Cywilizacje starożytne, praca zbiorowa pod redakcją Arthura Cotterella, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1990, s. 76-115 (Sumer, Akad, Babilon i Asyria).

Thorkild Jacobsen

SUMER

Kraj i osadnictwo

Sumer jest starożytną nazwą regionu w południowym Iraku (Mezopotamia), tworzącego dziś okręgi administracyjne (liwas) Diwanija i Nasirija.

Obszar ten jest częścią aluwialnej niziny, utworzonej przez Eufrat i Tygrys. Rzeki te znacznie zmieniły swój bieg od czasów starożytnych, toteż w celu odtworzenia pierwotnej topografii należy łączyć wyniki terenowych badań archeologicznych z informacjami dostarczanymi przez starożytne teksty.

Na obszarze tym występuje ciepły i suchy klimat z ilością opadów niewystarczającą dla wegetacji zbóż, sadownictwa i ogrodnictwa. Sztuczne nawadnianie za pomocą kanałów było więc zawsze koniecznością. Stopniowo niewielkie lokalne urządzenia irygacyjne rozrastały się do dużych niezależnych systemów, wymagających, w celu zabezpieczenia ich sprawnego funkcjonowania, stałego nadzoru, pogłębiania kanałów i naprawy wyrw, powstałych w ziemnych umocnieniach.

Najwcześniejsze osady we właściwym Sumerze powstały wzdłuż granicy obszaru bagien około 4500 r. p.n.e. (zarówno tę jak i następne daty należy traktować jako przybliżone i dyskusyjne). Możliwe, że jeszcze wcześniej istniały jakieś osady założone dalej na południu; poziom morza był wówczas niższy niż obecnie. Ponieważ jednak w wyniku topnienia śniegów pozostałych [76/77]

po epoce lodowcowej poziom morza w Zatoce Perskiej podnosił się, najdawniejsi mieszkańcy mogli być zmuszeni do powolnego przesuwania się, wraz z linią brzegową, ku północy.

Kim byli ci ludzie i skąd przybyli? Na te pytania nie można udzielić pewnej odpowiedzi. Najprostszym wydaje się stwierdzenie, że byli to po prostu poprzednicy ludu, który zamieszkiwał tu w czasach historycznych, czyli Sumerów. Charakterystyczna ceramika owych pierwotnych mieszkańców posiada wspólne cechy ze znajdowaną w Iranie, na wschód od Mezopotamii, ale spotyka się ją też po arabskiej stronie Zatoki Perskiej. Na północy zaś jej zasięg dochodził do terenów współczesnego północnego Iraku i Syrii. Może to jednak równie dobrze świadczyć o rozprzestrzenianiu się techniki wytwarzania i stylu ceramiki, a nie o przemieszczaniu się samej ludności.

Kultura materialna, charakterystyczna dla wczesnych osad, nazwana została Ubajd, od miejsca, gdzie odkryto pierwsze typowe dla niej znaleziska. Dzieli się ona na trzy podokresy: Ubajd I, zwany także okresem Eridu, Ubajd II, zwany też okresem Hadżi Mohammed, i Ubajd III albo okres późnoubajdzki. Różnią się one między sobą stylem i kolorystyką malowanej ceramiki.

Charakterystyczną osadą ludzi Ubajd była mała wieś. Prawdopodobnie istniały też obozowiska grup nomadów i półnomadów. Wiejskie chaty wznoszono z plecionych mat i gliny, większe budowle z suszonych na słońcu cegieł. Gospodarka tych osad opierała się na rybołówstwie, poświadczonym przez odnajdowane ości, ciężarki do sieci i gliniane modele łodzi, oraz kopieniackim rolnictwie, [77/78] którego istnienia dowodzą krzemienne ostrza motyk, sierpy z wypalanej gliny, ślady ziaren pszenicy i sześciorzędowego jęczmienia. Liczne znaleziska pestek daktyli świadczą o uprawie palmy daktylowej , natomiast gliniane figurki owiec i wotów wskazują na hodowlę. Zapewne sezonowym zajęciem było też łowiectwo i chwytanie wodnego ptactwa.

Świątynia w Eridu: tak zapewne wyglądała wspaniała budowla w okresie protopiśmiennym. Świątynie byty sercem sumeryjskich miast.

Wsie i obozowiska były typowymi, lecz nie jedynymi formami osadnictwa okresu Ubajd. Gdzieniegdzie występowały miasta lub osiedla typu miejskiego, np. Eridu (ok. 12 ha), Ur (ok. 10 ha) i Uruk (ok. 70 ha). Wyróżniają się one nie tylko ze względu na zajmowany obszar i znaczną liczbę ludności, która musiała je zamieszkiwać, lecz również dzięki swym budzącym zdumienie, monumentalnym budowlom publicznym i świątyniom. Przykładem może być świątynia w Eridu, która z małej, jednoizbowej niszy w początkach omawianego okresu, przekształciła się w okazałą budowlę o wymiarach 23,5 x 13,5 m, stojącą na tarasowej podstawie o bokach 26,5 x 16 m. Czynniki, które umożliwiały ten zadziwiający wzrost i trwanie osiedla, są zapewne ściśle związane z funkcją i prestiżem jego świątyni.

Plemiona nomadów posiadają zwykle w ustalonych miejscach pomieszczenia, które można by określić jako składy, gdzie przechowywane są cenne przedmioty należące do tych społeczności, zwłaszcza będące obiektem ich religijnego kultu, ale także nadwyżki produktów i zapasy, bowiem wożenie ich ze sobą podczas koczowniczych wędrówek byłoby uciążliwe. Składy te, za sprawą umieszczonych w nich świętych przedmiotów, stają się centrami sakralnymi, miejscami gromadzenia się grup ludzkich, przybywających z daleka na religijne uroczystości. Jak zwykle przy takich okazjach, dochodzi wtedy do handlu i wymiany dóbr. Napływ do tych miejsc kultu wotywnych ofiar, pochodzących z rozległego regionu, a także zyski z odbywającego się tu handlu, mogą stanowić wyjaśnienie sposobu, w jaki te religijne centra powstawały i rozwijały się w wielkie osiedla. Lagasz znaczy po sumeryjsku „skarbnica”. Urim, pełna forma nazwy Ur, oznacza odrzwia, symbol skarbca, ponieważ podtrzymywały one matę, którą można było opieczętować otwór drzwiowy. Fakt, że tak wiele nazw najstarszych miast posiada prawdziwie sumeryjską etymologię stanowi podstawę do przypuszczeń, że od czasów najdawniejszych aż do historycznych przebywała na tych terenach ta sama, pod względem pochodzenia, ludność.

Po okresie Ubajd nastąpił okres Warka, zwany także Uruk (warstwy archeologiczne XIV-IX), z cechującym go nowym typem ceramiki - jej wyroby pokrywano szarą polewą. Pod innymi względami okres ten mało różnił się od poprzedniego. Należy wszakże wspomnieć o jednym ważnym wynalazku - kole garncarskim. Za jego pomocą wytwarzano już szarą ceramikę okresu Warka.

Początki cywilizacji: Okres protopiśmienny

Po okresie Warka nastąpił okres protopiśmienny (to jest Uruk - archaiczne warstwy VIII-IV i III - Dżemdet Nasr). Nowa epoka charakteryzowała się niezwykłym natężeniem rozwoju i przemian, nie spotykanym w innych okresach dziejów Mezopotamii.

W początkach okresu ma miejsce masowe zasiedlanie północnych, poprzednio prawie nie zamieszkanych, regionów Sumeru wokół Abu Salabich i Nippur. Ponieważ na obszarach tych gospodarka opierała się głównie na uprawach zbożowych, można sądzić, że zostało wówczas zastosowane sprzężajne radło, co jest potwierdzone w napisie z tego okresu. Dzięki temu można było wziąć pod uprawę daleko większe obszary niż przy zastosowaniu samej motyki. Charakterystyczne wydaje się też, że w Nippur, jedynym osiedlu tego regionu występującym przed okresem Uruk, Enlil, starszy bóg patronujący okolicom miasta, był bogiem motyki. Natomiast jego syn Ninurta, bóstwo obszaru samego miasta, bogiem pługa.

Podobnie jak w okresie Ubajd tak i we wczesnym okresie Uruk rozrzucone po kraju małe wsie i występujące gdzieniegdzie większe osiedla tworzyły ogólny obraz osadnictwa. Jednakże w średnim i późnym okresie Uruk zachodzą w tym obrazie znaczne zmiany. Na południu, wokół Ur i Eridu, mniejsze osady z okresu Ubajd zostały najwyraźniej opuszczone. Na północy, w rejonie Abu Salabich-Nippur, wzdłuż głównego biegu Eufratu (mowa o biegu rzeki w starożytności) również widzimy tylko duże ośrodki, bez wsi pomiędzy nimi. W późnym okresie Uruk zjawisko to rozszerza się na tereny leżące wzdłuż odnogi Eufratu, biegnącej od Abu Salabich na południe ku Adab i tworzącej w przybliżeniu północno-wschodnią granicę Sumeru. O ile mniejsze wsie znikają z zachodnich i północnych regionów pogranicznych, centralna część kraju wokół Uruk wydaje się przepełniona nimi aż do okresu wczesnodynastycznego, gdy znikną one i stamtąd. Wyjaśnienie tego zjawiska wydaje się proste. Wzrastająca groźba najazdów i ataków, wobec których małe wsie były bezbronne, zmuszała wieśniaków do szukania ochrony w większych ośrodkach albo przenoszenia się do mniej zagrożonych regionów w centralnym Sumerze. Najwyraźniej najazdy kierowały się z początku na obszary nadgraniczne - dla koczowników z okolicznych pustyń zasiedlone ziemie stanowiły z pewnością nęcący cel ataku - zmuszając ostatecznie prawie całą ludność do przeniesienia się do miast, które z tego powodu uległy znacznemu powiększeniu. Ocenia się na przykład, że Uruk rozszerzyło swe terytorium z około 70 ha na początku okresu do 100 ha u jego schyłku. Jest też prawdopodobne, że zagrożenie dla życia i mienia, stworzone przez plądrujące grupy nomadów, było jeszcze zwiększone przez zwiastuny zjawiska, które miało stać się charakterystyczne dla następnego, wczesnodynastycznego okresu, a którym były wojny pomiędzy samymi miastami-państwami sumeryjskimi.

Pomimo tych niepokojów, których świadectwem są zmiany w obrazie osadnictwa, osiągnięcia tego okresu [78/79] były godne uwagi. Może zresztą zwrot „pomimo” nie jest w tym wypadku najwłaściwszy, bowiem wielkie przemiany kulturowe nie wywodzą się na ogół ze wsi, lecz powstają w bardziej złożonym środowisku mniejszego lub większego miasta. Skupienie wielkiej liczby ludności w dużych ośrodkach miejskich - nawet jeśli wymuszone - mogło przyczynić się do stworzenia atmosfery, w której rodziły się nowe myśli i idee.

W architekturze kontynuowana była tradycja monumentalnych świątyń. Obecnie nowym ich elementem stały się potężne kolumny, zdobione techniką polegającą na wbijaniu w nie glinianych stożków o różnokolorowych główkach, tworzących geometryczne desenie. Ściany wewnętrzne budowli były, jak się wydaje, pokrywane w wielu wypadkach freskami. Choć zachowały się tylko niewielkie fragmenty tych malowideł, możemy na szczęście wyrobić sobie pogląd na temat ich wyglądu, ponieważ wizerunki ryte na cylindrycznych pieczęciach pochodzących z tego okresu (wyparły one wcześniejsze pieczęcie stemplowe) wydają się być wiernymi miniaturowymi modelami i kopiami tychże fresków. Pod względem tematycznym wyobrażenia dzielą się na dwie grupy: jedna to sceny religijne, takie jak adoracja świętych symboli albo dramat kultowy „święte zaślubiny”, a druga to sceny związane z wojną, jak masowe zabijanie po zwycięstwie bezbronnych jeńców, znane później jako karaszum. Te ostatnie wyobrażenia, podobnie jak i sceny kultowe, mogły być kopiowane ze ścian świątyń, ale możliwe jest także, że pierwotnie zdobiły one ściany giparu, siedziby duchownego, królewskiego przywódcy wspólnoty, en, do którego religijnych i świeckich funkcji w coraz większym stopniu zaczynało dochodzić dowództwo w czasie wojny.

Obok gliptyki, okres ten zapoczątkował rozwój sztuki reliefowej i rzeźby. Płaskorzeźbę reprezentuje znakomita waza z Uruk, na której przedstawiono scenę wczesnego rytuału świętych zaślubin bogini Inany z jej małżonkiem, Amauszumgalaną. Przykładem wysokiego poziomu rzeźby pełnowymiarowej jest wyjątkowo piękna, wykonana w alabastrze głowa kobiety, powszechnie uważanej za Inanę.

Dokonania okresu protopiśmiennego w dziedzinie architektury i sztuki były niewątpliwie wielkie, lecz jeszcze bardziej doniosłe stało się wynalezienie albo raczej stopniowe doskonalenie pisma, którego istnienie jest wówczas po raz pierwszy zaświadczone. Za pomocą pisma człowiek zdolny jest zapanować nad czasem, przestrzenią i innymi złożonymi problemami. Dokumenty pisane przekazują wiedzę wcześniejszych wieków, tworząc bogatą i trwałą spuściznę intelektualną w sposób o wiele doskonalszy, niż jest to w stanie zrobić tradycja ustna. Umiejętność pisania pozwala pokonać odległość, umożliwiając zarządzanie z jednego centrum rozległymi obszarami, porządkuje i przechowuje tysiące szczegółowych faktów, ważnych, na przykład, dla skutecznego zarządzania wielką świątynią lub innym majątkiem.

Wydaje się, że właśnie sporządzanie spisów typu inwentarzowego, zawierających dane liczbowe, było głównym czynnikiem rozwoju pisma. W najwcześniejszych inskrypcjach jest to pismo obrazkowe; znaki ryto lub odciskano na tabliczkach z wilgotnej gliny, następnie suszonych. Pismo miało dobrze wykształcony system zaznaczania ilości przedstawianych przedmiotów; wydaje się, że właśnie znaki cyfrowe i obrazkowe przedstawienia rzeczy dały początek sztuce pisania. Na kawałku gliny żłobiono piktogram dla każdego przedmiotu lub zwierzęcia, po którym umieszczano uproszczony znak, określający ilość sztuk danej rzeczy.

Pismo w okresie protopiśmiennym było jeszcze tylko środkiem mnemotechnicznym. Dwoma głównymi rodzajami napisów były wykazy znaków, pomagające piszącemu przypomnieć sobie to, co miał zapamiętać, oraz wykazy zeschematyzowanych formuł, pozwalających skrybie zapisać nowe informacje, ale tylko w tym zakresie, na jaki pozwalały owe formuły.

W dostępnych nam najwcześniejszych dokumentach znaki pisarskie utraciły już w wielu wypadkach swój pierwotny obrazkowy charakter. Kolejne pokolenia pisarzy coraz bardziej upraszczały i stylizowały piktogramy, które w końcu stały się całkiem abstrakcyjnymi kombinacjami odciśniętych klinów.

Do końca okresu protopiśmiennego ograniczenia wynikające z wyłącznie obrazkowego charakteru pisma zostały już w znacznym stopniu złagodzone. Zaczęto mianowicie wykorzystywać czysto fonetyczne wartości niektórych znaków, co stanowiło ważną wskazówkę, umożliwiającą właściwe odczytanie piktograficznego znaku słowa lub ideogramu, który sam w sobie dopuszczał różnorodne interpretacje znaczeniowe.

Pismo zostało wcześnie zapożyczone od Sumerów przez ich sąsiadów Akadów, którzy dostosowali je do swego zupełnie odmiennego języka. Wczesnoakadyjska ortografia wskazuje, że system pisarski został przejęty w formie ukształtowanej w końcowym stadium okresu protopiśmiennego. [79/80]

Dwa pojęcia, występujące we wczesnych zabytkach pisanych, zasługują na szczególną uwagę: en - „pan”, „król kapłan” albo, bardziej dokładnie, „charyzmatyczny zarządca produkcji i przywódca” i drugie określenie unkin - „zgromadzenie ludowe” albo „ogólne zebranie”. Są to kluczowe terminy, spotykane we wczesnych mitach sumeryjskich, będące wskazówką dotyczącą ustroju politycznego. Najwyższą władzą w tym systemie było zgromadzenie ludowe lub ogólne zebranie, które zwoływano w groźnych sytuacjach kryzysowych, aby wybrać przywódcę wojskowego (lugal) albo naczelnika na czas pokoju (en). Zgromadzenie to sądziło również przestępców. Wydaje się, że model taki ma swe lokalne korzenie, będąc odpowiednim dla wspólnoty wiejskiej lub małej grupy plemiennej, i posiada swoje odpowiedniki w tego typu społecznościach na całym świecie. Jednakże w Mezopotamii, w okresie protopiśmiennym, ten system ustrojowy znalazł, jak się wydaje, zastosowanie również w większych osiedlach i na podległych im obszarach. Najszerszą organizacją tego typu, w której dostrzegamy też pewne nowe elementy, była liga Nippur, przymierze wszystkich głównych miast Sumeru, których przedstawiciele spotykali się na naradach w tej miejscowości celem konsultacji i uzgodnienia planów wspólnie podejmowanych akcji. Wydatki związane z funkcjonowaniem ligi pokrywane były solidarnie przez jej członków. Z czasów bezpośrednio następujących po I okresie wczesnodynastycznym znane są odciski pieczęci tych miast, wspólnie potwierdzających, że przechowywane fundusze nie zostały naruszone.

Jest rzeczą zrozumiałą, że tego rodzaju przymierze mogło powstać tylko na skutek presji bardzo poważnego, wyraźnego i wszechogarniającego zagrożenia. Wspomniany poprzednio napór na zachodnie i północne granice Sumeru, utrzymujący się przez cały ten czas, stanowił zapewne właściwą przyczynę powstania ligi. Pozostaje oczywiście sporną kwestią, kto wywierał ten nacisk, lecz ponieważ chodziło o granice zachodnie i północne, musieli to być koczownicy pustyni, jak to później wielokrotnie będzie miało miejsce w mezopotamskich dziejach. Idąc dalej stwierdzimy, że koczownicy ci mogą być identyfikowani z Akadami albo Proto-akadami, wiemy bowiem, że w początkach następnego, wczesnodynastycznego okresu, ziemie leżące na północ od Sumeru, rejon rzeki Dijala i część aluwialnej równiny na północ od Abu Salabich, zostały opanowane przez mówiących po akadyjsku najeźdźców, którzy zachowali tylko sumeryjskie nazwy miast, świątyń i imiona miejskich bogów (np. Isznunak, „Pagórek księcia”, świątynia Esikil, „Czysty dom”, bóg deszczu Ninasu, „Polewacz wody”).

Przejście do historii: okres wczesnodynastyczny

Okres wczesnodynastyczny, który następuje po protopiśmiennym, dzieli się na trzy podokresy. Dopiero podczas ostatniego z nich piśmiennictwo uczyniło na tyle wyraźny postęp, że pozostawiło pewne świadectwa typu historycznego. Poprzedzający go drugi podokres był pogrążoną w półmroku epoką epickich i heroicznych opowieści, „bohaterskim wiekiem” Sumeru. I okres wczesnodynastyczny należy jeszcze całkowicie do prehistorii, lecz jest oddzielany od protopiśmiennego ze względu na istotne zmiany w stylu architektury i sztuki, np. wprowadzenie płasko-wypukłej cegły i obronnego owalu murów.

I okres wczesnodynastyczny (2750-2650 p.n.e.)

Proces znikania wsi i wynikające stąd zjawisko rozrostu większych ośrodków dotknęły w I okresie wczesnodynastycznym nawet centralną część Sumeru, wokół miasta Uruk, która stanowiła dotąd ostatnie miejsce azylu dla wiejskiego osadnictwa. Wynikało to, być może, z nadejścia ostatecznej i decydującej fazy zewnętrznego naporu, lecz bardziej prawdopodobne wydaje się przypuszczenie, że powstanie ligi Kingir skutecznie powstrzymało zewnętrzną inwazję, a brak wewnętrznego bezpieczeństwa, którego dowodzi właśnie zniknięcie wsi, spowodowany był wewnątrzsumeryjską rywalizacją, wojną wszystkich przeciwko wszystkim. Kolejnym efektem tego stanu rzeczy było otoczenie się w tym okresie dużych miast potężnymi murami.

Motywy tych morderczych wojen były różnorodne i złożone: rywalizacja pomiędzy sąsiednimi miastami-państwami o żyzne tereny graniczne, żądza łupów i panowania, cechująca ambitnych, wojowniczych władców, a także wzrastające pragnienie wewnętrznego pokoju i bezpieczeństwa - odległy cel, do którego mogła doprowadzić tylko hegemonia jednego ośrodka rządzącego. Pamięć o długotrwałym panowaniu miasta Kisz w I okresie wczesnodynastycznym stanowiła w tym wypadku zachętę do walki o osiągnięcie tego idealnego stanu.

Wiek bohaterski: II okres wczesnodynastyczny (2650-2550 p.n.e.)

Wczesna tradycja, zawarta w sumeryjskiej Liście królów, rozpoczyna się wraz z I dynastią z Kisz. Najdawniejszym władcą tej dynastii, którego historyczność wyraźnie potwierdzają dwie wczesne inskrypcje, był Enmebaragesi albo raczej, ponieważ en jest tytułem, Mebaragesi (2630-2600 p.n.e.). Znane są dwa fragmenty napisów na wotywnych pucharach, które nazywają go królem Kisz. Tradycja przypisuje mu rozbrojenie sąsiedniej, wschodniej krainy - Elamu. Stwierdza się, że Mebaragesi zabrał broń Elamowi; może należy rozumieć pod tym stwierdzeniem pacyfikację owego kraju lub jedynie zapobieżenie jego najazdowi na Sumer.

Inna tradycja mówi, że Mebaragesi został pokonany przez Gilgamesza z Uruk, który to „wyprowadził swą broń przeciwko Kisz, zdobył ciała jego siedmiu herosów i ostemplował głowę Pana Mebaragesi jak szachownicę”. Jeszcze starsza tradycja, zawarta w eposie Gilgamesz i Agga, podaje, że to nie Mebaragesi został pokonany przez Gilgamesza, lecz syn jego, Agga. Tę właśnie wersję zdaje się potwierdzać sumeryjska Lista królów, [80/81] według której ostatnim władcą I dynastii z Kisz był Agga, a potem władza królewska przeszła do Unik. O ile można wywnioskować ze wzmianek zawartych w opowieści, Gilgamesz, szukając schronienia jako zbieg, został wcześniej gościnnie przyjęty przez Aggę w Kisz. Ten ostatni prawdopodobnie osadził Gilgamesza w Uruk po to tylko, by doczekać się jego buntu.

Epickie opowieści o bohaterach, pochodzące z tego okresu, ukazują formy polityczne różniące się pod pewnymi względami od tych, jakie przedstawiał nam świat mitów. Godnym odnotowania jest efekt zawziętych i uporczywych walk, które doprowadziły do zniknięcia małych otwartych wsi i rozwoju większych, silnie obwarowanych miast. Otóż wojenny przywódca albo „król” (lugal), który w mitach jest jeszcze wybierany tylko na okres walki militarnej, staje się, w wyniku permanentnego stanu wojny, osobą piastującą swe stanowisko bez ograniczenia czasowego. Władzę swą król opierał na licznej „gwardii” niewolnych, zależnych od niego ludzi. Po części rekrutowali się oni z jeńców, którym władca darował życie. Dzięki temu był panem ciała i duszy każdego z nich. Jest charakterystyczne, że język sumeryjski nie zna żadnego innego słowa na określenie posiadacza, czy to niewolników czy innych dóbr, niż słowo lugal. Najwidoczniej samo pojęcie posiadania, zawierające w sobie prawo do zniszczenia danego przedmiotu własności, kojarzone było z ukazaną powyżej formą zależności. Członkowie „gwardii” króla jadali wraz z nim w pałacu (egal) i otrzymywali nadania ziemi, będące źródłem ich utrzymania. Służyli oni królowi jako żołnierze w czasie wojny i jako robotnicy pracujący przy realizacji publicznych przedsięwzięć budowlanych podczas pokoju.

Król zazdrośnie strzegł swej, zdobytej niedawno, trwałości panowania, szukając coraz częściej sankcji dla swej władzy w boskim wyborze, a nie w elekcji ludzkiego zgromadzenia. Zaczęły pojawiać się dziedziczne dynastie i król rozszerzał swe kompetencje od funkcji naczelnika wojennego do pozycji władcy również w czasach pokojowych. Gdy nie prowadzono działań militarnych, żołnierze królewscy nie tylko budowali i strzegli murów miasta, lecz kopali też i oczyszczali główne kanały irygacyjne oraz wznosili świątynie. Starając się rozszerzyć bazę społeczną, stanowiącą oparcie dla jego władzy, król zwracał zwłaszcza uwagę na ludzi z warstw społecznie upośledzonych, bacząc, by nie byli oni pozbawieni swoich praw. Szczególnie dbał o to, by sądy przyjmowały ich skargi, i zabezpieczał wykonanie wyroków, nawet jeśli były one wymierzone przeciwko bogatym i możnym.

Dodatkowym obowiązkiem króla było utrzymywanie dobrych stosunków z bogami, by zapewnić gospodarczą pomyślność i dobre zbiory całej wspólnocie, o co wcześniej troszczył się król-kapłan, en. W miastach-państwach, w których utrzymywało się stanowisko króla-kapłana, stan permanentnej wojny zmuszał go do przyjęcia na siebie również obowiązków przywódcy militarnego. Charakterystycznym przykładem tego rodzaju połączenia różnych, pierwotnie oddzielnych funkcji, jest Mebaragesi, z imieniem którego tytuł króla-kapłana został tak ściśle związany, że późniejsza tradycja zna go wyłącznie pod imieniem Enmebaragesi, choć jest on przede wszystkim wspominany jako król-wojownik.

Posiadane przez nas przekazy źródłowe pozwalają przypuszczać, że tytuły króla-kapłana i króla-wodza noszone były przez władców głównych miast, panujących nad większymi, dość luźno zespolonymi organizacyjnie terytoriami. Pojawia się również nowy tytuł ensi (może dokładniej ensiak, akadyjski iszszakkum), noszony przez władców mniejszych niezależnych miast i miast-państw. Tytuł ten oznaczał „kierującego (en) pracami (ak) rolnymi (si)” i pierwotnie odnosił się do zarządcy sprzężaju należącego do gminy. Ponieważ jednak osły, które zaprzęgano do pługa, ciągnęły też wozy wyruszające na wojnę, ensi mógł z tego powodu zarządzać również wspólnotą w okresie wojny albo przy wykonywaniu jakichś ważnych publicznych zadań. Tytuł ten, używany na określenie niezależnego władcy miasta, rozpowszechniony był tylko w III tysiącleciu p.n.e. U schyłku tego tysiąclecia, za panowania III dynastii z Ur, ensi zaczyna oznaczać zarządcę prowincji, sprawującego swą funkcję z ramienia króla Ur. Następnie słowo to powraca do swego pierwotnego znaczenia, określając kierownika zespołu zaprzęgowego i w tym sensie wchodzi w skład określenia ensi (ak)-gal, „główny zarządca prac ornych”.

Historia: III okres wczesnodynastyczny (2550-2335 p.n.e.)

Udokumentowana źródłowo historia rozpoczyna się w III okresie wczesnodynastycznym. W tym czasie rozwój pisma pozwalał już na zanotowanie nowych, logicznie powiązanych ze sobą informacji o wydarzeniach politycznych. Przetrwanie pochodzącej z poprzedniego, „bohaterskiego wieku”, ustnej tradycji również zawdzięczamy nowym możliwościom, pozwalającym na utrwalenie jej w formie pisanej.

Osadnictwo w III okresie wczesnodynastycznym skupiało się wzdłuż trzech głównych odnóg Eufratu. Główne koryto rzeki znajdowało się najdalej na zachodzie. Od niego, w okolicy Sippar, na północnym skraju aluwialnej równiny, odgałęziała się z lewej strony odnoga - Iturungal. Trzecie odgałęzienie odchodziło z lewej strony Iturungalu, w okolicy Zabalam, i przepływało przez region miasta Lagasz, dlatego będziemy je dla wygody nazywać odnogą Lagasz. Osadnictwo nie przedstawiało sobą jednolitej, nieprzerwanej całości. Centralnie położony step (ediri), rozdzielający okolice położone wzdłuż Eufratu i Iturungalu, pełnił dość skutecznie rolę obszaru buforowego. Miasta nad Eufratem oddziaływały wzajemnie na siebie, a położone nad Iturungalem i odnogą Lagasz, posiadając wspólne granice na urodzajnych terenach uprawnych, prowadziły o nie ustawiczną rywalizację. Cały obszar Sumeru był jednolitą [81/82] areną polityczną tylko w drugiej połowie okresu wczesnodynastycznego.

Miasta nad Eufratem

Niewątpliwie miasta leżące nad Eufratem reprezentowały centralny i najsilniejszy region Sumeru, gdzie decydowały się polityczne losy kraju. Niestety ich władcy pozostawili nam tylko krótkie inskrypcje wotywne, ze skąpymi informacjami o wydarzeniach politycznych - tak że trudno jest odtworzyć spójny i logiczny ich obraz. Miasta, o których mowa, to: Mari, położone najdalej na północy, a następnie Sippar i Kisz, oba w północnym Sumerze. Na południe od Kisz znajdowały się: Abu Salabich, dotychczas nie odnalezione, Nippur, Szuruppak, Eresz, Unik i Ur. Odchodzący poniżej Uruk kanał prowadził ku zachodowi, do Eridu.

Wraz z upadkiem I dynastii z Kisz centrum władzy politycznej przesunęło się w dół rzeki, do Uruk, gdzie Gilgamesza zastąpił jego syn, Urlugal, a po nim panowało sześciu władców, z których jednak żaden nie po­zostawił jakiejkolwiek inskrypcji.

Poważnym rywalem Uruk pod wzlędem bogactwa i potęgi musiał być jego południowy sąsiad - Ur. Na słynnym królewskim cmentarzu w tym mieście znaleziono wyroby ze złota i półszlachetnych kamieni, wykonane z wytrawnym mistrzostwem. Królom i królowym, grzebanym z owymi kosztownościami, w wielu wypadkach towarzyszyły też w drodze na tamten świat ich świty i służba. Imiona władców poznajemy niekiedy z inskrypcji na cylindrycznych pieczęciach lub innych przedmiotach. Najbardziej znanymi spośród nich są: królowa Szudiad(anak), „Modląca się za swego ojca”, której słynny grób pełen jest kosztowności, i król Meskalamszar (albo Meskalamdug), „Bohater powiększający kraj”.

Wkrótce po czasach panowania tych władców Mesanepada (2480-2461 p.n.e.) założył I dynastię z Ur. Przyjął on tytuł „króla Kisz, co wskazuje na jego hegemonię nad całym Sumerem. Tradycja dotycząca jego następców jest zagmatwana i, być może, fałszywie ukazuje fakty, lecz prawdopodobna kolejność władców była następująca: Meskiagnuna (2460-2441 p.n.e.) i Aanepada (2440-2431 p.n.e.), synowie Mesanepady, następnie Meskiagnana, syn Aanepady. Żaden z nich nie nosił już tytułu „króla Kisz”, zatem władza zwierzchnia musiała przejść w tym czasie do jakiegoś innego miasta. Ur jednak w dalszym ciągu pozostawało ważnym ośrodkiem, także w okresie akadyjskim, a zdobycie miasta przez Sargona ok. 2340 r. p.n.e. było decydującym momentem w procesie opanowywania przez tego króla całego Sumeru. Nasza wiedza o dziejach Ur w następnych latach jest uboga aż do ok. 2060 r. p.n.e., gdy rozkwitło ono pod rządami Urnammu. Był on założycielem III dynastii z Ur i budowniczym wielkiej świątyni w formie zikkuratu, której szczątki przetrwały do dziś. Upadek Ur ok. 2000 r. p.n.e., spowodowany przez Amorytów, oznacza już początek ery babilońskiej. Wydaje się, że najbardziej prawdopodobnym spadkobiercą Ur było miasto Mari, w którym Lista królów umieszcza dynastię założoną przez niejakiego Uszu (ok. 2450 r. p.n.e.). Inskrypcja córki tego władcy znaleziona została w Ur. Inną powiązaną z Mari postacią jest, być może, żona króla Meskiagnuna, której imię zawiera w sobie miano boga Szamkana, popularnego w królewskich kręgach w Mari. Pisała ona po akadyjsku, a więc w języku używanym wówczas w tym mieście.

Miasta nad Uturungalem i odnogą Lagasz

Wzdłuż Iturungalu leżały miasta: Adab, Umma, Kidingir, Patibira i Ararma (po akadyjsku Larsa). Nad odnogą Lagasz natomiast Zabalam, pozostający w strefie wpływów Ummy, Girsu, Lagasz i Nina.

W początkach III okresu wczesnodynastycznego Adab było rządzone przez ensi Ninkisalsi, którego zwierzchnikiem był Mesilim, noszący tytuł „króla Kisz” (2550 r. p.n.e.). Później miasto Adab stało się niezależne, a jego dwaj władcy, Medurba i Lugaldalu, tytułowali się królami. Trzeci, Eginimpae, przyjął tylko tytuł ensi. Stolica Mesilima nie jest znana, lecz zapewne znajdowała się w strefie Iturungalu, bowiem władca ten tam właśnie, i nad odnogą Lagasz, wykazywał swą aktywność. W Girsu uważano go za zwierzchnika lokalnego ensi Lugalszagengur, a późniejsza tradycja czyni go też budowniczym świątyni boga słońca Utu w Ararma. W Girsu Mesilim także wzniósł świątynię bogu miasta, Ningirsu, a ponadto włączył się aktywnie do granicznego sporu, jaki miasto to prowadziło z sąsiednią Ummą, zmuszając oba miasta do poddania się sądowi najwyższego sumeryjskiego boga Enlila w Nippur. Następnie sam zajął się egzekucją wyroku, wytyczając i oznaczając linię graniczną.

Decyzja Enlila nie zakończyła, niestety, sporu. Wydaje się, że Umma była silniejszym gospodarczo i militarnie ośrodkiem niż Lagasz, na terytorium którego leżało Girsu, i skłaniała się do rozstrzygnięcia sporu siłą. Zwykle też Umma była stroną ofensywną w tym długotrwałym konflikcie. Lagasz zaatakowało tylko raz, wykorzystując okres wewnętrznych zaburzeń w kraju swego rywala. Na ogół natomiast usiłowało uniknąć otwartej wojny.

Pierwsza dokonana przez Ummę próba zmiany wytyczonej przez Mesilima granicy miała miejsce za panowania w Lagasz króla Urnansze (2494-2465 p.n.e.). Wydaje się, że żył on jakieś dwa albo trzy pokolenia po Mesilimie. Przeciwnikami króla Lagasz byli: Pabilgaltuk, ensi Ummy, wzięty przez Urnansze do niewoli, i nie znany z imienia władca Ur. To niepowodzenie nie zniechęciło jednak Ummy. Wkrótce nowy jej ensi, Usz, najechał na terytorium Lagasz, zniszczył stele Mesilima i zmienił granicę na korzyść Ummy. Syn Urnansze, Akurgal (2466-2455 p.n.e.), wielokrotnie wysyłał do Ummy posłów z protestami, ale słyszeli oni od Usz jedynie obelgi. Dopiero panowanie syna Akurgala, Eanatuma (2454-2425 p.n.e.), [82/83] odwróciło niepomyślny dla Lagasz bieg spraw. Powstanie w Ummie, podczas którego zabity został Usz, było, według dziejopisów Eanatuma, wywołane przez boga miasta Lagasz, Ningirsu. Stało się ono też dla Eanatuma okazją do przeprowadzenia zwycięskiego ataku, w wyniku którego raz jeszcze, wspólnie z nowym ensi Ummy, Enakalli, wytyczono granicę zgodnie z dawniejszymi decyzjami Mesilima. Jednakże pewne pola pozwolono zatrzymać Ummie tylko na zasadzie „dzierżawy”. Eanatum stoczył także wiele innych zwycięskich walk, wszystkie o charakterze obronnym. Odpierał więc ataki z Elamu i innych miast-państw na wschodzie, ataki Subartu (terytorium późniejszej Asyrii), Kisz i Akszak. Godna uwagi jest wzmianka o ataku ze strony Mari, który można rozpatrywać” w związku z ingerencjami miasta w sprawy Sumeru, zakończonymi podporządkowaniem Ur.

Za panowania brata i następcy Eanatuma, Enanatuma I (2424-2405 p.n.e.), Umma wzmocniła się na tyle, by znów spróbować przejąć pograniczne tereny Lagasz. Po odcięciu dopływu wody do granicznego kanału nawadniającego, co uniemożliwiło w efekcie uprawę tych pól, z których część plonów miano oddawać Lagasz, nowy ensi Ummy, Urlumma, najechał na czele najemników ziemie przeciwnika. Atakowi stawił czoło ówczesny następca tronu, Entemena, gromiąc siły Ummy. Wydaje się, że Urlumma został zabity, a jego bratanek H, który ocalił się z pogromu, objął władzę jako ensi Ummy. Okazał się jednak równie uciążliwym dla Lagasz sąsiadem, jak jego stryj. Niszczył bowiem urządzenia irygacyjne związane z granicznym kanałem, aby nie dopuścić do uprawy pól dzierżawionych od Lagasz. Entemena (2404-2375 p.n.e.), chcąc uniknąć wojny, postanowił, w celu dostarczenia potrzebnej wody, wykopać kanał dalej na wschodzie, prowadząc go od Tygrysu. To na pozór niewinne rozwiązanie okazało się fatalne w skutkach. Bardzo szybko bowiem kanał ten przekształcił się w główny nurt Tygrysu, którego obfite wody spowodowały nadmierne nawodnienie południowego Sumeru, zamulenie pól i, w efekcie, znaczne obniżenie plonów.

Tendencje zjednoczeniowe

W Ummie następcą Ila był jego krótko żyjący syn Giszszagkidu (2400-2391 p.n.e), a po nim władzę objął wybitny Lugalkiniszedudu (2380-2361 p.n.e.). Potrafił on najwyraźniej uwolnić się od obsesji zaściankowego sporu z Lagasz o tereny graniczne i dostrzec daleko większe możliwości na zachodzie. Zdołał uczynić się władcą Uruk i Ur nad Eufratem. W tym ostatnim mieście, po panowaniu Meskiagnany, nastąpił Elulu (2421-2410 p.n.e.) i Balulu (2410-2401 p.n.e.); pierwszy z nich był zapewne ojcem Enszagkuszana (2400-2391 p.n.e.), który zgodnie ze swym tytułem „król-kapłan Sumeru i król narodu” zdołał najwidoczniej połączyć unią personalną niepodległe miasta-państwa Uruk i Ur. Było to wydarzenie na tyle doniosłe, że na wieki zostało utrwalone w sumeryjskiej tytulaturze królewskiej. Enszagkuszana szczycił się również zwycięstwami nad Akszak oraz Kisz, którego króla, Enbiesztara, wziął do niewoli. Nie zadowalając się unią stworzoną przez Enszagkuszana, jego następca, Lugalkiniszedudu, dążył do osiągnięcia jeszcze ambitniejszych celów. Zdołał on ostatecznie sięgnąć po upragniony tytuł „króla Kisz”, oznaczający posiadanie hegemonii nad całym Sumerem. Jednocześnie Lugalkiniszedudu, realizując swe plany, pragnął utrzymania pokoju i zawarł pakt o nieagresji i związek braterstwa z Entemena.

W Lagasz po Entemenie panowało kilku krótko żyjących władców, a następnie Uruinimgina (albo Urukagina, 2351-2340 p.n.e.), który został wybrany przez boga Ningirsu spośród 3600 osób. Oznacza to zapewne, że był on uzurpatorem. Uruinimgina znany jest ze swych reform, przeprowadzonych w pierwszym roku królowania, po krótkim okresie sprawowania funkcji ensi. Za jego czasów Lagasz doznało niszczycielskiego najazdu ze strony nowego władcy Ummy, Lugalzagesi (2340-2316 p.n.e.), który ostatecznie, podobnie jak Lugalkiniszedudu, stał się władcą całego Sumeru. Uruinimgina [83/84] panował w dalszym ciągu jako król Girsu, lecz wydaje się, że ostatecznie dostał się do niewoli i w niej zmarł, gdy królowie Akadu najechali na jego kraj. Akad stał się także przyczyną upadku Lugalzagesi, który wyprawiwszy się przeciwko temu miastu, został niespodziewanie pokonany przez jego młodego króla, Sar-gona. I właśnie Sargon, w następstwie owego zwycięstwa, objął władzę w Sumerze jako „król Kisz”.

Osiągnięcia

Proces przechodzenia od małych otwartych wsi do wielkich warownych miast trwał nadal w III okresie wczesnodynastycznym, przyspieszany przez wojny między miastami-państwami.

Gospodarka miast opierała się na rolnictwie, ogrodnictwie, hodowli i rybołówstwie. Przedmiotem handlu byty przeważnie towary luksusowe. Szczegóły ustroju miast są mało znane; wielkie rozwarstwienie ludności pod względem majątkowym i społecznym było najwidoczniej efektem wyzysku biednych przez bogatych. Zróżnicowanie społeczne uwidacznia się w wyglądzie prywatnych domów - od nędznych szop do otoczonych rozległymi posiadłościami dworów. Służba domowa składała się z wolnych obywateli i ograniczonej liczby niewolników.

Pierwotnym rdzeniem i sercem miasta była świątynia jego boga lub bogini, wywodząca się, o czym już wspominaliśmy, z „centralnego miejsca”, w którym znajdował się plemienny magazyn przedmiotów kultu oraz dóbr materialnych i dokąd przybywano na religijne święta, a także w celu dokonania wymiany towarów. Gminy kształtujące się wokół tych centrów rządziły się według dawnych obyczajów, utrzymując tradycyjne funkcje i służby. Organizacja świątyni i jej majątku czyniła z niej jednostkę kierowniczą w gminie, a funkcje świątyni i działania jej urzędników wynikały z praw uświęconych tradycją. Na czele administracji świątyni boga danej miejscowości stał władca miasta, ensi, pojmowany jako charyzmatyczny kierownik gospodarki świątynnej. Jego rezydencja, giparu, stanowiła część kompleksu świątynnego. Ensi stał na czele świątyni boga miasta, jego żona kierowała świątynią boskiej małżonki, a ich dzieci świątyniami potomstwa pary miejskich bogów. Inne przybytki kultu były zarządzane przez urzędników zwanych sangu, co zdaje się znaczyć po prostu „rachmistrz”.

Podstawą gospodarki świątynnej było rolnictwo. Część swej ziemi wykorzystywała świątynia na własne, bezpośrednie potrzeby; te grunty zwane były migena. Część, szukum albo „działki żywienia”, była nadawana członkom świątynnego personelu oraz osobom prywatnym. Pozostałe ziemie wydzierżawiano za połowę plonów; zwano je apinal, „orać do tego miejsca”. Generalnie świątynia stanowiła samowystarczalny i niezależny zespół gospodarczy, posiadający własne spichlerze, młyny i piekarnie, stada osłów, bydła i owiec. Dla przerobu wełny zatrudniano gręplarzy, prządki i tkaczy. Gospodarstwo świątynne stanowiło wzór dla dążących do samowystarczalności wielkich prywatnych i innych majątków.

Specjalnym i, pod pewnymi względami, całkiem odmiennym od świątyni wielkim zespołem był pałac. Pierwotnie nie było w gospodarce miejsca dla jeńców, których zabijano. Dość wcześnie jednak królowie znaleźli dla nich zajęcie i, oszczędzając wielu, organizowali ich w zespoły żołnierzy lub robotników. Dzięki temu jeńcy zachowywali swe życie, lecz pozostawali całkowicie na łasce władcy, który zachowywał prawo zabicia ich. Mówiąc inaczej, był ich właścicielem.

Utrzymywała się rola króla jako obrońcy miasta, stróża prawa i organizatora prac publicznych, takich jak kopanie kanałów, budowa fortyfikacji i świątyń. Szczególnym przywilejem władcy było wydawanie w pierwszym roku panowania dekretów regulujących prawo i innych, mających na celu usprawnienie funkcjonowania państwa. Słynne reformy Uruinimginy były wydane właśnie w formie takich dekretów, początkując długą ich serię, z najbardziej znanymi „kodeksami” Urnammu i Hammurabiego.

Reformy Uruinimginy poświęcone były przede wszystkim zapewnieniu sprawiedliwości społecznej; władcy chodziło o obronę warstw upośledzonych, biedaków, wdów i sierot przed nadużyciami bogatych i możnych. Wprowadzały także umorzenie długów, w których biedota była beznadziejnie pogrążona. Kładły nacisk na zapewnienie skutecznych metod utrzymania porządku, aby zagwarantować ludziom osobiste bezpieczeństwo. Szczególnie interesująca była próba zmiany systemu administrowania majątkiem świątyni, zmierzająca do większej centralizacji zarządzania. Postulując przywrócenie bogu jego prawa własności, odsunięto od zarządzania dobrami świątynnymi tradycyjne kierownictwo.

Poza prowadzeniem ciągłych lokalnych wojen, toczonych pomiędzy miastami-państwami, ambitni władcy zajęci byli próbami zdobycia tytułu „króla Kisz”, co równało się posiadaniu hegemonii nad całym krajem. Przyjęcie go przez jakiegoś władcę, co się niekiedy zdarzało, przynosiło wewnętrzny pokój, owocujący rozstrzyganiem politycznych konfliktów raczej na drodze arbitrażu niż przemocy. Z drugiej jednak strony król narzucał miastom ciężkie obowiązkowe prace. Ogólnie rzecz biorąc hegemonia, jako oparta jedynie na sile, nie utrzymywała się zwykle długo.

W ciągu tego okresu dokonał się wielki postęp w dziedzinie piśmiennictwa. Za czasów Eanatuma zaczęto kłaść nacisk na fonetyczny aspekt pisma. Znaki sylabowe były częściej stosowane i zapisywane w porządku występowania w mowie odpowiadających im dźwięków, a nie, jak dotąd, w dowolnej kolejności. Już nawet wcześniej, w początkach III okresu wczesnodynastycznego, teksty literackie zostały utrwalone w piśmie. W ten sposób różnym gatunkom tradycji ustnej - literackim i o charakterze praktycznym: prawnym, gospodarczym, epistolarnym itd. - nadano formę pisaną. [84/85]

W sztuce wzrost znaczenia władcy wpłynął na popularność motywu „król na wojnie i świętujący podczas pokoju”. Czasami artystę inspirowała rola króla jako budowniczego świątyni. Porównanie płaskorzeźb z Lagasz, przedstawiających Urnansze i Eanatuma, pozwala dostrzec uderzający postęp, jaki dokonał się w sztuce reliefowej.

Akad i Gutium

Dokonane przez Lugalzagesi zjednoczenie Sumeru było z największym wysiłkiem utrzymywane przez Sargona i jego następców na tronie Akadu. Miasta-państwa ustawicznie próbowały wyzwolić się spod narzuconej im siłą hegemonii i odzyskać dawną niezależność. Sargon (2340-2315 p.n.e.) musiał uporać się z powstaniem, które wybuchło pod koniec jego panowania, a kolejny władca, Rimusz (2315-2307 p.n.e.), pozostawił świadectwo szczególnie brutalnego stłumienia podobnych buntów. Wydaje się, że jego następca, Manisztusu (2306-2292 p.n.e.), zrezygnował z prób utrzymania władzy nad południową Mezopotamią, która wydaje się wolna także w początkach panowania Naramsina (2291-2255 p.n.e.). Potem władca ten odzyskał Sumer, nad którym panowali również, jak się wydaje, jego syn i następca, Szarkaliszarri (2254-2231 p.n.e.), oraz dwaj ostatni królowie dynastii akadyjskiej, Dudu (2189-2169 p.n.e.) i Szuturul (2168-2154 p.n.e.).

Podczas drugiej połowy panowania dynastii, w górach na północnym wschodzie, w rejonie rzeki Dijala, pojawił się niebezpieczny wróg: Gutejczycy, barbarzyńskie plemiona najeżdżające bogatą nizinę Mezopotamii. Trudno było obronić się przed ich atakami, bowiem Gutejczycy pojawiali się niespodziewanie, spadali na jakiś teren i błyskawicznie wycofywali się, nim regularne oddziały zdążyły przybyć z odsieczą. Ta wyjątkowa ruchliwość stała się przyczyną nadania Gutejczykom charakterystycznego epitetu: „szybkie węże z gór”.

Jak można sądzić, dynastia z Gutium pojawiła się za czasów panowania Naramsina. Czwary król tej dynastii, Szarlag, został wzięty do niewoli przez Szarkaliszarri, a szósty, Elulu, walczył, jak się wydaje bez powodzenia, o tron Akadu w okresie bezkrólewia po śmierci Szarkaliszarri. W tym czasie dynastia akadyjska zbliżała się do swego końca, a bezustanne najazdy Gutejczyków wyczerpywały wszelkie możliwości stawienia poważniejszego oporu. Dla operujących w rejonie Dijali barbarzyńców leżący na północ od Sumeru Akad był najbliższym i najdogodniejszym obiektem ataków. Poza tym jego charakter centrum handlowego sprawiał, że najazdy szczególnie mocno go wyniszczały. Tradycja głosi, że z powodu groźby ataków zamarł cały handel lądowy i idący drogami wodnymi, a praca na polach stała się zbyt niebezpieczna. W rezultacie zamarło zupełnie życie gospodarcze, a kraj dotknęła straszliwa klęska głodu.

Zrozumiałe, że w takich warunkach królowie Gutium mogli ponowić swe próby rozciągnięcia zwierzchnictwa nad Akadem, co tym razem uwieńczone zostało powodzeniem. Wydaje się, że władcą Gutejczyków był wówczas niejaki Habilken albo może jego następca, Laarab (2148-2147 p.n.e.), „Niezwyciężony”. Laarab używał tytułu Naramsina „Potężny” i, być może, dodawał jeszcze do niego formułę „król czterech stron świata”, choć jedyna informująca o tym inskrypcja jest akurat uszkodzona. W pełnej formie tytulatura Naramsina, z włączeniem tytułu gutejskiego, była użyta (w zaginionej obecnie inskrypcji) przez króla o osobliwym imieniu Eerredupizer („Schodzący pająk”, 2146-2145 p.n.e.), który tytułował się tak: „Potężny, król Gutium i czterech stron świata”. Powinien on był przeto panować w czasach bliskich Laarabowi. Może imię następcy Laaraba, Irarum, jest przekręconą i skróconą formą imienia Eerredupizer. [85/86]

Dwaj kolejni, znani z ówczesnych inskrypcji i należący już do końcowego okresu dynastii władcy noszą imiona: Jarlagan (2134-2133 p.n.e.) i Sium (2132-2131 p.n.e.). Obaj są wzmiankowani w datacjach używanych przez wasalnych władców z Ummy.

Wydaje się, że na Ummę, która była potężnym południowym miastem-państwem walczącym przeciwko Akadowi, przyszły w jakimś momencie panowania Szuturula złe czasy. Jej mieszkańcy opuścili miasto i rozproszyli się. Przyczyną wydają się najazdy Gutejczyków; mogły one jednak ustać, gdy miasto poddało się agresorom, ponieważ pod koniec dynastii z Gutium Umma odrodziła się dostatecznie, by zacząć odbudowę swych głównych świątyń.

Na południe od Ummy, w rejonie Girsu-Lagasz, nie ma żadnych śladów obecności Gutejczyków. Od czasów akadyjskich następuje tu kolejno po sobie szereg niezależnych władców. Wybitną postacią wśród nich jest Urbaba (2155-2142 p.n.e.), który odbudował świątynię boga miasta Girsu, Ningirsu. Jeszcze bardziej znany jest jego zięć i następca Gudea (2141-2122 p.n.e.), który uznał za konieczne wykonać pracę Urbaby jeszcze raz. Budowlana działalność Gudei i wyposażenie personelu nadzorującego działalność świątyni zostały szczegółowo opisane w klasycznym hymnie, utrzymanym w tonie panegiryku, składającym się z trzech części, z których dwie ostatnie zachowały się na tak zwanych „cylindrach” Gudei. Równie sławnych jest kilka jego posągów, prawie naturalnej wielkości, pięknie rzeźbionych w twardym, czarnym dolerycie; były one przeznaczone dla wspomnianej już świątyni.

Następcami Gudei, najwyraźniej krótko panującymi, byli syn jego Urningirsu i wnuk Pirigme.

Nad Eufratem Gutejczycy panowali w Nippur, lecz dalej na południu istniało niezależne królestwo w Uruk, które wyzwoliło się zapewne za panowania ostatniego króla akadyjskiego Szuturula (2168-2154 p.n.e.). Państwo to obejmowało również położony na południu Ur; oba te miasta państwa tworzyły unię od czasów Enszagkuszana.

Niewiele można powiedzieć o władcach, którzy odnowili dynastię z Uruk, aż do ostatniego z nich, Utuhengala (2133-2113 p.n.e.). Główny bóg Sumeru, Enlil, polecił mu uwolnić kraj od barbarzyńskich ciemięzców. Utuhengal skorzystał ze śmierci gutejskiego króla Siuma i objęcia tronu przez niedoświadczonego jeszcze Tirigana (2130 p.n.e.), by przystąpić do ataku. Podciągnął swe oddziały wzdłuż kanału łączącego Uruk z położonym na północ od Ummy miastem Naksu nad Iturungalem i zdołał zablokować dwóch wodzów Tirigana wysłanych na południe w celu zaalarmowania gutejskiego garnizonu w Ummie. W ten sposób zapobiegł atakowi na swe wojska od tyłu. Szóstego dnia kampanii, w miejscu zwanym Kamuruki, władca Uruk spotkał i zdecydowanie pokonał siły Tirigana. Gutejski władca uciekł wraz z rodziną na północ i szukał schronienia w mieście Dubrum. Mieszkańcy jednak, kierując się własnym interesem, wydali króla wysłannikowi Utuhengala. Tirigan został w pętach przyprowadzony do władcy Uruk, który dumnie postawił swą stopę na jego karku.

Zwycięstwo Utuhengala miało doniosłe i rozstrzygające znaczenie. Cała południowa Mezopotamia odżyła politycznie i gospodarczo po okresie paraliżu, spowodowanego gutejskimi rozbojami. Utuhengal zwięźle określił panującą poprzednio sytuację. „Szybkie węże z gór, karzące ramię bogów, Gutejczycy, którzy napełnili Sumer niesprawiedliwością, okradali z żony tego, który miał żonę, a z dzieci tego, który miał dzieci, którzy wprowadzili do kraju niesprawiedliwość i wrogość”. To wszystko było już przeszłością. Utuhengal usunął z granic Sumeru „długie łodzie”, na których Gutejczycy, płynąc z prądem rzek i kanałów, wdzierali się szybko w głąb kraju. Zwycięstwo przyniosło wewnętrzne bezpieczeństwo i umożliwiło zarazem odnowienie łączności ze światem zewnętrznym. Jak mówił Utuhengal: „Tirigan, król Gutium, trzymał oba brzegi Tygrysu; na południu, w Sumerze, zagrodził dostęp do pól, na północy on przegrodził drogę; sprawił, że szlaki w kraju zarosły wysokimi trawami”. Będące rezultatem zwycięstwa wznowienie komunikacji i handlu zaowocowało faktem sprowadzenia z daleka materiałów budowlanych dla świątyni boga Ningirsu, zaświadczonym przez współczesnego Utuhengalowi Gudeę, choć ten ostatni, kierując się lokalnym patriotyzmem, widzi w tym raczej zasługę boga swego miasta niż Utuhengala.

Odrodzenie poczucia narodowej dumy, towarzyszące zwycięstwu nad Gutejczykami, które „oddało Sumerowi królewskie panowanie w jego własne ręce”, znalazło odpowiedni wyraz w godnym uwagi dziele historycznym, sumeryjskiej Liście królów. Przekaz ten wymienia miasta i panujących w nich władców od czasów legendarnych. Praca została najwyraźniej ukończona zaledwie kilka lat po zwycięstwie Utuhengala, określając okres jego panowania na 7 lat, 6 miesięcy i 15 dni, czyli nie podając pełnego czasu trwania jego rządów, a jedynie do tego momentu, w którym autor dzieła zakończył swą pracę.

Od Gutejczyków Utuhengal przejął dawny tytuł Naramsina „król czterech stron świata”. Interweniował w starym konflikcie granicznym pomiędzy Lagasz a Ur i zażądał od tego ostatniego miasta oddania spornych terenów, przywracając je prawowitym właścicielom, Ningirsu, bogu z Girsu, i Nansze, bogini z Niny. Nie jest całkowicie jasne, dlaczego Utuhengal stanął po stronie niezależnego wówczas, jak się wydaje, Lagasz, a ugodził boleśnie swego wasala z Ur. Miasto to było wówczas zarządzane przez wojskowego namiestnika Urnammu, który, jak można sądzić, urodził się w nim - on sam nazywał siebie urodzonym w domu (niewolnikiem) Ekisznugal, głównej świątyni miasta - lecz ród swój wywodził zapewne z Uruk, o czym świadczyć może fakt, że prywatnie czczonymi przezeń i przez członków jego rodziny bogami byli Ninsum i Lugalbanda, miejskie bóstwa Uruk. Możliwe, że Urnammu wykazywał [86/87] zbyt dużą agresywność i niezależność, wobec czego należało przywołać go do porządku.

Pałac sumeryjskiego namiestnika w Esznunie. Po prawej stronie znajduje się świątynia deifikowanego króla Szusina, panującego w latach 2037-2029 p.n.e.

Następcą Utuhengala został Urnammu (2112-2095 p.n.e.), który w pierwszych latach panowania wznowił spór z miastem Lagasz, atakując i zabijając jego nowego króla, Nammahni (2113-2111 p.n.e.), następcę Pirigme. W wyniku tego zwycięstwa Urnammu przejął ziemie Lagasz, oddając je w zarząd własnym namiestnikom. Wytyczył też nową linię graniczną, zapewne korzystniejszą dla Ur, i wykopał graniczny kanał Nannagugal, twierdząc że: „Kierując się sądem Utu (boga sprawiedliwości) wyjaśnił podstawowe fakty i potwierdził świadectwa (na temat granicy)”.

Urnammu skorzystał także z królewskiego przywileju i wydał w pierwszym roku panowania szereg przepisów prawnych, łagodząc w pewnych wypadkach nazbyt surowe prawo zwyczajowe. Wzorem Uruinimginy brał w opiekę najsłabsze grupy w społeczeństwie, wdowy i sieroty, oraz odebrał dotychczasowym administratorom podstawowych dziedzin gospodarki, jak żegluga, hodowla itp., posiadane przez nich środki produkcji. Zmienił również przepisy dotyczące wypadków napaści i pobicia, zastępując zwyczaj gwałtownej zemsty zróżnicowanymi karami grzywny, oraz uregulował przepisy prawne tyczące rozwodów i wypadków porwania.

Wydaje się, że większa część panowania Urnammu upłynęła pod znakiem pokoju. Pozwoliło to władcy poświęcić swój czas odbudowie w całym kraju świątyń, które popadły w ruinę w okresie panowania Gutejczyków. Najważniejszym z tych przedsięwzięć była odbudowa świątyni Enlila w Nippur, Ekur. Król ten położył także podwaliny pod nowy, scentralizowany system administracyjny, w którym miastami zarządzali wyznaczeni przez władcę, i niekiedy przenoszeni ze stanowiska na stanowisko, namiestnicy. Zachowali oni tytuł ensi, pozbawiony już jednak dawnego waloru niezależności. W zgodzie z położeniem nacisku na ścisłą centralizację władzy pozostawało realistyczne ograniczenie ambicji terytorialnych do południowomezopotamskiego centrum kraju. Urnammu odrzucił dumne miano „króla czterech stron świata”, poprzestając na tytule „króla Ur, króla Kingir i Kiuri”, czyli południowej Mezopotamii. Nie oznacza to, że Urnammu nie doceniał ważności międzynarodowej wymiany; nie chciał raczej dać się wciągnąć w zakrojone na szeroką skalę przedsięwzięcia militarne. Tam, gdzie było to możliwe, popierał rozwój handlu. Na samym początku panowania założył na przykład na wybrzeżu morskim „miejsce rejestracji” dla statków handlujących z krajem Magan, by były one bezpieczne od napadów grasujących na południowych bagnach rozbójników.

Następcą Urnammu został jego syn, Szulgi (2094-2047 p.n.e.). Przez pierwszą połowę swego bardzo długiego panowania kontynuował pokojową politykę ojca, zachowując jego tytuł i ograniczone roszczenia terytorialne. O ile władcy mieniący się królami czterech stron świata podejmowali herkulesowe zaiste wysiłki, by utrzymać w pokoju i bezpieczeństwie cały główny szlak handlowy od Morza Śródziemnego na północnym zachodzie do Elamu i Parahszum na południowym wschodzie, to Szulgi ograniczał się do zapewnienia bezpiecznej komunikacji na trasach przebiegających w granicach jego państwa. Przy drogach, wymierzonych w podwójnych milach, znajdowały się zajazdy, w których podróżni mogli bezpiecznie spędzić noc. W końcu jednak, po latach wewnętrznej konsolidacji kraju, tradycyjne ambicje do kontrolowania dróg handlowych dały o sobie znać. Szulgi uległ im i przyjął tytuł „króla czterech stron świata” oraz, podobnie jak Naramsin, sam się deifikował.

Pierwszą oznaką tych nowych, bardziej ambitnych zamierzeń, stało się zawarcie, w osiemnastym roku panowania Szulgi, politycznego małżeństwa pomiędzy jego córką a władcą z Marhaszi (dawne Barahszum), co wyraźnie wskazuje na zainteresowanie Ur tą miejscowością i kontrolowaną przez nią wschodnią drogą handlową. W trzydziestym roku swego panowania Szulgi wydał kolejną córkę za władcę Anszan, miejscowości położonej również przy wschodnim szlaku. Niestety mariaż ten nie przyniósł widać oczekiwanych rezultatów, skoro już cztery lata później król był zmuszony złupić Anszan. Wkrótce po zawarciu pierwszego z tych dwu małżeństw Szulgi zwrócił też swą uwagę na ważną drogę północną, biegnącą wzdłuż gór do Erbil (Arbela) i Niniwy, a stamtąd na zachód ku Morzu Śródziemnemu. Szlak ten był, aż do Erbil, atakowany przez rozbójnicze plemiona górskie i próba jego spacyfikowania uwikłała króla w całą serię nie przynoszących ostatecznego sukcesu wypraw. W datacjach dokumentów wciąż wymieniane są, jako zdobyte i złupione, miejscowości leżące między Dijalą a Erbil, lecz widocznie dawało to tylko krótkotrwały efekt, skoro konieczne było ponowne ich zdobywanie i łupienie. Jednego roku, na przykład, Simurrurn i Lulubum miały zostać złupione po raz dziewiąty.

Pod koniec panowania Szulgi pojawiło się nowe zagrożenie, podobne do stwarzanego dawniej przez Gutejczyków. Koczownicze ludy zachodnie, wśród których [87/88] najważniejsze było plemię zwane Dedanum, napierały na granice ziem uprawnych, najeżdżając je i grabiąc. Aby ochronić osiadłą ludność, Szulgi zbudował wzdłuż północno-zachodniej granicy i obsadził wojskiem obronny wał, znany jako „Wał przed górami”, „Wał ziemi”, a w czasach po panowaniu Szulgi jako „Trzymający Dedanum z daleka”.

Następcą Szulgi był jego syn, Amarsuena (2046-2038 p.n.e.), który zachował, wzorem ojca, status boga i tytuł „króla czterech stron świata”. Prowadził również wyprawy wzdłuż drogi wiodącej do Erbil. Panował tylko 9 lat, a po nim tron objął jego brat, Szusin (2037-2029 p.n.e.), kontynuujący politykę swych poprzedników. Wydał on swoją córkę za syna lokalnego władcy z Simanum; małżeństwo to skończyło się jednak niefortunnie. Simanum stało się wrogiem, a córkę Szusina przepędzono z jej rezydencji. Sprowokowało to z kolei zbrojną interwencję króla Ur, mającą przywrócić jego córce należną jej pozycję. Na zachodniej granicy kontynuowano i wkrótce ukończono budowę obronnego wału, tak że Szusin przypisywał sobie zasługę usunięcia i zagrodzenia dostępu do swego kraju pustynnym koczownikom Martu (Amoryci).

Po śmierci Szusina tron objął jego młody syn, Ibbisin (2028-2004 p.n.e.), rozpoczynając długie i fatalne panowanie. Z początku jednak nic nie zapowiadało nieszczęścia; starzy i doświadczeni ministrowie w niezmienny sposób kierowali sprawami państwa.

Trzeci rok panowania nowego króla otrzymał nazwę od złupienia Simurrum we wschodnich górach, a piąty rok od małżeństwa jego córki z władcą z Marhaszi. Jednakże powodzenie Ur już się kończyło. Długotrwałe nadmierne nawodnienie południowych regionów, spowodowane zapewne przez zmianę nurtu Tygrysu w czasach Entemeny, zniszczyło pola uprawne i, w czasach III dynastii, Ur zostało uzależnione od importu zboża z północy. Około piątego roku panowania Ibbisina doszło do najtragiczniejszego wydarzenia - niespodziewanego i katastrofalnego w skutkach najazdu koczowniczych plemion Martu, których nie powstrzymał nawet wybudowany wielki wał obronny. Rezultatem był chaos, przerwanie komunikacji i całej normalnej działalności państwa w stopniu większym jeszcze, niż miało to miejsce w czasach dawniejszych najazdów Gutejczyków. Ibbisin wysłał swego wodza, Iszbierrę, na północ, w celu zakupu zboża na wyżywienie armii i zaopatrzenie miasta Ur, ten jednak, dowiedziawszy się o Martu, postanowił zmagazynować uzyskane zboże w Isin. Następnie zaproponował dostarczenie ziarna za podwójną cenę i zażądał dla siebie stanowiska komendanta Isin i Nippur. Zgodnie z najbardziej prawdopodobną wersją źródeł Ibbisin zgodził się na te bezczelne żądania, ale wcale nie jest pewne, czy zboże dotarło ostatecznie do Ur. Tymczasem w mieście zapanował straszliwy głód, a ceny ziarna wzrosły 60-krotnie w stosunku do ich normalnego poziomu.

Przerwanie łączności uniemożliwiło centralne zarządzanie odleglejszymi prowincjami i, w konsekwencji, wyzwoliło istniejące zawsze tendencje odśrodkowe. Kraj rozpadał się, a w rękach Ibbisina pozostał jedynie region wokół Ur. Nippur utrzymano do jedenastego roku panowania króla, kiedy to miastem tym zawładnął Iszbierra. Tylko Kazallu zachowywało przynajmniej formalną lojalność wobec Ur niemal do chwili upadku stołecznego miasta.

Najazdy Martu zmuszały do naprawy fortyfikacji, nawet murów miast położonych w sercu kraju, tak że dwa lata wzięły swe nazwy od odbudowy obwarowań w Nippur i Ur. Wydaje się, że niespokojna sytuacja zachęcała także Elam do rozpoczęcia działań wojennych, o czym może świadczyć wzmianka w raporcie Iszbierry na temat zboża. W dość bezceremonialny sposób odradza on swemu królowi wszczynanie walki z Elamem i zużycie w ten sposób szczupłych zapasów zboża przez wojsko, twierdząc, że król nie musi stać się wasalem ani stronnikiem Elamitów, jako że Iszbierra ma dość ziarna, by mu go dostarczyć w nadchodzących latach.

Mimo iż trudno nazwać Iszbierrę lojalnym poddanym, unikał on jeszcze otwartego zerwania ze swym królem. Jedynym powodem wahania mogły być spektakularne sukcesy Ibbisina w wielu wschodnich wyprawach, przed którymi Iszbierra ostrzegał władcę; jednym z owych sukcesów było prawdopodobnie zwycięstwo odniesione w tym czasie na granicy z Elamem, nad Huhunuri. Jednakże po kilku latach, około jedenastego lub dwunastego roku panowania Ibbisina, Iszbierra rozpoczął energiczne działania, mające na celu przejęcie królestwa swego dotychczasowego władcy. Zachęcił go do tego znak otrzymany przezeń od boga Enlila, który miał obiecać mu panowanie nad Sumerem. Po przeprowadzeniu serii pomyślnych kampanii u zachodnich i północnych granic Iszbierra wysłał swych posłów do prowincjonalnych namiestników na północy. Wysłannicy ci, powołując się na wyrocznię Enlila, mieli skłonić namiestników do poddania się władzy Iszbierry. Akcja ta przyniosła powodzenie, bowiem w większości wypadków na północy, w Esznunie, Kisz i Borsippie, przyjęto tę propozycję. Ibbisinowi pozostawała już tylko nadzieja, że Enlil zmieni może jeszcze zdanie, ale nic takiego nie nastąpiło.

Pod koniec swego panowania Ibbisin poprowadził pomyślną wyprawę przeciwko Suzie, stolicy Elamu, i sąsiadującym krajom Adamdum i Awan, biorąc ich władców do niewoli. Zwycięstwo to mogło wywołać w Elamie pragnienie odwetu. Zdawał sobie z tego sprawę Ibbisin pisząc w liście do swego ostatniego lojalnego stronnika na północy, ensi miasta Kazallu, o zagrożeniu na dwóch frontach: wschodnim - ze strony Elamu i północnym - ze strony Iszbierry. Król nabrał jednak otuchy z powodu pomyślnego znaku otrzymanego od boga Enlila oraz miał nadzieję, że Amoryci, z którymi już wcześniej nawiązał przyjacielskie stosunki, pokonają Elam i wezmą do niewoli Iszbierrę. Te życzenia nie spełniły się jednak. [88/89]

Elam, wspomagany przez sąsiedni lud Sua, przeprowadził niszczycielski atak na całą południową Mezopotamię, a Martu, dalecy od przyjścia Ibbisinowi z pomocą, korzystając z okazji plądrowali i łupili zachodnie regiony obezwładnionego kraju. Armia wroga, prowadzona zapewne przez elamickiego króla Kindattu, przystąpiła do oblężenia samego Ur, lecz nie była w stanie wziąć go szturmem. Jednakże po pewnym czasie wśród obleganych zaczął szerzyć się głód i w końcu, nie widząc dla siebie ratunku, obrońcy otworzyli bramy wrogom. Jeśli mieli nadzieję, że zostaną dzięki temu łagodniej potraktowani, to spotkał ich srogi zawód. Górale mordowali każdego bez litości, plądrowali i łupili domy mieszkalne i świątynie. Stary król został wzięty do niewoli i w dybach na szyi powieziony długą drogą przez góry do Anszan w południowym Elamie.

Iszbierra tymczasem przeczekał nawałnicę za nowo wybudowanymi murami miasta Isin, a po odejściu Elamitów wyruszył ze swymi siłami i zajął okolice oraz samo opuszczone miasto Ur. Cytadela, w której stacjonował pozostawiony samemu sobie elamicki garnizon, utrzymała się prawie 10 lat, nim okupujący ją oddział został ostatecznie usunięty przez Iszbierrę.

Bogowie wprowadzili w życie swą niepojętą decyzję, „aby zmienić czasy, zniszczyć ustalone porządki... i skierować na nowe tory drogi Sumeru”, jak mówi jeden z lamentów, opisujących ówczesne wydarzenia. Oznaczało to jednak koniec Sumeru.

Thorkild Jacobsen

AKAD

Nazwa

Akad był nazwą starożytnego miasta w północnej Babilonii (dziś w południowym Iraku). Termin ten jest obecnie także używany na określenie całego regionu północnej Babilonii. Forma Akad pochodzi od używanej w języku nowobabilońskim nazwy uru-Ak-kad i biblijnego Akkadu (Gen. 10, 10). Starszą formą było Akkade lub, w języku sumeryjskim, z uwzględnieniem zjawiska samogłoskowej asymilacji, Akkede. Używana jest też często forma Agade, oparta na prowizorycznym odczytaniu standardowego zapisu klinowego A-(k)ka-de jako A-ga-de.

Położenie i drogi handlowe

Do dnia dzisiejszego nieznane jest dokładne położenie miasta Akad. Stwierdzić można jedynie, że znajdowało się ono gdzieś między Bagdadem a Babilonem, w miejscu największego zbliżenia się do siebie Eufratu i Tygrysu. W okolicy tej lokowano większość południowo-mezopotamskich stolic z różnych epok: Kisz, Akad, Babilon, Seleucję, Ktezyfon i Bagdad.

Będąc stolicami, miasta te stanowiły jednocześnie wielkie centra handlowe. Tam bowiem, w najwęższej części Międzyrzecza znajdowało się skrzyżowanie wielkich szlaków handlowych starożytności, łączących Wschód i Zachód. Akad, jak wszystkie wymienione miasta, również był kwitnącym ośrodkiem wymiany, o czym wyraźnie świadczy późniejsza tradycja historyczna. Sumeryjski utwór pochodzący z czasów III dynastii z Ur, znany jako Przeklinanie Akadu, mówi, że „znajdujące się w mieście małpy, olbrzymie słonie, wodne bawoły, zwierzęta z odległych krajów, które wypełniają szerokie ulice, rasowe psy, lwy, górskie koziorożce i ałunowe owce o długiej wełnie nie pozwalają wyspać się boskiej Inanie”. Słyszymy dalej o „porcie miasta, do którego zawijały statki, budzące podziw i zdumienie”, a „boska Inana otworzyła wrota bram, niczym tamy płynącego do morza Tygrysu. Sumer przyciągał tu na łodziach swe dobra; Amoryci z gór, lud nie znający ziarna, przyprowadzali dla niej okazałe byki i kozły; Meluha, ludzie z czarnych gór znosili jej najrozmaitsze, niezwykłe towary; Elamici i Subartowie przybywali niczym objuczone osły”.

Władcy Akadu, doceniając znaczenie handlu dla miasta, nie tracili z oczu potrzeby utrzymania drożności szlaków handlowych. Wymagało to patrolowania dróg, powstrzymywania lokalnych władców od pobierania opłat za przejazd, a rozbójników i dzikich górskich plemion od napadania na obładowane karawany kupieckie. Realizował tę politykę Sargon, pierwszy król miasta, na co wskazuje wyraźnie charakter jego kampanii wojennych i późniejsza tradycja, dotycząca jego działalności. Bohaterska epopeja akadyjska z połowy II tys. p.n.e., Król bitwy, poświęcona jest zwycięskiej wyprawie Sargona do centralnej Anatolii. Zachętą do podjęcia tego ryzykownego przedsięwzięcia była prośba kupców o pomoc.

Sargon I (2340-2315 p.n.e.; tę i inne podane daty panowania akadyjskich królów traktować należy jako nieobowiązujaca propozycję)

Zgodnie z tradycją zachowaną w sumeryjskiej Liście królów, Akad założony został przez jego pierwszego króla, Sargona. W młodości był on plantatorem drzew owocowych, lecz następnie zdołał osiągnąć stanowisko podczaszego na dworze króla Kisz, Urzababy. Nie wiadomo, [89/90] jak udało się Sargonowi wyjść z opresji, gdy miasto zostało wkrótce potem zniszczone przez Lugalzagesi z Uruk. Według jednej, częściowo tylko zachowanej tradycji, Sargona miała ostrzec bogini Inana, ukazując się mu we śnie. Inna tradycja utrzymuje, że Lugalzagesi dowiedział się, iż żonę jego uczynił Sargon swą konkubiną. Udając, że nie ma o to pretensji, usiłował zwabić uwodziciela do Uruk.

Trudno stwierdzić, ile w tych opowieściach jest historycznej prawdy. Imię Sargona, dające się przełożyć jako „król jest sprawiedliwy”, imię typowe dla dworzanina-pochlebcy, uwiarygodnia jego stanowisko podczaszego. Znane z ówczesnej inskrypcji imię jego królewskiej małżonki, Aszlultum, stanowi najwyraźniej skróconą formę zdania „Biorę (ciebie-ją) jako zdobycz”. Mogło ono pasować do wydarzenia opowiedzianego w legendzie.

Całkowicie fikcyjna jest natomiast późna Legenda o narodzinach Sargona, sugerująca boskie pochodzenie króla. Matką jego miała być wysoka kapłanka i ludzka małżonka boga, podczas gdy ojciec pozostawał nieznany. Gdy dziecko urodziło się, matka włożyła je do trzcinowego koszyka uszczelnionego smołą i powierzyła falom rzeki. Koszyk został wyłowiony przez czerpiącego wodę ogrodnika, który adoptował znalezione dziecko.

Wiarygodne informacje historyczne na temat Sargona pochodzą głównie z jego własnych inskrypcji, umieszczonych po zdobyciu Nippur w tamtejszej świątyni boga Enlila. Dotarły one do nas za pośrednictwem dokładnych kopii, wykonanych przez skrybów starobabilońskich. Chronologię tekstów pomagają ustalić zmiany zachodzące w tytulaturze Sargona. Najwcześniejszy tytuł, „król Akadu”, nie pojawia się nigdzie pojedynczo w inskrypcjach i może się wydawać, że został on zastąpiony jeszcze przed wykonaniem najwcześniejszej z zachowanych inskrypcji przez bardziej dostojny - „król Kisz”. Ostatnim tytułem, przybranym, jak się wydaje, najpóźniej, jest „król narodu”, wymieniany zwykle po dwóch poprzednich.

W inskrypcji, która wydaje się najwcześniejszą z zachowanych Sargon mówi, że pokonał siły Uruk w miejscu zwanym Ugbanda(?), które miało znajdować się na terytorium akadyjskim. Wynikałoby z tego, że to pierwsze zwycięstwo Sargona było odparciem ataku na Akad ze strony króla Lugalzagesi i jego sprzymierzeńców, którzy podeszli niebezpiecznie blisko. Klęska napastników była kompletna. Nie tylko sam Lugalzagesi, lecz także 50 iszszakkum, władców miast sprzymierzonych z nim, dostało się do niewoli. Sargon szybko wykorzystał zwycięstwo. W miejscu zwanym Nugurzam(?) pokonał wycofujące się niedobitki armii wroga, a trzecią zwycięską walkę stoczył w okolicy Ur. Stąd powrócił drogą wodną, płynąc w górę odnogi Eufratu, Iturungalu, do Ummy. W kraju poprzecinanym kanałami, jakim była południowa Mezopotamia, armia najskuteczniej poruszała się drogami wodnymi. Po opanowaniu głównej twierdzy Lugalzagesi, Sargon ruszył dalej na południowy wschód odnogą Lagasz do Lagasz, które to miasto również pokonał, a następnie ku morzu, w którego słonych falach Sargon i jego żołnierze obmyli skrwawioną broń. Ta triumfalna kampania przyniosła mu dumny tytuł „króla Kisz” z jego budzącym szacunek starożytnym znaczeniem zwierzchnictwa nad całą południową Mezopotamią.

W inskrypcjach odnoszących się do czasów, w których Sargon używał tylko tego tytułu, czytamy o pomyślnych wyprawach na południowy wschód, przeciwko Błamowi i Parahszum (w dzisiejszym Iranie) oraz na północny zachód, w górę Eufratu, przez Mari (Abu Kemal), Jarmutium i Ebla (Tel Mardich) do Cedrowego Lasu (Liban) i Srebrnych Gór (Taurus). Motywem podejmowania tych zakrojonych na szeroką skalę akcji militarnych nie było zapewne dążenie do osiągnięcia zdobyczy terytorialnych. Wyprawy miały raczej na celu zabezpieczenie wielkich lądowych szlaków handlowych, przechodzących przez cały Akad. Sargon chciał je uczynić bezpiecznymi dla karawan. Droga Eufratu stanowiła ważne połączenie z rejonem Morza Śródziemnego, Anatolią i Egiptem. Ku wschodowi natomiast główna droga biegła przez przełęcze gór Zagros w dół, do Suzy w Elamie i stamtąd na wschód, przez Kermanszah do Indii.

Zainteresowanie Sargona handlem wyrażało się również w dążeniu, by kupieckie statki morskie mogły wpływać w górę rzeki, aż do portu w Akadzie. Wymienia on statki przypływające z tak dalekich krajów jak Tilmun (Bahrajn), Magan (Egipt?) i Meluha (Etiopia?). Kontakty handlowe z Indiami są dla tego okresu wyraźnie poświadczone przez źródła archeologiczne.

Wydaje się, że armia stanowiła główny czynnik utrzymujący jedność rozległego królestwa, stworzonego przez Sargona. Wewnętrzny zarząd krain pozostawiono natomiast w rękach miejscowej administracji. Armia królewska była rzeczywiście potężna: w samym Akadzie „5400 mężczyzn jadło codzienne chleb przed nim”. Naga siła nigdy jednak nie stanowi najpewniejszej podstawy władzy. Według późniejszej tradycji Sargon doczekał się na starość buntu wszystkich krain i został oblężony w Akadzie. Uczyniwszy jednak skuteczny wypad, zupełnie rozgromił buntowników. Najwyraźniej do tych właśnie wydarzeń odnosi się ostatnia grupa jego inskrypcji, jedyna, w której dodaje on do wcześniejszych tytułów miano „króla narodu”. Kampania ta przypomina jego pierwszą wyprawę na południe z tą różnicą, że tym razem Sargon pomaszerował z Ur ku morzu przez Eninmar i Lagasz, a z Ummą uporał się w drodze powrotnej. Charakter kampanii był jednak zupełnie odmienny niż poprzedniej. Cechowała ją surowość i wyraźne dążenie do zapobieżenia dalszym powstaniom. Burzono mury miast, pozostawiając je bez zabezpieczenia, a miejscowych iszszakkum zastępowano cieszącymi się zaufaniem króla Akadyjczykami. Jego wolę wyrażały przybrane teraz przezeń tytuły, a panowanie nad południem było sankcjonowane przez dane mu od boga prawo. Sargon stał się obecnie „królem narodu” i z [90/91] woli bożej „Głównym oraczem Enlila”. Oba te tytuły nosił wcześniej Lugalzagesi i oba też zostały nadane Sargonowi przez Enlila w Nippur. „Naród” był więc dziedziną Enlila, Sumerem, południem kraju. W jednej z inskrypcji Sargon stwierdził, że „Enlil osądził jego sprawę” i dał mu zwycięstwo nad Uruk.

Fakt, że Sargon przejął w ten sposób tytuły Lugalzagesi rodzi pytanie, jaką rolę mógł odgrywać ten ostatni w wypadkach opisanych w owych późnych inskrypcjach. Rzeczą zastanawiającą jest w tych dokumentach fakt, że dopiero teraz, a nie po pierwszej swej przegranej został on wymieniony z imienia i opisany jako zakuty w dyby jeniec, wystawiony na widok publiczny w bramie Enlila. Czy autor inskrypcji włączył tu wcześniejsze wydarzenia dla wywołania większego efektu? A może Sargon rzeczywiście zaryzykował pozostawienie Lugalzagesi w Uruk jako wasalnego władcę, by doczekać się w końcu buntu z jego strony? Trzeba mieć nadzieję, że nowe źródła wyjaśnią te zagadki.

Ostatnie zanotowane dokonania Sargona miały charakter pokojowy. Odbudował on zniszczone miasto Kisz, sprowadzając z powrotem i osiedlając w nim rozproszoną ludność.

Rimusz (2315-2307 p.n.e.)

Sargon miał dwóch synów: Rimusza i Manisztusu, którzy kolejno zasiadali po nim na tronie. Córka jego, znana jako wielka poetka, mianowana została arcykapłanką i ludzką małżonką boga księżyca Nanna, patrona miasta Ur. Na podstawie imion sądzić można, że synowie byli bliźniakami. Rimusz, „Jego (boga) dar”, urodził się pierwszy, a Manisztusu, „Kto jest z nim”, urodził się zapewne drugi, ponieważ otrzymał imię pochodzące od wyrażającego zdziwienie okrzyku akuszerki, dostrzegającej bliźniaka.

„Starszy” Rimusz pierwszy objął władzę. Przekonał się niebawem, że zastosowane przez Sargona środki, polegające na burzeniu murów miast i zastępowaniu lokalnych władców obywatelami Akadu, a mające na celu zapobieżenie dalszym powstaniom, nie okazały się skuteczne, bowiem południe kraju było zdecydowane nie poddawać się. Potrzeba było zatem okazać więcej siły, a Rimusz musiał dojść do wniosku, że odpowiedzią na bunty powinny być rządy terroru. Nie zadowoliwszy się jedynie pokonaniem powstańców i zburzeniem murów ich miast, władca odnowił stary zwyczaj masowego zabijania jeńców, karaszum, jako środek represyjny. Jeśli możemy wierzyć jego statystykom, zaczął skromnie, wykazując w trzecim roku swego panowania zaledwie 9624 zabitych albo wziętych do niewoli. Następnie jednak dowiadujemy się, że po zabiciu podczas stoczonej w Sumerze bitwy 8724 ludzi, wzięciu do niewoli Kaku, króla Ur, i sprzymierzonych z nim iszszakkum oraz jeszcze 5862 innych jeńców, wyprowadził z miast Sumeru i wyrżnął 5700 ludzi. W powrotnej drodze dostrzegł, że miasto Kazallu jest mu nieprzyjazne; pokonał je, zabił w bitwie 12652 żołnierzy, a iszszakkum Aszarida i jeszcze 5864 osoby wziął jako więźniów. W osobnej wyprawie przeciwko miastom leżącym nad Iturungalem - Adabowi, Zabalamowi, Ummie i Kidingir - przeprowadził podobne masowe rzezie, których efektem było 15718 zabitych i 14576 wziętych do niewoli po bitwie z miastami Adab i Zabalam. Ilu jeńców zamordowano - nie wiemy. W starciu z siłami Ummy i Kidingir 8900 ludzi zostało zabitych, 3540 wziętych do niewoli, a 3600 zamordowanych później.

Choć te przerażające wykazy mogą nie zawsze być dokładne - poszczególne inskrypcje podają np. odmienne dane dla tej samej bitwy - ogólna ich wymowa jest oczywista. Toteż gdy jeden z napisów sumuje wszystkie ofiary Rimusza - zabitych w walce, wziętych do niewoli i zamordowanych - podając łączną liczbę 54016, to zapewne nie odbiega zbyt daleko od prawdy.

Pomimo stałej, jak widać, potrzeby tłumienia powstań w Sumerze, Rimusz znalazł podczas swego krótkiego, dziewięcioletniego panowania czas na wyprawę na wschód. Pokonał on tam Abalgamasza, króla Parahszum, zabijając 16212 ludzi i biorąc do niewoli 4216 więźniów. Zwycięstwo to uczyniło go władcą Elamu, mającym „przerzedzić” Parahszum.

Krwiożercza polityka Rimusza nie mogła być szczerze popierana przez wszystkich ludzi z jego otoczenia. Była [91/92] ona kosztowna i chyba nie przynosiła trwałych korzyści. Wydaje się prawdopodobne, że wielu wolało, aby król zwrócił większą uwagę na północne i wschodnie szlaki handlowe, pozostawiając Sumer, bardziej lub mniej, samemu sobie. Nie wiadomo, czy takie lub inne tendencje prowadziły do wzrostu niezadowolenia z postępowania władcy. Wszystko, co możemy powiedzieć dzięki tradycji przekazanej przez biegłych we wróżeniu z wnętrzności zwierząt ofiarnych, ogranicza się do tego, że Rimusz został zabity przez swych dworzan cylindrycznymi pieczęciami. Zapewne oznacza to, że zakłuto go na śmierć długimi miedzianymi szpilami - podobnymi do sztyletów - które, przechodząc przez otwory w pieczęciach, służyły do ich przenoszenia, a mogły też być używane do spinania szat.

Manisztusu (2306-2292 p.n.e.)

Rimusza zastąpił na tronie Manisztusu, który miał panować przez 15 lat, by w końcu także podzielić los swego brata i zostać zamordowanym przez dworzan. Sądząc z jego inskrypcji, odrzucił on linię postępowania swego poprzednika, polegającą na zabijaniu i masakrowaniu ludności. Ponieważ nie uczynił on żadnej wzmianki o wyprawach na południe, mógł zupełnie zaprzestać prób utrzymania tego regionu. Wydaje się jednak, że Nippur pozostawało pod jego władzą, bowiem Manisztusu umieścił swe inskrypcje i posągi w tamtejszej świątyni Enlila. W zachowanych napisach mówi on o pokonaniu Anszan i Szirihum, na południe od Elamu. Sam Elam natomiast pozostawał bezpieczny w jego rękach. Dotąd znajduje się tam jego popiersie z dedykacyjną inskrypcją, wykonaną przez iszszakkum i sługę króla, Eszba. Opanowawszy Anszan i Szirihum, Manisztusu załadował na wybrzeżu Zatoki Perskiej swe oddziały na okręty, aby walczyć z 32 miastami „za morzem”, nie wiadomo jednak gdzie. Zwyciężywszy je, i mając na uwadze handlowe interesy Akadu, kontynuował pochód do kopalń srebra. Uzyskał również czarny kamień, który przywiózł do portu w Akadzie. Skądinąd Manisztusu jest najlepiej znany z pomnika zwanego „obeliskiem Manisztusu”, na którym znajdują się zapisane informacje o zakrojonej na szeroką skalę akcji nabywania przez króla ziemi. Była ona przeznaczona na osiedlenie żołnierzy wielkiej armii akadyjskiej. Jak wspomniano, Manisztusu poniósł śmierć w wyniku pałacowej rewolty. Źródła nie informują nas jednak o żadnych jej przyczynach.

Naramsin (2291-2255 p.n.e.)

Odbudowane przez Sargona Kisz musiało tęsknić za swą dawną wolnością, bowiem szybko skorzystało ze sposobności, stworzonej przez zamieszanie i chwilowy bezwład władzy centralnej w Akadzie, aby uczynić się niezależnym. Na zwołanym zebraniu wybrano w Kisz własnego króla, który przybrał imię Iphurkisz, „Kisz zgromadzone”.

Nowy król Akadu, Naramsin, syn Manisztusu, był zajęty w swoim własnym kraju umocnieniem się na tronie oraz wyeliminowaniem przeciwników i najwyraźniej nie czuł się na siłach, by pokonać Kisz, wobec czego zadowolił się zawarciem traktatu o nieagresji i braterstwie.

Odstępstwo Kisz uczyniło niezależną od Akadu prawie całą południową Mezopotamię. Poza Kisz bowiem królestwa istniały w Ummie, gdzie rządził Urduenlila, oraz w Uruk i Ur, pod władzą Lugalane. Ten ostatni posunął się nawet do usunięcia córki Sargona, Enheduany, ze stanowiska arcykapłanki w Ur. Świadczy to wymownie o upadku prestiżu Akadu.

Skoro Kisz stało się niezależne, tytuł „króla Kisz”, noszony przez poprzedników Naramsina, nie wydawał się odpowiedni, toteż nowy władca występował jedynie jako „król Akadu”. Możliwe, że w czasie, gdy nosił on ten tytuł, miała miejsce jego zwycięska kampania przeciwko Błamowi, który najwyraźniej próbował pójść w ślady miasta Kisz. Jednakże kraj ten, panujący nad wschodnią drogą handlową, był zbyt ważny dla interesów Akadu, by można mu było pozwolić na tego rodzaju naśladownictwo. Naramsin, zastępując króla Elamu, przejął jego tytuł „Potężny”, który od tej pory poprzedzał jego własny - „króla Akadu” - dodając mu jednocześnie blasku.

W kilka lat po wstąpieniu Naramsina na tron utworzyła się skierowana przeciwko Akadowi potężna koalicja. Powody jej powstania nie są znane; być może wchodziła tu w grę obawa przed militarnymi możliwościami tego państwa, a może nęciły sąsiadów jego bogactwa. W skład przymierza weszły: na południu Kisz, Umma i Uruk oraz Nippur, na północnym wschodzie Simurrum i Nawar, na północnym zachodzie Mari. Nie jest znane położenie dwóch innych należących do koalicji krajów: Mardamanu (chyba że jest to metateza określenia mada Arman, „równina Aleppo”) i Maganu (chyba że jest to, używana w okresie późniejszym, nazwa Egiptu).

Atakiem kierowali trzej królowie: Iphurkisz, Urduenlila i Lugalane, z którymi mógł również wyruszać Amarenlila, król Nippur. Naramsin miał do dyspozycji wyłącznie siły Akadu, lecz przy ich pomocy dokonał cudów. W ciągu jednego roku przeprowadził dziewięć akcji bojowych, gromiąc swych wrogów i uzyskując pełnię władzy nad południową Mezopotamią aż do wybrzeży morskich. Z wdzięczności dla Enlila, który „osądził jego sprawę, oddał w jego ręce kierowanie ludem i pozwolił mu nie mieć żadnego przeciwnika”, Naramsin „(złamał) kajdany (oddziałów) Nippur”, czyli uwolnił je od służby wojskowej i obowiązkowych prac. Rozpoczął także odbudowę świątyni Enlila, Ekur.

Następne wyprawy poprowadził Naramsin do Subartu (późniejsza Asyria) i na zachód, do Cedrowego Lasu (Liban). Być może w powrotnej drodze zdobył Talhatum nad górnym biegiem rzeki Chabur. Zachowana w położonym jeszcze bardziej na północ Diarbekir płaskorzeźba [92/93] Naramsina, wykuta w skale, mogła zostać wykonana właśnie z tej okazji.

Mniej więcej w tym czasie przyjął Naramsin tytuł „króla czterech stron świata” albo bardziej dosłownie, „czterech wybrzeży (świata)”, jako że świat wyobrażano sobie jako wyspę otoczoną gorzkim, czyli słonym, morzem. Tytuł ten sławił jego bohaterskie czyny - pokonanie „czterech stron świata”, gdy zwróciły się one przeciwko niemu.

Dla współobywateli dokonania Naramsina w tych trudnych okolicznościach wydawały się czymś nadludzkim, wręcz boskim, zapragnęli więc uczynić swego zbawcę bogiem miasta. Zasięgnęli zatem opinii na ten temat u wszystkich głównych bogów w kraju i otrzymawszy przyzwalające odpowiedzi, wybudowali świątynię dla Naramsina. Od tego czasu jego imieniu towarzyszył zawsze w piśmie znak symbolizujący boskość. Tuż przed swym ubóstwieniem Naramsin odniósł zapewne zwycięstwo nad Manium w Maganie; w kolejnej kampanii pokonał Simurrum i Aram, leżące na południe od Dolnego Zabu, i Lulubum, położone dalej na północy, upamiętniając ten sukces stelą zwycięstwa. Podczas tej wyprawy, jak się wydaje, przyprowadził z powrotem pewną liczbę dostojników, którzy uciekli z Subartu przed zbliżającą się armią akadyjską. Blisko Lulubum (w rejonie współczesnego Kirkuk) podbił kraj zwany Hurszammadki i własnoręcznie zabił dzikiego byka w górach Tibar. Najwidoczniej ataki plemion zamieszkujących te podbite krainy zagrażały zimowej drodze wiodącej do Niniwy i dalej na zachód.

Najbardziej imponującym z późniejszych dokonań Naramsina była kolejna wyprawa do Syrii, gdzie zdobył Armanum (Aleppo) i Eblę (Tell Mardich). Ridad, władca Armanum, został wzięty do niewoli i przywiązany do rozporowej belki w bramie wjazdowej. Naramsin uzyskał także pełnię władzy nad terenami kraju Aman i narzucił miastu Uliszum obowiązkową pracę, prawdopodobnie przy wznoszeniu fortu dla armii akadyjskiej w Szikumanum. Podczas tej kampanii dotarł do Morza Śródziemnego. Tylko z późniejszej tradycji znana jest jedna z ostatnich jego kampanii, skierowana przeciwko niezidentyfikowanemu miastu Apiszal, zdobytemu przez Naramsina za pomocą uczynionego pod murami podkopu.

Odbudowa świątyni Enlila w Nippur została, jak się wydaje, zaplanowana i podjęta przez Naramsina z wielkim rozmachem, właściwie jako wzniesienie całkiem nowej konstrukcji. Istniejąca bowiem budowla została zburzona, a jeden rok panowania króla wziął swe miano od położenia nowych fundamentów świątyni. Być może jednak prace nie wykroczyły wówczas poza ten wstępny etap. Wprawdzie w murach znaleziono cegły z imieniem Naramsina jako budowniczego przybytku boga, lecz równie dobrze mogły one zostać wyprodukowane za jego panowania, a użyte później przez jego syna, Szarkaliszarri, który dokończył budowy.

W dziele Przeklinanie Akadu, być może dla celów dydaktycznych i pod wpływem tradycji, podkreślającej samowolę Naramsina, podjęcie przezeń odbudowy świątyni ukazane jest jako akt bezbożności, co nie może być chyba historyczną prawdą.

Szarkaliszarri (2254-2231 p.n.e.)

Następcą Naramsina był jego syn, Szarkaliszarri, który powrócił do pojedynczego tytułu „króla Akadu”. Zapewne więc nie w pełni udało mu się zachować pozostawione przez ojca dziedzictwo. Symptomatyczne mogą tu być wydarzenia związane z Elamem, w którego zasięgu pozostawała główna droga handlowa wiodąca ku [93/94] wschodowi. Dowiadujemy się wprawdzie, że Szarkaliszarri zwyciężył w bitwie z siłami Elamu i Zahary, lecz miejsce tego starcia mówi samo za siebie. Akadyjczycy zatrzymali mianowicie wrogie siły pod Akszak, miastem nad Tygrysem, leżącym niezbyt daleko na północ od samego Akadu. Wynika stąd, że Elam wyzwolił się i umocnił dostatecznie, by rzucić wyzwanie Szarkaliszarriemu. Król Elamu Puzurinszuszinak miał nawet apetyt na przejęcie akadyjskiego imperium, na co wskazuje używanie przezeń tytułu Naramsina: „król czterech stron świata”.

Więcej szczęścia miał Szarkaliszarri na zachodzie. Na terytorium Syrii pokonał bowiem Amorytów w Baszar (góry Biszri). Na północnym wschodzie natomiast zwyciężył Gutejczyków, a ich króla Szarlaga wziął do niewoli. Ta ostatnia kampania wydaje się próbą powstrzymania coraz bardziej niszczycielskich najazdów Gutejczyków na urodzajne niziny Mezopotamii.

Szarkaliszarri poświęcał także uwagę odbudowie świątyń, przede wszystkim rozpoczętym przez Naramsina pracom przy najważniejszym przybytku Ekur, gdzie jego ojciec zdołał tylko położyć część fundamentów pod nową budowlę. Szarkaliszarri kontynuował i ukończył dzieło wznoszenia świątyni. Jeden rok jego panowania zapisany jest jako rok położenia fundamentów, inny jako rok mianowania wodza Puzuresztara kierownikiem prac budowlanych.

Według późnej tradycji Szarkaliszarri również został zamordowany przez swych dworzan, a jego śmierć zapoczątkowała około trzechletni okres bezkrólewia, podczas którego czterech władców - Igigi, Nanum, Imi, i Elulu - bezskutecznie starało się o tron. „Kto był królem? Kto nie był królem?” - pyta zdezorientowany autor sumeryjskiej Listy królów.

Ostatecznie tron objął Dudu (2189-2169 p.n.e.), tytułując się „Potężnym królem Akadu”. Po nim nastąpił jego syn, Szuturul (2168-2154 p.n.e.), który przyjął tytulaturę ojca i utrzymywał zapewne władzę nad odziedziczonym terytorium. Zasięg granic państwa musiał być już jednak w znacznym stopniu ograniczony.

Szuturul był ostatnim królem Akadu i wydaje się, że wkrótce po jego śmierci samo miasto zostało zniszczone. Znana nam tradycja sugeruje, że coraz częstsze najazdy gutejskich górali zdołały w końcu zupełnie unicestwić normalne funkcjonowanie gospodarki, czyniąc drogi lądowe i wodne niebezpiecznymi dla kupieckich wypraw, a normalną pracę na polach niemożliwą. Upadek gospodarczy i szerzący się w konsekwencji głód doprowadziły do rozproszenia się ludności.

Gutejczycy, którzy opanowali południową Mezopotamię, stali się też jej nominalnymi królami. Władali oni terytorium sięgającym aż do Ummy nad Iturungalem (lecz chyba nie regionem Girsu-Lagasz), a nad Eufratem do Nippur, ale na pewno nie położonymi bardziej na południe okolicami Uruk i Ur.

Ustrój

Centralna władza królów akadyjskich była wystarczająco silna, by zapobiegać morderczym wojnom między miastami-państwami, a ich nieporozumienia i spory poddawać swemu sądowi. Królowie utrzymywali także spokój wzdłuż szlaków handlowych, a ich starania zmierzające do zapewnienia poddanym bezpieczeństwa sprawiły, że znowu powstawały małe otwarte wioski, starte z mapy południowej Mezopotamii w poprzednim, wczesnodynastycznym okresie. Ten stan pokoju i bezpieczeństwa zapewniać miały garnizony akadyjskie, stacjonujące w głównych miastach kraju, i wojskowe posterunki, rozmieszczone w strategicznych punktach wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych. Jeden z takich posterunków został odkopany w Tell Brak nad górnym Chaburem.

Akadyjscy królowie wykazywali także gotowość do udzielania sankcji prywatnym porozumieniom pod warunkiem, że były one zawierane z uroczystym powołaniem się na króla. Miało to stanowić zachętę do właściwego wypełniania zobowiązań, co stanowiło oczywiste dobrodziejstwo dla handlu.

Jedność królestwa utrzymywana była siłą lub choćby groźbą jej użycia; zintegrowany system administracyjny należał jeszcze do przyszłości. Stopniowa intensyfikacja stosowania gwałtownych metod - niszczenia murów miast, wyznaczania akadyjskich iszszakkum wspieranych przez akadyjskie garnizony i odnowienie karaszum przez Rimusza - nie spełniła swego zadania i nie powstrzymała uporczywego odradzania się tendencji separatystycznych.

Religia

Niezmierna potęga króla sprawiała, że wielu jego poddanych stawiało go na równi z bogami, o czym świadczy przedstawione bez zażenowania głównym bóstwom kraju życzenie, by usankcjonowały deifikację Naramsina. Możliwe, że obraz tego władcy, ukazany w utworze Przeklinanie Akadu, stanowi odbicie reakcji kręgów kapłańskich na to posunięcie. W opinii kapłanów było ono świętokradczym wyzwaniem rzuconym boskiej powadze. [94/95] Według wspomnianego utworu Enlil nie udzielił pozwolenia na odbudowę Ekur; w odpowiedzi na co Naramsin, po siedmioletnim rozmyślaniu, zaatakował Nippur, profanując i burząc świątynię, co pociągnęło za sobą fatalne następstwa. Natomiast w późniejszym utworze epickim, mylnie nazywanym Król z Kuta, przykład Naramsina ma stanowić ostrzeżenie przed świętokradczą samowolą. Odmówił on bowiem posłuszeństwa bożym nakazom udzielonym poprzez znaki, a zabraniającym mu walki ze straszną hordą górali, najeżdżających cały znany świat. Miał do siebie powiedzieć: „Jakiż lew kiedykolwiek zważał na znaki? Jaki wilk pytał o radę jasnowidzącą niewiastę? Niech pójdę, jak czyni korsarz, jak życzy sobie moje serce”. Skutek był, jak można przewidzieć, katastrofalny.

Sztuka

Sztuka akadyjska wyraźnie kontynuowała tradycje stylu Północy: w rzeźbie i gliptyce (podkreślając w szczególny sposób wysmukłość ludzkiej postaci) oraz w kaligrafii pisma klinowego. W pełni sztuka ta osiągnęła właściwy sobie charakter w czasach Naramsina, wyzwoliwszy się z pewnego rodzaju niezgrabnej sztywności i osiągnąwszy wytworny elegancję. Żadne dzieło nie dorównuje steli zwycięstwa Naramsina pod względem piękności kompozycji i umiejętności oddania nastroju - w tym wypadku chwały, uosobionej przez nadludzką królewską potęgę.

Uprzywilejowanym motywem wszystkich oficjalnych pomników były sceny militarne: zwycięski król, maszerujący lub niosący łupy żołnierze, nadzy jeńcy - w okowach lub zabijani w zwyczajowym karaszum. Dla odmiany gliptyka preferowała sceny o motywach mitologicznych.

Literatura

Podczas okresu akadyjskiego na południu kontynuowano przekazywanie i wzbogacanie zasadniczego dorobku literatury poprzednich wieków. Z nowych osiągnięć najbardziej godne uwagi są utwory córki Sargona, Enheduany, wielce utalentowanej poetki. Pisała ona po sumeryjsku, posługując się wyłącznie tradycyjnymi, wypracowanymi w tym języku formami literackimi. Jedną z jej prac jest cykl 42 krótkich hymnów, przeznaczonych dla świątyń. Duże wrażenie wywołuje jej posłanie do Inany, napisane w podniosłym stylu, w którym autorka apeluje do bogini, by wynagrodziła zło, którego doznała poetka, gdy usunięta ze swego stanowiska arcykapłanki, zmuszona była uciekać z Ur.

Mało znamy dotychczas utworów literackich w języku akadyjskim. Jest jednakże oczywiste, że jeszcze przed historycznym okresem akadyjskim istniała literacka tradycja tego ludu, kontynuowana następnie w czasach przez nas omawianych. Toteż królewskie inskrypcje akadyjskie posiadają swą własną formę i frazeologię, a nie są po prostu tłumaczeniami czy niewolniczymi naśladownictwami odpowiednich utworów sumeryjskich.

Znamy też kilka fragmentów kompozycji, które można zaliczyć do innych gatunków literackich. Są to hymny skierowane do bogów i hymny o charakterze panegirycznym, adresowane do władców. Pewien krótki i raczej groteskowy utwór, w którym występuje bóg Enki, poświęcony jest sprzeczce zakochanych.

A. K. Grayson

BABILONIA

Poznawanie dziejów Babilonii w czasach nowożytnych rozpoczęło się w XIX w. w ślad za wielkimi odkryciami archeologicznymi w Asyrii. I chociaż początkowo znaleziska nie dorównywały niezwykle efektownym zabytkom z regionu północnego, to jednak stopniowo badanie Babilonii i pogłębianie wiedzy o jej wielkiej cywilizacji, czyniąc znaczne postępy w ciągu ostatnich stu lat, odsłoniło przed nami obraz tego kosmopolitycznego społeczeństwa o wyrafinowanej kulturze, którego cywilizacyjne osiągnięcia były wręcz imponujące.

Geografia

Babilonia obejmuje płaską nizinę, przez którą przepływają dwie wielkie rzeki - Tygrys i Eufrat (stąd nazwa Mezopotamia - Międzyrzecze) w swym biegu od Anatolii i Syrii do Zatoki Perskiej. Nizinę ograniczają od wschodu i północy łańcuchy gór Zagros i Kurdystanu, na zachodzie i południu pustynie Syryjska i Arabska. Klimat, gorący i suchy latem, zimą staje się chłodny i wilgotny. Wiosną Tygrys i Eufrat występują z brzegów, zalewając wielkie połacie niziny. Właściwe wykorzystanie tego naturalnego nawodnienia umożliwiało człowiekowi już w bardzo odległych czasach uzyskiwanie obfitych zbiorów, przede wszystkim jęczmienia i sezamu, podczas gdy na zielonych łąkach wypasano bydło, owce i kozy. Na południu, gdzie gorące i suche wiatry południowe sprzyjały dojrzewaniu owoców, uprawiano palmę daktylową. Obficie występująca glina służyła do wyrobu cegieł, z których wznoszono domy mieszkalne i monumentalne budowle. Z gliny formowano także tabliczki służące do pisania. Zupełny brak innych bogactw naturalnych (ropa naftowa, [95/96] dziś główne bogactwo tego regionu, była znana, lecz w istocie nie przedstawiała żadnej wartości dla starożytnego człowieka) zmuszał mieszkańców do zdobywania cennych metali, kamienia i wartościowego drewna na drodze międzynarodowej wymiany. Zarówno warunki naturalne jak i klimatyczne uległy stosunkowo niewielkim zmianom od czasów babilońskich i obecni Arabowie Błotni, mieszkańcy położonych nad Zatoką Perską obszarów bagiennych, do dziś prowadzą podobny jak ich starożytni poprzednicy tryb życia.

Okres starobabiloński (ok. 2000-1595 p.n.e.)

Dzieje Babilonii rozpoczyna się tradycyjnie od upadku III dynastii z Ur (ok. 2000 r. p.n.e.). Przyczyną nastania nowej epoki historycznej była migracja Amorytów z obszarów pustynnych do Mezopotamii. Przybysze ci, stanowiący dużą grupę semitojęzycznych półnomadów, zdobyli wiele miast-państw, w których założyli nowe dynastie, a następnie stopniowo przechodzili do osiadłego trybu życia, przejmując zdobycze cywilizacyjne opanowanego przez siebie kraju. Mordercze wojny pomiędzy ich dynastiami, dawnymi mieszkańcami i nowymi imigrantami sprawiały, że wczesna epoka dziejów babilońskich (2000-1763 p.n.e.) upłynęła pod znakiem chaosu. Jednakże dwa miasta, Isin i Larsa, zdobywały kolejno dominującą pozycję, tak że okres ten bierze miano od ich nazw.

Miasto-państwo Larsa zostało ostatecznie zdobyte przez amoryckiego wodza Kudurmabuga, który kolejno osadził na jego tronie swoich dwóch synów, Waradsina i Rimsina, a sam w dalszym ciągu prowadził militarne kampanie. Rimsin (ok. 1822-1763 p.n.e.) kontynuował ekspansywne poczynania małego imperium, stworzonego przez jego ojca, zdobywając ostatecznie, w trzydziestym roku swego panowania, Isin - odwiecznego rywala Larsy. Był to jednak ostatni moment chwały tego miasta, bowiem w 30 lat później (ok. 1763 r. p.n.e.) zostało ono zdobyte przez Hammurabiego z Babilonu, który w ten sposób zapoczątkował nową erę.

Przez pozostałą część okresu starobabilońskiego (ok. 1763-1595 p.n.e.) polityczny punkt ciężkości znajdował się bardziej na północy. Stało się tak za sprawą Hammurabiego z Babilonu (ok. 1792-1750 p.n.e.), którego panowanie stanowi najważniejszy moment dla całej tej epoki. Król ów był szóstym z kolei władcą I dynastii babilońskiej. Odziedziczył bezpieczne, choć skromne rozmiarami miasto-państwo. Podczas swego panowania Hammurabi prowadził misterną grę dyplomatyczną, a jednocześnie stoczył serię wojen z rywalizującymi miastami-państwami, przede wszystkim z Larsa, Esznuną, Mari i królem Szamsziadadem I z Asyrii (ok. 1813-1781 p.n.e.). Hammurabiemu towarzyszyło w jego przedsięwzięciach wyjątkowe powodzenie, toteż gdy umierał, I dynastia babilońska rościła sobie prawo do zwierzchnictwa nad całą niziną babilońską i regionami sięgającymi na północy aż do Mari i Aszur.

Zawiłości stosunków politycznych w epoce Hammurabiego udało się rozwikłać dzięki odkryciu w Mari, w 1930 r., wielkiego archiwum zapisanych klinami glinianych tabliczek. Dokumenty te, głównie o charakterze epistolarnym i gospodarczym, informują szczegółowo o politycznych manewrach Hammurabiego oraz jego rywali i są o wiele bardziej interesujące od oficjalnych wersji wydarzeń, utrwalanych w królewskich inskrypcjach i podobnego typu źródłach. Ambasadorowie reprezentujący dwór Hammurabiego rezydowali w Mari i vice versa, posyłając swym królom raporty na temat posunięć rywala. Pozornie stosunki pomiędzy Mari a Babilonem były przyjacielskie, lecz gdy Hammurabi pokonał w końcu Rimsina z Larsy, zwrócił się przeciwko swemu staremu sojusznikowi z Mari i przyłączył jego miasto-państwo do swego rosnącego imperium.

Okres starobabiloński, a zwłaszcza czasy Hammurabiego, uważa się na ogół za klasyczną epokę cywilizacji babilońskiej. Doszło wówczas bowiem po raz pierwszy do rozkwitu charakterystycznej kultury, zwanej obecnie babilońską. Kultura ta była produktem powstałym w wyniku zmieszania się różnorodnych elementów etnicznych z cywilizacją sumero-akadyjską, kwitnącą na równinie babilońskiej już wcześniej, w III tysiącleciu p.n.e. Semicki język babiloński był dialektem akadyjskiego, a zapisywano go pismem klinowym, stworzonym pierwotnie dla utrwalania mowy Sumerów. Struktura polityczna i ekonomiczna była początkowo - w swych podstawowych elementach - taka sama jak w III tysiącleciu p.n.e. Istniało wiele małych, autonomicznych miast-państw, rządzonych przez lokalne dynastie. Stopniowo rodziła się tendencja do tworzenia struktur imperialnych, podobnie jak miało to miejsce w poprzednim okresie.

Religia, prawo, wiedza i sztuka nowej epoki stanowiły kontynuację starszej cywilizacji, a stopniowo następujące zmiany wynikały z kształtowania się nowych realiów politycznych. Na czele religijnego panteonu stała trójca bogów: Ań, Enlil i Enki (akadyjski Ea), lecz wraz z powstaniem I dynastii z Babilonu główny bóg tego miasta, Marduk, uzyskał status zbliżony do Enki, stając się jego synem. Praktyka prawna w zasadzie pozostawała nie zmieniona, choć pojawiło się w niej kilka nowych elementów, jak choćby prawo talionu (oko za oko, ząb za ząb), pochodzące od Amorytów. Formuły prawne były w dalszym ciągu wyrażane po sumeryjsku, choć oficjalne umowy i „kodeksy” spisywano obecnie po akadyjsku. Literatura Sumerów była pilnie przepisywana i studiowana w okresie Isin-Larsa, podczas gdy jednocześnie na północy zaczynała się rozwijać twórczość akadojęzyczna. Sumeryjski, choć przestał być językiem mówionym, utrzymywał się w ciągu całego okresu cywilizacji babilońskiej w liturgii i nauce.

W epoce babilońskiej pojawiły się również nowe zjawiska i tendencje, które nadały jej specyficzny charakter. Jednym z owych zjawisk było przesunięcie się ośrodka władzy na północ. Wiązało się to z poważnymi problemami, jakie wystąpiły w rolnictwie południowych [96/97] regionów. Nadmierne nawodnienie i niedostateczne drenowanie pól powodowały wzrastające zasolenie gleby, co prowadziło do stopniowego zmniejszania się plonów, aż wreszcie przestały one zaspokajać potrzeby miejscowej ludności. Inną wyróżniającą cechą było wykształcenie się z języka akadyjskiego dialektu babilońskiego, który zastąpił w tym czasie w mowie i piśmie język sumeryjski i używany w III tysiącleciu p.n.e. dialekt staroakadyjski. W końcu dominująca rola miasta-państwa Babilon we wszystkich dokonujących się przemianach rozwojowych, szczególnie wyraźna za rządów Hammurabiego, odcisnęła niezatarte piętno na całej dalszej historii Mezopotamii. Od tego czasu Babilon był bowiem uważany za naturalną stolicę nawet wówczas, gdy rzeczywiste centrum polityczne znajdowało się gdzie indziej.

Po śmierci Hammurabiego jego imperium poddane zostało silnym naciskom wywieranym przez zewnętrzne ludy i potęgi. Przesunięcia różnych plemion pozostawały zwykle ze sobą we wzajemnym związku, a fakt, że napierające na Babilonię siły pojawiły się mniej więcej jednocześnie, zmusił następców Hammurabiego do wysiłków przekraczających niekiedy ich możliwości. Jedną z tych sił byli Kasyci. Ich początki i wczesna historia są niejasne, ponieważ przed swym wtargnięciem do Mezopotamii byli oni niepiśmiennym ludem górskim i dlatego nic właściwie nie wiemy o ich języku. Po raz pierwszy ukazują się w historycznym źródle jako najeźdźcy za panowania Samsuiluna (ok. 1749-1712 p.n.e.), następcy Hammurabiego, lecz nic więcej nie wiadomo o nich aż do czasu, gdy założyli swą dynastię w Babilonie ok. 1595 r. p.n.e.

Drugą groźną siłą był lud z Kraju Nadmorskiego, którego królestwo rozciągało się nad brzegami Zatoki Perskiej. Poza imionami jego królów niewiele wiadomo o tym ludzie, ponieważ nie zostały odnalezione żadne pochodzące od niego źródła. Niemniej posiadał on potężne państwo, dokonujące poważnych inwazji na posiadłości następców Hammurabiego i przez pewien czas władające miastem Nippur, położonym w centrum niziny mezopotamskiej. Kraj Nadmorski zachował długo wyraźnie sumeryjski charakter i język, co wynikało z południowego położenia tego państwa. Ostatecznie zostało ono opanowane przez Kasytów. W owych niespokojnych [97/98] czasach udało się też - choć na krótko odzyskać wolność Larsie.

Chronologia Babilonii, Asyrii i Mitanni

Lata przed naszą erą	Asyria	Babilonia	Mitanni
2000 1500 1000	Kolonia handlowa w Kapadocji Szamsziadad I (1813-1781) Iszmedagan I (1780-1741) Aszuruballit I (1363-1328) Salmanasar I (1273-1244) Tukultininurta I (1243-1207) Tiglatpilesar I (1114-1076) Aszurdan II (934-912) Adadnirari II (911-891) Tukultininurta II (890-884) Aszurnasirapli II (883-859) Salmanasar III (858-824) Szamsziadad V (823-811) Adadnirari III (810-783) Tiglatpilesar III (744-727) Sargon II (721-705) Senacherib (704-681) Asarchadon (680-669) Assurbanipal (668-627) Upadek Niniwy (612)	Upadek III dynastii z Ur Rimsin z Larsy (1822-1763) Hammurabii (1792-1750) Samsuiluna (1749-1712) Upadek Babilonu I (1595) Kadaszmanenlil I (1374-1360) Burnaburiasz II (1359-1333) Kurigalzu II (1332-1308) Upadek dynastii kasyckiej Nabuchodonozor I (1125-1104) Nabunasir (747-734) Zburzenie Babilonu (689) Szamaszszumukin (667-648) Nabopolasar (625-605) Bitwa pod Karkemisz (605) Nabuchodonozor II (604-562) Upadek Jerozolimy (587) Nabonid (555-539) Cyrus Wielki zdobywa Babilon (539)	Parattarna Artatama Szuttarna Tuszratta Mattiwaza

Zewnętrzną potęgą, która spowodowała upadek I dynastii babilońskiej, było królestwo Hetytów w Anatolii. Jego władca, Mursilis I, najechał Babilonię i złupił sam Babilon. Jest rzeczą zastanawiającą, że bezpośrednio po dokonaniu tych czynów wycofał się z Mezopotamii. Z powstałej wówczas próżni politycznej skorzystali Kasyci, którzy objęli władzę nad tym obszarem.

Okres średniobabiloński (ok. 1595-1000 p.n.e.)

Dynastia kasycka została założona w Babilonii ok. 1595 r. p.n.e. Istnieje lista wymieniająca imiona jej królów, natomiast bardzo mało wiadomo o tych władcach, którzy panowali nad Kasytami przed ich inwazją na Mezopotamię. Jednym z wczesnych królów z okresu po 1595 r. p.n.e. był Agumkakrime. Szczycił się on panowaniem nad większą częścią Babilonii i sprowadzeniem z powrotem posągu boga Marduka, wywiezionego przez Hetytów ze złupionego przez nich Babilonu. Historyczność tego wydarzenia potwierdza pewien utwór literacki, w którym Marduk opowiada o swym pobycie w ziemi Hetytów. Daty tego wydarzenia i całego panowania Agumkakrime pozostają nie znane.

Następnym okresem dziejów babilońskich, oświetlonym przez pewną ilość powiązanych ze sobą informacji, jest XIV w. p.n.e. Dokonane w Amarna w Egipcie przypadkowe odkrycie archiwum glinianych tabliczek zapisanych pismem klinowym rzuciło sporo światła na krótki okres dziejów Azji zachodniej, ponieważ znalezione teksty zawierają kierowane do egipskich faraonów, od Totmesa III do Amenhotepa (Echnatona) IV, listy z różnych części Żyznego Półksiężyca, wliczając w to Babilonię. Pisane one były po akadyjsku, w ówczesnym języku międzynarodowej dyplomacji. W korespondencji tej reprezentowani są zwłaszcza dwaj królowie kasyccy, Kadaszmanenlil I (ok. 1374-1360 p.n.e.) i Burnaburiasz II (ok. 1359-1333 p.n.e.). Listy dowodzą istnienia intensywnej wymiany pomiędzy obu dworami; Egipcjanie posyłali złoto, a Babilończycy cenne dary i księżniczki do haremu faraona. Kontakty miały więc charakter zarówno handlowy jak i dyplomatyczny, ponieważ małżeństwa między przedstawicielami starożytnych wschodnich rodzin królewskich zawsze dochodziły do skutku przy okazji zawarcia traktatu lub dwustronnego porozumienia. Nie wiemy jednakże, jakie powody legły u podstaw tych serdecznych stosunków Babilonii z Egiptem.

Pod koniec panowania Burnaburiasza II doszło do przewrotu, co w konsekwencji spowodowało ingerencję Asyryjczyków w sprawy babiloński; i osadzenie na tronie Kurigalzu II (ok. 1332-1308 p.n.e.). Fakt ów zapoczątkował znakomity okres w historii Kasytów, bowiem władca ten poprowadził ich armię na pomyślne wyprawy przeciwko różnym wrogom, włączając w to Elamitów i Asyryjczyków.

Niewiele wiadomo o dziejach Babilonii po okresie amarneńskim aż do ostanich dni dynastii kasyckiej. Epoka ta charakteryzowała się ciągłymi konfliktami pomiędzy Babilonią a dwoma jej najbliższymi sąsiadami, Elamem i Asyrią. Król tego ostatniego państwa, Tukultininurta I (ok. 1243-1207 p.n.e.), najechał kraj i zdobył Babilon, wywożąc do Asyrii podobiznę boga Marduka. Jednakże okupacja Babilonii była krótkotrwała i odzyskano w końcu zarówno niepodległość jak i posąg opiekuńczego bóstwa. Wrogie stosunki z Asyrią i Elamem utrzymywały się przez dziesięciolecia, aż dwa ataki, przeprowadzone przez te państwa w jednym roku, doprowadziły do upadku dynastii kasyckiej (ok. 1155 r. p.n.e.).

Niedostatek źródeł pochodzących z omawianego okresu sprawia, że należy on raczej do mrocznych epok w babilońskiej historii. Jednakże życie kulturalne wówczas nie zamarło, o czym świadczą istniejące jednak ubogie dane. Założono nową stolicę, którą, od imienia króla Kurigalzu, nazwano Durkurigalzu (obecnie Akarkuf [98/99] w pobliżu Bagdadu). Stała się ona centrum życia artystycznego i miejscem intensywnej działalności budowlanej. Władcy kasyccy żywili najwyższy szacunek dla babilońskiej cywilizacji, poddając się jej do tego stopnia, że pozostało bardzo niewiele jakichś specyficznie kasyckich elementów kulturowych. Jedną z osobliwych cech omawianego okresu jest pojawienie się przedmiotów zwanych kudurru. Były to duże kamienie, na których zapisywano szczegółowe informacje odnoszące się do aktów nadania ziemi albo zwolnień podatkowych. Wiele z tych kamieni pełniło funkcję słupów granicznych, z wyrytymi na nich symbolami bóstw, na które powoływano się w tekście zawierającym prawne warunki umowy.

Z popiołów pożogi narodziła się nowa linia władców, pierwotnie wywodzących się z Isin, co dało nazwę dynastii, określanej jako II dynastia z Isin. Ostatecznie stolica została przeniesiona do Babilonu. Tam też rezydował najważniejszy z królów tej dynastii, Nabuchodonozor I (1125-1104 p.n.e.), którego panowanie było tak pamiętne, że postać władcy została w tradycji babilońskiej otoczona legendą. Z tego okresu pochodzi też interesująca grupa tekstów literackich. U podstaw niezwykłej sławy Nabuchodonozora leżała jego pomyślna wojna z Elamem, w wyniku której przywieziono z powrotem boski posąg Marduka, zabrany przez Elemitów po obaleniu dynastii kasyckiej. Marduk został ponownie umieszczony w swej świątyni w Babilonie i po raz pierwszy uznany oficjalnie za króla wszystkich bogów, zajmując w ten sposób miejsce starożytnego sumeryjskiego boga Ań.

Nabuchodonozor czynił również zbrojne wypady na pogranicza Asyrii i wzniósł wiele budowli nie tylko w samym Babilonie, lecz także w szeregu innych miast kraju. Ta epoka pomyślności i oświecenia trwała również za bezpośrednich następców Nabuchodonozora, jednakże u schyłku tysiąclecia Babilonia stawała się coraz częściej obiektem najazdów semitojęzycznych półkoczowników - Aramejczyków. Stopniowo rozprzestrzeniali się oni po babilońskiej równinie, powodując chaos i zamieszanie. Babilonia znów wchodziła w ciemny okres swej historii.

Źródła pochodzące z czasów II dynastii z Isin są raczej ubogie, lecz późniejsze świadectwa wyraźnie wskazują na doniosłe znaczenie panowania Nabuchodonozora dla rozwoju kultury. Wspomniano już, że najważniejszą zmianą w sferze religijnej było wyniesienie boga Marduka. Zapanowało ożywienie w dziedzinie literatury. Wydawano i w pewnym sensie kanonizowano spuściznę pochodzącą z epoki starobabilońskiej i jeszcze wcześniejszych okresów. Powstawały też nowe utwory literackie, a podobny rozwój dostrzegamy w sztukach plastycznych i architekturze.

Okres nowobabiloński (ok. 1000-539 p.n.e.)

Skutki inwazji aramejskiej były odczuwane w Babilonii przez długi czas, o czym świadczy między innymi zachowanie się jedynie bardzo skąpych wiadomości o wydarzeniach pierwszych wieków ostatniego tysiąclecia przed naszą erą. Aramejczycy byli charakterystycznym i zarazem niszczącym elementem w Babilonii podczas tych ciemnych dni, lecz stopniowo zaczynali prowadzić osiadły tryb życia i zlewać się z miejscowym społeczeństwem. Ich obecność spowodowała jednak zasadniczą zmianę, jaką było powolne zastępowanie w powszechnym użyciu języka babilońskiego aramejskim, choć ten pierwszy utrzymywał się w piśmiennictwie i mowie wśród warstw wykształconych.

W IX w. p.n.e. Asyria przeżywała okres odrodzenia potęgi politycznej, lecz powstrzymywała się od naruszenia nietykalności swego południowego sąsiada. Królów obu państw łączyły traktaty gwarantujące wzajemne poszanowanie interesów, a gdy za panowania Mardukzakirszumi doszło w Babilonii do rewolty, asyryjski władca Salmanasar III (858-824 p.n.e.) przybył w celu jej stłumienia i pomógł królowi odzyskać tron. Pod koniec wieku rozpoczął się konflikt między sąsiadami, odradzający się sporadycznie w VIII w. p.n.e. W tym czasie [99/100] Babilonia była stroną silniejszą, jako że Asyria przeżywała okres przejściowego osłabienia.

Rzec można, że wraz z panowaniem Nabunasira (747-734 p.n.e.) rozpoczyna się w historii Babilonii nowa era, bowiem w tym okresie zaczynają być prowadzone systematyczne obserwacje astronomiczne, a zjawiska zachodzące na niebie zestawiane z wydarzeniami historycznymi. Wiązało się to z praktykami będącej wówczas w modzie astrologii i zaowocowało, poza wszystkim innym, powstaniem Kroniki babilońskiej, opisującej w ciągłej formie fakty z dziejów Babilonii aż do końca jej niepodległego bytu. Część tego dzieła zachowała się, co stanowi dla współczesnych historyków niezwykle pomyślną okoliczność.

Przez pozostałą część VIII w. p.n.e. życiem politycznym Babilonii wstrząsały niepokoje, których przyczyną byli Chaldejczycy, mówiący po semicku lud, który dostał się do Mezopotamii już wcześniej, a obecnie osiedlał się wzdłuż wybrzeży Zatoki Perskiej. Jedno z plemion chaldejskich, Jakin, wydało wybitnie uzdolnionego przywódcę, znanego jako Merodachbaladan II, który z elamicką pomocą podjął wiele prób zdobycia korony babilońskiej, prób dwukrotnie uwieńczonych sukcesem (w latach 721-710 p.n.e. i 703 p.n.e.). Wśród politycznego zamętu doszło do rozłamu wśród ludności babilońskiej, która nie bardzo wiedziała, po czyjej stronie się opowiedzieć. Asyryjczycy wszelkimi sposobami usiłowali pokonać oddziały Merodachbaladana, a jego samego wziąć do niewoli. Okazał się on jednak zbyt zręcznym dla nich przeciwnikiem, bowiem ilekroć siły asyryjskie pojawiały się nazbyt blisko, wycofywał się na bagna południowej niziny, która dla armii z północy okazywała się nie do przebycia. Władza w Babilonii niczym piłka przechodziła na przemian od Chaldejczyków do Asyryjczyków, a nieszczęsnymi ofiarami tej rywalizacji byli przede wszystkim sami Babilończycy.

Asyryjczycy ze swej strony próbowali różnych metod, dzięki którym mogliby zapanować nad Babilonią. W czasach Nabunasira respektowali jego prawo do władzy, lecz gdy po jego śmierci dostała się ona w ręce Chaldejczyków, asyryjski król Tiglatpilesar III (744-727 p.n.e.) pomaszerował na południe i zdobył koronę babilońską dla siebie. Praktykę sprawowania bezpośredniej władzy w Babilonii utrzymywali też kolejni władcy asyryjscy, z przerwami spowodowanymi dwukrotnym panowaniem Merodachbaladana, aż do czasów Senacheriba (704-681 p.n.e.), który próbował rządzić Babilonią przy pomocy kilku kolejnych marionetkowych królów. System ten załamał się dramatycznie, gdy jeden z tych królów, własny syn Senacheriba, został ujęty przez Babilończyków i wydany armii elamickiej, która wywiozła go do Elamu. Rozwścieczony tą zdradą król asyryjski przeprowadził całą serię gwałtownych kampanii wymierzonych przeciwko Elamitom i Babilończykom, które skończyły się zdobyciem i zniszczeniem Babilonu w 689 r. p.n.e.

Fakt ten wywołał przerażenie zarówno Babilończyków jak i Asyryjczyków i podczas gdy następcy Senacheriba usiłowali naprawić szkody, podejmując gigantyczny program odbudowy, kipiąca w sercach Babilończyków nienawiść doprowadziła w końcu do wybuchu poważnego, trwającego przez cztery lata powstania (652-648 p.n.e.). W tym czasie Babilonią rządził Szamaszszumukin (667-648 p.n.e.), brat panującego w Asyrii Assurbanipala (668-627 p.n.e.). Ten ostatni ostatecznie zwyciężył, pokonując nie tylko zbuntowanego brata, lecz także jego elamickich i arabskich sprzymierzeńców. Nędza i głód, które spadły na Babilończyków w wyniku tych długotrwałych wojen, przyniosły w rezultacie krótki okres całkowitej bierności.

Około 20 lat po stłumieniu powstania Chaldejczycy podjęli kolejną próbę zdobycia władzy nad Babilonią i udało im się założyć dynastię, która miała stać się najpotężniejszą w dziejach tego państwa. Osiągnął to Nabopolasar (625-605 p.n.e.), przeprowadzając serię ataków przeciwko Asyryjczykom, zdobywając panowanie nad całą południową Mezopotamią i koronując się na władcę Babilonii. Po zdobyciu korony nie zatrzymał impetu ofensywnych działań, lecz w przymierzu z Medami wdarł się na terytorium asyryjskie, na trwałe przyłączając do swego państwa zdobywane ziemie. Miasta asyryjskie padały jedno po drugim, a stolica państwa, Niniwa, została wzięta po trzymiesięcznym oblężeniu w 612 r. p.n.e. Siły wroga nie były jednak jeszcze całkowicie złamane, jako że na zachodzie, w Harranie, pojawiła się popierana przez Egipt kadłubowa dynastia asyryjska. Armie Nabopolasara zdobyły Harran, a następnie, w 605 r. p.n.e., zadały decydującą klęskę siłom egipskim pod Karkemisz. Dzięki temu zwycięstwu Babilonia zdobyła nie tylko panowanie nad właściwą Asyrią, lecz odziedziczyła także jej imperium, ponieważ Medowie ograniczyli swe roszczenia do regionów położonych dalej na wschodzie i północy.

Podczas ostatnich lat panowania Nabopolasara kampaniami wojennymi kierował jego syn, Nabuchodonozor II (604-562 p.n.e.). On to właśnie był zwycięzcą spod Karkemisz ( 605 r. p.n.e.), gdzie doszła go wiadomość o śmierci ojca. Pospieszył wówczas do Babilonu i koronował się tam, rozpoczynając jeden z najznakomitszych okresów w babilońskich dziejach. Nabuchodonozor w dalszym ciągu prowadził energiczne działania wojenne, do czego zdawał się już przywyknąć, kierując swą uwagę na Zachód, który skutecznie poddał swej władzy. Królestwo judzkie, licząc na pomoc Egiptu, stawiło opór Babilończykom; w odpowiedzi Nabuchodonozor II dwukrotnie zdobył Jerozolimę. Czyniąc to po raz drugi w 587 r. p.n.e. usunął ostatecznie panującą w Judzie dynastię i nakazał masowe przesiedlenie mieszkańców królestwa do Babilonii, co określane jest w żydowskiej tradycji jako „niewola babilońska”. Po zburzeniu Jerozolimy Nabuchodonozor posunął się jeszcze dalej, najeżdżając na Egipt w 568 r. p.n.e. Nie posiadamy szczegółowych relacji na temat tej wyprawy, lecz wydaje się, że zakończyła się ona co najwyżej efemerycznym sukcesem, bowiem żaden z późniejszych królów [100/101] chaldejskich nie rościł sobie pretensji do zwierzchnictwa nad Egiptem.

Po śmierci Nabuchodonozora nastąpił krótki okres panowania mało znanych monarchów, a następnie tron objął ostatni przedstawiciel dynastii nowobabilońskiej, Nabonid (555-539 p.n.e.). Jest on wielce intrygującą postacią nie tylko dlatego, że los wyznaczył mu do odegrania tragiczną rolę w dramacie upadku Babilonu, lecz również ze względu na osobliwy sposób postępowania w ciągu całego życia. Pochodził z rodziny ściśle związanej z miastem Harran, a jego matka, która dożyła sędziwego wieku 95 lat, szczyciła się tym, że była wierną poddaną ostatnich królów asyryjskich. Nie wiadomo, w jaki sposób Nabonid został królem Babilonu. Zarówno matka jak i syn byli gorliwymi czcicielami boga księżyca Sina, opiekuńczego bóstwa Harranu, lecz gdy Nabonid próbował lansować jego kult w Babilonie, rozwścieczył tym miejscowych kapłanów, zwłaszcza ze świątyni boga Marduka. Spór religijny podzielił społeczeństwo na frakcje, co znalazło odbicie w literaturze propagandowej, której niewielka część zachowała się do naszych czasów.

Najbardziej osobliwym podczas rządów Nabonida był wszakże fakt, że 10 spośród 17 lat swego panowania spędził on w oazie Tema na Pustyni Arabskiej, bardzo daleko od Babilonu. W stolicy pozostawił swego syna Baltazara, by ten rządził w jego imieniu. To niespotykane postępowanie pobudzało w jednakowy sposób wyobraźnię starożytnych i współczesnych, przynosząc najrozmaitsze domysły na temat przyczyn postępowania króla. Wiadomo, co nie jest bez znaczenia, że bóg księżyca był czczony przez praislamskich Arabów. A zatem - choć powody polityczne, ekonomiczne i osobiste mogły mieć wpływ na decyzję Nabonida - kult boga księżyca wydaje się w tym wypadku czynnikiem decydującym. Gdy najazd Cyrusa Wielkiego z Persji zagroził Babilonii, Nabonid, wówczas już przebywający w kraju, z poświęceniem bronił swego królestwa. Ostatecznie jednak Babilon został zdobyty w 539 r. p.n.e.

Rozkwit kultury babilońskiej przypada na wiek VII p.n.e., gdy panowała pax Asyriaca, i ponownie na wiek VI p.n.e., a więc na rządy dynastii chaldejskiej. Popularność zdobywał wówczas bóg Nabu, syn Marduka oraz patron piśmiennictwa i nauki. Społeczeństwo było wielce zainteresowane praktykami astrologicznymi - nocne czuwania astrologów, jak kraj długi i szeroki, zaowocowały wielkim zbiorem pism, zawierających szczegółowe opisy obserwacji ruchów ciał niebieskich, zbiorem odnalezionym w czasach nam współczesnych. Dzieła literackie były kopiowane i studiowane; od czasu do czasu pojawiały się też nowe utwory. W dziedzinie sztuki i architektury największe wrażenie wywołują odkopane przez archeologów pozostałości Babilonu Nabuchodonozora. Gdy w niecały wiek później Herodot opisywał to miasto, które nie mogło ulec wielkim zmianom od czasów babilońskiej niepodległości, nazwał jego „wiszące ogrody” jednym z siedmiu cudów świata. [101/102]

Literatura

Podobnie jak większość dziedzin cywilizacji babilońskiej wykazuje wyraźne pokrewieństwo z wcześniejszą kulturą Mezopotamii, tak i w piśmiennictwie sumeryjskim z III tysiąclecia p.n.e. tkwią korzenie babilońskiej literatury. Gdy zrodziła się ona w okresie starobabilońskim, pisarze pracowicie przekładali utwory sumeryjskie na swój własny język lub opracowywali w nim ich nowe wersje. W ten sposób pewną część piśmiennictwa babilońskiego stanowią wierne akadyjskie tłumaczenia dzieł sumeryjskich, ich parafrazy lub utwory oparte na ich motywach. Jednakże już z najwcześniejszych czasów pochodzi nieco oryginalnych prac babilońskich, których liczba wzrastała powoli w ciągu następnych epok: staro-, średnio- i nowobabilońskiej.

Schyłek II tysiąclecia p.n.e. był okresem szczególnie intensywnego wydawania i opracowywania dzieł literackich. Istniały szkoły pisarskie, każda pod osobnym kierownictwem, które zajmowały się tą pracą. Zachowane utwory literackie opracowywano, przepisywano i nadawano im jednolitą postać. Poszczególne dzieła dzielono na części, przepisując każdą z nich na jednej tabliczce, na której z kolei tekst rozmieszczony był w stałej liczbie wierszy. Sporządzano również katalogi dzieł z zaznaczeniem imion wydawców, kierowników szkół pisarskich. Tak na przykład Epos o Gilgameszu został wydany w 12-tablicowej wersji, z zapisanymi w kolofonie numerem tablicy i liczbą wierszy na każdej z nich. Znamy też imię edytora - Sinlikiunninni.

Obok literackiej musiała też istnieć ustna tradycja babilońskich opowieści i mitów, jednakże jej stosunkowo małe oddziaływanie na piśmiennictwo wynikało z faktu, że sięgała swoimi korzeniami do czasów sumeryjskich, nazbyt już odległych. Utwory literackie były prawdopodobnie odczytywane albo recytowane dla niepiśmiennej publiczności gwoli jej zabawienia lub umoralnienia. Długo jeszcze po upadku Babilonii w 539 r. p.n.e. jej literatura utrzymywała się przy życiu kopiowana, studiowana i tworzona w zrozumiałych, choć już obcych językach, aramejskim i greckim, które były wówczas w powszechnym użyciu.

Na literaturę babilońską składają się zarówno utwory prozaiczne jak i poetyckie. Charakterystyczną cechą poezji jest paralelizm, dwukrotne wyrażanie tej samej myśli w różny sposób w sąsiadujących ze sobą wersach. Na przykład w eposie Atrachasis bóg Enlil skarży się:

Wrzask ludzi mnie męczy,

Z powodu czynionego przez nich zgiełku jestem pozbawiony snu.

Poetyckie wersety są najczęściej dwuwierszowe, jak w powyższym przykładzie, lecz zdarzają się jedno i trzywierszowe. Wiersz kończy się trochejem i zwykle dzieli się na dwa odcinki, z których każdy jest dwurytmiczny. Rym był nie znany, a trudno jest definitywnie stwierdzić, czy znane były metra wierszowe. W rodzimej tradycji tytułami utworów były zwykle

pierwsze słowa tekstu, np. Wówczas kiedy w górze (Enuma elisz) czy On, który widział pierwotny chaos (Epos o Gilgameszu). Babilończycy nie stosowali wyraźnego podziału na poszczególne gatunki literackie, choć oczywiście współcześni uczeni mogą dokonywać takich klasyfikacji. Występują więc eposy i mity, modlitwy i hymny, literatura mądrościowa i dzieła historiograficzne. Pewne popularne wśród Babilończyków tematy i opowieści były opracowywane w więcej niż jednym utworze. Na przykład opowieść o potopie znana jest z Eposu o Gilgameszu i eposu Atrachasis. Najsłynniejszymi eposami i opracowanymi literacko mitami są: Gilgamesz, Atrachasis, Adapa, Nergal i Ereszkigal, Wówczas kiedy w górze, Zejście Isztar do podziemi, Anzu, Etana i Era. Pewną odmianę stanowi epos historyczny, który reprezentują dwa utwory: Król w bitwie i Tukultininurta I. Gilgamesz znacznie przewyższa rozmiarami wszystkie pozostałe utwory. Tytułowy bohater eposu był władcą Uruk w połowie III tysiąclecia p.n.e. Opowieści o nim pisano już po sumeryjsku, lecz żadna spójna wersja z tego wczesnego okresu nie została odnaleziona. Z czasów babilońskich pochodzi kilka utworów o Gilgameszu, lecz wersją klasyczną, która weszła do kanonu literatury, jest tekst spisany na dwunastu tablicach..

Według eposu Gilgamesz, w jednej trzeciej bóg, a w dwóch trzecich człowiek, przebywając w swym mieście Uruk usłyszał o dziwnym człowieku imieniem Enkidu, który żył w stepie razem z dzikimi zwierzętami. Gilgamesz przekonał pewną prostytutkę, by zwabiła Enkidu do Uruk, gdzie następnie walczył z nim, chcąc wypróbować jego siłę. Ci dwaj stali się serdecznymi przyjaciółmi i wspólnie podjęli różne ryzykowne wyprawy, między innymi do położonego na zachodzie cedrowego lasu, gdzie pokonali potwora Humbabę. Enkidu jednak zmarł, a Gilgamesz, chory z rozpaczy, wyruszył na poszukiwanie niejakiego Utnapisztima, człowieka, który przeżył potop, by ten wyjawił mu tajemnicę nieśmiertelności. Po usłyszeniu od niego opowieści o potopie Gilgamesz poszukiwał cudownej rośliny życia, którą odnalazł, lecz następnie w pechowy sposób utracił.

Modlitwy i hymny były zwykle traktowane jako teksty liturgiczne, należące do rytuału poszczególnych kultów. Część z nich nie odznaczała się szczególnymi walorami artystycznymi, ale niektóre są wybitnymi dziełami literatury. Takim na przykład jest dwustuwierszowy Hymn do Szamasza, boga słońca, z którego pochodzi poniższy cytat:

Dalekie góry są okryte twym blaskiem, Twa jasność napełnia wszystkie krainy, Ty podnosisz góry, by oglądać ziemię, W niebiosach ty oceniasz obwód ziemi. Wszystkie ludy ziemi ty nadzorujesz, Co boski Ea, król doradców, stworzył, Tym ty w pełni rządzisz.

Termin „literatura mądrościowa”, stosowany w biblistyce np. do Księgi Hioba i Księgi Przypowieści, został [102/103] stamtąd zapożyczony na określenie utworów babilońskich o podobnym do wymienionych charakterze. Najważniejszymi wśród nich są Bada chwalił pana mądrości, Teodycea, Dialog o pesymizmie, bajki i dysputy oraz różnorodne zbiory przysłów. Kilka z tych utworów poświęconych jest problemom zła, cierpienia oraz przypadkowi dobrego i pobożnego człowieka, doświadczonego przez nieszczęścia. Na kanwie tych opowieści dokonywane są głębokie przemyślenia na temat religii i moralności. Poglądy, które można by określić jako cyniczne, zostały wyrażone w Dialogu o pesymizmie, ułożonym w formie zabawnej dyskusji pomiędzy panem a niewolnikiem. Wynika z niej, że każda działalność ludzka może przynieść, w zależności od zrządzenia losu, pomyślny lub żałosny skutek, a jedyną pewną rzeczą w życiu jest śmierć.

Dziedzictwo dziejów do głębi przenikało świadomość Babilończyków, którzy stworzyli wiele literackich utworów, będących wyrazem ich historycznych zainteresowań. Ciekawy przykład pracy o charakterze historycznym stanowi proroctwo. Był to tekst literacki przedstawiający w formie przepowiedni fakty, które już się wydarzyły, ale sugerujący, że autor dopiero przewiduje ich nadejście. Uwiarygodniwszy w ten sposób swe prorocze uzdolnienia, twórca przechodził do właściwej, rzeczywistej przepowiedni, która mogła przybierać rozmaite formy, w zależności od założonego przez autora celu. Babilońskie proroctwa były zwiastunem tej apokaliptycznej literatury, do której należy także Objawienie św. Jana.

Religia

Na państwową religię Babilonii składało się wiele kultów wymagających wielkich świątyń z licznym personelem. Wiara zwykłych ludzi związana była natomiast z magią i czarami. Państwowa religia obracała się wokół potężnych bogów miast, którzy w boskiej hierarchii zajmowali miejsca w mniejszym lub większym stopniu odpowiadające politycznej pozycji ich siedzib. I tak w I tysiącleciu p.n.e. Marduk, bóg Babilonu, był uważany za króla bogów, a jego syn, Nabu z Borsippy, stał bezpośrednio po nim. Mnogość miast i panteonów w Babilonii, wzloty i upadki różnych politycznych ośrodków, zdarzające się podczas każdego okresu zmiennej babilońskiej historii - wszystko to powodowało rozliczne konflikty i chaos w systemie religijnym. Problem komplikował się tym bardziej, że każdy bóg patronował określonej dziedzinie życia. Bóg słońca Szamasz był na przykład opiekunem sprawiedliwości, a bogini Isztar zajmowała się zarówno miłością jak i wojną. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że każde z licznych miast miało jakby swój własny panteon, bogowie wkraczali nawzajem w swoje kompetencje. Teologowie czynili olbrzymie wysiłki, aby usystematyzować hierarchię bogów i każdemu przydzielić odpowiednią funkcję. W tym celu układali listy imion większych i bardziej znanych bogów, a w równoległej kolumnie podporządkowywali każdemu z nich pewną liczbę pomniejszych bóstw. Te synkretyczne listy weszły do literackiej tradycji i przechodziły z pokolenia na pokolenie, wzbogacane uzupełnieniami i zmieniane dokonywanymi w nich rewizjami.

W wielkich świątyniach przedmiotem codziennej troski było obsługiwanie bogów i dostarczanie im pożywienia. Skomplikowane obrzędy, wymagające udziału i utrzymania licznego personelu świątynnego, obracały się wokół codziennego składania ofiar, czyszczenia szat boskiego posągu i samej świątyni. Ofiary pochodziły ze świątynnych gospodarstw, były dostarczane przez króla lub inne zamożne osoby albo też, niekiedy, pochodziły z łupów wojennych. Ofiary w formie żywności były konsumowane przez personel świątyni. Ku czci każdego boga obchodzono specjalne święta; najważniejszym z nich było Akitu, Święto Nowego Roku boga Marduka w Babilonie. Trwało ono kilka dni i obejmowało procesje bogów sąsiednich miejscowości, np. Nabu, przybywającego [103/104] wtedy do Babilonu. Odbywała się również oficjalna parada Marduka, z udziałem króla, podążająca ze świątyni boga do „domu Nowego Roku”, położonego poza murami miasta. Jeśli z powodu przeszkód politycznych albo innych przyczyn święto nie było obchodzone, uważano to za bardzo poważny wypadek i za każdym razem troskliwie odnotowywano w narodowych dziejach.

Rekonstrukcja wielkiej świątyni Marduka w Babilonie.

Przeciętny Babilończyk miał niewiele do czynienia z wielkimi kultami państwowymi, ograniczając się do uczestnictwa w świątynnych procesjach. Swe religijne potrzeby zaspokajał bowiem w inny sposób. Każdy człowiek miał swego osobistego boga, wybranego spośród całej rzeszy pomniejszych bóstw, któremu regularnie składał ofiary i do którego zwracał się ze swymi prośbami, np. o pomoc w chorobie. Taki „prywatny” bóg uważany był za swego rodzaju pośrednika pomiędzy człowiekiem a wyższymi bogami, którzy dopiero mogli użyczyć oczekiwanych dobrodziejstw. Swoje stosunki z bogiem opierał Babilończyk na bardzo praktycznych zasadach, gdy bowiem uważał, że za swe ofiary nie otrzymuje należytej odpłaty, mógł zagrozić, że zrezygnuje z pośrednictwa swego patrona i poszuka sobie innego. Rzeczywiście, pewien starożytny cynik wypowiedział zdanie: „Możesz nauczyć twego boga, aby biegał za tobą jak pies”. Magia i czary były niezwykle popularne; istniały zaklęcia i antyzaklęcia odpowiednie na każdą sytuację życiową. Czarna magia budziła lęk, a znawcy czarów byli poszukiwani, aby przeciwdziałać urokom, które, jak wierzono, ściągają na człowieka kłopot lub nieszczęście.

Praktyki wróżbiarskie były jedną z najbardziej charakterystycznych cech babilońskiej cywilizacji. Zjawisko to musi być brane pod uwagę przez każdego, kto chce zrozumieć babilońską myśl i babiloński sposób myślenia. Wierzono bowiem, że bogowie objawiają ludziom swe zamiary poprzez znaki przekazywane za pomocą naturalnych zjawisk i materialnych wydarzeń. Ich rozumienie jest możliwe, wymaga jednak długotrwałych obserwacji i gruntownych studiów. Trzeba tu zauważyć, że myśli babilońskiej obcy był determinizm, bogowie [104/105] bowiem jak wierzono, mogli zmieniać swe zamiary, co też często czynili, i mogli zawiadamiać o tym ludzi. Bogowie porozumiewali się z ludźmi poprzez zjawiska zachodzące na ziemi albo na niebie; znak można było dostrzec w sposobie unoszenia się dymu znad ognia, w nienormalnych narodzinach dziecka lub zwierzęcia, nagłym pojawieniu się lwa na ulicy miasta, zaćmieniu księżyca i niezwykłym śnie. W ten sposób Babilończyk był otoczony przez groźne wydarzenia i zjawiska.

Pewne rodzaje wróżb były bardziej rozpowszechnione od innych. Najpopularniejszymi stały się obserwacje gwiazd i planet, czyli astrologia, i badanie wnętrzności zwierząt ofiarnych. W tym ostatnim sposobie wróżenia główne zainteresowanie budziły wątroba i płuca. Wróżbiarze ułożyli długą listę możliwych zniekształceń i odbarwień każdej drobnej części tych narządów. Wykonywano nawet gliniane modele wątroby, pokrywane klinowymi napisami, dającymi odpowiednie wyjaśnienia i wskazówki dla wróżbiarza. Istniała niemal nieskończona ilość rozmaitych odkształceń i możliwych kombinacji w budowie badanych narządów, lecz każdy przypadek posiadał swą interpretację. Na przykład: „Jeśli znak broni znajduje się na sibtu (część wątroby) i kieruje się od prawej strony do lewej, nasza armia będzie cieszyć się zdobyczą wrogiej armii”. Interpretacja, która tak jak tutaj wyrażana była w terminach historycznych czy militarnych, nie była rozumiana dosłownie, lecz udzielała tylko ogólnej, pozytywnej albo negatywnej odpowiedzi. Sformułowane na podstawie badania wnętrzności jakiegoś zwierzęcia liczne indywidualne interpretacje - optymistyczne, pesymistyczne lub zagmatwane - były zestawiane w formie tabel, co umożliwiało dopiero danie odpowiedzi ostatecznej.

W religii babilońskiej istniał też aspekt moralny, wierzono bowiem na ogół, że poprzez dobre postępowanie, wliczając w to oddawanie czci i składanie ofiar bogom, człowiek uzyska boską przychylność. Niektórzy jednak - o czym wspomnieliśmy podczas omawiania literatury , mądrościowej - podawali tę wiarę w wątpliwość. Wielu bogów nie postępowało zresztą zbyt sprawiedliwie i rozważnie. Interesujący może się wydawać przypadek bogini Isztar, która próbowała uwieść Gilgamesza. Bohater odrzucił jej miłosne propozycje, wypominając bogini zły los, jaki zgotowała wszystkim swym poprzednim kochankom.

Prawo

W Babilonii odnaleziono pewną liczbę dokumentów zwanych kodeksami prawnymi, a fakt że wykazują one liczne analogie do praw biblijnych i nowożytnych, wywołuje poważne zainteresowanie badaczy. Dokumentami tymi są: Prawa Urukaginy (Uruinimginy, sumeryjskie, około 2350 r. p.n.e.), Prawa Urnammu (sumeryjskie, ok. 2112 do 2095 p.n.e.) Prawa Lipitisztara (sumeryjskie, ok. 1934-1924 p.n.e.), Prawa z Esznuny (babilońskie, ok. 1900 p.n.e.), Kodeks Hammurabiego (babiloński, ok. 1792-1750 p.n.e.). Choć trzy z nich napisane są po sumeryjsku, widoczna jest wyraźna zależność, niekiedy wręcz dosłowna zgodność wszystkich tych tekstów, świadcząca o ciągłości literackiej tradycji. Z wyjątkiem Praw z Esznuny wszystkie mają formę królewskich inskrypcji. Fakt ten sugeruje, że nie były to kodeksy prawne w zwykłym rozumieniu tego słowa, a wniosek powyższy potwierdzają inne jeszcze okoliczności. Otóż w „kodeksach” tych występują różne niekonsekwencje, są one również dalece niekompletne, jeśli weźmiemy pod uwagę ich zawartość i rzeczywiste wymogi prawa. Poza tym nie spotykamy powiązań z nimi ani powoływania się na nie w obficie reprezentowanych dokumentach praktyki prawnej owych czasów. Zatem są to raczej włączone w ramy królewskich inskrypcji zbiory niezależnych od siebie przepisów prawnych, wydawanych przez różnych królów przy okazji rozstrzygania specyficznych spraw sądowych. Zbiory takie, których przykładem są Prawa z Esznuny, były wciąż przepisywane, uzupełniane i opracowywane. Od czasu do czasu królowie włączali je do swych inskrypcji, by mieć podstawę do chełpienia się, że dobrze wypełniają powierzoną im przez bogów misję sprawiedliwego i rzetelnego zarządzania swym ludem.

„Kodeksy” dostarczają mnóstwa informacji nie tylko o babilońskiej praktyce prawnej, lecz także o politycznych, społecznych, gospodarczych i religijnych stosunkach i instytucjach. Jedna z najbardziej interesujących spraw dotyczy kwestii uszkodzenia ciała. Wcześniejsze kodeksy orzekają, że w takich wypadkach winny przestępstwa zobowiązany był do zapłacenia grzywny w wysokości odpowiedniej do wyrządzonej krzywdy. Natomiast [105/106] Kodeks Hammurabiego przewiduje fizyczny odwet. I tak, jeśli ktoś złamał ramię drugiemu człowiekowi, jego ramię również powinno zostać złamane. Owa zasada talionu (lex talionis) pojawia się w Babilonii wraz z Amorytami, od których to prawo się wywodzi.

W rzeczywistej praktyce prawnej kierowano się precedensami i zwyczajem, nie było natomiast skodyfikowanych przepisów prawa danego kraju, na które można by się było powołać podczas sądowej rozprawy. Spory pomiędzy dwiema lub więcej stronami regulowano zwykle na drodze prywatnej - albo bezpośrednio, albo korzystając z pomocy bezstronnego rozjemcy. Gdy jednak nie udawało się w ten sposób osiągnąć porozumienia, spierający się zgłaszali swą sprawę do sądu. Składał się on z zespołu sędziów i przedstawicieli starszyzny. Każda ze stron - obojętne czy kobieta, czy mężczyzna - przedstawiała swoje argumenty i zazwyczaj potwierdzała swą prawdomówność złożeniem przysięgi na boga lub bogów. Następnie składali swe zeznania świadkowie, również zobowiązani do przysięgi. Gdy wszyscy zostali już wysłuchani, sąd naradzał się i ogłaszał wyrok. Na tabliczce zawierającej protokół rozprawy wymieniano też imiona sędziów, świadków i odciskano pieczęcie uczestniczących w sprawie osób.

Konflikty i spory pomiędzy obywatelami uważane były za ich prywatne problemy, a państwo nie ścigało przestępstw z urzędu. Wprawdzie istniały więzienia, lecz wydaje się, że służyły one raczej celom politycznym. Dłużnicy, którzy nie mogli spłacić swych należności, stawali się niewolnikami za długi. W niektórych wypadkach o winie lub niewinności jakiejś osoby decydował sąd boży. I tak człowiek oskarżony o czary musiał skoczyć do wody - jeśli utonął, oznaczało to jego winę, jeśli zaś uratował się, był niewinny i wtedy zabijano jego oskarżyciela. W sferze prawnej kobiety były równouprawnione z mężczyznami; nawet niewolnicy za długi mieli ustawowo zagwarantowane prawa.

Wszelkim czynnościom o charakterze prawnym towarzyszyło spisanie aktów na glinianych tabliczkach. Ogromne ich zbiory, pochodzące z okresów staro- i nowobabilońskiego, zostały odnalezione przez archeologów. Dokumenty te dotyczą zawierania małżeństw, adopcji, dziedziczenia, sprzedaży, wymiany, najmu, dzierżawy, pożyczek i ich zwrotu - a więc spraw poruszanych we wspomnianych już protokółach rozpraw sądowych. Pokrewne prawnym były dokumenty administracyjne - pałacu, świątyń i prywatnych przedsiębiorstw - których także odnaleziono bardzo dużo. Dokumenty tego rodzaju przechowywane były w glinianych pojemnikach, zaopatrzonych na wierzchu w pieczęć i krótką notatkę informacyjną o ich zawartości. Przed włożeniem dokumentów do pojemnika sporządzano ich katalog w ten sposób, by każda tabliczka mogła być w razie potrzeby szybko odnaleziona.

Król i państwo

Ustrojem panującym w Babilonii była monarchia. Król rządził przy pomocy pewnej liczby urzędników, którzy byli od niego bezpośrednio zależni i przed nim odpowiedzialni. Mógł jednak osobiście interweniować na każdym szczeblu władzy i administracji. I tak Hammurabi (ok. 1792-1750 p.n.e.) po zdobyciu miasta-państwa Larsy, bezpośrednio zajął się uregulowaniem tam stosunków własnościowych. Monarchia była dziedziczna i następcą był zasadniczo pierworodny syn władcy. Historycy babilońscy ułożyli ciągłą linię królów zgrupowanych w „dynastie” (palu); najważniejszego kryterium nie stanowiło tu pokrewieństwo między członkami dynastii, choć mogli być oni połączeni więzami krwi, lecz brak poważnej przerwy spowodowanej wojną lub powstaniem.

Król był monarchą absolutnym, lecz w bardzo wczesnym okresie występowało kilka ograniczeń jego władzy, polegających na obowiązku szanowania zwyczajów i tradycji, respektowaniu prawa własności prywatnej, nienaruszaniu pozycji możnych, posłuszeństwie wobec religii i wróżb. Król był najwyższą instancją we wszystkich dziedzinach z wyjątkiem religii, podlegał bowiem rozkazom głównego boga, reprezentowanego przez arcykapłana. Symbolicznie wyrażało się to podczas święta Nowego Roku, kiedy arcykapłan uderzał króla w twarz i targał go za uszy, co miało wyrażać służebną pozycję króla wobec boga.

Król rezydował w pałacu, którego wielkość i okazałość zależały od ogólnego stanu państwa. Wydaje się, że najwspanialszy był pałac Nabuchodonozora II (604-562 p.n.e.). Monarchę otaczał dwór złożony z najwyższych urzędników, za wyjątkiem zarządców prowincji, którzy rezydowali w swoich stolicach. W haremie, którego izolacji strzegła gwardia eunuchów, koncentrowało się prywatne życie rodziny królewskiej.

Skuteczność administracji kraju zależała od sprawnej komunikacji, zabezpieczanej przez istniejący system dróg i stacji wymiany dla kurierów. Obfita korespondencja krążyła po całym kraju, co wymagało zatrudnienia wielkiej liczby pisarzy. Większość ludzi, wliczając w to królów i urzędników, nie umiała czytać ani pisać. Toteż władcy byli silnie uzależnieni od swych sekretarzy, od których zależało właściwe zredagowanie wydawanych rozkazów i objaśnienie nadchodzących sprawozdań. Wiele z tych listów zostało odnalezionych w czasach nam współczesnych. Pozwalają one ujrzeć obraz faktów i panujących wtedy stosunków międzyludzkich w nie zafałszowanym świetle. Ich świadectwo różni się znacznie od oficjalnych wersji wydarzeń, ukazanych w królewskich inskrypcjach.

Gospodarka i struktura społeczna

Gospodarka babilońska opierała się na rolnictwie, hodowli zwierząt, wytwórczości rzemieślniczej (głównie tekstylnej) i handlu zagranicznym. Pałac i świątynie były głównymi instytucjami gospodarczymi, posiadającymi wielkie obszary ziemi, a także zajmującymi się produkcją towarów i handlem. Poza tym istniały prywatne [106/107] majątki ziemskie i firmy handlowe. Handel odbywał się drogą wymiany, choć srebro było miernikiem wartości. Płatności dokonywano w naturze, a kruszec nie przechodził na ogół z rąk do rąk. Istniał znormalizowany system miar i wag, nadzorowany przez władzę królewską. W muzeach można spotkać wiele metalowych i kamiennych odważników, często wymodelowanych w kształcie kaczki. Król korzystał niekiedy z prawa wyznaczania na pewne towary obowiązujących cen, lecz na ogół pozwalano na ich naturalne wahania, regulowane prawami podaży i popytu.

W hierarchii społecznej występowało kilka szczebli. Na jej szczycie stał król, a najniżej znajdowali się niewolnicy. Pomiędzy nimi, idąc od wierzchołka ku dołowi, lokowały się następujące grupy: arystokracja, wolni obywatele, ludzie służący jako żołnierze i zatrudnieni w służbie cywilnej. Ogólnie rzecz biorąc, struktura społeczna była dość sztywna, choć przejście z jednej warstwy do drugiej było niekiedy możliwe. Niewolnicy za długi mieli szansę spłacenia ciążących na nich należności i odzyskania swobody. Natomiast dla zagranicznych jeńców jedyną nadzieją pozostawała ucieczka.

Podstawową jednostką społeczeństwa babilońskiego była rodzina. Przynależność do poszczególnej warstwy i pozycja jednostki zdeterminowane były przez sytuację rodziny, do której dana osoba należała. Babilończyk pozbawiony rodziny był rzadko spotykaną i pożałowania godną istotą. Nad wdowami i sierotami roztaczało opiekę państwo, zwłaszcza król; rozpowszechnionym zjawiskiem była także adopcja. Istnienie wspólnot miejskich stanowiło wyróżniającą cechę charakterystyczną cywilizacji babilońskiej, a równina mezopotamska usiana była miastami, wśród których wyróżniały się: Babilon, Sippar, Kisz, Nippur i Ur. Stali mieszkańcy miast posiadali silnie rozwiniętą świadomość swego obywatelstwa związanego z daną miejscowością i zazdrośnie strzegli specjalnych praw i przywilejów, którymi cieszyli się na mocy tradycji lub królewskiego rozporządzenia. Dość często społeczeństwo babilońskie było wstrząsane przez napływ nowego ludu, na przykład Kasytów czy Aramejczyków, lecz w końcu każda grupa przybyszów zostawała wchłonięta, tylko nieznacznie zmieniając ogólny model społecznej struktury.

Nauka

W ostatnich dziesięcioleciach dużo mówi się o cywilizacji babilońskiej z powodu jej naukowych osiągnięć. Studia nad tekstami klinowymi dowiodły, jak wysoki był poziom wiedzy babilońskiej i jak wiele z jej zdobyczy, wcześniej przypisywanych Egipcjanom i Grekom, przyjęła Europa podczas epoki hellenistycznej. Poznanie nauki babilońskiej utrudnione jest przez jej ścisły związek z praktykami wróżbiarskimi, jako że nie zawsze udaje się rozdzielić naukowe badanie faktu i logiczny wniosek od wyobrażeń religijnych. Niemniej jednak nocne obserwacje astrologów, prowadzone poprzez wieki i skrzętnie notowane, doprowadziły Babilończyków do dokładnego poznania różnych zjawisk astronomicznych i pozwoliły na ścisłe obliczenie roku słonecznego i księżycowego. Kalendarz babiloński oparty był na roku księżycowym, lecz dzięki wiedzy astrologów można go było zsynchronizować z rokiem słonecznym przez wprowadzenie miesięcy przestępnych.

Medycyna była praktykowana przez dwa rodzaje specjalistów: lekarzy (asu) i egzorcystów (asipu), a przy łóżku chorego mogły być potrzebne umiejętności jednego z nich albo obu naraz. Istnieje cały zbiór tekstów diagnostycznych, wymieniających wiele możliwych symptomów chorób, diagnoz, prognoz i sposobów leczenia. Przeprowadzano też zabiegi chirurgiczne nawet tak precyzyjne jak operacja oka. Babilończycy posiadali znakomitą wiedzę o ludzkiej i zwierzęcej anatomii i fizjologii, znali na przykład zjawisko obiegu krwi i tętna.

Kolejną dziedziną, w której Babilończycy celowali, była matematyka. Interesowała ich matematyka teoretyczna i z tej dziedziny zachowało się wiele tekstów poświęconych geometrii i algebrze, świadczących o dużych umiejętnościach w tym zakresie. Już w okresie babilońskim znano twierdzenia nazwane później imionami Euklidesa i Pitagorasa. Babilończycy byli też doskonale zaznajomieni z rozmaitością kamieni, metali, drzew, roślin, zwierząt, ptaków i ryb, które występowały w otaczającym ich świecie. Pozostawili też dla potomności wiele wykazów ich nazw i poświęconych im tekstów. [107/108]

A. K. Grayson

ASYRIA

Nowożytne „odkrywanie” historii Asyrii należy do największych osiągnięć archeologii. Efektowne rezultaty wykopalisk prowadzonych na terenie Niniwy, Kalachu i Durszarrukin przez Paula Emila Bottę (1802-1870) i Sir Henry Austen Layarda (1817-1894), by wymienić tylko najbardziej znakomitych, pobudziły wyobraźnię XIX-wiecznej Europy i Ameryki Północnej, zachęcając do jeszcze intensywniejszych badań archeologicznych i studiów, które stopniowo odtwarzały obraz jednej z zaginionych cywilizacji świata.

Geografia

Właściwa Asyria przypomina swym kształtem odwrócony trójkąt, którego jeden wierzchołek stanowi miasto Aszur, a dwa pozostałe wyznaczają Niniwa i Arbela. Obszar ten jest ograniczony Tygrysem i jednym z jego większych dopływów, Wielkim Zabem. Na wschodzie i północy otaczają Asyrię góry Kurdystanu, na południu graniczy ona z niziną Babilonii, na zachodzie z półpustynnymi obszarami Syrii, zwanymi al-Dżazira. Faliste wzgórza centralnej Asyrii rodzą obfite plony dzięki występującym na tych obszarach częstym i regularnym deszczom. W starożytności uprawiano tu głównie jęczmień i sezam, zwierzętami hodowlanymi były owce, kozy i bydło. W przeciwieństwie do Babilonii nie mogła tam rosnąć palma daktylowa, natomiast uprawiano winorośl, której owoce służyły do wyrobu wina. Lata w Asyrii są gorące i suche, zimy zaś chłodne i deszczowe, a w górach nawet bardzo zimne, z lodem i śniegiem.

Miasto-państwo Aszur leżało na zachodnim brzegu Tygrysu, w miejscu, gdzie rzeka przebija się przez sięgający tu od strony pustyni łańcuch Dżabal Hamrin. Dzięki temu był to punkt przeprawy karawan na wschodnio-zachodnim szlaku. Drogę komunikacyjną stanowił także Tygrys, po którym odbywał się ruch w górę i w dół, wzdłuż całego biegu rzeki w obrębie asyryjskiego trójkąta. Poza kamieniami - alabastrem i wapieniem - kraina była pozbawiona naturalnych bogactw, choć dziś [108/109] stanowi jedno z najbogatszych na świecie pól naftowych. Toteż w czasach największego rozkwitu imperium Asyria importowała w ogromnych ilościach drewno, cenne metale i kamienie.

Okres staroasyryjski (2000-1363 p.n.e.)

U zarania dziejów Asyrii istniały w tym kraju trzy znaczące miasta-państwa - Aszur, Niniwa i Arbela. Zachowywały one autonomię i panowały tylko nad najbliższymi otaczającymi je regionami. Nic prawie nie wiadomo o wczesnej historii Niniwy i Arbeli, posiadamy natomiast trochę informacji na temat dziejów Aszur. Rządził w nim cały szereg przywódców, określanych jako namiestnicy czy zastępcy boga Aszura. Rozwijali oni w swym mieście intensywną działalność budowlaną, tworząc przez wieki istny labirynt pałaców, świątyń i murów miejskich.

W okresie tym prowadzony był z Anatolią zyskowny handel miedzią, odbywający się za pośrednictwem dużej kolonii asyryjskich kupców, założonej w miejscowości Kanesz w Kapadocji, na terenie wschodniej Azji Mniejszej. Odkryte tam w wielkiej ilości świadectwa dostarczają sporo informacji nie tylko o samym handlu, lecz także o skomplikowanych stosunkach etnicznych, społecznych i religijnych, panujących w owym wczesnym okresie we wschodniej Anatolii.

Aszur

Dokonana ok. 2000 r. p.n.e. inwazja Amorytów na Mezopotamię przyniosła w rezultacie założenie przez nich licznych dynastii na całym tym obszarze. Przedstawicielem jednej z nich był Szamsziadad I (1813-1781) z Aszur. Podjął on pierwszą próbę podporządkowania całego kraju jednej władzy, osiągając w pewnym okresie panowanie nad obszarami rozciągającymi się od Asyrii do Babilonii na południu i do Mari na zachodzie. Po śmierci Szamsziadada Aszur zostało zdobyte przez Hammurabiego, a potem Asyria weszła w długą, niejasną pod względem politycznym epokę, w której dostała się pod panowanie powstałego na zachodzie królestwa Mitanni.

Okres średnioasyryjski (ok. 1363-1000 p.n.e.)

Za panowania Aszuruballita I (1363-1328 p.n.e.) doszło do odzyskania niepodległości przez Asyrię i utworzenia asyryjskiego imperium. Długotrwała wojna, która rozpoczęła się z państwem Mitanni, ciągnęła się aż do panowania Salmanasara I (1273-1244 p.n.e.), który zakończył ją ostatecznie, przyłączając do Asyrii wschodnią połowę terytorium mitannijskiego, zwaną Chanigalbat. Wracając do Aszuruballita wspomnieć należy, że połączył się on więzami małżeńskimi z królewską linią w Babilonii i gdy powstanie usunęło panującego tam króla, asyryjski władca pomaszerował na południe, gdzie zaprowadził porządek i przywrócił panowanie legalnej dynastii.

Po śmierci Aszuruballita toczono przedłużającą się wojnę z Babilonią, prowadząc działania głównie we wschodnich rejonach nad Tygrysem. Walki przynosiły obu stronom na przemian zdobycze i straty. Konflikt ów był fragmentem i wyrazem stałej rywalizacji, charakterystycznej dla asyryjsko-babilońskich stosunków poprzez całą historię obu państw. Wywodził się on jeszcze z czasów wczesnych, spokrewnionych ze sobą pod względem etnicznym amoryckich dynastii Hammurabiego i Szamsziadada I. Asyryjczycy przeważali zwykle w sztuce wojennej, lecz Babilończycy górowali nad rywalami pod względem poziomu kulturalnego. Wojna z południowym sąsiadem stanowiła tylko jeden z frontów militarnej aktywności Asyrii w tym okresie. Kolejni jej królowie prowadzili kampanie w górzystych krainach na wschodzie i północy, walcząc z różnymi ludami, które we wcześniejszych okresach atakowały granice ich państwa. W ten sposób budowali powoli wielkość terytorialną i wzmacniali siłę Asyrii.

Panowanie Tukultininurty I (1243-1207 p.n.e.) przywiodło imperium do bezprecedensowej potęgi, a jednocześnie zakończyło pierwszą fazę okresu średnioasyryjskiego. Wymieniony władca był energicznym wojownikiem, wyprawiającym się przeciwko górskim plemionom na północy i wschodzie, Hetytom na zachodzie i Babilonii na południu. W ostatniej z wymienionych kampanii zdobył i złupił Babilon, wywożąc do Asyrii wielkie łupy. Tukultininurta był też aktywnym budowniczym. Po drugiej stronie Tygrysu, naprzeciw Aszur, założył zupełnie nowe miasto, które nazwał Kartukultininurta. Koniec króla był tragiczny, został bowiem zamordowany w trakcie powstania wznieconego przez jego syna, który objął tron asyryjski.

Krótki okres mroku wywołanego przez masowy napór [109/110] na asyryjskie granice różnych ludów, wśród których byli też Frygowie, został rozjaśniony przez najwspanialszy okres drugiej fazy i zarazem całego okresu średnioasyryjskiego. Przyniosło go panowanie najwybitniejszego władcy tej epoki, Tiglatpilesara I (1114-1076 p.n.e.), który naśladując Tukultininurtę I zdołał przewyższyć jego osiągnięcia. Najpilniejszy problem dla nowego monarchy stanowili Frygowie (zwani przez Asyryjczyków Muszki), którzy zaatakowali Asyrię w momencie jego wstąpienia na tron. Inwazja została odparta, a w późniejszch latach Tiglatpilesar I wyprawiał się przeciwko Frygom do wschodniej Anatolii. Inną troską króla były najazdy Aramejczyków. Kampanie przeciwko nim prowadzone były wprawdzie pomyślne, lecz uciążliwe. Tiglatpilesar szczycił się, że ścigając ich przekroczył Eufrat co najmniej 28 razy, a w jednym wypadku pokonał całkowicie sześć plemion aramejskich w górach Biszri. W trakcie tych wypraw król dotarł aż do Morza Śródziemnego, w którego falach symbolicznie obmył swą broń. Znalazł także czas, aby poprowadzić armię na południe, gdzie zdobył i złupił ważne miasta babilońskie. Napór aramejski jednak nie zelżał, a podczas ostatnich lat II tysiąclecia p.n.e. nasilił się do tego stopnia, że plemiona te zagarnęły wszystkie posiadłości asyryjskie na zachodzie, zagrażając terytorium właściwej Asyrii bezpośrednim najazdem.

Omówione powyżej panowania trzech władców, stanowiące szczytowe momenty w przeglądzie politycznych wydarzeń, odegrały także doniosłą rolę w dziedzinie kultury. Wpływy babilońskie na cywilizację asyryjską były bardzo wyraźne we wszystkich okresach, a czasy Aszuruballita nie stanowiły w tym względzie wyjątku. Wówczas to po raz pierwszy poświadczony jest w Aszur kult babilońskiego boga Marduka. Przejęcie obrzędów religijnych i napływ literatury babilońskiej to bezpośrednie rezultaty zdobycia Babilonu przez Tukultininurtę, a w czasach Tiglatpilesara I zapożyczono z południa kalendarz oraz zmieniono na babiloński system miar i wag. Wraz ze wzrostem rozmiarów i potęgi imperium asyryjskiego, rosła też moc i autorytet jego władcy. Zjawisko to znajdowało wyraz w powiększaniu się dworu i haremu, co możemy stwierdzić na podstawie szeregu tekstów z czasów od Aszuruballita I do Tiglatpilesara I. Króla otaczały rosnące tłumy dworzan, które, w połączeniu z rozbudowaną etykietą, coraz bardziej oddzielały go od poddanych.

Na wzrost militarnej potęgi Asyrii wpłynęło, już na początku omawianego okresu, wprowadzenie na terenie Żyznego Półksiężyca konnego rydwanu, a w czasach Tiglatpilesara I rozpowszechniła się umiejętność wytopu żelaza, co z kolei doprowadziło do stopniowej poprawy jakości i skuteczności broni oraz pozostałego ekwipunku wojskowego.

Okres nowoasyryjski (ok. 1000-612 p.n.e.)

Na początku I tysiąclecia p.n.e. Aramejczycy do tego stopnia zdominowali scenę polityczną, że o dziejach Asyrii nie wiemy nic; znamy jedynie imiona jej królów. Jednakże w IX w. p.n.e. Asyria znów ukazuje się jako silne państwo, którego energiczni władcy, prowadząc liczne skierowane przeciwko Aramejczykom kampanie na zachodzie, odzyskują utracone poprzednio ziemie. Królami tymi byli: Aszurdan II (934-912 p.n.e.), Adadnirari II (911-891 p.n.e.), Tukultininurta II (890-884 p.n.e.) i Aszurnasirapli II (883-859 p.n.e.)

Armie asyryjskie, posuwając się ku zachodowi, osiągały kolejno linie rzek Chabur, Balich i Eufrat, by dotrzeć w końcu do Morza Śródziemnego. Długie i żmudne kampanie były na ogół bardzo do siebie podobne. Wojska posuwały się wciąż dalej na zachód, podbijając i grabiąc aramejskie plemiona i państwa. Każda wyprawa przechodziła najpierw przez tereny poprzednio już podbite, a wówczas miejscowa ludność składała daninę w postaci żywności i zwierząt, przeznaczonych dla wojska, oraz luksusowych przedmiotów, np. złotych i srebrnych sprzętów dla króla, zabieranych do Asyrii. Od czasu do czasu władca ograniczał zakres wyprawy tylko do terytoriów już ujarzmionych, zbierając daniny i jednocześnie, poprzez swą obecność, umacniając asyryjskie panowanie nad danym terytorium. Za czasów Aszurnasirapli II zdobycze stały się tak rozległe, że Asyryjczycy zaczęli daleko od własnego kraju zakładać specjalne magazyny, w których gromadzono ziarno zebrane z okolicznych regionów. Bezpieczeństwa ich strzegły wznoszone obok twierdze. Były to następnie punkty etapowe dla kolejnych wypraw. Niekiedy z tych założonych w IX w. p.n.e. placówek rozwijały się stolice prowincji, i w ten sposób w stuleciach VIII i VII p.n.e. kształtował się podział administracyjny imperium.

Choć w omawianym okresie główne cele Asyrii leżały na zachodzie, prowadzono wyprawy i w innych kierunkach. Aszurnasirapli II kilkakrotnie najechał położony na wschodzie kraj Zamua w górach Zagros. Posunął się także w dół Eufratu, aż do granic terytorium babilońskiego, których to granic jednak nie przekroczył. Zapewne istniał traktat między obu państwami, gwarantujący wzajemne poszanowanie interesów i udzielanie sobie pomocy w razie potrzeby. Aszurnasirapli II był jednym z największych budowniczych w dziejach Asyrii. Przebudował przejęte przez siebie miasto Kalach (Nimrud), realizując w nim wielki program budowlany, tak że stało się ono czołowym ośrodkiem miejskim Asyrii.

Następcą Aszurnasirapli II został jego syn, Salmanasar III (858-834 p.n.e.). Skoncentrował on swą militarną aktywność na dwu frontach - zachodnim i północnym. Na zachodzie posunął się dalej niż którykolwiek z jego poprzedników, dochodząc na obszarach syryjskich aż do Palestyny i do pasma Taurusu. Kampanie na północy były natomiast skierowane przeciwko nowo powstałemu królestwu Urartu, stającemu się poważnym zagrożeniem dla Asyrii. Poza tym Salmanasar zaczął mieszać się w sprawy Babilonii, dokąd, zgodnie z odpowiednim traktatem, wyruszył, by stłumić powstanie i [110/111] przywrócić władzę prawowitemu monarsze. Koniec długiego i pomyślnego panowania Salmanasara okrywają mroki wewnętrznych konfliktów i powstań. Bezpośredni następcy króla, Szamsziadad V (823-811 p.n.e.) i Ada-dnirari III (810-783 p.n.e.), zdołali przywrócić pewien ład w kraju i prowadzili nawet uwieńczone sukcesem kampanie na wielu frontach, lecz upadek państwa stawał się stopniowo widoczny.

Był to okres, gdy gwałtownie rosło w siłę królestwo Urartu, wdzierając się coraz dalej na terytorium asyryjskie. Również Babilonia starała się wykorzystać w swoim interesie kłopoty odwiecznego rywala. Asyryjski kryzys był pogłębiany przez będący może jego wynikiem rozszerzający się konflikt wewnętrzny. Niektórzy arystokraci stali się niezmiernie potężni i postępowali w pewnych wypadkach niczym wojowniczy, niezależni od nikogo władcy, zarządzając rozległymi terytoriami i prowadząc prywatne kampanie wojenne.

Podczas tego okresu w Asyrii następowały zasadnicze zmiany etniczne, polegające na gwałtownym wzroście elementu aramejskiego. Było to spowodowane nie tylko pokojowym przenikaniem przedstawicieli tego ludu do Asyrii, lecz także stosowaną przez to państwo praktyką przesiedlania ogromnych grup podbitych ludów - z których większość stanowili właśnie Aramejczycy - na swe terytorium, by zatrudnić je tu przy wielkich pracach budowlanych. Przez wiele pokoleń przybysze ci, lub przynajmniej ich część, powoli zdobywali sobie w strukturze społecznej i gospodarczej coraz wyższą pozycję. Toteż w VIII w. p.n.e. spotykamy Aramejczyków na wysokich szczeblach hierarchii urzędniczej i na wysokich stanowiskach w armii, a język aramejski zastąpił właściwie w codziennym użyciu asyryjski.

Okres świetności powrócił w połowie VIII w. p.n.e. wraz z wstąpieniem na tron Tiglatpilesara III (744-727 p.n.e.). Jako energiczny wojownik był on godnym kontynuatorem dawniejszych wielkich królów asyryjskich, choć wydaje się, że sam zdobył tron poprzez uzurpację. Nowy władca przywrócił ład wewnętrzny, by z kolei zwrócić się przeciwko wrogom zewnętrznym. Wyparł Urartyjczyków z ich syryjskich posiadłości, rozciągając asyryjskie panowanie w tym regionie od gór Taurus na północy do pustyń Synaju na południu. Ukoronowaniem sukcesów w walce z Urartu była wyprawa poprowadzona aż do bram stolicy tego państwa, Tuszpy, gdzie Tiglatpilesar ustawił pamiątkową stelę. Na południu usiłował utrzymać pokojowe stosunki z Babilonią, lecz gdy o przejęcie tam władzy pokusili się Chaldejczycy, pokonał ich i sam wstąpił na tron w Babilonie, tworząc w ten sposób instytucję podwójnej monarchii.

Sukcesom militarnym Tiglatpilesara III towarzyszyły, jednocześnie czyniąc je możliwymi, zasadnicze udoskonalenia w organizacji armii i administracji prowincjonalnej. Podczas jego panowania siły zbrojne państwa nabrały charakteru stałej armii; w dalszym ciągu też praktykowano z wielką surowością przesiedlanie opornych ludów z ich siedzib do Asyrii. Imperium systematycznie dzielono na prowincje, którymi zarządzali mianowani namiestnicy i dowódcy wojskowi.

Następca Tiglatpilesara, Sargon II (721-705 p.n.e.), był także prawdopodobnie uzurpatorem, lecz kontynuował dzieło swego poprzednika, rozszerzając znacznie terytorium państwa. Umocnił swą władzę nad obszarami Syrii i Palestyny (Samaria upadła tuż przed początkiem jego panowania) i skierował się do Anatolii, atakując Midasa z Frygii. Na północy i wschodzie prowadził szereg kampanii przeciwko Urartu, znacznie osłabiając siły tego państwa. Od chwili wstąpienia na tron Sargona jątrzącą ranę stanowiła natomiast Babilonia, bowiem wtedy właśnie Chaldejczyk Merodachbaladan II objął tam władzę, utrzymując się przy niej przez 12 lat. W końcu Sargon usunął go i sam objął tron babiloński, odnawiając w ten sposób podwójną monarchię. Wybitnym dokonaniem Sargona w zakresie budownictwa było założenie nowego miasta Durszarrukin, nieco na północ od Niniwy, lecz zostało ono po jego śmierci opuszczone.

Senacherib (704-681 p.n.e.) trzymał się początkowo linii politycznej wytyczonej przez swego poprzednika, lecz ostatecznie wplątał się w zaciekłą wojnę z Babilonią. Na zachodzie oblegał Jerozolimę, której wprawdzie nie zdobył, lecz miasto to przestało się liczyć jako przeszkoda na drodze do Egiptu. Elam zaczął wówczas aktywnie współdziałać z Chaldejczykami i Babilonią przeciwko Asyrii. Konflikt doszedł do punktu kulminacyjnego, gdy syn Senacheriba, zasiadający na tronie babilońskim, został wydany przez mieszkańców stolicy Elamitom. Rozwścieczony ojciec rozpoczął serię gwałtownych ataków na oba wrogie państwa, ostatecznie zdobywając i łupiąc Babilon w 689 r. p.n.e. Zniszczenie tej metropolii stanowiło czyn świętokradczy nie tylko w oczach Babilończyków, lecz również większości Asyryjczyków. Być może zamordowanie w kilka lat później Senacheriba przez jednego lub więcej jego synów było odłożonym aktem odwetu za ten czyn króla. Ulubionym miastem Senacheriba była Niniwa. Prowadził w niej intensywne prace budowlane i renowacyjne, tak że pozostała ona już do końca centrum Asyrii.

Asarchadon (680-669 p.n.e.), syn i następca Senacheriba, poświęcił swe panowanie dwóm głównym problemom - wtargnięciu do Egiptu i uspokojeniu Babilonii. Pierwszy z tych krajów doznał asyryjskiego najazdu, po czym ustanowiono w nim rodzimych władców, rządzących jednak z ramienia zwycięskiego króla i wspieranych przez jego garnizony. Zajęcie Egiptu było ukoronowaniem ekspansji asyryjskiego imperium, choć panowanie w kraju nad Nilem było raczej efemeryczne. W Babilonie Asarchadon rozpoczął realizację wielkiego planu odbudowy, chcąc zaleczyć straszną ranę zadaną temu miastu przez swego ojca i poświęcił szczególną uwagę odnowie we wspaniałym stylu świątyni i kultu Marduka, głównego boga miasta. Władca ten na długo przed śmiercią zajął się problemem następstwa tronu i zastrzegł, że jeden z jego synów, Assurbanipal, zostanie [111/112] władcą Asyrii, a drugi, Szamaszszumukin, Babilonii. Jego zapobiegliwość w tym względzie przyniosła pożądane rezultaty, bowiem gdy zmarł on przedwcześnie, bracia podzielili się władzą zgodnie z wolą swego ojca.

Assurbanipal (668-627 p.n.e.) w dalszym ciągu starał się utrzymać panowanie nad Egiptem, co przez pewien czas mu się udawało, ostatecznie jednak utracił tę najpóźniejszą z asyryjskich zdobyczy, zająwszy się przede wszystkim sprawami babilońskimi. Bracia, zasiadający na dwóch rywalizujących ze sobą tronach, doprowadzili bowiem do wojny pomiędzy Asyrią a Babilonią (652-648 p.n.e.), w którą zaangażowały się też różne sąsiednie ludy, łącznie z Arabami i Elamitami. Ostatecznie zwyciężył Assurbanipal, karząc również babilońskich sojuszników. Asyria jednak zbliżała się do swych ostatnich dni.

Od pewnego czasu nowe ludy, m.in. Medowie i Scytowie, zajmowały górskie regiony nad wschodnimi granicami Asyrii, utrudniając sprawowanie przez nią władzy na podległych jej terenach. Pod koniec VIII w. p.n.e. część tych ludów zaczęła współdziałać z niedawno założoną dynastią chaldejską z Babilonu, kierując ostrze sojuszu przeciwko Asyrii. W tym momencie jej słabość pogłębiało ponowne narastanie problemu potężnych wielmożów, którzy, jak się wydaje, bardziej zajęci byli swymi prywatnymi posiadłościami i dochodami niż obroną państwa. Miasta asyryjskie padały jedno po drugim, opanowywane przez najeźdźców, którzy w końcu, w 612 r. p.n.e., zdobyli i złupili Niniwę. I chociaż kadłubowa dynastia, korzystająca z egipskiej pomocy, walczyła jeszcze przez kilka lat, utrzymując się w Harranie, upadek Niniwy oznaczał koniec imperium asyryjskiego.

Ostatni królowie asyryjscy są interesującymi postaciami. Dzięki różnorodnym źródłom pochodzącym z VII w. p.n.e. możemy niekiedy dostrzec ich indywidualne cechy i motywy postępowania, co z kolei rzuca pewne światło na wydarzenia tamtych dni. Senacherib unikał pamięci swego ojca, Sargona II, którego zgon na polu bitwy wydawał się złowieszczy, ale z kolei przywiązanie do syna, wywiezionego do Elamitów, doprowadziło go do zburzenia Babilonu. Asarchadon i Assurbanipal byli bardzo religijni, rzec można: zabobonni, szukali wciąż boskich porad i ich potwierdzenia, aż nazbyt absorbując trzymanych na dworze kapłanów i wróżbitów.

Działania wojenne i polowanie

Asyria była państwem militarystycznym i w dniach, gdy stała u szczytu swej chwały, największą potęgą imperialną, jaką do tamtej pory widział świat. Rozwój militarny tego państwa rozpoczął się już wówczas, gdy Aszur jako małe miasto-państwo musiało bronić się albo ulec wobec otaczających je wojowniczych ludów. Wówczas to defensywne w istocie wypady na wrogów przynosiły państwu bogactwa w postaci łupów. Poprzez wieki charakter tych działań w zasadzie się nie zmienił, tak że jeszcze w IX w. p.n.e. kampanie armii asyryjskiej były w istocie gigantycznymi wyprawami łupieskimi. Istniała już wtedy rozwinięta koncepcja corocznej kampanii królewskiej. W ciągu IX w. p.n.e., a zwłaszcza za rządów Aszurnasirapli II, jej charakter ulegał stopniowym zmianom. Była ona coraz sprawniej organizowana, oddziały posiadały lepszy ekwipunek, zaczęto używać konnicy, upowszechniało się stosowanie machin oblężniczych i różnych technik saperskich. W wieku tym zmienił się także sam charakter asyryjskich działań wojennych. Podczas gdy poprzednie kampanie były rzeczywiście jedynie łupieżczymi ekspedycjami, w IX w. p.n.e., gdy od podbitych ludów zaczęto wymagać corocznego trybutu, stają się one w większym stopniu wyprawami mającymi na celu przede wszystkim zebranie danin z obszarów poprzednio już zawojowanych, a niekoniecznie prowadzenie działań wojennych.

Do VIII w. p.n.e. nie istniała w Asyrii stała armia, a każdy mężczyzna obowiązany był teoretycznie do służby wojskowej i cywilnej. W praktyce ludzie bogaci i wpływowi omijali ten obowiązek w różny sposób, np. posyłając do armii niewolników ze swych posiadłości, zamiast stawić się samemu, albo wprost wykupując się od służby. Król był głównodowodzącym armii i często osobiście prowadził kampanię, otoczony przez swą gwardię. Istniał także wysoki dowódca zwany turtanu, którego, używając współczesnej terminologii, można by określić jako marszałka polnego. Często dowodził on wyprawami w zastępstwie króla. Armia składała się z pewnej liczby jednostek, które dzieliły się z kolei na mniejsze oddziały. Podstawowym był oddział zwany kisru, złożony z 50 ludzi i kierowany przez dowódcę, zwanego rab kisri. Gdy zwoływano oddziały, jego obowiązkiem było zebrać podległych mu ludzi i przyprowadzić na miejsce koncentracji wojsk.

Rozpoczęcie kampanii, jako bardzo ważne wydarzenie, miało swój sformalizowany przebieg. Wiosną, w zwykłej porze organizowania wyprawy, król albo turtanu dokonywali w miejscu, skąd wyruszano, przeglądu głównego trzonu oddziałów, a kapłani i wróżbici odprawiali stosowne obrzędy. Potem następował wymarsz. Armię prowadził chorąży, za nim podążali kapłani i wróżbici, z kolei król ze swoją gwardią. Właściwe wojsko również maszerowało w ustalonym porządku - na początku rydwany, za nimi kawaleria, dalej piechota, a pochód zamykały tabory. Podczas przechodzenia przez terytorium Asyrii i jej prowincji dołączały się dalsze kontyngenty, czekające w różnych punktach koncentracji. Władca lub namiestnik każdego okręgu lub prowincji, przez które przechodziła wyprawa, obowiązany był dostarczyć żywność dla żołnierzy i paszę dla zwierząt, ponieważ w drogę zabierano niewiele zapasów.

Większą część armii stanowiła piechota, która też brała na siebie główny ciężar walki. Jej uzbrojeniem były łuki, proce, miecze, sztylety, włócznie, berdysze i maczugi. Dla ochrony wojownicy odziani byli w skóry i posiadali tarcze. Łuk piechura sięgał wysokości człowieka, [112/113] dlatego też łucznika ochraniało dwóch towarzyszy - jeden z ogromną tarczą, a drugi z włócznią. Niejako uzupełnieniem piechoty były rydwany i oddziały kawalerii. Znano różne rodzaje rydwanów, lecz najbardziej typowym była odkryta dwukołowa platforma z podparciami dla jadących, zaprzężona w jednego lub więcej koni. Załoga rydwanu składała się z woźnicy i łucznika, czasami dodawano jednego lub dwóch tarczowników. Aż do IX w. p.n.e. nie dostrzegamy istnienia kawalerii. Jeźdźcy używali krótkich łuków i każdy łucznik chroniony był przez konnego tarczownika.

Metody oblężnicze wymagały rozmaitych machin i stosowania różnych technik. Asyryjczycy rozbijali obóz blisko obleganego miasta, wokół którego rozmieszczali w strategicznych punktach reduty, mające zapobiec wchodzeniu do miasta i opuszczaniu go. Podczas szturmu wszyscy łucznicy ostrzeliwali broniących się na murach, a jednocześnie jednostki techniczne usiłowały na różne sposoby przebić się do miasta - czyniąc podkopy, wdrapując się na mury po drabinach, rozbijając taranami bramy i ściany. Tarany umieszczano na pomysłowo skonstruowanych wozach, zaopatrzonych w osłony i wieżyczkę strzelniczą, z której łucznicy mogli odpierać ewentualne ataki. Załogę wozu, wliczając w to łuczników, stanowiło kilku żołnierzy.

Działania oblężnicze wymagały zaangażowania znacznych sił i pochłaniały dużo czasu, toteż Asyryjczycy podejmowali je w sposób selektywny. Zwykle próbowano podporządkować sobie upatrzone terytorium, skłaniając do poddania się miejscową ludność propagandą i groźbami. Jeśli jednak metody te zawiodły, przystępowano do oblężenia jednego, wybranego miasta. Po jego zdobyciu mury i budynki niszczono i palono, a mieszkańców w okrutny sposób mordowano i wieszano na palach ustawionych wokół terenu miasta. Ta brutalność stanowiła metodę mającą przerazić okoliczne regiony i zmusić ich ludność do poddania się bez dalszego oporu, co też zazwyczaj następowało.

Asyryjczycy kochali polowania, toteż gdy król nie prowadził wojny albo nie kierował pracami budowlanymi, zwykle przebywał na łowach. Pożądaną zdobyczą były większe i groźniejsze zwierzęta, choć zadowalano się niemal każdym czworonogiem, ptakiem czy rybą. W owych czasach na syryjskim stepie spotykało się słonie, lwy i dzikie byki, toteż był to ulubiony teren łowów asyryjskich królów. Dzikie zwierzęta sprowadzano też do Asyrii, gdzie trzymano je w ogrodach zoologicznych. Niektóre lwy były do tego stopnia oswojone, że pozwalano im włóczyć się swobodnie. Schwytane zwierzęta [113/114] służyły też do uroczystych polowań, urządzanych na zewnątrz murów miejskich. Lwy wypuszczano w obecności króla, który mierzył do nich z łuku albo atakował je ze sztyletem w dłoni. Tego rodzaju polowania kończyła ceremonia religijna, podczas której król dokonywał obrzędu libacji nad ciałem zabitego lwa.

Religia

Religia stanowiła integralną część asyryjskiego życia i przenikała wszystkie aspekty asyryjskiej cywilizacji. Istniała wielka różnica między oficjalnymi kultami państwowymi a wiarą religijną i praktykami zwykłych ludzi.

Większość odnalezionych przez badaczy źródeł dotyczy jednak oficjalnych kultów. Najwyżej w boskiej hierarchii stał Aszur, którego zwano „królem bogów” i „ojcem bogów”. Był on bóstwem państwowym i nie występował w ludowej mitologii i popularnej literaturze. Głównym jego przybytkiem była świątynia Ehursaggalkurra („Świątynia Wielkiej Góry Ziemi”) w Aszur. Ważną boginią była w Asyrii Isztar; w istocie wymieniano trzy bóstwa o tym imieniu, z Niniwy, Arbeli i Aszur. Patronowała ona miłości i wojnie. Ninurta, pierworodny syn Aszura, był bogiem Kalachu, opiekującym się wojną i łowami. Domeną boga słońca Szamasza była sprawiedliwość, a wspólnie z bogiem burzy Adadem opiekował się też wróżbiarstwem. Ważnym w Asyrii stał się kult boga księżyca Sina z Harranu; po upadku Niniwy ostatni król asyryjski przez kilka jeszcze lat utrzymywał się właśnie w Harranie.

Główne świątynie w miastach tworzyły ogromne i złożone kompleksy. Każda była poświęcona osobnemu bóstwu, lecz wewnątrz świątynnego zespołu istniały też niewielkie przybytki poświęcone czci innych bogów. Za różne rytualne obrzędy i organizację często przypadających świąt odpowiadał arcykapłan z podległym mu wielkim zespołem kapłańskim. Obrzędowy charakter miały wszystkie kultowe czynności wykonywane codziennie w świątyni, łącznie z oczyszczaniem przybytku boga, obsługą jego posągu, składaniem ofiar w postaci pokarmów. Od czasu do czasu malowano wizerunki bogów, a ich szaty były regularnie prane. Składane w ofierze jadło i napoje konsumował świątynny personel. W okresie nowoasyryjskim kompleksy świątynnych budowli tak się rozrosły, a personel stał się tak liczny, że dochody płynące z ziem należących do świątyń i tradycyjne ofiary przestały wystarczać na ich utrzymanie. Toteż główne kulty stały się zależne od szczodrobliwości władcy, który udzielał dotacji na utrzymanie personelu i konserwację budynków. Król asyryjski, jako zastępca boga Aszura, był głównym kapłanem państwa i z tej racji wymagana była jego obecność podczas różnych obrzędów. Mógł on jednak posłać „w zastępstwie” część swej garderoby. Pomimo pełnienia funkcji głowy oficjalnego kultu, król podlegał różnego rodzaju religijnym tabu i musiał zachowywać post przy pewnych okazjach.

Popularne było wśród Asyryjczyków wróżbiarstwo i we wszystkich niezwykłych znakach oraz zjawiskach zachodzących na ziemi i na niebie dopatrywano się złowróżbnych znaków. W okresie nowoasyryjskim najbardziej rozpowszechnioną formą wróżbiarstwa stały się badania wnętrzności zwierząt i astrologia. Na działania królów wpływały informacje udzielane przez wróżbitów, a niektórzy władcy, np. Asarchadon, szczególnie interesowali się wróżbiarstwem.

Wielkie były wpływy babilońskie na religię asyryjską, a dwaj bogowie z południa, Marduk i Nabu, zdobyli znaczną popularność na północy. Wpływ ten przejawiał się również w charakterze i sposobie obchodzenia świąt, np. główna babilońska uroczystość religijna Akitu (Nowy Rok) już od wczesnego okresu miała swój asyryjski odpowiednik. Natomiast w późniejszym okresie wystąpiły objawy reakcji przeciwko religii babilońskiej, znajdujące za panowania Senacheriba poparcie pałacu królewskiego.

Ludowa religia przybierała formę magii i czarów. Odkryta w asyryjskich bibliotekach literatura zawiera liczne zbiory zaklęć. Na każdą sytuację życiową, od poczęcia po śmierć, istniały odpowiednie zaklęcia i przeciw-zaklęcia.

Prawo

Prawo asyryjskie było w zasadzie regulowane przez zwyczaje i precedensy, choć istnieje też tekst zwany Prawami średnioasyryjskimi. Jest to zbiór paragrafów dotyczących różnych przestępstw i przewidzianych za nie kar; zachowane fragmenty odnoszą się do kobiet i przestępstw o charakterze seksualnym. Dokument ten zdradza wyraźne pokrewieństwo z wcześniejszymi babilońskimi kodeksami prawnymi i zapewne stanowił raczej tekst o charakterze literackim niż rzeczywistą kodyfikację prawną. Przewidywane kary odznaczają się wyjątkową surowością, przewidując chłostę, okaleczenia i makabryczne egzekucje.

Spory o charakterze prawnym zwykle załatwiane były prywatnie przez zainteresowane strony, lecz gdy nie mogły one w ten sposób osiągnąć porozumienia, udawały się do urzędnika administracji państwowej, by rozstrzygnął sprawę i, w razie potrzeby, ogłosił odpowiednie postanowienia. Nie istniały żadne sądy ani sędziowie per se. Jeśli nawet urzędnik nie mógł doprowadzić do rozwiązania sporu, powinien był nakazać przeprowadzenie sądu bożego, by bóstwo odpowiedzialne za te próby objawiło swą decyzję. Postępowanie sądowe przed obliczem urzędnika było protokołowane, a w dokumencie tym wymieniano imiona świadków oraz przystawiano pieczęcie osób uczestniczących w sprawie.

Obok akt sądowych odnaleziono również rozmaite inne dokumenty związane z codzienną praktyką prawną, które dzielą się na pewne grupy, stosownie do charakteru dokumentowanej sprawy. Są więc akta przekazania własności, kontrakty, pokwitowania, umowy małżeńskie i akta adopcji. Każdy dokument formułowany był według ustalonego wzoru, a kary przewidziane za złamanie umowy bywały niekiedy bardzo dziwaczne, [114/115] np. ofiarowanie bogu dziesięciu białych koni, spalenie najstarszego syna, a nawet połknięcie kłębka wełny.

Król i państwo

Asyrią rządził absolutny monarcha, stojący na czele administracji, armii oraz stanu kapłańskiego i uważany za najwyższego sędziego. Teoretycznie był, z ramienia boga, posiadaczem całego kraju. W praktyce istniały pewne ograniczenia jego władzy, winien był bowiem przestrzegać tradycyjnych obyczajów i kierować się w postępowaniu wcześniejszymi precedensami, nie naruszając ich zwłaszcza w stosunkach z klasami wyższymi, świątyniami i miastami. Obowiązywały go też religijne tabu i kierowanie się w postępowaniu wskazówkami udzielanymi przez wróżbitów. Królowi podlegali uszeregowani według hierarchii urzędnicy, kierujący biurami cywilnymi i wojskowymi, które istniały z racji militarnego charakteru państwa. Wysoko ceniono, jako godnych zaufania urzędników, eunuchów, których spotykamy na wszystkich wyższych szczeblach drabiny biurokratycznej.

Zasadniczo następcą tronu był najstarszy syn króla. Władcę otaczali liczni dworzanie i harem, a dostęp do jego osoby był trudny i podlegał kontroli urzędnika, którego można określić jako majordoma. Haremem zarządzała matka króla do chwili, gdy zastępowała ją pierwsza małżonka, która dała władcy syna i dziedzica. Następca tronu wychowywał się do chwili osiągnięcia pewnego wieku w haremie, a następnie przenosił się do „domu następstwa” (bit reduti), gdzie posiadał własny dwór, podobny do królewskiego. Młody książę ćwiczył się w konnej jeździe i strzelaniu z łuku. Tylko jeden władca, Assurbanipal, był w młodości uczony czytania i pisania.

Pilnie zabiegano o uzyskanie łaski króla, jako że protekcja była codziennym zjawiskiem i nikt nie mógł liczyć na zdobycie wyższego stanowiska bez poparcia wpływowej osoby. Intrygi i plotki zdarzały się równie często, a wielu dostojników popadało w niełaskę na skutek oszczerstw wrogów. Łapówki były akceptowanym sposobem załatwiania spraw, bowiem urzędnicy byli marnie opłacani, a przynajmniej tak twierdzili. Pomimo tych negatywnych zjawisk stworzony system biurokratyczny spełniał swoje zadania, a zorganizowana przez Asyryjczyków administracja prowincjonalna stała się podstawą systemu stosowanego później w imperium perskim.

Gospodarka i stosunki społeczne

Gospodarka Asyrii opierała się na rolnictwie, hodowli zwierząt i handlu zagranicznym. Żyzne wzgórza i łąki rdzennej Asyrii rodziły dostateczną ilość zbóż i paszy, a geograficzne położenie kraju na skrzyżowaniu szlaków biegnących ze wschodu na zachód i z północy na południe sprzyjało rozwojowi handlu. Miał on zasadniczo charakter wymienny, a miernikiem wartości były - w różnych okresach czasu - srebro, cyna i miedź. Eksport obejmował wyroby rzemieślnicze, zwłaszcza tekstylne, produkowane w warsztatach pałacowych, świątynnych i w prywatnych majątkach. Głównymi towarami importowanymi przez Asyrię były: drewno, wino, cenne metale i kamienie, konie i wielbłądy.

Rozrost imperium wpłynął znacznie na strukturę ekonomiczną Asyrii, następował bowiem wzrost wielkich miast położonych w centrum państwa, a zmniejszała się liczba ludzi zatrudnionych w rolnictwie. Właściwa Asyria polegać zaczęła na imporcie żywności z prowincji, co z kolei osłabiało potencjał gospodarczy tych ostatnich. W ten sposób asyryjski imperializm kładł się ciężkim brzemieniem na podbite kraje, gotowe odmówić danin w wypadku pojawienia się najmniejszych nawet oznak słabości w stolicy państwa.

W Asyrii podstawową jednostką społeczną była rodzina. Większość ludności mieszkała w miastach i była świadoma swych praw, należnych obywatelom poszczególnych ośrodków. Społeczna pozycja człowieka i stanowiska, jakie mógł osiągnąć, były uzależnione od statusu rodziny, z której się wywodził. Bywało jednak i tak, że ambitne jednostki potrafiły dźwignąć swą rodzinę na wyższy szczebel hierarchii społecznej. Kobiety zajmowały niższą od mężczyzn pozycję i całkowicie podlegały władzy swych ojców, braci i mężów. Na szczycie drabiny społecznej stał król, a u samego jej dołu znajdowali się niewolnicy. Ci, którzy stali się nimi z powodu długów, zajmowali wyższą pozycję niż niewolnicy zdobyci na zagranicznych wojnach. Społeczeństwo Asyrii było konserwatywnym i trwałym elementem jej cywilizacji.

1

---