na centralizmie i biurokratyźmie.
ORGANA CENTRALNE
► Kanclerz
► Sekretarze Stanu - podział kompetencji:
♦ początkowo - wg kryterium geograficznego
♦ od końca XVI wieku - wg kryterium rzeczowego.
► Generalny kontroler finansów.
► Rady Królewskie:
♦ Rada Stron Procesowych (Rada Prywatna),
♦ Rada Stanu ( Rada Tajna),
♦ Rada Depesz,
♦ Rada Finansowa.
► Stany Generalne
ZARZĄD LOKALNY
► do XV wieku okręgi - baliwaty z baliwami na czele, wyposażonymi w pełnię władzy:
♦ wojskowej,
♦ sądowej,
♦ skarbowej
► od XV wieku głównym organem lokalnym stali się gubernatorzy - mianowani na 3 lata, przebywający głównie na dworze królewskim;
► w połowy XVII wieku uprawnienia gubernatorów przejęli intendenci - jako urząd komisaryczny.
REWOLUCJA I DYKTATURA NAPOLEOŃKA:
→ monarchia ograniczona - 1789-1792:
♦ Stany Generalne:
* Zgromadzenie Narodowe,
* Konstytuanta
♦ 3 września 1789 - konstytucja:
► władza wykonawcza:
♦ król Francuzów:
mianował ministrów, którzy ponosili odpowiedzialność konstytucyjną, ale nie parlamentarną,
nietykalny,
nieodpowiedzialny
♦ władza ustawodawcza:
jednoizbowe Zgromadzenie Ustawodawcze
► Reformy zarządu terytorialnego:
♦ nowy podział administracyjny na 83 departamenty,
♦ departamenty dzieliły się na dystrykty,
♦ dystrykty na kantony,
♦ kantony składały się z gmin miejskich i wiejskich;
► całą administrację powierzono obieralnym organom samorządowym:
♦ na poszczególnych szczeblach - wybieralne rady:
municypalne w gminach (3-21 osób),
dystryktowe (12 osób),
departamentalne (36 osób);
♦ rady wybierały ze swego grona:
merów - w gminach,
4 -osobowe dyrektoriaty w dystryktach,
8- osobowe dyrektoriaty w departamentach
→ Konwent - 1792- 1793:
► Francja faktycznie stała republiką:
♦ król został zawieszony w czynnościach,
♦ władza w rękach Zgromadzenia Ustawodawczego i wybranej z jego składu Tymczasowej Rady Wykonawczej;
► Zgromadzenie Ustawodawcze ustąpiło miejsca Konwentowi,
► 22.IX. 1792 - proklamowanie republiki,
►styczeń 1793 - skazanie i ścięcie na gilotynie Ludwika XVI
→ dyktatura jakobińska - 1793 -1794:
►24.VI.1793 - nowa konstytucja:
♦ cała władza w ręku jednoizbowego Ciała Ustawodawczego;
♦ władza wykonawcza - Rada Wykonawcza podporządkowana Ciału Ustawodawczemu;
► konstytucja nie weszła w życie, a władza przeszła w ręce Komitetu Ocalenia Publicznego.
→ Dyrektoriat - 1795 - 1799:
► nowa konstytucja z 1795 tzw. dyrektorialna:
♦ władza ustawodawcza - dwuizbowe ciało ustawodawcze:
Rada Pięciuset
Rada Starszych;
♦ władza wykonawcza - Dyrektoriat złożony z 5 dyrektorów;
► 9 listopada 1799 roku - zamach stanu dokonany przez Napoleona Bonaparte.
→ dyktatura napoleońska - 1799 - 1814/1815:
* konsulat - 1799-1804:
► grudzień 1799 - nowa konstytucja - tzw. konsularna:
♦ władza ustawodawcza - podzielona pomiędzy pierwszego konsula i cztery organy:
Radę Stanu
Trybunat
Ciało Ustawodawcze
Senat
♦ władza wykonawcza - trzej nieodwołalni konsule nominowani na 10 lat przez Senat.
→ w praktyce pełnia władzy wykonawczej - w rękach pierwszego konsula.
► 1800 rok - Napoleon dokonał reformy zarządu terytorialnego, wprowadzając system trójstopniowy i pozostawiając z systemu rewolucyjnego podział na departamenty. Kantony utrzymały się jedynie jako okręgi administracji skarbowej i sądowej. Odtąd terytorium Francji zostało podzielone na:
♦ departamenty - z prefektami na czele,
♦ okręgi - z podprefektami,
♦ gminy - z merami.
→ Przy boku prefektów, podprefektów i merów działały odpowiednio rady: departamentalne, okręgowe i gminne o doradczych jedynie kompetencjach.
→ Zwierzchnikiem prefekta w dziedzinie administracji ogólnej był minister spraw wewnętrznych, w pozostałych sprawach - właściwi ministrowie.
→ Wraz z reformą nastąpiło daleko idące zespolenie administracji oraz nie dopuszczanie samorządu ludności, było bardzo często odwzorowywane w innych państwach jako model administracji centralistycznej.
* cesarstwo - od 1804:
► senatus - consulte z 1804 roku zniosła urząd konsulów a Francja stała się dziedzicznym cesarstwem,
► senatus - consulte z 1807 roku zniosła Trybunat,
► wzrost uprawnień Senatu,
► już od 1802 roku Napoleon powoływał Radę Prywatną dla rozstrzygania określonych spraw,
► bonapartyzm - powolne zatarcie podziału władzy, skupionej teraz niepodzielnie w rękach Napoleona.
♣♣♣
Wojenna klęska Napoleona doprowadziła do jego abdykacji i zasadniczych zmian ustrojowych w samej Francji - nastąpiła restauracja monarchii. Zaś król w roku 1814 oktrojował nową konstytucję, z której wynikało, że:
► jest on źródłem wszelkich władz,
► w jego rękach spoczywa cała władza państwowa,
► król jedynie z własnej woli dopuszcza ludność do jej wykonywania,
► król zezwolił na funkcjonowanie dwuizbowego parlamentu:
♦ Izba Parów
♦ Izba Deputowanych.
► powoływani przez króla ministrowie mogli być członkami jednej z izb, posiadali prawo głosu w nich oraz ponosili jedynie odpowiedzialność karną realizowaną w drodze impeachmentu.
W roku 1848 (Wiosna Ludów) we Francji po raz drugi została obalona monarchia i proklamowana Druga Republika, która przetrwała jedynie 4 lata. Sprawujący w niej na mocy konstytucji z 1848 roku władzę wykonawczą prezydent - dokonał zamachu stanu. Powstało Drugie Cesarstwo. Przetrwało ono do roku 1870. Klęska w wojnie z Prusami, niewola i detronizacja cesarza przyczyniły się do proklamowania we Francji republiki.
NIEMCY
XVI-XVIII wiek
RZESZA
► od końca XV wieku cesarstwo niemieckie zaczęto nazywać Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego, co oznaczało rezygnację z uniwersalistycznych aspiracji królów niemieckich jako cesarzy rzymskich. Odtąd rzeczywista władza cesarska nie sięgała poza obszar Niemiec;
► liczne terytoria Rzeszy zaczęły osiągać zwierzchnictwo terytorialne - a Rzesza stała się związkiem państwowym;
► cesarstwo stało się tylko symbolem jedności państwa
WŁADZA CESARSKA
► władca elekcyjny;
► pozbawiony faktycznie władzy osobistej;
► nawet z tymi uprawnieniami, które pozostały w ręku cesarza musiał się dzielić ze stanami Rzeszy, a były to uprawnienia polityczne o drugorzędnym znaczeniu:
♦ reprezentowanie państwa na zewnątrz,
♦ prawo zwoływania Sejmu Rzeszy,
♦ inicjatywa ustawodawcza,
♦ zatwierdzanie ustaw Sejmu.
ORGANA RZESZY
► Sąd Kameralny Rzeszy - od roku 1495;
►Sejm Rzeszy
TERYTORIA RZESZY
Po zawarciu w roku 1648 pokoju westfalskiego, kończącego wojnę trzydziestoletnią - państwa niemieckie otrzymały suwerenność i prawo prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej. Jedynym ograniczeniem był zakaz zawierania przymierzy przeciw Rzeszy i prowadzenia wojny zarówno między sobą jak i przeciwko cesarzowi.
MONARCHIA BRANDENBURSKO-PRUSKA
►1701 rok - koronacja margrabiego Brandenburgii na króla Prus - stała się symbolem jedności państwa Hohenzollernów;
► monarchia absolutna;
► cecha charakterystyczna - militaryzm;
► od drugiej połowy XVIII wieku - tzw. monarchia oświecona.
ORGANA CENTRALNE
► centralizm i biurokratyzm;
► Początek XVIII wieku z dawnej Rady Nadwornej i Tajnej rady wyłoniły się trzy organy kolegialne, zwane ministerstwami:
♦ Generalne Dyrektorium,
♦ Ministerstwo Gabinetowe,
♦ Ministerstwo Sprawiedliwości,
→ ministrowie tworzyli Tajną Radę Stanu
KRÓL
► wykonywał rządy osobiste,
► nie brał udziału w posiedzeniach Tajnej Rady, która od Fryderyka II definitywnie przestała się zbierać;
► przyjmował raporty ministrów i sam podejmował decyzje w formie nakazów gabinetowych
ORGANA LOKALNE
► centralistyczna organizacja zarządu lokalnego;
► państwo podzielono na prowincje - tzw. Departamenty Kamer, poddane organom kolegialnym:
♦ Kamerom Wojny,
♦ Kamerom Domen,
→ kamery były podporządkowane Generalnemu Dyrektorium;
► departamenty dzieliły się na powiaty, na których czele stał landrat, nominowany przez króla spośród kandydatów przedstawionych przez szlachtę;
►miasta pozostały poza organizacją powiatową, a nadzór nad nimi sprawowali w departamentach - radcy skarbowi.
MONARCHIA HABSBURGÓW
► rządy absolutne w krajach austriackich już w XVI wieku;
► umocnienie absolutyzmu - przegrana Czech w bitwie pod Białą Górą w roku 1620;
ORGANA CENTRALNE
► zarząd centralny opierał się na organach kolegialnych:
♦ Kancelaria Stanu,
♦ Zjednoczona Kancelaria Nadworna,
♦ Najwyższa Izba Sprawiedliwości,
♦ Nadworna Izba Skarbowa,
♦ Nadworna Rada Wojenna;
→ wszystkie te organy podporządkowane były monarsze.
KRÓL
► nie skupiał bezpośrednio w swych rękach całego zarządu państwem;
►współpracował z powołaną w roku 1761 Radą Stanu, jako organem doradczym.
ORGANA LOKALNE
► podział kraju na gubernie z gubernatorami na czele, podlegającymi Zjednoczonej Kancelarii Nadwornej;
► gubernie dzieliły się na cyrkuły ze starostami obwodowymi na czele, którzy sprawowali nadzór nad:
♦ miastami,
♦ dominiami.
♣♣♣
Sukcesy Napoleona w Europie wywołały poważne zmiany również na ziemiach niemieckich. W roku 1806 Franciszek II wydał deklarację, w której oświadczył, że Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego przestało istnieć, zrzekając się jednocześnie wszelkich uprawnień, które mu dotąd przysługiwały w stosunku do terytoriów Rzeszy oraz tytułu cesarskiego. Zachował jednak, przyjęty w roku 1804 tytuł cesarza Austrii, który miał stanowić podstawę odbudowy Rzeszy w przyszłości pod przewodnictwem Habsburgów.
Ponadto władcy poszczególnych krajów niemieckich utrzymali się na tronach, reformując swe państwa i zwiększając zakres swej władzy, zazwyczaj absolutnej. Jednak dwoma głównymi ośrodkami rywalizującymi ze sobą o prymat w przyszłych, suwerennych i zjednoczonych Niemczech były Prusy i Austria.
Fala ruchów rewolucyjnych z 1848 roku - tzw. Wiosna Ludów, przyczyniła się do obalenia absolutyzmu i wprowadzenia konstytucji.
AUSTRIA
→ w roku 1861 weszła w życie pierwsza konstytucja;
→ ustrój państwa został uregulowany w roku 1867 - powstała wówczas monarchia austro-węgierska, będąca unią personalną, z elementami unii realnej między obu państwami:
► do kierowania sprawami wspólnymi powołano:
♦ 3 ministrów austro-węgierskich:
→ spraw zagranicznych,
→ wojny,
→ finansów,
zależnych tylko od monarchy, a niezależnych od rządów i organów ustawodawczych Austrii i Węgier.
♦ uchwalanie budżetu na wspólne wydatki należało do tzw. delegacji.
► Oddzielne:
♦ konstytucje,
♦ parlamenty,
♦ rządy.
► W wielonarodowościowej monarchii prowadzono liberalną politykę wobec mniejszości narodowych, dopuszczając na szczeblu zarządu terytorialnego autonomię niektórych krajów wchodzących w skład cesarstwa austriackiego.
► Obok władz państwowych zorganizowano tu również szeroki samorząd terytorialny:
♦ kraje koronne -17
► Monarchia austro-węgierska upadła w roku 1918.
PRUSY
→ w roku 1848 Prusy stały się monarchią konstytucyjną;
→ w roku 1850, po stłumieniu rewolucji, wydano drugą konstytucję, która obowiązywała aż do upadku państwa pruskiego w 1918 roku.
ORGANA CENTRALNE:
► monarchia dziedziczna;
► władza królewska - dei gratia;
► monarcha sprawował rządy osobiste;
► posiadał prawo sankcji w stosunku do ustaw uchwalonych przez sejm pruski;
► kontrasygnata aktów królewskich przez ministrów;
► choć król posiadał pełnię władzy - nie był władcą absolutnym;
► w roku 1817 powołana została jako jedyny królewski organ doradczy - Rada Państwa;
► władza ustawodawcza należała do króla i dwuizbowego parlamentu:
♦ Izba Panów Sejmu Pruskiego - Landtag
♦ Izba Poselska
►w miejsce dawnych kolegialnych organów ministerialnych powołano 5 odpowiedzialnych ministrów, stojących na czele powierzonych sobie resortów:
♦ spraw zagranicznych,
♦ spraw wewnętrznych,
♦ wojny,
♦ skarbu,
♦ sprawiedliwości,
→ z czasem liczba ministerstw wzrosła do ośmiu;
ADMINISTRACJA TERYTORIALNA i SAMORZĄD
► w roku 1815 - ujednolicenie systemu administracji terytorialnej;
► kraj podzielono początkowo na 10, następnie na 14 prowincji z nadprezydentami na czele;
► prowincje dzieliły się na obwody regencyjne z prezydentami na czele;
► obwody dzieliły się na powiaty z landratami na czele;
► administracja lokalna była początkowo centralistyczna, pewne elementy decentralizacji dopiero w połowie XIX wieku;
► organem samorządu prowincjonalnego był sejmik prowincjonalny z członkami wybieranymi przez sejmiki powiatowe;
► w obwodach regencyjnych z wydziałami obwodowymi (w których zasiadało 4 członków) współpracował mianowany przez króla prezes regencji;
► organem samorządu powiatowego był 25 - osobowy sejmik powiatowy;
► na szczeblu gminy - przedstawicielstwo gminne wybierane było przez miejscową ludność;
► ustawa z 1808 roku uregulowała samorząd miejski:
♦ organami samorządu były Rady Miejskie (skład: od 24 do 102 osób) - pochodzące z wyborów;
♦ Rady Miejskie wybierały magistraty;
♦ samorząd podlegał kontroli państwowej;
► niewątpliwą zaletą samorządu pruskiego było to, iż nie tworzył on odrębnej hierarchii państwowej.
♣♣♣
W roku 1870 władze pruskie ostatecznie doprowadziły do zjednoczenia ziem niemieckich (bez Austrii). Powstała federacja 23 krajów niemieckich i 3 wolnych miast - II Rzesza. Poszczególne kraje zachowały własne konstytucje i organy państwowe. Na upadek w roku 1918 Cesarstwa Niemieckiego złożyły się przede wszystkim dwa czynniki:
♦ klęska militarna poniesiona w I wojnie światowej,
♦ oraz wewnętrzna rewolucja.
ADMINISTRACJA CENTRALNA
► w roku 1871 uchwalona została konstytucja będąca podstawą ustrojową federacji;
► na czele federacji stał cesarz - a tytuł ten przysługiwał dziedzicznie królowi Prus;
► sprawami wspólnymi Cesarstwa Niemieckiego zawiadywał:
→ w sprawach ustawodawczych dwuizbowy parlament:
♦ Sejm Rzeszy (Reichstag),
♦ Rada Związkowa (Bundesrat);
→ oraz kanclerz, sprawujący w imieniu cesarza najwyższą władzę wykonawczą,
→ odpowiedzialny tylko przed cesarzem;
► Z urzędu Kancelarii Rzeszy wyodrębniły się Urzędy Rzeszy (ministerstwa) z sekretarzami stanu na czele, mianowani przez kanclerza i przed nim odpowiedzialni;
► brak było instytucji Rady Ministrów, a silna pozycja cesarza i mianowanego przez niego kanclerza wykluczała funkcjonowanie jakichkolwiek rządów parlamentarnych.
♣♣♣
Po I wojnie światowej Rzesza - potocznie zwana Republiką Weimarską przyjęła republikańską formę rządów, której wyrazem była jedna z najbardziej postępowych w owych czasach konstytucji - z 1919 roku.
► Republika Weimarska utrzymała federacyjną strukturę państwa, w skład której wchodziło 21 republik - länder;
► ustrój państw członkowskich oparty został na zasadach republikańskich i parlamentarnych;
► obowiązywał trójpodział władz;
► na szczeblu federacji władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu:
♦ Sejm Rzeszy (Reichstag),
♦ Rada Związkowa (Bundesrat);
► władza wykonawcza do odpowiedzialnego przed parlamentem rządu z kanclerzem na czele;
►głową państwa był wybierany w wyborach powszechnych prezydent.
ANGLIA
Wprowadzenie rządów absolutnych związane było z dynastią Tudorów. Powstała w oparciu o sojusz króla z mieszczaństwem i drobną szlachtą.
Spór Henryka VIII z kurią rzymską doprowadził do zerwania Anglii z Rzymem, a król stanął na czele anglikańskiego kościoła narodowego.
Absolutyzm angielski jednak w zasadniczy sposób różnił się od kontynentalnego: nadal, choć nieregularnie zwoływany był parlament, w hrabstwach utrzymały się pewne formy samorządu mieszkańców, brakowało tu również rozbudowanego, biurokratycznego aparatu administracyjnego.
KRÓL
►1539 - Act of Proclamation - ustawa uprawniająca króla do wydawania rozporządzeń, które miały moc obowiązującą na równi z ustawami parlamentu - nieograniczona władza królewska nabrała znamion legalności.
PARLAMENT:
► Izba Lordów
► Izba Gmin
→ popierał politykę gospodarczą Tudorów,
→ zaakceptował oderwanie się Kościoła od Rzymu i jego reformę,
→ opozycja wobec rządów absolutnych dopiero wobec nowej dynastii Stuartów.
ORGANA CENTRALNE
► Tajna Rada - z dawnej Rady Królewskiej. Jej skład mianowany był przez króla;
► Po roku 1782 wydzielono:
♦ Home Office (sprawy wewnętrzne i policyjne),
♦ Foreign Office (sprawy zagraniczne),
♦ War Office (sprawy wojny),
♦ Colonial Office (sprawy kolonii) i in.
Wraz z rozbudową zarządu centralnego powstawały obok urzędów zwanych office, inne, początkowo kolegialne urzędy, zwane boards, np. Boards of Trade - ministerstwo handlu, czy Boards of Tresury - ministerstwo skarbu.
► W XX wieku pojawiły się ministerstwa - ministry z ministrami na czele.
►W Wielkiej Brytanii wykształciło się istotne rozróżnienie między rządem i gabinetem:
♦ rząd - wszyscy powołani przez króla albo premiera ministrowie;
♦ gabinet - właściwy kolegialny organ rządowy, do którego wchodzą tylko niektórzy ministrowie.
W XVII i XVIII wieku w Anglii nadal miał miejsce wzrost gospodarczy i polityczny. Doprowadził on, poprzez rewolucję (1640-1660) i powstanie republiki, a następnie restaurację monarchii i chwalebną rewolucję do zachwiania się struktur feudalnych i ukształtowania się państwa konstytucyjnego.
Po chwalebnej rewolucji żaden król nie próbował rządzić bez parlamentu, albo wbrew jego woli.
Uchwalone wówczas akty prawne:
♦ Habeas Korpus Act - 1679,
♦ Bill of rights - 1689,
♦ Ustawa o następstwie tronu - 1701,
Skierowane przeciwko samowoli królewskiej, wraz z :
♦ Petycją o praw z 1628 roku
Utworzyły podstawę dalszej ewolucji formy rządów.
► W ciągu XVIII wieku przyjęła się zasada, że król panuje, ale nie rządzi.
Podkreślano, że monarcha jest związany prawem, i ma prawo wykonywania przekazanej mu władzy, dopóki jej nie nadużywa - w przeciwnej sytuacji lud może jej go pozbawić.
► Jednocześnie traci na znaczeniu Tajna Rada. W wyniku „selekcji” doradców królewskich kształtuje się nieliczny krąg rzeczywistych doradców, złożony z głównych ministrów, tzw. Gabinet Council.
► W tym czasie pojawiają się również pierwsze stronnictwa polityczne: wigowie i torysi oraz zwyczaj (od 1695 roku) powoływania ministrów spośród tej partii, która zdobyła większość w wyborach do parlamentu.
► Ugruntowanie systemu parlamentarno-gabinetowego przypadło na czasy dynastii hanowerskiej. Pierwsi królowie z tej dynastii (Jerzy I i Jerzy II - lata: 1714-1760) nie znali prawa i zwyczajów angielskich. Co więcej Jerzy I nie znała nawet języka swoich poddanych, nie miało zatem większego sensu zasiadanie przez niego na radach gabinetu. W związku z powyższym utarła się praktyka obrad gabinetu bez króla, pod przewodnictwem pierwszego ministra - premiera (pierwszego lorda skarbu). Premierem zostawał lider zwycięskiej partii.
► Premier zaczął również przewodniczyć sesjom parlamentu, w których udział króla staje się zbyteczny. Wykształciła się zasada, że premier musi mieć poparcie Izby Gmin, ministrowie zaś, powoływani spośród większości parlamentarnej, są odpowiedzialni solidarnie przed parlamentem za działalność Korony.
► Angielscy ministrowie od dawna odpowiadali indywidualnie przed parlamentem za naruszenie prawa w drodze impeachmentu, była to tzw. odpowiedzialność prawna (konstytucyjna). Teraz stopniowo wykształciła się odpowiedzialność polityczna rządu przed parlamentem, zwana odpowiedzialnością parlamentarną.
► Zakwestionowanie polityki któregokolwiek z ministrów pociągało za sobą ustąpienie całego gabinetu.
► U schyłku XVIII wieku zasadą stało się również to, że w przypadku braku aprobaty w Izbie Gmin dla powołanego przez króla gabinetu rozwiązywał on Izbę i zrządzał nowe wybory.
► W XIX wieku gabinet przejmuje faktycznie uprawnienia monarchy i wykonuje je w jego imieniu.
► Gabinet politycznie odpowiedzialny przed Izbą Gmin, która może go obalić, ma jednak oręż pewnej równowagi: premier w imieniu króla może rozwiązać Izbę Gmin. Władza królewska staję nominalna.
► W Anglii ostatecznie ukształtował się ustrój monarchii parlamentarnej.
ZARZĄD LOKALNY
► Podział kraju na hrabstwa, hrabstw na okręgi miejskie i wiejskie, te zaś na parafie.
►Faktycznym naczelnikiem w hrabstwie był wicehrabia - zwany szeryfem - nominowany przez króla, w parafii rządzili proboszczowie i właściciele ziemscy.
►Sędziowie pokoju - instytucja wyrażająca przejęcie części funkcji administracyjnych w hrabstwie przez rycerstwo.
→ Taki system zarządu terytorialnego przetrwała w Anglii do XIX wieku.
► W roku 1832 (wraz z reformą prawa wyborczego) została wydana ustawa reformująca samorząd miejski, wprowadzająca demokratyczne, obieralne rady miejskie.
► W roku 1888 zreformowano gruntownie samorząd hrabstw:
→ pozbawiono sędziów pokoju władzy administracyjnej, przekazując ją wybieralnym radom hrabstwa;
→ zreformowano też jeszcze dwunastowieczny podział na hrabstwa, poprzez wprowadzenie tzw. hrabstw administracyjnych. Podział na dawne hrabstwa utrzymał tylko znaczenie przy wyborach parlamentarnych - podział na okręgi wyborcze i przy sprawach sądowych - podział na okręgi sądowe;
→ w roku 1871 powołano odrębne ministerstwo - Local Government Bard (urząd do spraw samorządu).
► Cechą charakterystyczną dla decentralizacji angielskiej było to, że nie powstała w ogóle hierarchia urzędów administracji ogólnej.
► W hrabstwach, miastach, okręgach wiejskich i parafiach działały samorządowe organa kolegialne - rady, które zajmowały się powierzonymi sobie dziedzinami administracji, a za swoją działalność odpowiedzialne były jedynie przed wyborcami, zaś w przypadku naruszenia prawa przed sądami powszechnymi.
► Urzędnicy lokalni byli podporządkowani organom administracji samorządowej i mieli w stosunku do nich jedynie charakter doradczy.
► Dopiero w XX wieku wzrost agend państwowych przyczynił się do wzrostu roli administracji biurokratycznej i centralistycznej w zarządzie lokalnym.
♣♣♣
POLSKA
Polska od XVI do XVIII pozostawała Rzeczpospolitą szlachecką, co oznaczało, że władza w państwie należy do Narodu, czyli szlachty jako jego reprezentanta. Faktycznie władza pozostawała w rękach magnaterii. Mimo powszechnego przekonania, iż Rzeczypospolita jest republiką, jej ustrój stanowił monarchię.
► Król - władca elekcyjny:
♦ zaprzysięgał tzw. artykuły henrykowskie
♦ zawierał umowę z narodem - tzw. pacta conventa
♦ w razie złamania prawa naród mógł mu wypowiedzieć posłuszeństwo.
► Na szczeblu lokalnym - sejmiki szlacheckie.
Demokracja szlachecka (dwa etapy):
II połowa XV wieku - I połowa XVI wieku
II połowa XVI wieku - I połowa XVII wieku.
Oligarchia magnacka
I etap demokracji szlacheckiej - wzrost aktywności politycznej średniej szlachty.
→ Posłowie delegowani przez sejmiki ziemskie na Sejm Walny Koronny utworzyli odrębną IZBĘ POSELSKĄ
1505 - konstytucja Nihil novi - usankcjonowała równość posłów ziemskich i senatorów - odtąd konieczna była zgoda posłów ziemskich dla ustanawiania nowych praw.
1537 - rokosz lwowski - szlachta zebrana na pospolitym ruszeniu domaga się od Zygmunta Starego realizacji egzekucji dóbr i praw.
Doktryna szlacheckiego państwa prawnego : KRÓL JAK KAŻDY PODDANY PODLEGA PRAWOM USTANAWIANYM PRZEZ SEJM JAKO REPREZENTACJĘ NARODU POLITYCZNEGO
Zebrany po śmierci Augusta III (1696-1763) Sejm konwokacyjny
i elekcyjny zapoczątkowały proces reform ustroju państwowego w Polsce, co często w literaturze bywa określane mianem odrodzenia z upadku.
►W roku 1764 powołano do życia odrębne jeszcze dla Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, dwie centralne, resortowe instytucje administracyjne:
♦ Komisję Skarbową
♦ Komisję Wojskową
1764 - Sejm koronacyjny - Konferencja króla z ministrami
1767-1768 - tzw. Sejm repninowski - PRAWA KARDYNALNE
wolna elekcja,
liberum veto,
wyłączność szlachty w zakresie posiadania ziemi i sprawowania urzędów,
prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi,
pacta conventa,
neminem captivabimus nisi iure victum,
władza dominialna nad chłopami,
akt unii polsko-litewskiej.
→ wobec nich zawsze obowiązywało liberum veto
►W roku 1773 utworzono Komisję Edukacji Narodowej - jako ministerstwo kolegialne, która skupiła w swym ręku funkcje administracyjnej władzy oświatowej, podporządkowując sobie prawie wszystkie szkoły i wprowadzając jedność ich zarządu w całym kraju.
►Powołano również do życia Komisję nad Szpitalami będącą faktycznie pierwszym ministerstwem zdrowia i opieki społecznej w Rzeczypospolitej.
→ Komisje te stanowiły kolegialnie zorganizowane ministerstwa, czym przypominały odpowiednie ciała w innych krajach, ale ich ustrojowe usytuowanie było zupełnie inne. W przeciwieństwie do dominujących tendencji w Europie, gdzie organy takie były ściśle podporządkowane monarchom i nie było nad nimi żadnej kontroli parlamentarnej, w Rzeczypospolitej komisje były powoływane przez Sejm, przed którym ponosiły odpowiedzialność za swoją działalność.
► W roku 1775 powołana została na sejmie Rada Nieustająca, która miała pełnić funkcje rządu centralnego, ograniczając jednocześnie maksymalnie władzę królewską. W jej ręce została złożona cała władza rządowo-administracyjna poza sprawami nauki i szkolnictwa.
♦ Skład Rady: król + 36 członków (tzw. konsyliarzy), powoływanych co dwa lata przez Sejm w drodze wyborów: w połowie przez Senat, w połowie przez Izbę Poselską.
♦ Prace Rady odbywały się w pięciu departamentach, na które się dzieliła:
Interesów Cudzoziemskich
Policji, czyli Dobrego Porządku
Wojskowym
Sprawiedliwości
Skarbowym.
W roku 1788 rozpoczął obrady Sejm Czteroletni, który w roku 1791 uchwalił Konstytucję 3 maja. Polska stała się monarchią konstytucyjną i parlamentarną.
Według konstytucji:
► władza ustawodawcza należała do dwuizbowego sejmu:
♦ Senat
♦ Izba Poselska
► władzę wykonawczą polegającą na wykonywaniu ustaw sejmu i organizowaniu działalności państwa sprawować miał:
♦ król wraz ze Strażą Praw.
W skład Straży wchodzili:
król jako przewodniczący i szef rządu,
prymas jako głowa duchowieństwa polskiego, a zarazem przewodniczący KEN,
oraz 5 ministrów mianowanych na dwa lata:
minister policji,
minister pieczęci,
minister pieczęci do spraw zagranicznych,
minister wojny,
minister skarbu.
Ponadto bez prawa głosu następca tronu (dla zapoznania się z tokiem spraw państwowych)
i marszałek sejmu dla czuwania nad wykonywaniem ustaw i uchwał sejmowych.
► Straż Praw stała na czele całej administracji publicznej. Podlegały jej Komisje Wielkie Rządowe Obojga Narodów (zatem wspólne dla Korony
i Litwy):
Edukacji Narodowej,
Policji,
Wojska,
Skarbu.
→ Były to kolegialnie zorganizowane ministerstwa, złożone z członków wybieranych przez Sejm. Kierowali nimi ministrowie nie należący do Straży, którzy po kolei w nich przewodniczyli. W skład każdej Komisji wchodziło czternastu lub piętnastu wybieranych na Sejmie, na okres dwóch lat, oraz sześciu plenipotentów miast.
► Ponadto tworząc w Straży urząd ministra spraw zagranicznych nie powołano jednocześnie odpowiedniej komisji. W ten sposób faktyczne prowadzenie polityki zagranicznej pozostawało w ręku króla, który tradycyjnie dysponował wyspecjalizowanym aparatem w postaci swojego gabinetu.
***
Uchwalenie Konstytucji 3 maja oznaczało przezwyciężenie kryzysu państwa polskiego. Niestety wydarzenia, które miały wkrótce po jej uchwaleniu miejsce - konfederacja targowicka, oraz kolejne rozbiory (1793 i 1795) spowodowały, że Rzeczpospolita zniknęła z map świata.
KSIĘSTWO WARSZAWSKIE
Po zwycięstwie nad Prusami i Rosją Napoleon zawarł z tymi państwami traktaty pokojowe w Tylży w dniach 7 i 9 lipca 1807 roku. Z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego utworzone zostało Księstwo Warszawskie. W roku 1809 zostało poszerzone o ziemie trzeciego zaboru austriackiego. Było to na wpół suwerenne państwo, uzależnione od Francji i stanowiące element stworzonego przez cesarza francuzów Wielkiego Cesarstwa.
Księstwo upadło wraz z klęską Napoleona w 1813 roku. Formalnie zostało zlikwidowane na Kongresie Wiedeńskim w roku 1815.
ADMINISTRACJA CENTRALNA:
► Księstwu została nadana przez Napoleona dnia 22 lipca 1807 roku ustawa konstytucyjna:
► Najwyższa władza wykonawcza w państwie została powierzona dziedzicznemu monarsze - księciu warszawskiemu.
♦ Król obsadzał wszystkie stanowiska w aparacie państwowym, miał też prawo zwalniania wszystkich urzędników.
♦ Urzędnicy ci odpowiadali przed królem za kierunek swej polityki.
♦ Do króla należało również prowadzenie polityki zagranicznej.
► Zarząd Księstwa został scentralizowany i na szczeblu centralnym spoczywał w rękach powołanych przez króla ministrów stojących na czele pięciu resortów:
sprawiedliwości,
spraw wewnętrznych i czci religijnych,
wojny,
przychodów i skarbu,
policji,
minister sekretarz stanu będący szefem kancelarii królewskiej dla spraw Księstwa i pośrednikiem między rządem a monarchą, stale przebywający u boku króla.
► Władza ministrów była jednoosobowa.
► Konstytucja wprowadziła zasadę ich odpowiedzialności wobec uznania nieodpowiedzialności monarchy. Każdy akt wychodzący od króla wymagał kontrasygnaty właściwego ministra, który ponosił zań odpowiedzialność.
► Ministrowie byli odpowiedzialni nie tylko za ustawy i urządzenia, przez nich podpisane, a niezgodne z konstytucją lub szkodliwe dla kraju, lecz również za wydane przez siebie rozkazy szczególne - a przeciwne konstytucji, prawom i urządzeniom lub szkodliwe dla kraju oraz za niewykonywanie praw i urządzeń administracji publicznej. Na wniosek RS do odpowiedzialności konstytucyjnej pociągał ministra król, który wyznaczał specjalny sąd dla rozpatrzenia takiej sprawy.
► W szeregu organów państwowych, wytworzonych przez Konstytucję Księstwa Warszawskiego, znalazły się dwie Rady:
♦ Rada Ministrów - składająca się z prezesa i pięciu ministrów
♦ Rada Stanu - jako organ kontroli poczynań rządu i ministrów
ADMINISTRACJA TERYTORIALNA:
► Księstwo dzieliło się na:
♦ departamenty z mianowanym przez króla prefektem na czele i podległym ministrowi spraw wewnętrznych,
♦ powiaty z podprefektami, również mianowanymi przez króla a podległych prefektom.
KRÓLESTWO POLSKIE
Po upadku Napoleona, na Kongresie Wiedeńskim ze zlikwidowanego Księstwa Warszawskiego utworzono:
Wielkie Księstwo Poznańskie - pozostające pod władzą Prus,
Wolne Miasto Kraków - pod protektoratem trzech mocarstw rozbiorowych,
Królestwo Polskie - połączone unią personalną z Rosją.
ADMINISTRACJA CENTRALNA:
►Car Rosji jako król polski był monarchą konstytucyjnym.
► Jego osoba była uznana za nietykalna i świętą, zatem w myśl zasady konstytucyjnej odpowiedzialni byli ministrowie, kontrasygnujący akty, wychodzące od króla.
► Ponieważ król polski nie mógł w tym państwie ciągle przebywać, konstytucja przewidywała mianowanie namiestnika jako zastępcy monarchy w czasie jego nieobecności.
► Władzę namiestnika ograniczały przepisy konstytucyjne, według których każde jego zarządzenie powinno być wydane w radzie administracyjnej, która w stosunku do niego miała charakter doradczy oraz zaświadczone, to znaczy kontrasygnowane przez ministra- naczelnika odpowiedniego wydziału, a także powinno się zgadzać z konstytucją, prawami i pełnomocnictwem królewskim.
►Konstytucja Królestwa Polskiego utrzymała Radę Stanu, którą podzieliła na dwa odrębne ciała:
♦ Radę Administracyjną
♦ Zebranie Ogólne
► W skład Ogólnego Zebrania wchodzili:
namiestnik królewski,
pięciu ministrów ( bez ministra sekretarza stanu),
dziesięciu radców stanu, wśród których było dziewięciu spośród dyrektorów i członków zasiadających w komisjach i jeden jako sekretarz stanu, mający zarządzać kancelarią rady,
radcy stanu nadzwyczajni t. j. urzędnicy, którym król nadał ten tytuł, zasiadali na Zebraniu Ogólnym tylko na wezwanie namiestnika, a wśród nich z urzędu:
prezes izby obrachunkowej,
członkowie trybunału najwyższego zasiadający w komisji
sprawiedliwości,
prokurator generalny,
dziesięciu referendarzy,
referendarze stanu nadzwyczajni, bez płacy,
wice-sekretarze, nie mający prawa głosowania.
► W skład Rady Administracyjnej wchodzili:
namiestnik,
ministrowie kierujący komisjami rządowymi,
osoby specjalnie powołane przez monarchę.
► Administracja naczelna kraju należała do pięciu wydziałów rządowych, noszących nazwę komisji rządowych, na czele których stali ministrowie. Były to Komisje:
Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego,
Sprawiedliwości (wybranej spośród członków Trybunału Najwyższego),
Spraw Wewnętrznych i Policji,
Wojny,
Przychodów i Skarbu.
► Mimo, że Komisji było pięć, ministrów było sześciu, gdyż szósty minister, sekretarz stanu, nie stał na czele żadnej Komisji ale stale przebywał u boku króla i pośredniczył między rządem Królestwa o monarchą.
► Konstytucja wprowadzała zasadę odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów i członków komisji rządowych przed Sądem Sejmowym za naruszenie Ustawy Konstytucyjnej, praw i postanowień królewskich.
ADMINISTRACJA TERYTORIALNA:
► Kraj dzielił się na:
♦ województwa - z komisją wojewódzką i jej prezesem jako organem wykonawczym na czele. Komisja wojewódzka podlegała radzie Stanu i ministrom,
♦ obwody - z komisarzami obwodowymi, wykonującymi polecenia komisji,
♦ gminy - z wójtami na czele.
► Administracja miejska opierała się na urzędach municypalnych, zwanych od roku 1842 magistratami. Składały się one z:
♦ prezydenta i radnych - w dużych miastach,
♦ burmistrza i ławników - w małych miastach.
► Po powstaniu listopadowym wprowadzono w miejsce województw - gubernie, i zmieniono nazwę obwodów na powiaty - ujazdy.
***
Przedstawiony tutaj model administracji centralnej funkcjonował jedynie w pierwszych latach istnienia Królestwa polskiego i był w dużej mierze fikcją. Sytuacja faktyczna w Królestwie odbiegała znacznie od konstytucyjnych zapisów.
Dnia 4 grudnia 1830 roku ówczesna Rada przekazała swoje uprawnienia Rządowi Tymczasowemu będącemu najwyższą instancją władz wykonawczych w okresie powstania listopadowego. Decyzja ta nie została uznana przez cara. Upadek powstania zapoczątkował kilkudziesięcioletni proces unicestwiania Królestwa jako odrębnego podmiotu państwowego.
Ostatecznie po upadku powstania styczniowego zlikwidowano wszystkie komisje rządowe oraz zniesiono urząd namiestnika. Praktycznie wszystkie struktury państwowe w terenie zostały podporządkowane centralnym władzom w Rosji. Ujednolicona została również administracja terenowa z systemem funkcjonującym w Cesarstwie.
II RZECZYPOSPOLITA
W wyniku klęski państw centralnych, obalenia caratu w Rosji oraz dzięki wysiłkowi militarnemu Polaków państwo polskie odzyskało niepodległość pod koniec 1918 roku.
► 11. XI. 1918 roku Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad armią;
► 14. XI. 1918 roku Rada regencyjna rozwiązała się i przekazała kompetencje władzy zwierzchniej Naczelnemu Dowódcy Wojsk Polskich;
► Józef Piłsudski wydaje dekret, w którym obejmuje rządy w państwie, nazwanego Republiką Polską, zaznaczając jednocześnie prowizoryczny charakter rządu, do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego → nastąpiło zatem legalne, z zachowaniem ciągłości przejęcie władzy;
► 21. XI. 1918 roku Rada ministrów uchwaliła dekret o Najwyższej Władzy Reprezentacyjnej Republiki Polskiej;
► Wybrany 26. I. 1919 roku w demokratycznych, pięcioprzymiotnikowych wyborach Sejm Ustawodawczy, po złożeniu przez Józefa Piłsudskiego na jego ręce władzy, podjął 20 .II. 1919 roku uchwałę o dalszym jej powierzeniu Piłsudskiemu, która przeszła do historii jako Mała Konstytucja:
♦ władzą suwerenną i ustawodawczą w państwie jest Sejm Ustawodawczy,
♦ odejście od podziału władz,
♦ Naczeln8ik Państwa jest jego przedstawicielem i najwyższym wykonawcą uchwał sejmu,
♦ przyjęto zasadę odpowiedzialności, ale nie sprecyzowano sposobu jej realizacji,
► tzw. ustawa przechodnia z 18.V. 1921 roku przedłużyła moc obowiązującą Małej Konstytucji do czasu wyboru najwyższych władz: parlamentu i prezydenta.
► 17 marca 1921 roku odrodzone państwo przyjęło nazwę Rzeczypospolitej Polskiej, na mocy uchwalonej tego dnia konstytucji:
♦ Konstytucja Marcowa wprowadzała model państwa prawnego, opartego na demokratycznych i liberalnych zasadach ustrojowych,
♦ władza ustawodawcza została powierzona dwóm organom reprezentacyjnym:
Senatowi
Sejmowi
♦ władza wykonawcza:
Prezydent
rząd
♦ prezydent nie ponosił odpowiedzialności politycznej, ani cywilnej,
♦ każdy urzędnik w państwie był podporządkowany określonemu ministrowi, który ponosił konstytucyjną i polityczną odpowiedzialność za funkcjonowanie powierzonego mu obszaru życia państwowego,
♦ każdy minister był odpowiedzialny indywidualnie, a cała Rada Ministrów ponosiła polityczną odpowiedzialność solidarną przed Sejmem.
► 2. VIII. 1926 - tzw. Nowela sierpniowa, zmieniająca konstytucję:
♦ wzmacniała uprawnienia prezydenta i rządu kosztem Sejmu i Senatu.
► Rządy sanacji.
► 23. IV. 1935 nowa konstytucja:
♦ zachowując republikańską formę państwa odrzucała zasadę suwerenności narodu,
♦ odeszła od zasady trójpodziału władz,
♦ zerwała z systemem parlamentarno-gabinetowym,
♦ zwierzchnikiem wszystkich władz został prezydent, wyposażony w liczne kompetencje (m.in. prawo wydawania dekretów z mocą ustawy) i zwolniony od wszelkiej odpowiedzialności,
♦ ministrowie ponosili odpowiedzialność:
polityczną przed Sejmem i Prezydentem,
konstytucją przed Trybunałem Stanu
Wykorzystana literatura:
Ajnenkiel A., Administracja w Polsce. Zarys historyczny, Warszawa 1977
Górski G., Historia administracji, Warszawa 2002
Izdebski H., Historia administracji, Warszawa 1997
Janicka D., Ustrój administracji nowożytnej w Europie, Toruń 2002
Kallas M., Konstytucja Księstwa Warszawskiego. Jej powstanie, systematyka
i główne instytucje w związku z normami szczegółowymi i praktyką, Studia Iuridica t. IX, z. 3, Toruń 1970.
Krasowski K., Lesiński M., Sikorska-Dzięgielewska, Małachowicz
J., Powszechna historia państwa i prawa, Warszawa 1993
Krasowski K., Krzymkowski M., Sikorska-Dzięgielewska K., Walachowicz
J., Historia ustroju państwa, Poznań 1994
Maciejewski T., Historia administracji, Warszawa 2002
Malec J., Malec D., Historia administracji i myśli administracyjnej, Kraków 2000
Szczaniecki M., Powszechna historia państwa i prawa, Warszawa 2002
,0
Regalia - zastrzeżone wyłącznie dla monarchy dziedziny działalności gospodarczej. Najdawniejsze z nich wywodziły się z podstawowego regale ziemi, jak regale: łowieckie, rybołówstwa, górnicze, solne, grodowe, wodne, młynne, targu , karczmy czy mennicze.
W Polsce podczas koronacji król oprócz przyjęcia insygniów władzy królewskiej składał przysięgę państwową, w której zobowiązywał się m.in.: do obrony granic państwa.
Prawa fundamentalne monarchii stanowiły ograniczenie prawne absolutnej władzy królewskiej. Były to prawa, których, nawet absolutny monarcha, nie mógł naruszyć. Odnosiły się do prawa następstwa tronu i niepozbywalności domeny królewskiej. XVII wieku zaliczono do nich również zasadę, że król musi być katolikiem, a władza królewska jest niezawisła od władzy duchownej. Na straży praw fundamentalnych stał Parlament.