Czasy prehistoryczne.
Na terenie Mezopotamii około 5000 lat p.n.e. powstawały pierwsze większe
osady ludności. Najdawniejsze wykopaliska archeologiczne odkryły gliniane
figurki kobiet i zwierząt pochodzące z około 4750 roku p.n.e. Uczeni uważają, że są to
najstarsze w tej części świata ślady ludzi wiodących osiadły tryb życia.
Mezopotamia w rękach Sumerów.
Pod koniec IV tysiąclecia do Mezopotamii przybywają Sumerowie. Osiedlają się na południwo-zachodniej części krainy. Zajmują Eridu, Uruk
i rozpoczynają ekspansję na północ.
Tworzą państwo oparte na ustroju odrębnych gospodarczo i politycznie
miast-państw.
Zasiedlają południową część krainy.
Wzorują się na kulturze rdzennych ludów
Międzyrzecza i wzbogacają ją o doświadczenia przywiezione z rodzinnego kraju.
W pierwszej połowie III tysiąclecia rozwinęły się już największe sumeryjskie
miasta-państwa: Uruk, Ur, Kisz, Lagasz, Umma.
Powstają monumentalne budowle, rozwija się sieć handlowa ciągnąca się już nie
tylko wzdłuż krajów ościennych, ale również Morza Śródziemnego do Syrii,
czy Egiptu. Zaczyna rozwijać się pismo.
Nowi przybysze
Jednak ludność Mezopotamii to nie tylko Sumerowie. Pod koniec IV tysiąclecia
przybywają nowi osadnicy - Semici, w których dominującą grupę stanowią
Akadowie.
Osiedlają się na północy i tworzą państwo Akad. Przez pewien okres
współistnienia obu krajów następuje asymilacja ich ludności.
Około 2355-2340 Sumerem targają potężne wojny związane z próbą zjednoczenia miast-państw. Walki te bardzo osłabiają Sumer. Natychmiast
wykorzystują to Akadowie przejmują władzę nad krajem (2370-2230).
Kolejnym pretendentem do korony stają się Gutejowie. Przybywają z gór
i brutalnie zdobuwają Sumer, ale nie cały. Południe kraju wciaż zostaje
pod dużym wpływem rodzimych władców i staje się w końcu kolebką odrodzenia
państwa.
Około 2150 miasta Larsa, Uruk i Ur wyzwalają się spod władzy Gutejów.
Nastąpił wtedy tzw. "renesans kultury sumeryjskiej".
Korona znów wróciła do prawowitych władców Sumeru.
Rządy objęłą III dynastia z Ur (2111-2003) i podporządkowała sobie niemal całą
Mezopotamię.
Początek II tysiąclecia przynosi ostateczną klęske Sumerowi.
Panowanie Amorytów
W drugiej połowie III-ego tysiąclecia do Mezopotamii z pn. Syrii przybywają Amoryci. Plemiona osiedlają się przy granicach Sumeru i powoli rosnąc
w siłę przenikają w głąb kraju.
Budują wiele ośrodków państwowych rywalizujących ze sobą.
Największe z nich to: Isin, Larsa. Przejmują włądę nad Sumerem.
Okres świetności tych miast trwał ok. 100 lat.
Największe potęgi MezopotamiiPrawdziwymi potęgami zostają Asyria i Babilonia.
Powstają na początku II-ego tysiąclecia stworzone przez amoryckich władców
Dzielą Mezopotamię na dwa obozy. Wciąż oczywiście istnieją inne odrębne politycznie państwa (Isin, Larsa - amoryckie, Uruk, Ur pamiętające czasy Sumerów), ale wcześniej czy póżniej dostają się one pod panowanie Asyrii
lub Babilonii.
Mocarstwa nie osczędzają również samych siebie. Mezopotamia kilkakrotnie
zmieniała "właściciela". Raz była nim Asyria, raz Babilonia. Polityka obu krajów uczyniła z Międzyrzecza krainę potężną, kilkakrotnie przerastjącą granicę królestwa, które przejęli od Sumerów. Asyryjczycy przede
wszystkim wojowali, podbijali nowe kraje i czerpali z nich datki.
Babilończycy byli troszkę spokojniejsi. Stawiali głównie na rozwój gospodarczy kraju.
Zdobywali nowe szlaki handlowe, uzdatniali kanały i reformowali gospodarkę.
Zaborcza polityka Asyrii poważnie ją osłabiła.
Buntowały się podbite kraje. Ich tłumienie okazało się bardzo kosztowne zarówno militarnie jak i finansowo.
Asyria stała się słaba. Babilończycy postanowili wykorzystać ten moment.
Porozumeli się z Medami i w 612 r. p.n.e. zdobyli Asyrię, która już nigdy się
nie odrodziła.
Babilonia staje się prawdziwą potęgą. Podporządkowuje sobie Syrię, Palestynę
i częściowo Dolny Egipt.
Na południowym wschodzie powstaje nowe państwo Persja. I to właśnie ona
w 539 r. p.n.e. kładzie kres państwu Babilonia. Mezopotamię wciela do swego
państwa jako jedną z jego prowincji.
W drugim tysiącleciu przed naszą erą niedaleko miasta Aszur [imię boga Assura dało właśnie nazwę stolicy oraz całemu państwu] - góry brzeg rzeki Tygrys - rozwinęło się nowe państo staryżytnego świata - Asyria - kraj ludzi słynnących głównie z wyśmienitej sztuki wojennej. Omówimy teraz kolejne etapy w historii tego narodu.
Historia Na początku, wg chronologii, było STARE PAŃSTWO [XX - XIV wiek p.n.e.]. Z poczatku panowały tam dynastie z Ur. Kiedy upadła III dynastia, Asyria umocniła swoją pozycje w starożytnym świecie i podbiła ok. 1800 r. p.n.e. obszary północnobabilońskie. Pierwsze słabości odczuwać mogli Asyryjczycy w czasie najazdów Hetytów, przez których zostały przerwane kontakty handlowe z północą i zachodem. Następnie nastąpiła epoka rządów Naramsina z Eschnunny, który na karty historii wpisał się głównie dzięki zbiorowi praw, jaki stworzył. Asyria przeżywała swoją pierwszą świetność szczególnie za czasów panowania następnego władcy, Szamszladada I [1813-1781 r. p.n.e.], który sparował władze absolutną i patriachalną. Poza tym nawiązał sieć przymierzy z innymi państwami. Wkróce jednak Asyria została podbita przez wielkiego króla babilońskiego, Hammurabiego [tak, tego od kodeksu], który uzaleznił od siebie cały kraj. Później, ok. 1550 r. p.n.e. nastąpiła częściowa zależność Asyrii od najeźdźców z Mitanni [państwo Hurytów], spod rządów których Asyryczycy [pod dowództwem Eribaadada, którego syn -Assuruballit I - później władajacy krajem nazywał siebie "bratem faraona" - porozumienie z Egiptem] wyswobodzili się dopiero ok. 1430 r. p.n.e.
ŚREDNIE PAŃSTWO trwało od XIV do X wieku p.n.e. W czasie tej epoki nastąpił stopniowy rozwój i umocnienie pozycji państwa na arenie międzynarodowej. Rozpoczęto intensywnie podbijać okliczne posiadłości: Mitannię, Babilonię i Fenicję. Silna ekspansja militarna spowodowana była w dużej mierze wiarą w gloryfikację wojny oraz chęcią zdobycia brakujących w Asyrii surowców mineralnych takich jak na przykład metale czy też kamienie budulcowe. Panstwo asyryjskie odnosiło same sukcesy aż do momentu najazdów ludów semickich zwanych Aramejczykami [Chaldejczykami]. Następstwem ich najazdów było osłabienie nie tylko Asyrii, ale również Babilonii czy Egiptu, a nawet zniszczenie państwa Hetytów. Poza tym w XII wieku państwo było dodatkowo osłabione konfliktami wewnętrznymi - dokładnie walkami o władzę po śmierci Aszurdona w 1153 r. p.n.e. W latach 1112-1074 Tiglatpilesar I odnowił państwo - między innymi poprzez podbicie krajów Nairi i zmuszenia dynastii syryjskich do płacenia trybutu. Jego następcy w wyniku walk toczonych z Aramejczykami, starcili zdobyte obszary i granice kraju skurczyły się do rdzennych terytorii Asyrii.
Asyria zaczęła odradzać się już za panowania Assurdona II [934-11] w epoce nazywanej NOWYM PAŃSTWEM. Odtąd jej swietność i znaczenie świecie antycznym zacznie gwałtownie wzrastać. Po wprowadzeniu w ok. 875 roku p.n.e. konnicy - pierwszy raz w dziejach wojen, Asyryjczycy górowali nad innymi cywilizacjami w walkach, dzięki czemu lepiej i sprawniej szły im boje, a terytorium państwa znowu osiągnęło wielkość, jaką miało za czasów Tiglatpilesara I. W tamtych czasach najbardziej wsławił się Assurbanipal II [883-59 r. p.n.e.], najokrutniejszy wśród wszytskich asyryjskich władców. Za jego panowania nową rezydencją królów ze wspaniałym pałacem było Kalach, miasto zasiedlone ludnością deportowaną. Jego syn, Salmanassar III [858-24 r. p.n.e.], umocnił swoje panowanie nad Palestyną i Syrią, chcąc mieć lepszą kontrolę nad szlakami handlowymi łączącymi Mezopotamię z Morzem Śródziemnym. W tamtym okresie też pojawiają się pierwsze zmienki o Medach i Persach, których pod koniec panowania Salmanassara doprowadzili do powstania stłumionego przez Szamsziadada V z pomocą Babilonii. Medowie osiedlili się więc nad jeziorem Urmia i stamtąd nękali wspieraną przez państwo babilońskie, Asyrię. Najsławniejszą królową asyryjską była Sammuramat [810-06 r.p.n.e.], zwana takze Semiramidą. Rządziła w imieniu niepełnoletniego syna, Adadnirari III. W latach 781-74 Asyria toczyła wojny z państwem Urartu [tereny nad jeziorami Wan i Urmia]. Natomiast do 745 do 727 r. p.n.e. swoje wielkie podboje rozpoczyna Tiglatpilesar III, który wykorzystuje anarchię w Babilonii i zostaje jej królem w 729 roku. Do ważniejszych osiagnięć tego władcy zaliczyć też trzeba pokonanie Sarduriego II, władcę Urartu i podbój północnej Syrii, Damaszku i Gazy. Następnym królem, który niewątpliwie zapisał sie znacząco na kartach historii państwa asyryjskiego jest Sargon II, panujący w latach 722-05. Uważany był za uzupatora, który niesłusznie objął rządy w królestwie. Założył on dynastię Sargonidów. Kontynuował politykę podbojów swojego poprzednika. Walczył zwycięsko ze zbuntowaną koalicją syryjską. Osłabił państwo Urartu, zniszczył królestwo Izraela zdobywając jego stolicę - Samarię w 721 r. p.n.e. oraz odnowił unię personalną [unia łącząca dwa państwa osobą władcy] z Babilonią. Panowanie Sargona II uwieńczone zostało budową rezydencji w Durszarrukin ["miasto Saurona"]. W 705 roku p.n.e. władca zginął podczas wyprawy wojennej. W ciagu jego rządów Asyria opanowała całe terytorium tak zwanego "żyznego półksiężyca". Tak więc na początku VII wieku p.n.e. monarchia asyryjska była we władaniu obszarami Babilonii, Syrii, Izraela oraz Egiptu [wygrana bitwa pod Rafią]. Punktem kulminacyjnym, jeśli można to tak ująć, świetności asyryjskiej były rządy Assurbanipala. Był on ostatnim królem Asyrii. Mimo jego energii i woli walki oraz powstrzymania buntów w Tebach [Egipt], państwo chyliło się ku upadkowi. Przede wszystkim zagrożenie rosło ze strony Medów, Egipcjan, Persów i Babilończyków, a Asyria nie zdołała odeprzeć wsyztskich ich ataków na raz. Krótko po jego śmierci państwo uległo rozkładowi w wyniku zamieszek wewnętrznych i najazdów Scytów. Wspólny najazd władcy Medów Kyakseresa I, władcy Babilonii Nabopolassara [unia medyjsko-babilońska] zakończył się dla Asyrii finalną katastrofą - zostały zburzone wszystkie miasta asyryjskie: w 614 p.n.e. Assur, w 612 p.n.e. Niniwa, w 608 p.n.e. Harran. Ta ostatnia data podawana jest jako ostateczny koniec państwa asyryjskiego. Ludność Asyrii została wybita, a kraj zniszczony. Po wielkiej potędze nie było już śladu.
Militaria
Zgodnie z asyryjską taktyką wojenną centrum pozycji bojowej zajmowały rydwany bojowe, na skrzydłach natomiast ustawiała się piechota w hełmach, zbrojach i z tarczami oraz oddziały pomocnicze. Sprowadzani od 1200 r. p.n.e. kowale hetyccy do produkcji broni zastosowali żelazo, podczas gdy inne cywilizacje nadal używały wyrobów z brązu. Wielkim plusem wojska asyryjskiego była jazda konna, jako pierwsza wprowadzona ok. 875 r. p.n.e. Wielka moc Asyrii tkwiła takze w tym, że państwo to posiadało stałą, regularną armię. Ludzie przeznaczeni do walk, przechodzili długoletnie szkolenia wojenne. Nie byli to więc przypadkowi wojownicy, jak to miało miejsce na przykład w polis ateńskiej.
Polityka wobec podbitych ludów
Wobec podbitych ludów Asyryjczycy stosowali bezwzględny terror. Masowo mordowali lub przesiedlali ludzi, aby zmniejszyć możliwość wszczynania buntów. Wbijali jeńców na pal lub obdzierali ze skóry. W zcasie tylu podbojów naturalnie wojownicy zgrabili wiele bogactw, a część z nich oddaana była na utrzymywanie armii, dworu, rozbudowę i upiększanie miast.
Prawo
Stworzone przez Asyryjczyków prawo cechowała przede wsyztskim surowość, wśród kar funkcjonowało np. obcinanie ucha, dolnej wargi, palca, kastracja, szpecenie twarzy gorącą smołą.
Gospodarka
Ponieważ Asyria była państwem usytuowanym nad dwiema poteżnymi rzekami, Eufratem i Tygrysem, to przede wszystkim dominowało tam rolnictwo, w którym stosowano z powodzeniem ulepszony typ pługa, rozwijało się także ogrodnictwo. Ziemia pozostawała w ręku świątyń, władcy i możnowładców.
Sztuka
Sztuka podporządkowana była naczelnej idei uświetniania boga Assura, władcy i podbojów. W Niniwie, Kalach, Durszarrukin i Assurze powstały olbrzymie zespoły pałacowe z bogatą rzeźbą ornamentalną, przedstawiającą sceny batalistyczne, polowania i ceremonie religijne. Sztuką interesowali się też władcy. Na pzrykład ostatni z nich, Assurbanipal był mecenasem sztuki, budował liczne pałace i świątynie. Założył ogromną bibliotekę w Niniwie, której księgozbiór liczył ponad 22 000 glinianych tabliczek, na których zapisano poezję, teksty literackie, historyczne, filozoficzne, medyczne i astronomiczne oraz dokumenty gospodarcze. Jeśli chodzi o osiągnięcia, Asyryjczycy byli kontynuatorami dokonań Sumerów, a jedynie do tematów religijnych oraz wojennych załączyli także przedstawianie polowań - ulubioną rozrywką królów Asyrii były szczególnie łowy na lwy, których sceny wyryte były na reliefach [rzeźby wykonywane na drewnianej, kamiennej lub metalowej płytce].
Kalendarium
X - IV tysiąclecie p.n.e. - rozwój kultury neolitycznej i chalkolitycznej (rolniczej) w Mezopotamii. Początki stałego osadnictwa, rolnictwa, garncarstwa, hodowli.
XV - XIV w. p.n.e. - rozkwit i potęga kasyckiej Babilonii.
Historia
Królestwo Babilonii powstało ok. 1894 p.n.e., kiedy szejk jednego z plemion amoryckich, Sumu-abum, przejął kontrolę nad miastem Babilon. Ok. 1880 p.n.e. tron objął następca Sumu-abuma, Samu-la-el, który rozpoczął ekspansję terytorialną zajmując miasto Kisz, dawną stolicę hegemonów Sumeru. Największy zasięg terytorialny i znaczenie osiągnęła Babilonia w czasie panowania Hammurabiego (1792-1750 p.n.e.), zajmując całą Mezopotamię i dominując gospodarczo i kulturowo w regionie.
Jednak jeszcze za panowania Hammurabiego państwo zaczęło mieć coraz więcej kłopotów z licznymi najeźdźcami i za panowania jego następców padło pod ciosami Hetytów i Kasytów z gór Zagros w Iranie (1595 p.n.e.). Ci ostatni ok. 1570 p.n.e. zostali nowymi władcami Babilonii. Nowi władcy dość szybko zasymilowali się, przyjmując język i kulturę Babilończyków. Okres panowania dynastii kasyckiej, zwany okresem średniobabilońskim, trwał prawie czterysta lat (1530-1170 p.n.e.). Kasyci zostali pokonani przez Asyryjczyków, a kilkadziesiąt lat później przez Elamitów, których Babilończycy wyrzucili ze swoich ziem dopiero po upływie kilku dziesięcioleci, aby wkrótce paść łupem atakujących z zachodu semickich ludów Aramejczyków i Chaldejczyków.
W IX w. p.n.e. Babilonia popadła w zależność od Asyrii, której władcy wielokrotnie łupili tę bogatą krainę. W roku 626 p.n.e. Babilon zrzucił jarzmo asyryjskie i powstało państwo nowobabilońskie rządzone przez chaldejskiego króla Nabopolasara. W 609 p.n.e. odrodzona Babilonia (tzw. państwo nowobabilońskie) zniszczyła wraz z Medami królestwo asyryjskie.
Największy rozwój Babilonii miał miejsce za panowania króla Nabuchodonozora II (604-562 p.n.e.). Jeszcze jako następca tronu Nabuchodonozor pobił wojska egipskie, broniące leżącej nad Eufratem twierdzy Karkemisz w Syrii (607-605 p.n.e.), zapewniając tym samym panowanie Babilonu nad Syrią i Fenicją. Za jego panowania prawie wszystkie terytoria należące do Asyrii zostały wtedy włączone do Babilonii, to jest Mezopotamia, Syria, Izrael i część Anatolii. Zorganizował on też kilka wypraw wojennych dla podbicia Egiptu, czego nie udało mu się jednakże dokonać. Dużą w tym przeszkodą był opór fenickich miast-państw, szczególnie miasta Tyru na wybrzeżu śródziemnomorskim oraz państwa Judy. Po dwóch powstaniach w Judzie, Nabuchodonozor II w 587 p.n.e., po zdobyciu Jerozolimy w wyniku 16-miesięcznego oblężenia, kazał to miasto zrównać z ziemią, stracić wszystkich wziętych do niewoli żołnierzy żydowskich, a pozostałą ludność przesiedlić do Babilonu, co znane jest w historii jako "niewola babilońska".
Za panowania Nabuchodonozora II odbudowano z rozmachem stolicę Babilon. W mieście postawiono wiele imponujących budowli m.in. zespół pałaców królewskich, monumentalną bramę Isztar oraz świątynię (ziggurat) w kształcie piramidy, którą legenda kojarzy z biblijną wieżą Babel. W państwie rozkwitały nauka i kultura. Państwo nowobabilońskie nie istniało jednak długo. Panująca dynastia królewska została w roku 556 p.n.e. obalona wskutek przewrotu pałacowego (ostatnim królem był Nabonid), a już w 539 p.n.e. Babilonia dostała się we władanie króla Persji Cyrusa II Wielkiego (558-529 p.n.e.) i stała się na 200 lat prowincją Persji. Samo miasto Babilon zostało w następnym roku zniszczone przez pożary, w których poniosły śmierć setki mieszkańców, a tamtejsze "wiszące ogrody" zostały strawione bezpowrotnie przez ogień.
Religia Babilonii
Bogami religii babilońskiej, opartej na tradycjach Sumeru i Akadu, były siły przyrody: burza, słońce, księżyc. Bogowie ci stali się później bóstwami opiekuńczymi miast. Za najwyższe bóstwo i przyczynę istnienia uważano pierwotnie boga Anu, z wyobrażeniem którego najczęściej łączono Enlila, pierwotnie boga powietrza. Jest on ojcem króla. Syn jego to bóg morza Ea, dobrotliwy opiekun ludzi. Z księżycem utożsamiano Sina, synem tegoż był Szamasz, bóg słońca i sprawiedliwości, córką Isztar, bogini wojny, radości, miłości (emocjonalnej i fizyczej) i płodności. Isztar jako gwiazda poranna jest istotą żeńską, zaś jako gwiazda wieczorna męską. Do naczelnego panteonu należał także bóg wojny Ninurta oraz Nergal i Ereszkigal, bóstwa świata umarłych. Opiekunem miasta Babilon i państwa babilońskiego był Marduk, uważany za syna Enlila.
Oddawanie czci bogu polegało głównie na składaniu ofiar. Kapłani zajmowali się astronomią i astrologią. Układali horoskopy, przepowiadali bieg całego życia ludzkiego, oraz wróżyli z wątroby owcy albo z wody i oliwy, zmieszanych w jednym pucharze.
Babilończycy wyobrażali sobie Ziemię jako nieruchomą i umiejscowioną w środku wszechświata. Środek świata miał znajdować się w Babilonie. Wypukły kształt Ziemi miał rozgraniczać znajdujące się w jej wnętrzu pałac zmarłych i podziemny ocean od sklepienia niebieskiego w postaci klosza, po którym Słońce odbywało swoją wędrówkę w dzień, a Księżyc, gwiazdy i planety nocą. Babilończycy, jako pierwsi, wprowadzili podział roku na tygodnie.
Pismo i literatura
Pismo babilońskie jest pismem klinowym. Zostało odcyfrowane po raz pierwszy przez niemieckiego uczonego Karsten-Niebuhra. Podobnie jak w egipskich hieroglifach należy odróżnić trzy rodzaje pisma: pojedyncze pismo zgłoskowe, jako stopień wstępny, pismo suzyjskie (nazwa od prowincji i miasta Suzy) i właściwe babilońskie. To ostatnie spotykane jest w wielu inskrypcjach. Pismo to zostało wynalezione przez Sumerów. Najstarsze jego pomniki znalezione w ruinach kraju pochodzą z początków III tysiąclecia p.n.e. Są to gliniane tabliczki, na których wyryto zapiski z życia codziennego (rachunki, umowy itp.), liczne teksty hymnów religijnych, formuły zaklęć i mity. Z okresu państwa nowoasyryjskiego pochodzi olbrzymia biblioteka króla Assurbanipala, która zachowała się w ruinach Niniwy i składa się z blisko 20 000 fragmentów tabliczek glinianych, a treścią sięga czasów Hammurabiego. Najwspanialszym pomnikiem literatury jest epos o Gilgameszu.