UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE

WYDZIAŁ PEDAGOGIKI I PSYCHOLOGII

PEDAGOGIKA SPECJALNA

Oligofrenopedagogika i pedagogika wczesnoszkolna

Aneta Szczepańska

Numer albumu 215895

TWÓRCZOŚĆ W PROCESIE REHABILITACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH RUCHOWO

Praca licencjacka

napisana w Zakładzie Socjopedagogiki Specjalnej

pod kierunkiem

dr Moniki Parchomiuk

Spis treści

Wstęp

Pojęcie twórczości towarzyszy ludziom już od czasów starożytnych. Mimo iż jest to termin szeroko używany istnieją trudności z zakreśleniem granic tego zagadnienia. Różni autorzy definiując twórczość odnoszą ją do różnych sfer życia ludzkiego. Można zatem mówić o twórczości w sensie rozwoju duchowego, rozwoju umysłu, ale także do konkretnych przejawów tej działalności w postaci wytworów materialnych ( rzeźby, obrazy, itp.). Najczęściej jednak jest ona rozumiana jako spontaniczna forma ekspresji stanowiąc istotny element ludzkiego życia.

Twórczość zajmuje szczególne miejsce w życiu osób niepełnosprawnych. Pozwala oderwać się od problemów związanych z niepełnosprawnością, ukazać swoje emocje, jak również wyrazić siebie i pozwala spojrzeć osobom z zewnątrz nie przez pryzmat jej niepełnosprawności, lecz przez jej wytwory. Przedstawione powyżej wnioski pozwalają stwierdzić, iż twórczość jest ważnym elementem procesu rehabilitacji. Sztuka odgrywa ważną rolę dla osób niepełnosprawnych, ponieważ pomaga w osiągnięciem równości między organizmem a środowiskiem, pomaga rozładować napięcia i niepokoje ( J. Kirenko 2006, s. 131).

W mojej pracy zatytułowanej: ,, Twórczość w procesie rehabilitacji osób niepełnosprawnych ruchowo” przedstawiłam rolę jaką odgrywa twórczość plastyczna w życiu osób niepełnosprawnych ruchowo.

Praca składa się z wstępu, pięciu7 rozdziałów i zakończenia i aneksu. Przy każdym studium przypadku znajdują się ilustracje osób badanych wraz z opisem. W aneksie znajduje się kwestionariusz wywiadu dla osób niepełnosprawnych ruchowo.

W pierwszym rozdziale pracy przedstawiono pojęcie niepełnosprawności. Zawiera pojęcie zdrowia, choroby i niepełnosprawności oraz rodzaje i kryteria niepełnosprawności ruchowej. Ponadto w pierwszym rozdziale przedstawiłam funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych ruchowo.

Drugi rozdział dotyczy rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Przytaczam w nim pojęcia i rodzaje rehabilitacji oraz czynniki, które ją kształtują. Zawarte również zostały warsztaty terapii zajęciowej oraz ich rola, jaką pełnią w procesie rehabilitacji.

Trzeci rozdział to próba wyjaśnienia pojęcia ,, twórczość” oraz odnalezienie na podstawie literatury działalności twórczej osób niepełnosprawnych.

Czwarty rozdział obejmuje metodologiczne założenia badań własnych. Zawarte zostały tu cele, problemy, metoda i techniki badawcze oraz organizacja i przebieg badań.

W piątym rozdziale podjęłam próbę analizy badań własnych. Ta część pracy zawiera studium indywidualnego przypadku trzech badanych osób wraz z fotografiami ich prac.

Rozdział I

Teoretyczne źródła koncepcji niepełnosprawności

1. Pojęcia zdrowia, choroby i niepełnosprawności

Bardzo trudno jest jednoznacznie zdefiniować pojęcie zdrowia. Ogólnie przyjętą i obowiązującą jest pozytywna definicja zdrowia Światowej Organizacji Zdrowia, która brzmi: ,, zdrowie jest nie tylko brakiem choroby lub niedomagania, lecz w pełni dobrym samopoczuciem fizycznym i psychicznym”(J.Doroszewska,1981,s.37). Definicja według WHO jest bardzo ogólna i może być dostosowana do każdej osoby, bez względu na stopień niepełnosprawności ruchowej lub psychicznej.

Według M. Borkowskiej choroba ,, to stan, w którym dochodzi do zaburzenia czynności organizmu pod wpływem zadziałania różnych czynników wewnętrznych jak i zewnętrznych”( M. Borkowska 2005, s. 27).

M. Demel w książce ,,Pedagogika zdrowia” zdrowie rozpatruje w trzech aspektach: zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne. Za zdrowie somatyczne uważa zdrowie całego organizmu, zwraca uwagę na kształtowanie i wpływanie na nie poprzez pracę nad własnym ciałem, ćwiczenia i dbałość o dobrą kondycję fizyczną. Rozpatrując zdrowie psychiczne rozumie je jako zgodę i niezgodę z własnymi przekonaniami, co prowadzi do ,,integracji osobowości”(M. Demel, 1980,s. 101). Zdrowie psychiczne jest to zdolność człowieka do osiągania uczuć wyższych i wartości oraz realizowanie siebie na coraz wyższym poziomie. Według K. Dąbrowskiego zdrowie psychiczne oznacza zdolność do rozwoju w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania, odkrywania i tworzenia coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości, aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego. Natomiast zdrowie społeczne dotyczy relacji między jednostką a społeczeństwem oraz w jakie interakcje wchodzi społeczeństwo z jednostką. Osobą zdrową społecznie jest osoba, która dobrze się czuje w rolach pełnionych w społeczeństwie oraz wchodzi prawidłowo w interakcje społeczne, prawidłowo nawiązuje kontakty w danej grupie, oraz jest akceptowana społecznie. Wszystkie te aspekty są ze sobą ściśle powiązane i tworzą nierozerwalną całość zdrowia. Jeśli posiadamy zdrowie psychiczne posiadamy wówczas i zdrowie społeczne, ponieważ potrafimy prawidłowo i w sposób jasny dla wszystkich nawiązać rozmowę, w prawidłowy sposób nią kierować.

Zdrowie można rozważać także w kategoriach ekonomicznych (R. Bogusz, M. Charzyńska- Gula 1999 , s. 79-84). Wówczas jawi się ono jako specyficznego rodzaju towar , który tak samo jak każdy inny można sprzedać lub kupić. ,,W tej sytuacji pomiędzy ,,sprzedawcą” i ewentualnym ,, nabywcą” towaru , który możemy nazwać zdrowiem , mogą zachodzić różne sposoby oddziaływania właściwe dla działalności handlowej, począwszy od zainteresowania się ,, prozdrowotną branżą” aż do sfinalizowania transakcji”.

W znaczeniu biologicznym zdrowie oznacza brak zmian patologicznych w organizmie człowieka, a choroba jest potwierdzeniem wystąpienia zmian i zaburzeń w jego funkcjonowaniu, będących następstwem załamania się struktury anatomicznej albo skutkiem zaatakowania przez drobnoustrój chorobotwórczy. W psychologicznym natomiast ujęciu zdrowie i choroba są subiektywnym stanem jednostki. Zdrowie oznacza stan pełnego, dobrego, psychicznego samopoczucia, jako swoistą zdolność do odczuwania zadowolenia i szczęścia, do racjonalnego i skutecznego pokonywania i rozwiązywania trudnych sytuacji (W. Pilecka, J.Pilecki: za J. Kirenko 2007, s. 10). Choroba zaś jest stanem poczucia dyskomfortu i oznacza złe samopoczucie (T. Sokołowska za: J. Kirenko 2007, s.10).

W socjologicznym znaczeniu zdrowie jest funkcją możliwości wypełniania przez jednostkę ról społecznych i zadań życiowych, a pojawienie się choroby wyznacza człowiekowi szczególną pozycję wśród społeczności. Wystąpienie choroby uruchamia, zatem istotne reakcje indywidualne i mechanizmy społeczne, stąd i konieczność funkcjonowania określonych instytucji społecznych (W.Pilecka, J. Pilecki za: J. Kirenko 2007, s. 10).

Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Aktywności i Uczestnictwa z 1998r. zaproponowała nowy model niepełnosprawności, który ma charakter interakcyjny. Wskazuje on na współzależność między stanem zdrowia jednostki a czynnikami kontekstowymi (środowiskiem i czynnikami indywidualnymi). Czynniki te mogą wpływać wzajemnie na siebie i mogą prowadzić do uszkodzenia, ograniczenia aktywności i/ lub utrudnienia oraz ograniczenia uczestnictwa. Nowa definicja odgrywa ważną rolę w zrozumieniu niepełnosprawności oraz genezy (G. Szumski, 2006, s. 109) . Jak podkreśla T. Majewski (1999, s.134), nowa definicja może przyczynić się do zmiany przekonań na temat relacyjnego charakteru niepełnosprawności oraz poprawy polityki na rzecz wyrównywania szans osób niepełnosprawnych.

Komitet Rehabilitacji i Readaptacji Człowieka Polskiej Akademii Nauk stosuje w spisach ludności Głównego Urzędu Statystycznego następującą definicję, która uznaje za osoby niepełnosprawne ,, osoby o naruszonej sprawności psychofizycznej, powodującej ograniczenia funkcjonalne sprawności lub aktywności w stopniu utrudniającym pełnienie właściwych dla ich wieku i płci ról życiowych (M. Borkowska , 2005, s.7). Za pojęciem niepełnosprawności ruchowej kryją się wszelkiego rodzaju zaburzenia w funkcjonowaniu narządu ruchu człowieka, które są wywoływane przez różne przyczyny, np. uszkodzenia lub zanurzenia czynności układu nerwowego , choroby genetyczne, wady wrodzone, stany pourazowe lub inne jeszcze przyczyny powodujące ograniczenia sprawności ruchowej (M. Borkowska , 2005, s.9).

Natomiast Światowa Organizacja zdrowia oddzieliła pojęcie niepełnosprawności od dziecka niepełnosprawnego, zaproponowała na jego określenie następującą definicję: ,, za dziecko niepełnosprawne uważa się takie dziecko , które bez specjalnych ulg ani pomocy z zewnątrz jest całkowicie, długotrwale lub w znacznych stopniu niezdolne do uczestnictwa w życiu wspólnie z prawidłowo rozwiniętymi i zdrowymi rówieśnikami” (M. Borkowska , 2005, s.9).

W krajach Unii Europejskiej upowszechniała się następująca definicja osoby niepełnosprawnej. Jest to , osoba, która z powodu urazu, choroby czy wady wrodzonej ma poważne trudności, albo nie jest zdolna wykonywać czynności, które osoba w tym samym wieku jest zdolna wykonywać” (G.Standig 1996,s.26) Opiera się na założeniu , że niepełnosprawność jest osobistą tragedią danej osoby. Główne działania są ukierunkowane na usprawnianie i pomoc tej osobie w zaakceptowaniu jej ograniczeń. Niepełnosprawność w tym ujęciu postrzegana jest, jako okrutne doświadczenie, przydarzające się dramatycznie doświadczanym jednostkom ( E. Wapiennik, R. Piotrowicz, 2002, s. 20).

Karta Praw Osób Niepełnosprawnych uchwalona przez Sejm 1 sierpnia 1997r.( M.P.Nr 50, poz. 475) mówi, że ,, osoby niepełnosprawne mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywizującego życia oraz wprowadza zakaz dyskryminacji tych osób , których sprawność fizyczna, psychiczna, bądź umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia codzienne życie, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych (M. Dońska- Olszko 2005, s. 12).

Pojęcie i zakres niepełnosprawności obejmuje różne ograniczenia funkcjonalne jednostek ludzkich w każdym społeczeństwie, wynikające z uszkodzenia zdolności wykonywania jakiejś czynności życiowej w sposób uważany za normalny, typowy dla życia ludzkiego. Ograniczenia te mogą mieć charakter stały lub przejściowy, całkowity lub częściowy, mogą dotyczyć sfery sensorycznej, fizycznej i psychicznej. Niepełnosprawność jest rozumiana nie tyle, jako rezultat uszkodzenia czy uszczerbku w stanie zdrowia, ale jako wynik wielu barier, na jakie człowiek napotyka w swoim otoczeniu. W literaturze wyróżnia się rodzaje niepełnosprawności, które ,, mogą występować oddzielnie lub we wzajemnym powiązaniu i w różnych kombinacjach, przy czym granice między nimi są płynne. Stopień, w jakim utrudniają funkcjonowanie osobie niepełnosprawnej, jest relatywny w aspekcie subiektywnym, społecznym, sytuacyjnym i czasowym (J. Stochmiałek 1993, s. 168).

Społeczny model niepełnosprawności akcentuje znaczenie ograniczeń w spełnieniu wymagań społecznych, jako podstawowego kryterium w rozpoznawaniu ludzi z określonymi dysfunkcjami organizmu. Niepełnosprawność traktuje się tu, jako upośledzenie wynikające z utraty ważnych życiowo zdolności i umiejętności. Przyczynia się ono do pozbawienia człowieka szans na zajęcie takiej pozycji w strukturze społecznej, która mogłaby być osiągnięta, gdyby nie doszło do uszkodzenia organizmu. Dysfunkcje fizyczne i psychiczne, powstałe w wyniku uszkodzenia organizmu, mogą mieć bardzo różny charakter. Najważniejsze z nich odnoszą się do ograniczeń w zakresie: lokomocji, manipulacji, komunikacji, orientacji w przestrzeni, uczenia się i wydolności związanej z wykonywaniem pracy fizycznej i umysłowej. Model ten niepełnosprawność traktuje, jako ograniczenia na różnych płaszczyznach funkcjonowania w społeczeństwie. Są to między innymi indywidualne uprzedzenia, utrudniony dostęp do budownictwa użyteczności publicznej, niedostosowany system transportu, segregacja edukacyjna, rozwiązania na rynku pracy wyłączające z niego osoby niepełnosprawne ( E. Wapiennik, R. Piotrowicz, 2002, s. 20). Niepełnosprawność społeczna to niekorzystna sytuacja danej osoby wynikająca z uszkodzenia lub niepełnosprawności, która ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie ról społecznych adekwatnie do wieku, płci oraz czynników społecznych członka rodziny, ucznia, pracownika, kolegi.

Z punktu widzenia jednostki ograniczeń zawodowych i potrzeb rehabilitacyjnych osoba niepełnosprawna to ,, jednostka , której zdolność do nauki i pracy została zmniejszona w stopniu wymagającym:

1. odpowiedniego doboru rodzaju i formy szkolenia zawodowego,

2. pomocy w usprawnieniu i przystosowaniu zawodowym,

3. doboru stanowiska pracy i zatrudnienia odpowiedniego do indywidualnych możliwości i ograniczeń” ( H. Larkowa 1987, s.12).

W kręgu kultury europejskiej stosowana jest też szeroka definicja odnosząca się do osób niepełnosprawnych, którą znajdujemy w przyjętej przez MOP w 1983 r. Konwencji 159 o rehabilitacji zawodowej i zatrudnieniu osób niepełnosprawnych. Otóż termin ,,osoba niepełnosprawna” oznacza jednostkę, której perspektywy (…) rozwoju zawodowego są wyraźnie ograniczone w wyniku właściwie rozpoznanej ułomności fizycznej czy umysłowej” ( G.Standing 1996,s.26).

Biologiczne uszkodzenie ciała może dodatkowo utrudniać człowiekowi sprawne funkcjonowanie na dwóch pozostałych poziomach, ale nie jest konieczne do rozpatrywania niepełnosprawności, jako dysfunkcjonalność organizmu. Dysfunkcjonalność traktujemy, jako utraconą sprawność organizmu, jego układów lub narządów. Natomiast niepełnosprawność należy rozpatrywać szerzej jako utratę zdolności do funkcjonowania nie tylko na poziomie biologicznym, ale również na poziomach psychologicznym i społecznym( S.Kowalik , 1996, s. 47).

Medyczny model niepełnosprawności traktuje problemy, na jakie napotykają osoby z niepełnosprawnością, jako bezpośrednią konsekwencję ich choroby czy uszkodzenia. Główne działania są tu ukierunkowane na usprawnianie i pomoc osobie w zaakceptowaniu ograniczeń. Zwraca się uwagę na motywowanie osoby do podejmowania wysiłku na rzecz różnego rodzaju działań usprawniających, dzięki którym osoba ta mogłaby funkcjonować społecznie w sposób zgodnie z panującymi normami. Niepełnosprawność w tym modelu postrzegana jest, jako okrutne doświadczenie, które dramatycznie doświadcza jednostkę, a w najskrajniejszej formie czyni ją odpowiedzialną za swoje życiowe problemy (E. Wapiennik, R. Piotrowicz, 2002, s. 20).

Obecnie obowiązuje scalony model niepełnosprawności pozwala on na nowe podejście do problemów związanych z niepełnosprawnością. Model ten nie postrzega niepełnosprawności, jako zjawiska dzielącego ludzi, pomaga w przystosowaniu odpowiednich stanowisk dla osób niepełnosprawnych oraz pozwala im na czynne uczestnictwo w życiu społecznym. Model ten przez zintegrowanie dwóch biegunowych podejść - medycznego i społecznego ujmuje problematykę niepełnosprawności całościowo. Łączy postrzeganie niepełnosprawności, jako problemu, jako problemu jednostkowego, osobistego, wymagającego opieki medycznej z podejściem traktującym niepełnosprawność, jako problem społeczny, który uwzględnia psychospołeczne aspekty oraz wymaga działań wchodzących w zakres zarówno indywidualnej, jak i zbiorowej odpowiedzialności. W równym stopniu rozkłada akcenty: z jednej strony na indywidualne przystosowanie jednostki oraz jej zachowanie, z drugiej zaś strony na zmiany zachodzące w środowisku społecznym i fizycznym. Tak skonstruowany model niepełnosprawności oraz jego założenia stanowią podstawę opracowanej prze Światową Organizację Zdrowia w 200 r. Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia, która jest pewnym międzynarodowym wzorcem ujmowania problematyki niepełnosprawności i pojęć z nią związanych.

2.Rodzaje i kryteria niepełnosprawności ruchowej

Światowa Organizacja zdrowia wyszczególniła następujące grupy osób niepełnosprawnych:

1. z upośledzeniami lokomocyjnymi( ruchowymi),

2. z upośledzeniami widzenia,

3. z upośledzeniami w zakresie środków porozumiewania się ( mowa, pismo),

4. z upośledzeniami natury organicznej,

5. z upośledzeniami intelektualnymi,

6. z zaburzeniami emocjonalnymi,

7. z wadami zewnętrznymi( widocznymi),

8. z wadami skrytymi( niewidocznymi dla oka),

9. z problemami związanymi z procesami starzenia się organizmu (M. Borkowska, 2005, s. 8).

Światowa Organizacja Zdrowia w Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń podaje szczegółowe rodzaje uszkodzeń poszczególnych części narządu ruchu, dzieli je na trzy grupy: pierwszy rodzaj to uszkodzenia i braki w anatomicznej strukturze narządu ruchu zaliczamy do niej różnego rodzaju uszkodzenia i braki kości i mięsni kończyn, które wywołały mechaniczne uszkodzenia lub amputacje ( operacyjne usunięcia kończyn lub jej części), uszkodzenia te obejmują różny zakres: w obrębie jednej kończyny górnej lub dolnej lub w zakresie dwóch lub więcej kończyn. Drugi rodzaj to zaburzenia czynności motorycznych przy nienaruszeniu anatomicznej struktury narządu ruchu zaliczamy do nich: paraliże, niedowłady. Ostatni rodzaj to deformacje narządu ruchu powodujące równocześnie zaburzenia czynności motorycznych, np. nieprawidłowy kształt, długość, ilość kończyn ( J.Sowa 1997, s.192-194).

Najczęściej stosowaną klasyfikacją jest podział, który proponuje I. Kaiser- Grodecką, który wyróżnia niepełnosprawność pochodzenia mózgowego, rdzeniowego, kostno- stawowego oraz spowodowaną brakiem kończyn ( W.Pilecka, J.Pilecki, za: J. Kirenko 2007, s. 26). T. Majewski wyróżnia trzy grupy uszkodzeń narządu ruchu. Do pierwszej zaliczamy uszkodzenia i braki w autonomicznej budowie narządu ruchu. Do drugi typ stanowią zaburzenia czynności motorycznych przy nienaruszeniu anatomicznej strukturze narządu ruchu, natomiast do trzeciego typu należą deformacje narządu ruchu powodujące zaburzenia czynności motorycznych (W.Pilecka, za: J.Kirenko 2007, s.27).

Światowa Organizacja Zdrowia proponuje następujące podgrupy niepełnosprawności: uszkodzenia, niepełnosprawność oraz niesprawność. Do uszkodzeń zaliczamy nieprawidłowości w wyglądzie bądź czynnościach narządów lub układów organizmu człowieka, który nie powoduje obniżenia sprawności ogólnej. Natomiast należą do niej uszkodzenia stałe lub okresowe ubytki lub odchylenia od normy w budowie anatomicznej lub czynnościach fizjologicznych. Drugi to niepełnosprawność, której możemy wyróżnić dwa rodzaje: pierwotną, którą wywołała choroba lub uraz, po którym doszło do uszkodzenia organizmu, co przyczyniło się do zmniejszenia sprawności oraz aktywności życiowej człowieka. Niepełnosprawność wtórna powstaje wtedy kiedy to przy występującej niepełnosprawności pierwotnej z powodu istniejących w otoczeniu różnych barier ulega pogorszeniu sytuacja bio-psycho-społeczna jednostki. Niesprawność określa niekorzystną sytuację społeczną, w jakiej znajduje się osoba niepełnosprawna, co ogranicza jej integrację z otoczeniem (K. Bożkowska, za: Borkowska, 2005, s. 7-8).

Niepełnosprawność ruchowa, której przyczyny istnienia od wczesnego okresu życia ( np. wady wrodzone, choroby genetyczne) najczęściej nie jest widoczna od pierwszych chwil życia, lecz powstaje i nasila się wraz ze wzrostem i rozwojem dziecka. Niepełnosprawności, które występują na skutek przebytych wypadków, urazów powstają i są widoczne nagle i wymagają natychmiastowej zmiany dotychczasowego życia i bardzo często sposobu nauczania (M. Borkowska, 2005, s. 9).

Przyczyny, które powodują niepełnosprawność jest bardzo wiele. Najczęściej jednak wywołują je czynniki dziedziczne i wrodzone, choroby i urazy oraz zmiany związane ze starzeniem organizmu ( J. Kirenko 2006, s.18)

Można wyróżnić dwa rodzaje uszkodzeń: okresowe i trwałe. Pierwsze powstają na skutek zabiegów chirurgicznych, leczniczych i rehabilitacyjnych, mogą zostać całkowicie zahamowane bądź całkowicie usunięte. Uszkodzenia trwałe nie dają szansy na przywrócenie pełnej sprawności lub częściowej organizmu. Wyróżnia się również uszkodzenia nabyte, czyli takie, które występują na różnych etapach życia człowieka, ustabilizowane- które nie poprawiają ani nie pogarszają życia, progresywne- cały czas postępujące i doprowadzające do dalszego pogorszenia się stanu zdrowia oraz regresywne, czyli ustępujące, mogące doprowadzić do odzyskania poprzedniego stanu przed chorobą ( J.Kirenko 2006, s. 18).

Przyczyny wad wrodzonych narządów ruchu są następujące: czynniki genetyczne, hormonalne, mechaniczne, chemiczne, choroby infekcyjne matki, promienie jonizujące, jak również niedobory pokarmowe matki i niedotlenienie w trakcie ciąży( B.Arusztowicz, W. Bąkowski za: J.Kirenko, 2007, s.27).Występują różne kryteria, według których dokonuje się podziału wad wrodzonych narządu ruchu. Dzieli się je na wady uogólnione, obejmujące w różnym stopniu, cały układ ruchu: układ kostno-stawowy, mięśniowy oraz wady dotyczące poszczególnych części układu ruchu, np. wady kończyn, kręgosłupa, szyi, klatki piersiowej. Do najczęstszych wad wrodzonych należy brak kończyn lub stan, gdzie dłonie i stopy wyrastają bezpośrednio z tułowia. Pojawiają się też dodatkowe palce lub ich zrosty. Natomiast do wad wrodzonych kręgosłupa zalicza się tzw. Krąg przejściowy, czyli zrosty między dwoma lub więcej kręgami, rozszczep kręgosłupa (B. Arusztowicz, W. Bąkowski za: J.Kirenko, 2007, s.27).

Niepełnosprawność można klasyfikować na różne sposoby. Biorąc pod uwagę wymiar prawno- ekonomiczny, należy zwrócić uwagę na klasyfikację osób niepełnosprawnych według stopnia niezdolności do pracy i zarabiania na własne utrzymanie. Został on podzielony na trzy grupy: znaczny, umiarkowany i lekki. Osoby, posiadające znaczną niezdolność do pracy wymagają stałej pomocy i opieki drugiego człowieka, niepełnosprawność jest tak dotkliwa, że nie mogą podjąć pracy, lub są zatrudniani w zakładach pracy chronionej. Niepełnosprawni należący do drugiej grupy mogą wykonywać pracę, pod warunkiem, że zostanie do nich dostosowane odpowiednio ich stanowisko pracy. W najlepszej sytuacji z tych grup znajdują się osoby z lekką niepełnosprawnością, ponieważ nie wymagają lub potrzebują niewielkiej pomocy innej osoby przy wykonywaniu powierzonych im zadań (J. Kirenko 2006, s. 19).

3. Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych ruchowo

Badania, jakie prowadzono nad stanem psychicznym chorych z uszkodzeniem rdzenia kręgowego określają przebieg reakcji pod wpływem szoku psychicznego, które spowodowało nagłe wystąpienie kalectwa. Badania te pozwalają prześledzić mechanizmy, które przechodzi człowiek adaptujący się do nowych warunków fizycznych ( J.Kirenko 2007, s. 30).

Funkcjonowanie tych osób zależy również od stopnia zaawansowania choroby i miejsc w jakich doszło do uszkodzenia. ,, Często występują lekkie zaburzenia psychiczne, tj. labilność nastrojów, zawężenie zainteresowań, spowolnienie psychiczne, zwiększony egocentryzm, postawa negatywizmu” (J. Kirenko 2007, s. 32).

D. Mc Ever ( za: J. Kirenko 2007, s. 31) stwierdza, że istnieje teoretyczny model funkcjonowania psychospołecznego osób niepełnosprawnych, składa się on z czterech faz: szoku, obronnej ucieczki, uznania i adaptacji. Faza szoku rozpoczyna się w sytuacji niebezpieczeństwa, następuje to wtedy, kiedy osoba z niepełnosprawnością pourazową, uświadamia sobie, iż cofnęła się fizycznie w rozwoju do poziomu niemowlęctwa, nie jest sama wejść i zejść z łóżka. W drugiej fazie osoba niepełnosprawna sama próbuje się uspokoić, zapewniając siebie, że odzyska sprawność ruchową w narządach uszkodzonych. Fakty, które są dla niej bolesne wypiera ze świadomości, stosuje obronną ucieczkę, która charakteryzuje się przejawami gniewu. Stadium to zaczyna wygasać, gdy uszkodzone sprawności nie powracają. W fazie uznania osoba taka zaczyna sobie uświadamiać, że nie jest już osobą, taką, jaką była w pełnej sprawności. Faza ta nie może trwać zbyt długo, gdyż może prowadzić do reakcji depresyjnych. Jeśli osoba niepełnosprawna pogodzi się ze swoją niepełnosprawnością wkracza wtedy do fazy czwartej( adaptacji) w tej fazie zaczyna rozwijać się inny obraz siebie i zaczyna powracać poczucie własnej wartości.

Nikt nie jest w stanie precyzyjnie określić czas trwania poszczególnych faz, ani też, kiedy jednostka przechodzi z jednego etapu w drugi. Ludzie niepełnosprawni często przeżywają więcej niż jeden etap, oraz mogą przechodzić w innej kolejności przez etapy radzenia sobie z niepełnosprawnością ( C.Silver, R. Wortman 1984, s. 88).

Podobną klasyfikację prezentuje S. Fink (za: J.Kirenko 1995, s. 24). Według niego pierwszy stan po urazie rdzenia kręgowego to stadium szoku, kolejnym jest faza defensywnego odwrotu, następnie stadium uznania i kończącym jest dojście do stadium adaptacji- przystosowania. Pierwsze trzy stadia wiążą się z bezpieczeństwem i pewnością, a ostatnie zorientowane na rozwój, co może doprowadzić do samorealizacji.

C. Łuczyński ( za: J.Kirenko 1999, s. 25) stwierdza, że człowiek doświadczony nagłym kalectwem musi przejść przez okres szoku, załamania i zmierzyć się z innymi konsekwencjami natury psychologicznej oraz musi nauczyć się różnych sposobów pokonywania trudności fizycznych.

Stan psychiczny osób cierpiących na choroby przebiegające z postępującą chorobą uwarunkowany jest wieloma czynnikami, które składają się na całą trudną sytuację chorego. U tych osób często występują zaburzenia pamięci, koncentracji, męczliwość oraz niemożność wykonania prostych czynności życia codziennego. Chorzy często zadają sobie sprawę z istoty ich choroby, jaka ich spotkała, w konsekwencji, czego wpadają w stany nerwicowe i depresyjne, często też towarzyszy im lęk związany z niepełnosprawnością oraz uzależnieniem od innych osób ( I. Husmanowa- Perusiewicz, za: J.Kirenko 2007, s. 34).

Współcześnie w literaturze wymienia się dwie skrajne postawy wobec osób z niepełnosprawnością: akceptację i odtrącenie. Postawa pozytywna ( akceptująca) cechuje się życzliwością, sympatią, uznaniem, szacunkiem i empatią. Pojawia się, gdy zanika lub zmniejsza się obciążenie związane z nawiązywaniem kontaktu z osobą niepełnosprawną oraz kiedy kontakt z nią nabiera dla danej osoby większej wartości ( R. Kościelak, 1996, s.23). Według J.Granofsky postawy pozytywne charakteryzują się obiektywną i realną oceną osoby z niepełnosprawnością oraz pozytywnym nastawieniem poznawczym, a także pozytywnym nastawieniem poznawczym. Obiektywna i realna ocena osoby z niepełnosprawnością to:

- realna ocena wpływu niepełnosprawności na psychikę i działanie człowieka,

- realna ocena ograniczeń spowodowanych niepełnosprawnością,

-społeczna akceptacja osób z niepełnosprawnością na równi z osobami pełnosprawnymi (R. Kościelak , 1996, s. 24).

Postawa negatywna wyraża się natomiast przez nieprzychylność do osób niepełnosprawnych. Można tu przytoczyć takie określenia jak: unikanie, brak akceptacji, poniżanie, piętnowanie. Ta postawa cechuje się pojawieniem u niepełnosprawnej osoby obciążenia psychicznego przejawiającego się w uczuciach wywołanych trudnościami w działaniu lub cechami osobowościowymi niepełnosprawnych, a kontakt z nim przestaje być wartościowy ( R.Kościelak, 1996, s. 23).

Często przyczyną negatywnych postaw są stereotypy i przesądy. Według J. Granfsky postawy negatywne charakteryzują uczucia litości lub zbytniej troski wobec osób niepełnosprawnych, negatywne nastawienie poznawcze i społeczne ( R. Kościelak, 1996, s. 24).

H.Larkowa dokonała uszczegółowienia postaw społecznych wobec osób niepełnosprawnych:

,,I. Postawa uczuciowa:

- pozytywna ( życzliwość, sympatia),

- pośrednia ( współczucie, litość),

-negatywna ( niechęć do widoku niepełnosprawności)

II. Postawa wolicjonalna:

- pozytywna ( akceptacja i chęć utrzymania kontaktów),

- pośrednia ( przyglądanie się),

- negatywna ( unikanie kontaktów),

III. postawa intelektualna:

- pozytywna ( uznanie, szacunek),

- pośrednia ( ciekawość, zainteresowanie),

- negatywna ( ujemna ocena cech) „ ( H. Larkowa, 1970, s.18).

W powyższym podziale między postawą pozytywną a negatywną została umieszczona postawa pośrednia, która charakteryzuje współczucie, litość, obojętność, ciekawość. Postawa ta zwana jest dwuwartościową- pozytywną i negatywną. Ambiwalencja wynika stąd, że społeczeństwo w mniej lub bardziej świadomy sposób uniemożliwia osobom niepełnosprawnym na czynne uczestnictwo w życiu osobistym i w pracy zawodowej ( H.Larkowa, 1970, s. 17-20).

Aby wsparcie społeczne pełniło swoją funkcję, osoba korzystająca z niego powinna nauczyć się ,, przyjmowania” pomocy i życzliwości. Człowiek potrzebuje różnego rodzaju wsparcia zależnie od przeżytych trudności i okoliczności, w których się znalazł. Można wyróżnić następujące rodzaje i formy wsparcia: informacyjne, emocjonalne, instrumentalne i wartościujące. Pierwsze polega na udzielaniu rad, porad prawnych oraz medycznych. Dotyczą one możliwości leczenia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych, oraz sposoby dalszego życia i pomocy od odpowiednich instytucji i grup samopomocy. Wsparcie emocjonalne polega na okazaniu osobie niepełnosprawnej współczucia i zrozumienia. Gdy czuje się ona akceptowana wzrasta jej samoocena i przeciwdziała to skutkom stresu. Wsparcie to nie może ograniczać się tylko do wczesnego etapu choroby, lecz trać przez cały okres zmagania się z utraconym zdrowiem i sprawnością. Wsparcie instrumentalne nazywane jest zamiennie wsparciem przez świadczenie usług, jego zadaniem jest udzielanie pomocy w wykonywaniu codziennych czynności. Ostatnie wsparcie ma na celu okazywanie osobie niepełnosprawnej akceptacji w wymiarze osobistym, również, jako partnera dla życia społecznego (J.Kirenko, 2006, s. 112-113).

Osoby o ograniczonej sprawności psychofizycznej powinny otrzymać taką formę wsparcia, aby możliwe było stworzenie im szansy na w miarę samodzielne i twórcze życie. W pierwszym okresie po urazie człowiek oczekuje przede wszystkim wsparcia emocjonalnego, dlatego, tak ważna jest rola rodziny, co skutkuje w późniejszych etapach na wyniki leczenia i rehabilitacji. W drugiej kolejności pojawia się potrzeba wsparcia instrumentalnego, rozumianą, jako pomoc lekarska lub pielęgniarska( J.Kirenko 2006, s. 117).

Zmieniły się również zasady udzielania wsparcia społecznego. Niegdyś najważniejsze były regulacje prawne, działania pomocowe. Obecnie osoba z niepełnosprawnością nie jest już traktowana, jako anonimowy pacjent, lecz jako konkretna jednostka oczekująca pomocy i przeżywająca określone problemy. Zakres działań interwencyjnych jest bardzo szeroki i rozwija się zgodnie z wzrastającym zapotrzebowanie ( J.Kirenko 2006, s.118).

Rozdział II

Rehabilitacja osób niepełnosprawnych

1.Pojęcie i rodzaje rehabilitacji

Proces rehabilitacji, jak i rodzaj pomocy jest zróżnicowany w zależności od wieku osoby niepełnosprawnej, rodzaju i stopnia niepełnosprawności. Niezależnie jednak od tej specyfiki tak w procesie rehabilitacji, jak i udzielania pomocy istnieją pewne określone, podstawowe i wspólne założenia, cele i zadania dla rehabilitacji osób niepełnosprawnych. W odniesieniu do wszystkich grup wiekowych osób niepełnosprawnych rehabilitacja polega na ,, przywracaniu sprawności uszkodzonych organów jednostki lub usprawnianiu jej funkcji, przygotowaniu jej do samodzielnego radzenia sobie w życiu codziennym , do korzystania z różnych form kształcenia, do wykonywania pracy oraz na stwarzaniu w środowisku społecznymi otoczeniu fizycznym odpowiednich warunków dla prawidłowego funkcjonowania tej jednostki „ (A. Hulek 1977, s. 11) . Zdaniem A.Hulka, trzeba zdawać sobie sprawę, że istotne znaczenie w tym działaniu ma stworzenie jednostce niepełnosprawnej optymalnych warunków podczas procesu rehabilitacji, a później także w życiu w domu, szkole, zakładzie pracy ( A. Hulek, 1977, s.11).

W.Dega ( za: J. Kirenko 2007, s. 37) określa rehabilitację, jako proces medyczno- społeczny, który ma na celu zapewnienie osobom niepełnosprawnym godziwe życie w poczuciu pożyteczności społecznej, bezpieczeństwa społecznego oraz zadowolenia. Jest procesem zmierzającym do przywrócenia maksymalnie możliwej niezależności osobom niepełnosprawnym.

W Światowym Programie Działania na Rzecz Osób Niepełnosprawnych ( S.Ossowski za: J.Kirenko 2007, s. 37) stwierdzono, że rehabilitacja jest procesem zorientowanym na określony cel i zjawiskiem ograniczony w czasie, który powinien umożliwić osobie niepełnosprawnej osiągnięcie optymalnego poziomu funkcjonalno- umysłowego, fizycznego, społecznego. pozwalającego na uzyskanie postaw do zmiany swego życia.

Można wyróżnić następujące rodzaje rehabilitacji: leczniczą, psychologiczną, zawodową, społeczną, pedagogiczną oraz ruchową.

W rehabilitacji leczniczej stosuje się środki i metody lecznicze zmierzające do maksymalnego usprawnienia organizmu i niedopuszczenia, by pogłębiła się niepełnosprawność. Jest ona ukierunkowana na potrzeby życia codziennego, pracy zawodowej oraz życie społeczne. Głównym celem jest załagodzenie lub zmniejszenie przy pomocy środków leczniczych skutków choroby. Ta rehabilitacja ma na celu ograniczyć dysfunkcjonalność organizmu przez zabiegi chirurgiczne, zaopatrzenie protetyczne, np. wykonanie wszczepu ślimakowego u osób niesłyszących ( K. Milanowska za: J.Sowa, F.Wojciechowski 2003, s. 91). Rehabilitacja lecznicza powinna być zastosowana jak najwcześniej, bezpośrednio po powstrzymaniu rozwoju zmian chorobowych. Metody jakie się stosuje w tej rehabilitacji to między innymi zabiegi kliniczne, fizjoterapia, masaż leczniczy, terapię zajęciową , psychoterapię (T. Majewski za: J.Kirenko 2007, s. 39).

Rehabilitacja psychologiczna prowadzona jest przez psychologa, który stosuje różne metody takie jak: poradnictwo, psychoterapię, socjoterapię (T.Majewski za: J.Kirenko 2007, s.39). Pomaga on osobie niepełnosprawnej w pokonywaniu barier wytworzonych przez społeczne warunki życia. Psycholog próbuje modyfikować postawy ludzi mający bezpośredni kontakt z osobą niepełnosprawną jak również ze społecznością lokalną. Ważną rolę odgrywa również psycholog jest oddziaływanie na system wartości tych osób, poprzez wspieranie ich w odzyskiwaniu sprawności na ile to możliwe ( S. Kowalik 2007,s. 114).

Rehabilitacja zawodowa, celem jej jest przygotowanie osoby niepełnosprawnej do pracy, a także zapewnienie jej pracy zgodnie z możliwościami psychofizycznymi i kwalifikacjami. Ten rodzaj rehabilitacji przebiega w czterech etapach: rozpoczyna się od oceny zdolności do pracy osoby niepełnosprawnej. Następnie obejmuje przygotowanie do pracy, opanowanie niezbędnej wiedzy teoretycznej oraz umiejętności praktycznym potrzebnych do wykonywania samego zawodu lub pracy, trzeci obejmuje zatrudnienie na odpowiednio dobranym stanowisku pracy osoby niepełnosprawnej a ostatni stanowi opiekę nad zatrudnioną osobą ( T.Majewski za: J.Kirenko 2007, s. 40-41). Najczęstszą formą tu stosowaną jest terapia zajęciowa, czyli uczestnictwo w zajęciach polegających na wykonywaniu prostych prac najczęściej o charakterze rzemieślniczym lub artystycznym ( R.T. Golberg za: S. Kowalik 1999, s. 32).

Zadaniem rehabilitacji społecznej jest przywracanie możliwości normalnego sposobu życia w naturalnym środowisku ludziom z uszkodzeniami ciała poprzez stymulowanie do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym. Podstawą tej rehabilitacji są spontanicznie nawiązywane kontakty społeczne. Ważną rolę odgrywają również grupy samopomocowe ( A.Ostrowska za: S.Kowalik 1999, s.31) . Czynnikami umożliwiającymi tą rehabilitację jest adaptacja społeczna oraz zniesienie wszelkich barier ( T. Majewski za: J.Kirenko 2007, s. 41).

Przez rehabilitację pedagogiczną rozumie się realizację procesu nauczania dostosowaną do możliwości i ograniczeń dzieci niepełnosprawnych ( J. Szczepański za: S. Kowalik 1999, s. 32).

Ostatnia rehabilitacja ruchowa ma na celu ograniczenie dysfunkcjonalności poprzez uczestnictwo w różnych rodzajach zajęć ruchowych: elektroterapii, hydroterapii, balneoterapii ( J. Dziedzic za: S. Kowalik 1999, s. 31). W ramach tej rehabilitacji rozwijany jest sport i rekreacja. Te formy oddziaływania na człowieka niepełnosprawnego przyczyniają się do poprawy ogólnego stanu organizmu ( J.Sowa, F.Wojciechowski 2003, s.91).

2. Czynniki kształtujące wyniki rehabilitacji osób niepełnosprawnych

We współczesnej literaturze psychologicznej wiele uwagi poświęca się procesom zmagania się człowieka z sytuacjami określanymi, jako trudne, problemowe, stresowe, czy zagrażające. Problematyka ta nabrała szczególnie znaczenia w kontekście zainteresowania się wpływem tzw. znaczących zdarzeń życiowych na bieg ludzkiego życia oraz badań prowadzonych w nurcie psychologii zdrowia, których celem jest m. in. poszukiwanie uwarunkowań czy też modeli radzenia sobie człowieka z trudnych wydarzeniami w życiu. Na pewno takim trudnym wydarzeniem życiowym stwarzającym sytuację trudną jest doświadczenie niepełnosprawności. Bardzo interesująca jest przyczyna zróżnicowania osób niepełnosprawnych na te, które potrafią wzrastać psychologicznie i przystosowują się do nowej sytuacji oraz te, które sobie nie radzą w trudnej dla siebie sytuacji życiowej, nie potrafią wyjść poza etap gniewu i rozpaczy z powodu losu, jaki ich dotknął. Odpowiedzi na zróżnicowane reakcji na wiadomość o niepełnosprawności należy się doszukiwać w oddziaływaniu czynników osobowościowych i sytuacyjnych ( J.Kirenko za: A. Żurek 2002, s.124).

Przyjmuje się, że te czynniki, które warunkują reakcję psychologiczną na uszkodzenie ciała, mają również duży wpływ na skuteczność rehabilitacji wyrażającej się w osiągniętym przez człowieka niepełnosprawnego przystosowaniu (J.Kirenko za: A. Żurek 2002, s.125). Amerykańscy naukowcy stwierdzili, że duże znaczenie dla powodzenia rehabilitacji ma wiele czynników, takich jak: wiek osoby niepełnosprawnej ( im młodszy tym chętniej uczestniczy w procesie rehabilitacji), czas zaistnienia uszkodzenia ( im wcześniej zaistnieje niepełnosprawność tym skuteczniejsze są oddziaływania rehabilitacyjne), płeć ( mężczyźnie chętniej uczestniczą w rehabilitacji niż kobiety), wykształcenie i poziom intelektualny ( im wyższe wykształcenie, wyższy poziom intelektualny tym szybsza decyzja o włączeniu się w rehabilitację), stan cywilny ( osoby w związkach małżeńskich chętniej i częściej poddają się rehabilitacji), ogólny stan zdrowia ( zły stan zdrowia nie sprzyja rehabilitacji). Jedni badacze twierdzą, że młodzi niepełnosprawni ludzie są bardziej aktywni w osiąganiu sprawności, gdyż inwalidztwo nabyte w młodym wieku staje się integralną częścią człowieka (S.Kowalik za: A. Żurek 2002, s.124).

Niemałe znaczenie w zmaganiu się z niepełnosprawnością mają też ,, zasoby osobiste” człowieka. Należy zwrócić tu uwagę na poczucie kontroli osobistej, umiejętność znalezienia sensu w zaistniałym wydarzeniu, umiejętność emocjonalnej ekspresji, doświadczania skuteczności radzenia sobie z sytuacjami trudnymi z okresu ,, przeduszkodzeniowego” , czy realistyczny obraz własnego zdrowia i choroby (J.Kirenko za: A. Żurek 2002, s.125).

Omawiając czynniki społeczno-środowiskowe wpływające na skuteczność rehabilitacji, warto zwrócić uwagę na ich podział dokonany przez S. Kowalika ( J. Kirenko za: A. Żurek 2002, s.125). Wyróżnia on te, które blokują pozytywne efekty tego procesu oraz te, które stymulują osobę niepełnosprawną do zaangażowania się w rehabilitację. Należy, zatem eliminować wpływ pierwszych ( np. negatywne postawy społeczne, bariery architektoniczne), a wzmacniać działanie drugich (wsparcie społeczne). Do środowiskowych uwarunkowań skuteczności rehabilitacji zalicza: dostępność środków rehabilitacyjnych, znalezienie odpowiedniego stanowiska pracy dla osób niepełnosprawnych, niezależność ekonomiczną, uzyskiwanie wsparcia ze strony organizacji społecznych oraz barier architektonicznych (S.Kowalik za: A. Żurek 2002, s.125).

Najważniejszym ogniwem procesu rehabilitacji są ludzie, tzn. ci, którzy rehabilitację prowadzą oraz ci, wobec których oddziaływania rehabilitacyjne są prowadzone (S. Kowalik za: A. Żurek 2002, s.125). W obliczu zaistniałej niepełnosprawności ogromną rolę mają do odegrania osoby leczące, tj. lekarze i pielęgniarki. To oni, przy umiejętnej współpracy z rodziną, mogą stanowić dla osoby niepełnosprawnej swoiste wsparcie, które pozwala przezwyciężyć negatywne konsekwencje zaistniałej niepełnosprawności. Społeczne wsparcie może wyrażać się w opiece, zaufaniu, szacunku (wsparcie emocjonalne), wyrażanie akceptacji, zachęty, zrozumienia ( wsparcie oceniające) (R.Poprawa za: A. Żurek 2002, s.125).

Najistotniejsze dla ludzi z naruszoną sprawnością jest budowanie życzliwego i przyjaznego dla nich otoczenia osób, które wspólnie z innymi zdobędą się na wysiłek urzeczywistnienia ich osobistych aspiracji i planów, służąc pomocą i wsparciem.

Wsparcie społeczne definiowane jest jako ,, znaczący inni”, który oferując konkretną pomoc i radę poszczególnym osobom i grupom oraz zgłaszając gotowość do współdziałania, mobilizują ich siły, potencjał, zasoby i zaspokajać podstawowe potrzeby (aprobaty, bezpieczeństwa i przynależności). Istotą pomocy jest udzielenie wsparcia osobie niepełnosprawnej, które umożliwiając samodzielną egzystencję, da jej szansę na aktywność zawodową, skuteczną realizację ról społecznych, a także pobudzi do rozwoju. Wsparcie więc, powinno polegać nie na wyręczaniu, ale na usprawnianiu, aby osoba sama umiała sobie pomóc (J. Kirenko za: A. Żurek 2002, s.125).

A.Axer podaje trzy znaczenia terminu wsparcia społecznego: pierwsze odnosi się do działalności instytucji lub całej ich sieci, udzielaniu ludziom pomocy medycznej, społecznej i psychologicznej, druga zwraca uwagę na organizacje samopomocowe powstające spontanicznie lub zapoczątkowane przez specjalistów, trzecie natomiast dotyczy ludzi z najbliższego otoczenia jednostki, którzy poprzez swoje uczucia, postawy i zachowania pomagają w powrocie do zdrowia fizycznego i psychicznego (J. Kirenko 2006,s.108).

Badania jakie prowadził G. CaplaN ukazują, że ,,wsparcie społeczne” interpretować należy jako stopień zaspokojenia podstawowych potrzeb społecznych jednostki takich jak: aprobata, bezpieczeństwo i przynależność. Wsparcie osoby niepełnosprawne mogą uzyskać poprzez udzielenie pomocy socjoemocjonalnej, tzn. przez obdarzenie uczuciem sympatii, akceptacji ze strony osób szczególnie ważnych i znaczących dla jednostki( J.Kirenko 2006, s.108).

3. Warsztaty terapii zajęciowej jako forma rehabilitacji osób niepełnosprawnych

Od 1989 roku w Polsce uległ zmianie sposób postrzegania rehabilitacji osób niepełnosprawnych, zaczęto rezygnować z modelu opiekuńczego sprawowanego w dużych instytucjach na rzecz modelu aktywizującego, który opiera się na niewielkich instytucjach, które działają w integracji z najbliższym środowiskiem. Wzrosło również poczucie świadomości do tworzenia kompleksowej pomocy w zakresie rehabilitacji i pomocy społecznej oraz wspierania osób niepełnosprawnych także w ich własnym domu( Z. Kawczyńska- Butrym 1996, s. 155).

Terapia zajęciowa ,, to pewne określone czynności o charakterze zajęć fizycznych i umysłowych, które mają na celu przywrócenie choremu sprawności fizycznej i psychicznej” ( K. Milanowska za: L.Kozaczuk 1999, s. 39). Jest więc ona działaniem wielokierunkowym opartym na wykorzystaniu tkwiącego w każdym człowieku potencjału rozwojowego mającego źródło w naturalnych siłach witalnych organizmu, niezależnie od stopnia niepełnosprawności ( L. Kozaczuk 1999, s. 40).

Ważnym składnikiem rehabilitacji oprócz leczenia, usprawniania fizycznego, opieki i pomocy, jest wspieranie ich w dążeniu do usamodzielnienia się, nabywanie przez nich sprawności pozwalających na podejmowanie pracy i w miarę niezależne funkcjonowanie w środowisku ( E.Skrzetuska 2004, s. 133).

Celem działania warsztatu jest rehabilitacja zmierzająca do rozwoju ogólnego każdego uczestnika, poprawy zaradności osobistej, sprawności psychofizycznej oraz przystosowania i funkcjonowania społecznego. Cele te są realizowane poprzez rozwój umiejętności wykonywania czynności życia codziennego, przygotowanie do życia w środowisku społecznym oraz rozwijanie podstawowych oraz specjalistycznych umiejętności zawodowych umożliwiających podjęcie pracy zarobkowej ( E.Skrzetuska 2004, s. 134).

Warsztaty mają na celu stworzenie możliwości rozwoju osobom niepełnosprawnym, które już się nie uczą, ale jeszcze nie są przygotowane do samodzielnego radzenia sobie w życiu i podjęcia pracy na przykład w zakładzie pracy chronionej, ma on też wspomóc rodzinę tej osoby w jej rehabilitacji społecznej i zawodowej po zakończeniu nauki w szkole ( E.Skrzetuska 2004, s. 135).

Innym ważnym zadaniem, jakie ma spełniać warsztat jest wewnętrzne uspokojenie, rozluźnienie, rozładowanie negatywnych napięć i pobudzenie rozwoju. Aktywność w terapii zajęciowej przybiera różnego rodzaju formy takie jak: plastyczna, muzyczna, zajęcia o charakterze zabawowym, twórczym. Właściwie dobrana forma pozwala na rozwój wielu umiejętności i zainteresowań danej osoby, ale również pozwala jej na czerpanie zadowolenia z przebywania w zespole współpracujących osób oraz pogłębia interakcje społeczne, nawet jeśli udział danej osoby w pracy jest minimalny ze względu na jej niepełnosprawność (B. Matyjas za: E.Skrzetuska 2004, s. 135).

Placówka o tym charakterze przeznaczona jest dla uczestników z niepełnosprawnością uniemożliwiającą podjęcie pracy, a więc o znacznym i umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. Poprzez terapię zajęciową stwarza się im możliwość udziału w rehabilitacji zmierzającej do przygotowania do uczestnictwa w życiu społecznym i zawodowym ( A. Potocka 1997, s. 19).

Każdy uczestnik ma przygotowany przez zespół rehabilitacyjny indywidualny program rehabilitacji, który jest dostosowany do jego sprawności i możliwości. Zajęcia w warsztatach terapii zajęciowej odbywają się codziennie w wymiarze ustalonym przez kierownika warsztatu, każdy uczestnik otrzymuje wynagrodzenie w wysokości 20% wynagrodzenia minimalnego. Według Ustawy o rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych warsztaty miały być organizowane przez zakłady pracy chronionej lub inne jednostki organizacyjne i finansowane głównie z funduszy PFRON ( E.Skrzetuska 2004, s. 135).

Podczas warsztatów terapia realizowana jest przez uczestnictwo w zajęciach prowadzonych w pracowniach. Obowiązujące zajęcia dla wszystkich uczestników to zajęcia humanistyczne, które mają na celu utrwalenie i pogłębienie wiadomości i umiejętności zdobytych w szkole. Pozostałe pracownie dobiera się w zależności od zainteresowań i możliwości osoby niepełnosprawnej. Praca odbywa się w stałych 4-6 osobowych grupach, pod przewodnictwem opiekuna- wychowawcy ( E.Skrzetuska 2004, s. 135). Realizuje się również inne rodzaje terapii m.in. terapię plastyczną, muzykoterapię, biblioterapia.

Celem zajęć plastycznych, do których można zaliczyć: malarstwo, rysunek, wykonywanie pudełek, modelowanie jest umożliwienie wyrażenia tych przeżyć, które trudno wyrazić słowami, które są przez lata tłumione, służą one również odreagowaniu emocji i napięć. Zajęcia te mogą być prowadzone grupowo lub indywidualnie. Powinny być prowadzone w pomieszczeniach do tego odpowiednio przygotowanych i wyposażonych. Analizując kolorystykę w jakiej zostały wykonane prace uczestników warsztatów można się wiele dowiedzieć o ich stanie emocjonalnym (S.Kowalik 1999, s. 54).

Muzykoterapia jest również jedną z form stosowanych przez warsztaty. Muzyka oddziałuje na człowieka pozaintelektualnie, pobudza go. Każdy bez względu na wiek jest podatny na jej działanie. Muzyka redukuje trudności, ułatwia współpracę, nawiązywanie kontaktów, ogranicza konflikty, daje możliwość rozładowania wewnętrznych napięć, podwyższa umiejętność koncentracji. Jest formą łatwą do stosowania, ponieważ daje możliwość prowadzenia wspólnej działalności bez długiego objaśniania czy uczenia (L. Kozaczuk 1999, s. 67).

Biblioterapia jest dostępna w każdych warunkach, ważne jest, aby dokładnie poznać czytelnika, jego poziom umysłowy, wiedzy i zainteresowań. Można również prowadzić takie zajęcia w gronie osób, które nie potrafią czytać lub mają problemy ze wzrokiem, należy jednak pamiętać, że dobór pozycji ma wynikać z zainteresowań osób, którym czytamy.

Potrzebę rozrywki odczuwają wszyscy ludzie bez względu na wiek i płeć może być ona zaspokojona poprzez gry zabawy i konkursy organizowane przez warsztaty terapii zajęciowej. Osoby biorące w nich udział będą zdobywały umiejętności przebywania w grupie. Rozwija potrzebę wspólnego działania i jest okazją do nawiązania bliższych kontaktów towarzyskich i przyjaźni. Terapeuta powinien dostosować gry i zabawy do zainteresowań i możliwości osób niepełnosprawnych ( K.Malinowska za: L. Kozaczuk 1999, s. 66).

Rozdział III

Twórczość plastyczna w życiu osób niepełnosprawnych

1. Pojęcie twórczości

Pojęcia: ,,twórca”, ,,tworzyć, ,,twórczość”- są ostatnio terminami powszechnie używanymi, wydawać by się mogło, że każdy zna ich sens i zakres. W literaturze można znaleźć coraz częściej stwierdzenia, że twórczość jest cechą każdego człowieka, że każdy z nas ją posiada. Twórczość towarzyszyła nam już od starożytnych czasów i towarzyszyła w procesie rozwoju gatunku. Dar tworzenia był uważany za przywilej bogów, dlatego bardzo długo kształtowały się pojęcia twórcy- czyli człowieka malującego, rzeźbiącego a jego dzieła mianem twórczości (S. Popek 2003,s.11).

Źródeł, które pozwoliłyby wyjaśnić mechanizmy procesu twórczego należy doszukiwać się w natywistycznej teorii Platona, która zakładała istnienie idei wrodzonych. ,,Twórca- człowiek w Grecji był tylko przekaźnikiem tych idei, natomiast dzieła cieniem idei pozaziemskich” (S.Popek 2003, s.11). Platon uważał, że ,,tylko idee istnieją, a o rzeczach można powiedzieć co najwyżej, że- stają się” ( W.Tatarkiewicz za: S. Popek 2003,s.11).

Starożytni Grecy nie używali terminów, które odpowiadałyby określeniom ,,tworzyć, ,,twórca”, wystarczał im wyraz ,,robić”, posługiwali się tym w stosunku do stuki i artystów, gdyż twierdzili, że nie wykonują oni rzeczy nowych, ale jedynie odtwarzają to, co istnieje w naturze. Jak sądził Platon, artysta ,,wykonuje rzeczy według reguł ”, a twórca ma swobodę działania. Wyjątkiem dla Platona i innych mędrców była poezja. Poeta nie był związany ze sztuką, gdyż ,,robił nowe rzeczy” ( W.Tatarkiewicz za: Popek 2003,s.11 ).

Plotyn, filozof nawiązywał do poglądów Platona, stawiał on sztukę bardzo wysoko. Sztuka była dla niego twórczością urzeczywistniającą idee i dlatego tym sposobem stawała się najdoskonalszą właściwością istoty boskiej: ,,Praca artysty jest odblaskiem bóstwa i sposobem upodobnienia się do niego” ( W.Tatarkiewicz za: Popek 2003,s. 12).

Idee są siłami sprawczymi, a człowiek tylko nosicielem i przekaźnikiem tych idei. Dlatego jego zasługa w dziełach, które stworzył jest niewielka. W koncepcji tej uważano, że każdy twórca ma ,,zakodowaną” odpowiednią ilość dzieł, które zrealizuje w ciągu życia. W świetle tej koncepcji albo ktoś się rodzi twórcą, albo nim nigdy nie będzie, czyli podstawą talentu jest wyposażenie genetyczne ” (W.Tatarkiewicz za: S. Popek 2003,s. 12).

W odrodzeniu wybitnym ludziom, którzy tworzyli nadawano przydomek ,,boski” dla podkreślenia wspaniałości i wyjątkowości ich dzieł. Dopiero w wieku XIX, czyli w romantyzmie zaczęto nazywać człowieka twórcą. Uznawano, że jest to postać tajemnicza, owładnięta irracjonalnym i spontanicznym natchnieniem. Początkowo twórcą był poeta, później malarz, rzeźbiarz, muzyk- a więc artyści. A odkrywcy, wynalazcy, poszukiwacze prawdy, dołączyli do tej grupy znacznie później (A.Troksolański za: S.Popek 2003,s.12.

Ostatnie lata definiują pojęcie ,,twórcy” oraz ,,twórczości” znacznie inaczej.Za twórczość uznano ,, każde działanie wykraczające poza prostą recepcję” ( Tatarkiewicz, 1976, s.302). Te działania mogą przybierać postać materialną, w formie konkretnego wytworu, bądź też ideową jako wyobrażenie. Twórczość może być z jednej strony czynnością intencjonalną i świadomą, z drugiej zaś strony może być mglistą wizją, która ukonkretnia się w świadomości po uzyskaniu swoistej formy i wyrazu (S.Popek 1988,s.9).

Twórczość może być rozpatrywana w obrębie czterech kategorii:

,, -Twórczość jako dzieło (wytwór),

-twórczość jako proces,

-twórczość, jako zespół specyficznych cech osobowościowych bądź zespół zdolności i uzdolnień,

-Twórczość jako zespół stymulatorów społecznych (społeczny klimat uwarunkowań twórczości) (Strzałecki 1969, s. 13-27).

Maslow wyróżnia dwa rodzaje twórczości:

1. Twórczość oparta na talencie, której produkty maja większą lub mniejszą wartość społeczną.

2. Twórczość związana z samorealizacja, nie znajdująca odzwierciedlenia w żadnych produktach, a widoczna przy rozwiązywaniu problemów codziennego życia ( M.S. Szymański, 1987, s. 42, 43).

Maslow podkreśla, iż jednym z zasadniczych warunków twórczości jest określony sposób postrzegania świata, preferowanie określonego sposobu ujmowania rzeczy, zjawisk i zdarzeń( M.S. Szymański, 1987, s. 51).

Jak podaje A. Strzałeczki, twórczość to ,, zjawisko wyjątkowe, trudno dostępne poznaniu, zależne od nieznanych, nadprzyrodzonych czynników” ( ZA J.Kirenko 2006, s. 123).

W ujęciu empirycznym wyróżnia się dwa rodzaje twórczości: subiektywną i obiektywną. Twórczość subiektywna polega na odkrywaniu przez człowieka prawd, rzeczy i wytwarzanie przedmiotów istniejących wcześniej, ale dla niego mający wymiar wartości i oryginalności.

E.From uważa twórczość za proces tworzenia nowych idei i rzeczy. Podobnie przyjmuje C.Rogers zwracając uwagę na to, aby każde dzieło było odzwierciedleniem osobowości jego autora ( J.Kirenko 2006, s,124).

Natomiast w ujęciu psychoanalitycznym, jak podaje Z.Freud, twórczość jest efektem stłumienia popędów, co u ludzi, którzy nie posiadają talentu może doprowadzić do nerwicy, a u ludzi uzdolnionych jest źródłem twórczego działania ( J.Kirenko 2006, s. 124).

W behawioryzmie przyjęto założenie, że twórczość należy rozpatrywać w dwóch aspektach: ,, jako przypadek zachowania sprawczego” lub ,, wewnętrzny proces mediacji”.

Rozpatrując natomiast twórczość, jako cechę osobowości utożsamia się ją z wybitną inteligencją, wybitnymi zdolnościami, talentem, z umiejętnością wykorzystania własnych możliwości, postawę wobec świata i zdrowiem psychicznym ( J.Kirenko 2006, s. 128).

Z przytoczonych definicji można zauważyć, jak twórczość jest pojęciem wieloznacznym. Trudno je określić w sposób jednoznaczny, ponieważ funkcjonuje w wielu kontekstach( J.Kirenko 2006, s. 124).

2.Twórczość plastyczna osób niepełnosprawnych w świetle literatury przedmiotu

Utrudnieniem w podejmowaniu własnej aktywności plastycznej przez osoby niepełnosprawne ruchowo są ich ograniczenia w zakresie aparatu ruchowego. Świadomość własnych ograniczeń niejednokrotnie zniechęca do podejmowania własnej, twórczej aktywności przez wycofanie się i unikanie działalności plastycznej. Obcowanie ze sztuką bierne lub czynne rozwijają zdolność spostrzegania rzeczywistości, koncentracji uwagi, wyobraźnia oraz myślenie twórcze. Aktywność z dziełami sztuki wpływają na rozwój wrażliwości uczuć wyższego rzędu ( D.Myślińska 2005,s. 186).

Sztuka odgrywa ważną rolę dla osób niepełnosprawnych, ponieważ pomaga w osiągnięciem równości między organizmem a środowiskiem, pomaga rozładować napięcia i niepokoje. Twórcze wyrażanie, w których realizowane są różne formy aktywności fizycznej i umysłowej pomaga radzić sobie ze stresem, niepowodzeniami (J. Kirenko 2006,s. 132).Stosowanie sztuki przez osoby niepełnosprawne wpływa na zwiększenie mądrości życiowej, pozwala wszechstronnie orientować się w rzeczywistości. Tworząc osoba niepełnosprawna przedstawia swoje uczucia, stany emocjonalne, potrzeby, ukazując je odbiorcom.

Osoby niepełnosprawne to zazwyczaj artyści nieprofesjonalni, zwykle odwołują się do dzieł już istniejących. Jest wiele pośród nich także osób, które tworzą swoją sztukę i dzieła ( J.Kirenko 2006, s. 134).

A.Hulek pisze ,, Istota terapii za pomocą środków artystycznych polega na tym, że umożliwia osobie z trudnościami w poruszaniu się, porozumiewaniu symbolami świata zewnętrznego. Stosując metodę likwidujemy czasowe i przestrzenne przeszkody w kontakcie pacjenta z dorobkiem kulturalnym jednostek i grup społecznych. Wyrażanie się w sztuce rozwija wyobraźnię i przyczynia się do likwidacji zahamowań powstałych w wyniku niepełnosprawności. Posługując się symbolami pacjent staje się zarówno ,, konsumentem” jak i ,, wykonawcą „ aktywności w tej formie nie tylko sprawia mu przyjemność, ale daje również zrozumienie siebie i innych” ( A.Hulek 1993, s. 45).

Gdy organizujemy aktywność plastyczną kładziemy główny nacisk na zachęcanie do podejmowania własnych działań twórczych ( K. Chmielewska, J.Krwaczyk za: D.Myślińska 2005, s.186). W działalności tej ważny jest proces twórczości oraz działalność ucznia a nie wynik. ,, Nie tak ważna jest jakość wytworu, jak znaczenie samego rodzaju działań uczniów dla wspierania rozwoju młodego człowieka” ( K.Chmielewska, J. Krawczyk 2002, s. 22).

Ważną rolę odgrywa podejmowanie przez osoby niepełnosprawne działanie twórcze, ponieważ w procesie twórczym znajdują ujście, nagromadzone przez lata, emocje i napięcia spowodowane świadomością własnej ograniczoności oraz inności w środowisku społecznym. ,, Działanie jest formą projekcji własnego ,, ja” a owa forma ma charakter ekspresji naturalnej lub inspirowanej. Proces działania i jego rezultaty ma wszelkie cechy subiektywnej twórczości. Forma plastyczna jest podporządkowana emocjom” ( M.Łuszczak 1995, s. 86).

Istotą w organizacji działań plastycznych z osobami niepełnosprawnymi ruchowo jest przyjęta technika plastyczna, należy technikę dostosować do możliwości tych osób. Podczas zajęć powinna dominować aktywność osoby niepełnosprawnej, powinna mieć zagwarantowane poczucie bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego, dobór materiałów i narzędzi powinien być dostosowany do potrzeb i zainteresowań tych osób. Zajęcia powinny być prowadzone w taki sposób aby wyzwalały dalszą chęć podejmowania tego typu aktywności praz inspirowały do podejmowania samodzielnej aktywności twórczej z własnej inicjatywy ( D.Myślińska 2005,s. 187).

Termin ,, arteterapia” w literaturze w szerokim ujęciu oznacza każde działanie terapeutyczne, które jest podejmowane dla dobra osoby niepełnosprawnej objętej procedurami leczniczymi, w których wykorzystuje się szeroko pojętą kulturę i sztukę. W wąskim znaczeniu ,, arteterapia” oznacza samodzielne tworzenie, ,,uprawianie sztuki”, spontaniczną, twórczość artystyczną ( W. Dykcik 1998,s. 83-91). Tworzenie jest życiową koniecznością, która zapobiega powstawaniu napięć i flustracji, zapobiega stanom chorobowym ( J. Kozielecki 1992, s. 199).

W. Kawolak twierdzi, że ,, arteterapia jest wydobywaniem z dzieci i młodzieży sił oraz energii, które pomagają im we własnym rozwoju”. Wzbudza w dziecku motywację do procesu twórczego, pozwala na bezpieczny i akceptowany przez ludzi sposób wypowiedzieć to, co trudne jest do opisania słowami, ukazuje problemy i negatywne emocje skrywane przez lata ( A.Arciszewska- Binnebesel 2003, s. 7).

Arteterapię definiuje się jako ,, spontaniczną twórczość chorych, poddanych opiece terapeutów, lub działania kreacyjne, plastyczne podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze w zakresie plastyki” ( W.Szulc 2001, s. 41).

Zdaniem M. Kulczyckiego, arteterapia może pełnić trzy funkcje: rekreacyjną, która ma na celu tworzenie odpowiednich warunków wypoczynku, które sprzyjają nabywaniu nowych sił pomocnych w walce z problemami jednostki. Druga edukacyjna ma za zadanie dostarczenie uczestnikom terapii nowych wiadomości pomocnych w odnajdywaniu sensu i celu życia i ostatnia korekcyjna służy do przekształcania szkodliwych mechanizmów na bardziej wartościowe (M.Kulczycki 1990, s. 13).

Ekspresja twórcza uzależniona jest o rodzaju niepełnosprawności, chętnie podejmowaną formą usprawniania manualnego osób z dysfunkcją narządów ruchów jest wykonywanie prac plastycznych takich jak: obrazy, rysunki, przy pomocy ust lub stóp. Początkowo osoby niepełnosprawne traktują działalność twórczą, jako realizację dążeń i aspiracji bądź sposób na zagospodarowanie wolnego czasu. Korzyści dla osób niepełnosprawnych płynące z tej działalności są wielorakie: podnosi się poziom własnej wartości i samoocena tych osób, stwarza im to możliwość przeżywania zadowolenia z wykonanej pracy, ułatwia kontakt z otoczeniem poprzez organizowane wystawy ( J.Kirenko 2006, s.136).

Rozdział IV

Metodologiczne założenia badań własnych

1.Cel i problemy badawcze

Każde przeprowadzone badanie służy realizacji określonego, zamierzonego celu. Celem badań jest dążenie do wzbogacenia wiedzy o osobach, rzeczach lub zjawiskach będących przedmiotem badań. Poprzez cel badań H. Komorowska ( za: W. Dutkiewicz , 2001, s. 50) rozumie: ,, rodzaj efektu, który jest zamierzony, żeby uzyskać w wyniku badań, a także rodzaj czynników, z którymi efekty te będą się wiązać”.

J.Such (za:T. Pilch 1998 ,s.8) stwierdza, że :,, Zasadniczym celem poznania naukowego jest zdobycie wiedzy maksymalnie ścisłej, maksymalnie pewnej, maksymalnie ogólnej, maksymalnie prostej, o maksymalnej zawartości informacji”.

W. Zaczyński (za: W. Dutkiewicz 2001, s. 50) za cel badań uznaje : ,, określenie , do czego zmierza badacz, co pragnie osiągnąć w swoim działaniu”. Autor prezentuje również inne ujęcie celu badań pedagogicznych. Według niego jest to naukowe poznanie istniejącej realnie, empirycznie rzeczywistości społecznej, oraz opis jakiegoś zjawiska, instytucji, czy jednostki. Badania pedagogiczne pełnią również funkcję praktyczno- użyteczną poza funkcjami poznawczymi.

Z. Skorny (1984,s. 32) natomiast stwierdza , że ważne jest : ,, uświadomienie sobie, po co podejmujemy badania oraz do czego mogą być przydatne uzyskane w nich wyniki”.

Celem moich badań jest analiza znaczenia twórczości plastycznej w procesie rehabilitacji osób niepełnosprawnych ruchowo.

S. Nowak ( za: M. Łobocki, 2007, S. 109) uważa, że: ,, problem badawczy to tyle, co pewne lub zespół pytań , na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie”. Problemy badawcze to te pytania , na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych czyli jak ,, poprzez własny wysiłek, nie zaś przez oczekiwanie gotowej odpowiedzi od innego człowieka” ( Z. Cackowski za: M. Łobocki 2007, s. 110).

Natomiast zdaniem J. Kozieleckiego ( za: W. Dutkiewicz, 2001, s. 50) problemem jest : ,, rodzaj zadania, którego podmiot nie można rozwiązać za pomocą posiadanego zasobu wiedzy. Rozwiązanie jego jest możliwe dzięki czynności myślenia produktywnego, która prowadzi do wzbogacenia wiedzy podmiotu”. Definicja ta przedstawia dwie podstawowe cechy problemu, są to:

- problemy są zadaniami,

- zadania te wymagają rozwiązania.

E. Nęcka ( za: W. Dutkiewicz, 2001, s. 50) zauważa, że problemy badawcze są wszechobecne w życiu człowieka, a rozwiązywanie ich jest niezbędne, czasami stają się one nawet przykrą koniecznością, chociaż w rezultacie dającą także i przyjemność. Sytuacja problemowa powstaje wtedy, gdy człowiek zmierza do jakiegoś określonego celu, dobrze lub źle sformułowanego, lecz nie wie jak jego stan początkowy przekształcić w stan oczekiwany, czyli będący wynikiem końcowym tych działań.

Z.Cackowski ( za: W. Dutkiewicz, 2001, s. 51) pisze, że sformułowanie problemu wymaga twórczego wysiłku badacza.

Proponuje, aby w formułowaniu problemu posługiwać się następującymi regułami metodologicznymi:

-sytuacje problemowe,

-problem,

-pytanie problemowe,

Pisze, że sytuacja problemowa to stan niepokoju, który wiąże się ze świadomością niewiedzy oraz chęcią uzupełnienia jej.

Problem logiczny według niego to ujęcie przeżywanej niewiedzy oraz potrzeba wiedzy. Jest to taka sytuacja, w której człowiek jest postawiony wobec konieczności wyboru, co najmniej dwoma możliwościami.

Natomiast pytanie problemowe to gramatyczna konstrukcja, która wyraża się poprzez sytuację problemową i jest jednocześnie językowym odpowiednikiem problemu.

Pytanie jest również sytuacją problemową. Formułowanie problemu polega na zadaniu pytania, na które chcemy uzyskać odpowiedź.

Wyodrębnia się pięć faz w rozwiązywaniu problemów:

- dostrzeganie problemu,

- analiza sytuacji problemowej,

- wytwarzanie pomysłów rozwiązania,

- weryfikacja pomysłów rozwiązania,

- powrót do faz poprzednich ( W. Dutkiewicz 2001, S. 51)

J. Brzeziński ( za: M. Łobocki , 2007, s. 110) uważa, że poprawnie sformułowany problem ,, w dużej mierze przesądza o sukcesie badawczym” . Wymaga to niejednokrotnie ,, żmudnych dociekać teoretycznych, popartych wynikami wstępnych badań eksploracyjnych ( J. Brzeziński 1996, s. 217).

Problem główny mojej pracy wyraziłam pytaniem:

Jakie jest znaczenie twórczości plastycznej w procesie rehabilitacji osób niepełnosprawnych ruchowo?

Natomiast w nawiązaniu do ogólnie sformułowanego problemu badawczego postawiłam następujące

problemy badawcze

1. Jakie formy twórczości są wykorzystywane w procesie rehabilitacji osób niepełnosprawnych fizycznie?

2. Czy i jakie znaczenie ma twórczość w zakresie funkcjonowania fizycznego0 osób badanych?

3. Czy i jakie znaczenie na twórczość w zakresie psychospołecznym osób badanych?

2.Metoda i narzędzia badawcze

Jak pisze M. Łobocki (2003, s. 27) metodami badawczymi są zalecenia oraz sposoby rozwiązania nurtujących badacza problemów. Metody są gatunkową nazwą określonych sposobów postępowania badawczego.

S. Kamiński podkreśla, że: ,, metody są zespołem ogólnych założeń dotyczących celowych czynności i środków przydatnych w rozwiązaniu określonych problemów badawczych” ( S. Kamiński, za: M. Łobocki 2003, s. 27).

W. Dutkiewicz ( 2001, s.69) metodę określa jako ,, grupę uzasadnionych czynności koncepcyjnych i instrumentalnych, które ujęte są w całościowym postępowaniu osoby badającej”, zabiegi te służą rozważeniu określonego problemu naukowego.

Natomiast A. Kamiński ( za: M. Węglińska, 1997, s. 25) sądzi, że pojawia się tendencja do rozumienia metody badań jako zespołu teoretycznie udowodnionych zabiegów koncepcyjnych, instrumentalnych, które obejmują w sposób całościowy postępowanie badacza, które w swych założeniach mają doprowadzić do rozwiązania założonego wcześniej problemu.

T. Pilch (1998,s. 43) wyróżnia następujące metody badawcze :

- eksperyment pedagogiczny,

- monografię pedagogiczną,

- metodę indywidualnych przypadków

- metodę sondażu diagnostycznego,

W niniejszej pracy wykorzystałam metodę indywidualnych przypadków.

Metoda indywidualnych przypadków polega na : ,, analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych” ( T. Pilch 1998, s. 48).

Metoda indywidualnych przypadków jest metodą badań jakościowych, dotyczy osoby, charakteryzuje ich zachowania oraz cechy osobowościowe, jest próbą określenia oddziaływania wychowawczego i terapeutycznego ( M. Łobocki 2007, s. 263).

Ta metoda kładzie nacisk na działania terapeutyczne lub psychoterapeutyczne, ponieważ osoba badająca stosując tę metodę jest zainteresowana losem osób o zaburzonym rozwoju oraz wobec których nie są skuteczne powszechnie znane oddziaływania wychowawcze ( M. Łobocki 2007, s. 263).

H. Muszyński ( za: M. Węglińska 1997, s. 28) uważa, że ,, W ślad za wyborem metody musi następować przygotowanie szczegółowych technik badawczych. Może ono polegać na opracowaniu dokładnego planu obserwacji dotyczącego tych zmiennych, do których postanowiliśmy zastosować właśnie tę metodę, obmyśleniu konkretnego kwestionariusza ankiety lub wywiadu, doborze odpowiednich sytuacji testowych w przypadku, kiedy metodą badawczą ma być poddanie badanego określonym próbom, a wskaźniki jego realizacji mają być wyrażane w zachowaniu”.

A.Kamiński ( za T. Pilch 1998, s. 42) stwierdza , że techniki badań są to: ,, czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów”.

Jak stwierdza M. Łobocki (2000, s. 27) techniki badawcze są ,, konkretnymi sposobami postępowania w toku badań, w swym zakresie podporządkowane metodom badawczym”.

W swojej pracy wykorzystałam następujące techniki badawcze:

-wywiad,

-rozmowa,

-obserwacja,

- analiza dokumentów,

Zdaniem T. Pilcha (2001, s. 92) ,, Wywiad jest rozmową badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz”.

Celem wywiadu jest poznanie postaw danej zbiorowości ich opinii na dany temat. Przed przeprowadzeniem wywiadu ważne jest odpowiednie przygotowanie, co pozwoli na poprawne przeprowadzenie jego. (T. Pilch, 2001, s. 92).

Narzędziem badawczym, jakie zastosowałam w badaniach osób niepełnosprawnych ruchowo przebywających w Warsztatach terapii zajęciowej jest kwestionariusz wywiadu, który składa się z 25 pytań. Pytań otwartych w kwestionariuszu było 23, natomiast półotwartych 3.

M. Łobocki pisze, że rozmowa ,, jest wzajemną wymianą myśli i uczuć, w której uczestniczą na różnych prawach osoba przeprowadzająca badania i osoby badane”. Ważną rolę odgrywa jasność i celowość stawianych pytań, istotną rolę odgrywa również stworzenie odpowiedniego klimatu psychicznego, który skłania respondentów do udzielania szczerych wypowiedzi.

Aby rozmowa była właściwie przeprowadzona musi spełniać następujące funkcje:

1. Funkcja komunikacyjna- polegająca na zgodności usłyszanej wypowiedzi z tym, co rzeczywiście chciano przekazać

2. Funkcja ekspresyjna, która zakłada, że wypowiedzi są szczere,

3. Funkcja informacyjna, zapewniająca wartość poznawczą otrzymanych informacji ( M. Łobocki 1988, s. 290).

Jak podaje M. Łobocki (2001, s. 238), wywiad i rozmowa są ,,sposobami gromadzenia informacji w celach naukowych za pomocą zadawania badanym przygotowanych uprzednio pytań, na które jednak otrzymuje się odpowiedzi nie w formie pisemnej , lecz ustnej”. Gdy przeprowadza się rozmowę i wywiad jest się zawsze w bezpośrednim i bliskim kontakcie z badanymi, zazwyczaj z każdym z nich oddzielnie lub 2- 3 osobami jednocześnie. Pytania mogą mieć charakter otwarty lub zamknięty.

Według B. Żechowskiej ( za: M. Łobocki, 2007, s. 232) obserwacja to :,, celowa czynność, polegająca na planowanym i systematycznym postrzeganiu zmysłowym faktów, zdarzeń, procesów, zjawisk, ich gromadzeniu i interpretowaniu”.

Obserwacja składa się z trzech następujących po sobie etapów są nimi: postrzeganie, gromadzenie i interpretowanie. Obserwacja według autorki jest ,,obiektywna, wierna, wyczerpująca i wnikliwa albo celowa, planowa, selektywna, i wymagająca aktywnej postawy umysłu” ( B. Żechowska, za: M. Łobocki , 2007,s. 233). W swoich badaniach wykorzystałam obserwację indywidualną przy tworzeniu prac oraz grupową, aby przyjrzeć się funkcjonowaniu osób na zajęciach terapii zajęciowej.

M. Łobocki (2007, s. 256) twierdzi że : ,, analiza dokumentów polega na uporządkowaniu i interpretacji zawartych w nich treści pod kątem problemu ( celu) badawczego lub także hipotezy roboczej.

Dokumenty to nie tylko materiały archiwalne, ale także aktualne wytwory dzieci i młodzieży, jak: rysunki, zeszyty szkolne, listy, pamiętniki.

Rodzaje dokumentów ( ze względu na ich formę):

,,- dokumenty pisane (werbalne)- świadectwa szkolne, prace pisemne uczniów

-cyfrowe (statystyczne) - dotyczą różnych zestawień statystycznych na tematy związane z oświatą, wychowaniem

-obrazowo- dźwiękowe ( pozapisemne i pozacyfrowe) - rysunki, nagrania magnetofonowe, filmy, fotografie ( M. Łobocki 2001, s. 241-242).

T. Pilch ( 2001, s. 98) twierdzi iż ,, badanie dokumentów i materiałów techniką badawczą służącą do gromadzenia wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanym zjawisku wychowawczym. Jest również techniką poznania biografii jednostek i opinii wyrażonych, w dokumentach”.

Pisząc pracę korzystałam z dokumentów udostępnionych mi przez Warsztaty Terapii Zajęciowej w Chełmie, a były to:

-dokumentacja twórczości prac plastycznych uczestników badań,

- dokumentacja z badań psychologicznych.

3. Organizacja i przebieg badań

Warsztaty Terapii Zajęciowej są dziennym ośrodkiem wsparcia dla osób niepełnosprawnych ruchowo i intelektualnie. Są to osoby o różnym stopniu niepełnosprawności i z zaburzeniami obejmującymi niesprawność umysłową, ruchową, psychiczną, sensoryczną i somatyczną.

Badania do niniejszej pracy przeprowadziłam w Warsztatach Terapii Zajęciowej, które mieszczą się w Chełmie przy ulicy Połanieckiej 10. W placówce spotkałam się z ciepłym przyjęciem ze strony pana kierownika, pracujących tam terapeutów oraz uczestników warsztatów. Badania rozpoczęłam od rozmowy z Kierownikiem Warsztatów Terapii Zajęciowej, który udostępnił mi dokumenty dotyczące placówki interesujących mnie podopiecznych, tzn. osób, którymi pracują terapeuci metodą sztuk plastycznych, a także mających w swym dorobku pewne sukcesy w tym kierunku.

Następny etap mojej pracy polegał na szczegółowej analizie udostępnionej mi dokumentacji. Następnie przeprowadziłam indywidualne wywiady, które oparte były na kwestionariuszu wywiadu wcześniej przygotowanym: każdego dnia rozmawiałam z jedną osobą badaną po uprzednim umówieniu się na konkretną godzinę i dzień, z każdą z badanych osób rozmawiałam indywidualnie w wyznaczonym mi przez pana kierownika pokoju. Zadawałam pytania zawarte w kwestionariuszu wywiadu, gdy widziałam, że mój rozmówca nie rozumie pytania tłumaczyłam mu je a następnie wypełniałam kwestionariusz wywiadu. Badani zostali poinformowani o celu badać oraz zapewnieni o zachowaniu anonimowości. Zastosowałam również obserwację badanej grupy przy indywidualnym wykonywaniu prac oraz zbiorowym.

Badania realizowałam w kwietniu 2010 roku. Respondenci chętnie odpowiadali na pytania zadawane z kwestionariusza wywiadu.

Rozdział V

Twórczość w rehabilitacji osób niepełnosprawnych fizycznie - analiza wyników badań własnych

1.Studium indywidualnego przypadku, Ryszard D.

A. Dane osobowe

Ryszard D. ma 53 lat jest kawalerem pochodzi z pełnej rodziny. Mieszka z matką, ojciec nie żyje, ma dwójkę rodzeństwa. Prowadzą wspólne gospodarstwo domowe.

Ryszard D. jest niepełnosprawny ruchowo od 10 lat (paraliż kończyn dolnych w wyniku uszkodzenia rdzenia kręgowego- skutek wypadku samochodowego) porusza się na wózku inwalidzkim. Sam wykonuje czynności dnia codziennego i samoobsługę, ale czasem wymaga częściowej pomocy ze strony innych osób, sprawnie obsługuje programy komputerowe, uczęszcza na kursy doszkalające, interesuje się muzyką, sztuką, bierze udział w wystawach.

Ryszard D. ukończył szkołę podstawową w Chełmie, a następnie szkołę zawodową w Chełmie uzyskując zawód ślusarza, po szkole rozpoczął pracę w wyuczonym zawodzie, na skutek wypadku i wystąpienia niepełnosprawności przerwał ją.

Ryszard D. po wypadku był przez rok rehabilitowany intensywnie w chełmskim szpitalu. Uczestniczył 2 razy w turnusach rehabilitacyjnych finansowanych przez PFRON.

B. Sytuacja społeczno- ekonomiczna

W skład rodziny badanego wchodzą: matka i siostra w wieku 40 lat. Rodzina niepełna, ojciec zmarł 10 lat temu. Siostra założyła swoją rodzinę i nie mieszka w domu rodzinnym, jest osobą w pełni sprawną. Ryszard D. mieszka razem z matką. Żyją w zgodzie z dalszą rodziną i sąsiadami. Ryszard D. wykonuje większość prac domowych samodzielnie.

Rodzina respondenta zamieszkuje w domu jednorodzinnym, który jest ich własnością. Mieszkanie jest zadbane, wyposażone w podstawowy sprzęt domowy. Dom składa się z 3 pokoi i kuchni, w domu znajduje się również toaleta i łazienka. Dom jest dostosowany do potrzeb Ryszarda D. - nie ma progów, łazienka przystosowana odpowiednio do potrzeb osoby niepełnosprawnej.

Ryszard D. korzysta z renty socjalnej, a także z dodatku pielęgnacyjnego, który otrzymuje z Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Chełmie. Matka posiada wykształcenia zawodowe, w obecnej chwili jest na rencie.

C. Charakterystyka twórczości plastycznej

Ryszard D. pierwszy raz z twórczością plastyczną spotkał się na Warsztatach Terapii Zajęciowej. W trakcie wykonywania prac plastycznych respondent jest szczęśliwy, zadowolony. Najczęstszym tematem jego prac są: martwa natura, postacie ludzkie, pejzaże i widoki.

Najczęściej preferowaną ( przez Ryszarda D.) techniką pracy są rysowanie kredkami, ołówkiem, farbami akrylowymi, lepienie z masy solnej. Ryszard D. gdy wykonuje swoje prace jest bardzo skupiony, chętnie słucha podpowiedzi terapeuty. Swoje prace przedstawia w kolorystyce szarości. Lubi opowiadać o tym, co stworzył oraz dlaczego właśnie w taki sposób.

Ryszard D. od dzieciństwa interesował się sztuką, cały czas tworzył własne prace stosując różne techniki. Szukał różnych technik w literaturze fachowej, prasie, telewizji, chętnie oglądał programy telewizyjne mówiące o różnych technikach tworzenia. Inspiracją do dalszego tworzenia i doskonalenia talentu stały się dla respondenta warsztaty terapii zajęciowej, w których panowała miła atmosfera, która sprzyjała tworzeniu oraz wskazówki pani instruktor, która pokazywała jak łączyć różnego rodzaju techniki oraz podsuwała propozycję na wyrażanie siebie.

D. Korzyści odnoszone z udziału w zajęciach plastycznych

Ryszard D. uczestnicząc w zajęciach plastycznych nabył umiejętności lepienia w masie solnej, wykonywania okolicznościowych ozdób. Badanemu rysowanie daje wiele radości, poprawia nastrój, pozwala podnieść poczucie wyższej wartości, szczególnie, gdy stworzy coś ciekawego. Respondent chciałby, aby jego prace oglądała większa ilość osób. Dzięki wykonywanej działalności ekspresyjnej miał możliwość poznać ciekawe osoby np. Adama, który jest rzeźbiarzem. Badany stwierdza, że dzięki twórczości poszerzył się krąg jego znajomych. Ryszard D. nie czerpie żadnych korzyści finansowych z tytułu wykonywanych prac plastycznych, jego dzieła są eksponowane w Warsztatach Terapii Zajęciowej oraz w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Chełmie. Biorąc udział w organizowanych konkursach plastycznych, odnosi znaczące sukcesy, które są motywacją do dalszej pracy, odgrywają znaczącą rolę w jej życiu oraz przynoszą wielkie zadowolenie i radość. Ryszard D. 7 lat uczęszcza na zajęcia Warsztatów Terapii Zajęciowej w Chełmie, co wpływa korzystnie na niego, poprawiło się jego samopoczucie, dzięki warsztatom czuje się potrzebny, doceniany. Badany ma kontakt z ludźmi, którzy mają podobne problemy, jest bardzo lubiany w grupie, chętnie nawiązuje nowe kontakty społeczne, lubi zawierać nowe znajomości. Uczestnictwo w zajęciach wpływa korzystnie na podniesienie poczucia własnej wartości.

Warsztaty Terapii Zajęciowej są miejscem gdzie czuje się doceniany i gdzie może rozwijać swoje zainteresowania poprzez wskazówki instruktorów warsztatów.

E. Stosunek do zajęć plastycznych

Badany jest zadowolony z wykonywanych przez siebie prac czuje, co jakiś czas powraca do swoich rzeźb z masy solnej i je poprawia, udoskonala, chciałby stworzyć coś wyjątkowego. Ulubionym miejscem do wykonywania prac jest pracownia plastyczna w Warsztatach Terapii Zajęciowej, ponieważ ma tu dostęp do wielu materiałów plastycznych. W drodze na terapię szuka inspiracji, aby docierając na miejsce móc zacząć wykonywać pracę. W tym miejscu może nauczyć się różnorodnych technik, próbuje łączyć różnego rodzaju techniki. Sukcesem, jaki osiągnął badany jest dyplom uzyskany na plenerze w Radzyniu Podlaskim.

Zajęcia uważa je za przyjemne, chętnie na nie uczęszcza oraz są one dla niego bardzo ciekawe. Czas trwania zajęć badany uznaje za wystarczający. Ryszard D. uważa, że jego przyjaciele z zajęć mają większy talent od niego. Matka badanego nie rozmawia na temat jego wytworów, uważa, że się nie zna na sztuce, nie chodzi na wystawy.

F. Wsparcie w działalności twórczej

Instruktorka zajęć zachęcała go do tworzenia i proponowała różne formy, samodzielne próby tworzenia podejmował w dzieciństwie.

Ryszarda D. zna organizacje zrzeszające artystów niepełnosprawnych, bierze aktywny udział w różnego rodzaju wystawach. Bardzo wysoko ocenia udział i wsparcie różnych organizacji w pozyskiwaniu funduszy na materiały plastyczne dla osób niepełnosprawnych.

Rodzina badanego nie udziela mu wsparcia w jego twórczości, nie rozmawia z nim na temat jego wytworów plastycznych. Badany nie wykonuje w domu żadnych prac plastycznych ze względu na brak środków finansowych na ich zakup. Ryszard D. posiada podstawowe przybory do rysowania takie jak: kredki, blok, farby, ołówki.

2.Studium indywidualnego przypadku Patryka J.

A.Dane osobowe

Patryk J. ma 23 lata, pochodzi z pełnej rodziny. Mieszka z rodzicami i jedną siostrą. Prowadzą wspólne gospodarstwo domowe.

Patryk J. jest niepełnosprawny ruchowo od 5 lat ( paraplegia - porażenie kończyn dolnych) porusza się na wózku inwalidzkim. Jest samodzielny w wykonywaniu prac domowych. Posiada prawo jazdy kat. B.

Uczęszczał do szkoły zawodowej. Gdzie zdobył zawód mechanika samochodowego, wiązał z tym zawodem plany życiowe.

B. Sytuacja społeczno- ekonomiczna

Skład rodziny to: dwie osoby dorosłe i dwoje dzieci. Ojciec ma wykształcenie zawodowe, ma stałą pracę, pracuje jako piekarz. Matka ma wykształcenie średnie, ma stałą pracę, pracuje, jako kasjerka w sklepie. Siostra kończy 18 lat, chodzi do Liceum ogólnokształcącego i zdaje w tym roku maturę.

Miejsce zamieszkania to blok w mieście- 2 pokoje i kuchnia, łazienka. Mieszkanie utrzymane w porządku. Rodzina korzysta z Ośrodka Pomocy Społecznej w Chełmie z powodu niskich dochodów rodziny.

Patryk J. ma odpowiednie warunki do nauki dom jest przystosowany do niepełnosprawności mężczyzny - remont współfinansowany przez Ośrodek Pomocy Społecznej w Chełmie. Rodzice spędzają z Patrykiem każdą wolną chwilę, jeżdżą na ryby, chodzą na spacery. Syn posiada obowiązki domowe: pomaga rodzicom w utrzymaniu porządku w domu.

C. Charakterystyka twórczości plastycznej

Patryk J., jako swoje zainteresowania podaje: programy komputerowe, twórczość plastyczną, teatr oraz muzykę. Badany swój czas wolny poświęca na wyszukiwaniu nowych informacji i ciekawostek dotyczących informatyki, zgłębia swoje zainteresowania sztuką, szuka odpowiedniej gatunku malarskiego dla siebie. Bierze czynny udział w zajęciach plastycznych organizowanych przez Warsztaty terapii zajęciowej w Chełmie.

Techniką lubianą najbardziej przez badanego jest malowanie farbami olejnymi. Patryk J. podczas zajęć wykonuje jeszcze inne prace: rysuje węglem, najczęściej krajobrazy, lubi malować postacie, pastelami oraz wytwarzać różne rzeźby z masy solnej.

Wykonywane ( na zajęciach) prace na zajęciach nie stwarzają mu problemów i są dla niego bardzo ciekawe i dostosowane do jego potrzeb i możliwości. Główną tematyką jego prac są: martwa natura, postacie ludzkie, smutek i strach. Dzięki twórczości może oderwać się od codzienności, może też pokazać poprzez swój sposób rozumienia otaczającego świata. Badany twierdzi, że jest zadowolony z wytworów własnej pracy, cieszy się, że może uczęszczać na zajęcia i czerpać z tego tyle radości. Podczas zajęć towarzyszą mu pozytywne emocje: radość, zadowolenie, możliwość spotkania się z zaprzyjaźnionymi osobami. Lubi tworzyć przy dobrze dobranej (do tematyki pracy) muzyce. Patryk J. chętnie wykonuje prace, gdy sam może sobie wybrać temat oraz technikę, w jakiej zostanie wykonana praca. Swoje zainteresowania sztuką plastyczną odkrył już w szkole podstawowej w Chełmie, gdzie uczęszczał na kółko plastyczne. A teraz poszerza swoją wcześniejszą wiedzę i umiejętności przez udział w warsztatach terapii zajęciowej w Chełmie oraz przez czytanie książek o sławnych malarzach. Nie wiąże żadnych planów zawodowych z twórczością plastyczną.

D. Korzyści odnoszone z udziału w zajęciach plastycznych

Patryk J. stwierdza, że nabył wiele umiejętności, niekiedy prace wykonywane przez niego były robione z niepotrzebnych już rzeczy, np. starych gazet i był zadziwiony jak przy użyciu kolorowych farb i drutu powstają piękne rzeczy. Według badanego i terapeuty zajęcia wpływają pozytywnie na jego samopoczucie, wyciszają go i uspokajają. Bierze udział w konkursach plastycznych, a odnoszone przez niego sukcesy wzbudzają u niego radość i dumę oraz motywują do wykonywania kolejnych prac.

Zdaniem rodziny badanego udział w zajęciach przyczynił się do zwiększenia u syna wiary we własne możliwości, poprawił jego relacje z rówieśnikami, stał się on bardziej otwarty na kontakty towarzyskie.

E. Stosunek do zajęć plastycznych

Patryk J. wykazuje pozytywny stosunek do zajęć plastycznych, chętnie w uczestniczy. Czas trwania zajęć jest dla niego za krótki, gdyż nie udaje mu się często skończyć pracy na zajęciach. Zdaniem rodziców syn wykazuje zdecydowane zainteresowanie zajęciami plastycznymi, które są istotnym czynnikiem wpływającym na jego prawidłowy rozwój. Rodzice oceniają postępy syna, jako znaczące i wyraźnie dające się zauważyć.

F.Wsparcie w działalności twórczej

Patryk J. jest zadowolony ze wsparcia różnych organizacji, wie, że dzięki nim może korzystać na warsztatach z różnych przyborów, do których nie ma dostępu w domu. W domu badany posiada podstawowe przybory: pastele, kredki, kartony, ołówki. Często w domu próbuje łączyć różne techniki i wytwarza prace odzwierciedlające jego obecne samopoczucie. Jest zadowolony z tego, że rodzicom podobają się jego dzieła, chętnie rozmawia z nimi na ten temat w domu, wyjaśnia, co chciał przedstawić w dany sposób. Rodzina bardzo go wspiera w jego pasji, chodzą na wystawy swojego syna. Rodzice uważają, że poczynił duże postępy w swoich pracach.

3.Studium indywidualnego przypadku Anny K.

1. Dane osobowe

Anna K. ma 30 lat, mieszka razem z mężem, ma jedno dziecko. Pochodzi z pełnej rodziny, ma dwójkę rodzeństwa.

Badana cierpi na stwardnienie rozsiane wykryto je 3 lata temu. Porusza się na wózku inwalidzkim. Mieszka z mężem i swoim dzieckiem w domu jednorodzinnym. Anna K. pozostaje w związku małżeńskim od 8 lat. Wychowuje razem z mężem córkę, która uczęszcza do pierwszej klasy podstawowej.

Sprawnie porusza się na wózku inwalidzkim. Anna K. jest osobą spokojną, opanowaną i bardzo skrupulatną. Stara się jak najwięcej rzeczy wykonywać samodzielnie, nie lubi czuć się zależna od innym. Z mężem żyją w zgodnym małżeństwie.

B.Sytuacja społeczno- ekonomiczna

Anna K. ma wykształcenie zawodowe, przed wystąpieniem choroby była kelnerką, ze względu na coraz bardzie postępującą chorobę przerwała pracę. Mąż badanej ma wykształcenie wyższe inżynierskie, pracuje i nadzoruje prace budowlane, posiada własną firmę budowlaną w Chełmie. Sytuacja rodziny jest bardzo dobra, pomimo że Anna K. nie pracuje. Mieszkają w domu jednorodzinnym dwupiętrowym, składającym się z 4 pokoi, kuchni, łazienki, ubikacji oraz dużego ogrodu. Dom został przystosowany do niepełnosprawności badanej, aby mogła się swobodnie po nim poruszać oraz wykonywać wszystkie czynności domowe.

C.Charakterystyka twórczości plastycznej

Anna K., jako swoje główne zainteresowania wymienia teatr, muzykę oraz plastykę. Czas wolny spędza z przyjaciółmi, z rodziną oraz bardzo lubi uczestniczyć w wystawach.

Sztuką badana interesowała się od zawsze, uczęszczała na kółka plastyczne do Młodzieżowego Domu Kultury w Chełmie oraz do Chełmskiego Domu Kultury.

Badana od roku bierze udział w zajęciach plastycznych organizowanych przez warsztaty terapii zajęciowej. Jej ulubioną techniką jest wykonywanie witraży przy użyciu farb żelowych. Lubi również malować kredkami, farbami akrylowymi. Najczęściej w swoich pracach przedstawia pejzaże, martwą naturę, kwiaty, postaci ludzkie oraz uczucia jej towarzyszą danego dnia.

Anna K. jest bardzo zadowolona z wytworów własnej pracy, cieszy ją udział w konkursach i jest zadowolona, gdy jej prace trafiają na wystawy do Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie. Nie czuje się zniechęcona, gdy coś jej nie wychodzi, próbuje oraz słucha cennych wskazówek instruktorki zajęć w udoskonalaniu swoich prac. Gdy tworzy jest: radosna, zadowolona, szczęśliwa.

Badana lubi pracować, gdy na zajęciach panuje spokój i cisza, może się wtedy w pełni skoncentrować i wykonać to, co zamierzyła. Interesuje ją poznawanie nowych technik, które proponuje instruktor, jeśli sama ma dokonać wyboru nad techniką, wybiera rzeźbę w glinie.

Badana stwierdza, że twórczość pełni ważną rolę w jej życiu, chciałaby związać z nią swoją przyszłość. Interesuje się życiorysami sławnych twórców wzorem dla niej jest Michał Boruciński.

D.Korzyści odnoszone z udziału w zajęciach

Anna K. uczestnicząc w zajęciach stała się bardziej spokojna, opanowana, wyciszona. Nauczyła się wielu technik, z których korzysta w zabawach z własną córką, robi drobne upominki dla znajomych, rodziny.

Biorąc udział w organizowanych konkursach plastycznych, odnosi znaczące sukcesy, które są motywacją do dalszej pracy, odgrywają znaczącą rolę w jej życiu oraz przynoszą wielkie zadowolenie i radość.

Udział w zajęciach wpłynął pozytywnie na badaną, stała się osobą bardziej otwartą, nie skupia się już na sobie i swoich kłopotach ze zdrowiem, lecz także dostrzega problemy innych, chętnie im pomaga. Podniósł się jej poziom własnej wartości, czuje, że lubi to, co robi, malowanie przynosi jej wiele radości i satysfakcji z wykonanych prac.

E. Stosunek do zajęć plastycznych

Anna K. wykazuje pozytywny stosunek do zajęć plastycznych. Są one dla niej czymś przyjemnym, chętnie w nich uczestniczy oraz uważa je za ciekawe. Akceptuje wymagania stawiane przez instruktora prowadzącego zajęcia, a poziom zajęć ocenia jako bardzo dobry. Według niej zaangażowanie instruktora w rozwijanie zainteresowań twórczych jest duże. Anna K. chętnie opowiada w domu o wytworach swojej pracy na zajęciach, co zdaniem rodziny jest dowodem na to, że te zajęcia są jej potrzebne i powinna w nich uczestniczyć. Nauczyła się, wyrażać swoje emocje i nastroje przez twórczość plastyczną, wie, że jest lubiana przez grupę.

F. Wsparcie w działalności twórczej

Anna K. poszerza swoje zainteresowanie sztuką w domu, mimo wielu obowiązków domowych. Chętnie ogląda albumy z fotografiami dzieł artystów. Zdaniem badanej rodzina wykazuje bardzo duże zainteresowania jej twórczością, wspiera ją, mobilizuje do dalszych działań. Wiele prac wykonuje w domu i eksponuje w widocznych miejscach. Wykonuje również wiele prezentów dla przyjaciół, np. aniołków. W domu ma dostęp do wielu pomocy plastycznych: pasteli, farb olejnych, akwarelowych, akrylowych, żelowych, bloków, sztalugi oraz różnego rodzaju pędzli. Dostępność do środków plastycznych jest dla Anny K. bardzo ważna, wydaje na te materiały sporą część domowego budżetu. Rodzina i przyjaciele uczestniczą we wszystkich wystawach, w których biorą udział prace Anny, wiedzą, że jest to dla niej bardzo ważne.

Zakończenie

Celem przeprowadzonych przeze mnie badań było ukazanie znaczenia twórczości w procesie rehabilitacji osób niepełnosprawnych ruchowo.

Problem główny pracy został wyrażony pytaniem:

Jakie jest znaczenie twórczości plastycznej w procesie rehabilitacji osób niepełnosprawnych ruchowo?

Odwołując się do ogólnie sformułowanego problemu postawiłam następujące problemy badawcze:

1. Jakie formy twórczości są wykorzystywane w procesie rehabilitacji osób niepełnosprawnych fizycznie?

2. Czy i jakie znaczenie ma twórczość w zakresie funkcjonowania fizycznego osób badanych?

3. Czy i jakie znaczenie na twórczość w zakresie psychospołecznym osób badanych?

Analizując badania posłużyłam się metodą indywidualnych przypadków.

Wykorzystałam następujące techniki badawcze:

- wywiad,

-rozmowa,

- obserwacja,

-analiza dokumentów.

Narzędziem badawczym, jakie wykorzystałam w badaniach osób niepełnosprawnych ruchowo przebywających na warsztatach terapii zajęciowej był kwestionariusz wywiadu składający się z 24 pytania.

W wyniku przeprowadzonych badań uzyskałam odpowiedzi na problemy badawcze.

Wywiady przeprowadziłam z trzema osobami. Badana grupa składała się z jednej kobiety i dwóch mężczyzn. Kobieta była w wieku 30 lat, mężczyźni natomiast 23 i 53 lata. Wywiady zostały uzupełnione o analizę dokumentacji, która pozwoliła na określenie stopnia niepełnosprawności, przebieg procesu rehabilitacji i twórczości.

Respondenci są uczestnikami warsztatów terapii zajęciowej, które mieszczą się w Chełmie przy ulicy Połanieckiej 10.

Wszyscy uczestnicy badań wymieniają twórczość plastyczną, jako jedno

z głównych zainteresowań. Jeden z respondentów wymienia także zainteresowanie twórczością teatralną. Wszyscy badani biorą udział w zajęciach plastycznych z częstotliwością uzależnioną własnymi potrzebami, jednak każdy z nich, czas trwania zajęć i ich częstotliwość uważa za niewystarczające. Badani uczestniczą w zajęciach plastycznych w Ośrodku, Anna K. tworzy także w domu. Każda z badanych osób ma inna ulubioną technikę plastyczną. Ryszard D. lubi rysowanie kredkami, ołówkiem, farbami akrylowymi, lepienie z masy solnej. Patryk J. wymienia jako ulubione zajęcie malowanie farbami olejnymi. Anna K. natomiast lubi wykonywać witraże za pomocą farb żelowych. Żadna z badanych osób nie napotyka istotnych problemów podczas działalności plastycznej na zajęciach. Preferowana tematyka prac respondentów dotyczy pejzaży, postaci ludzkich, martwej natury oraz aktualnie towarzyszących emocji.

Każdy z badanych wykazuje zadowolenie z wytworów swojej pracy, jest szczęśliwy, że może uczestniczyć w warsztatach. Atmosfera zajęć preferowana przez badanych jest oceniana, jako pozytywna, co pozytywnie wpływa na proces tworzenia. Badana kobieta woli pracować w ciszy, gdy w pełni może skoncentrować się na wykonywanej pracy. Natomiast Patryk J. lubi pracować przy muzyce dobranej tematycznie do aktualnie tworzonej pracy. Każda z osób stwierdza, iż twórczość plastyczna stanowi ważny i potrzebny element jej życia

Wszyscy respondenci wśród korzyści czerpanych z pracy twórczej, wymieniają: możliwość zdobycia nowych umiejętności, pozytywny wpływ zajęć na ogólne samopoczucie - wyciszenie, relaks, odprężenie, wyrażenie siebie, usprawnienie fizyczne kontakt ze światem zewnętrznym poprzez wystawy. Są zadowoleni z odnoszonych sukcesów, co motywuje ich do dalszych działań. Rodzina badanych osób zauważa także wiele korzyści płynących z ich udziału w zajęciach. Jednak matka Ryszarda D. wcale nie interesuje się twórczością syna, uważając, ze nie zna się na sztuce. Wszystkie rodziny stwierdzają, iż zajęcia plastyczne spowodowały nabycie nowych umiejętności, które spowodowały, że badane osoby stały się bardziej otwarte na kontakty z innymi osobami.

Wszyscy badani otrzymują wsparcie od instruktora warsztatów, dodatkowo Patryk J. i Anna K. otrzymują wsparcie i zainteresowanie twórczością ze strony rodziny.

Dostępność środków plastycznych według każdego badanego na warsztatach jest wystarczająca. Badani mężczyźni posiadają w domu jedynie podstawowe pomoce takie jak kredki czy blok, które są niewystarczające do rozwijania zainteresowań. Natomiast Anna K. ma dostęp do wielu pomocy plastycznych: pasteli, farb olejnych, akwarelowych, akrylowych, żelowych, bloków, sztalugi oraz różnego rodzaju pędzli. Dostępność do środków plastycznych jest dla niej bardzo ważna, wydaje na te materiały sporą część domowego budżetu.

W odpowiedzi na problemy badawcze można sformułować kilka wniosków. Twórczość odgrywa ważną rolę w procesie rehabilitacji osób niepełnosprawnych ruchowo sprawiając, że nabywają one większą sprawność manualną oraz stają się bardziej otwarte na świat zewnętrzny. Najczęściej wykorzystywanymi formami twórczości w procesie rehabilitacji jest twórczość malarska, która usprawnia pracę rąk. Twórczość jest ważnym elementem w aspekcie psychospołecznym osób niepełnosprawnych sprawiając, że stają się one bardziej otwarte w kontaktach z innymi, częściej chcą wychodzić z domu i nawiązywać nowe znajomości.

Po przeanalizowaniu wyników przeprowadzonych badań nasuwają się następujące wskazówki dotyczące znaczenia twórczości w procesie rehabilitacji osób niepełnosprawnych ruchowo. Są to:

1. Umożliwienie osobom niepełnosprawnym ruchowo większej możliwości uczestniczenia w zajęciach plastycznych pozwoli na poznawanie i doskonalenie różnych nowych technik wytwarzania.

2. Organizowanie spotkań osób niepełnosprawnych ruchowo z twórcami, artystami, porozmawiania z nimi, uzyskania porady i cennych wskazówek odnośnie własnych działań twórczych.

3. Organizowanie wystaw prac osób niepełnosprawnych ruchowo w miejscach atrakcyjnych, często uczęszczanych przez społeczeństwo. Upowszechnianie twórczości niepełnosprawnych ruchowo, ukazywanie jej wartości i piękna.

4. Zwiększenie dostępności do pomocy plastycznych w środowisku rodzinnym, pomoc w zakupie potrzebnych pomocy przez instytucje państwowe i lokalne, w miejscu zamieszkania.

5. Organizowanie w ramach warsztatów zajęć relaksacyjnych, pomagających radzić sobie z różnymi emocjami poprzez swoje wytwory.

6. Zakładanie i wspieranie organizacji oraz stowarzyszeń promujących twórczość plastyczną osób niepełnosprawnych ruchowo.

7. Organizowanie spotkań z innymi osobami niepełnosprawnymi ruchowo tworzącymi z różnych ośrodków w celu wymiany doświadczeń.

8. Organizowanie spotkań otwartych dla osób niepełnosprawnych w celu promowania twórczości, jako ważnego elementu rehabilitacji.

Aneks

Kwestionariusz wywiadu na temat twórczości osób niepełnosprawnych ruchowo dla osób niepełnosprawnych badanych w Warsztatach terapii zajęciowej

1. Co skłoniło Pana do podjęcia działalności artystycznej?

2. W jakim miejscu (ośrodku) zaczął Pan po raz pierwszy malować, rzeźbić?

3. Czy ktoś zachęcał Pana do podjęcia działalności twórczych? Jeśli tak to, kto to był?

4. Czy interesuje się Pan sztuką w ogóle?

5. Jakie gatunki sztuki i jacy twórcy są dla Pana inspiracją?

6. W jaki sposób kształtowała się Pana twórczość?

7. Jak z perspektywy upływu czasu ocenia Pan rozwój swojej działań twórczych?

8. Jakich technik Pan używa podczas tworzenia swoich prac?

1. Rysowanie kredkami,

2. Rysowanie ołówkiem,

3. Rysowanie węglem,

4. Malowanie farbami olejnymi,

5. Malowanie farbami akwarelowymi,

6. Malowanie farbami akrylowymi,

7. Malowanie pastelami,

8. Rzeźbienie w glinie,

9. Inne(, jakie?)……………………………….

10. Jaką tematykę przedstawia Pan w swoich pracach?

1. Martwa natura,

2. Kwiaty,

3. Pejzaże i widoki,

4. Postacie ludzkie,

5. Zwierzęta,

6. Radość,

7. Ból i cierpienie,

8. Smutek i strach,

9. Samotność,

10. Inne, (jakie?)………………………………………………

11. Gdzie szuka Pan inspiracji do tworzenia?

1. W życiu codziennym,

2. W Przyrodzie,

3. W ludziach,

4. Inne, (jakie?)……………………………………………………

9. Czy zna Pan jakieś organizacje zrzeszające niepełnosprawnych twórców? Jeśli tak to, jakie?

10. Czy ma Pan dostęp do środków, materiałów plastycznych tylko w Warsztatach Terapii Zajęciowej, czy również w domu? (do jakich?)

11. Czy Pana prace brały udział w jakiś konkursach, wystawach? Jeśli tak, to, jakich?

12. Jaki jest Pana stosunek do własnych prac?

13. Jaki jest stosunek Pana bliskich do Pana dzieł?

14. Czy uważa Pan, że poprzez twórczość może Pan wyrazić siebie, swoje emocje, odczucia?

15. Czy niepełnosprawność pomogła Panu w odkryciu w sobie takiego talentu?

16. Czy wiąże Pan jakieś plany związane z twórczością? Jeśli tak to, jakie?

17. Jaki jest Pana stosunek do prac innych osób niepełnosprawnych?

18. Czy zna Pan znanych i sławnych artystów niepełnosprawnych? Jeśli tak to, jakich?

19. Z jakiś środków dowiedział się Pan o twórczości innych osób?

20. Czy ogląda Pan programy TV dotyczące sztuki i twórczości?

21. Czy doskonali Pan swoją technikę plastyczną?

22. Czy posiada Pan jakiś kontakt z pełnosprawnymi twórcami?

23. Jak ocenia Pan możliwość udziału osób niepełnosprawnych w kulturze?

24. Jak ocenia Pan udział instytucji państwowych we wspieraniu twórczości osób niepełnosprawnych?

Bibliografia

1. Barański J., Piątkowski w., Zdrowie i choroba: wybrane problemy socjologii medycyny, Wydawnictwo ATUT Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław 2002

2. Borkowska M., Laska M., Myślińska D., Uczeń z niepełnosprawnością ruchową w szkole ogólnodostępnej, Wydawnictwo Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, Warszawa 2005

3. Demel M., Pedagogika zdrowia, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1980

4. Doroszewska J.,Pedagogika specjalna, Wydawnictwo Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1989

5. Dykcik W. ,Kulturotechniki i arteterapia w stymulacji aktywności życiowej mieszkańców DPS, Jarogniewice, ,,Rehabilitacja w domach pomocy społecznej”, zeszyt 2/ 1998

6. Dykcik W. pod red., Pedagogika specjalna, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1998

7. E.Skrzetuska, ,,Warsztaty terapii zajęciowej w rehabilitacji osób niepełnosprawnych”,w: Wsparcie społeczne w rehabilitacji i resocjalizacji,pod red.: Palak Z., Bartkowicz Z. ,Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004,s. 133- 135.

8. Garda- Łukoszewska J., Szperkowski T., Współtworzenie- zajęcia plastyczne z osobami upośledzonymi umysłowo, Wydawnictwo WSiP, Warszawa 1997

9. Hanek L., Passella M., pod red. Arteterapia zeszyt naukowy nr 48, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1994

10. Kielin J., Rozwój daje radość Terapia dzieci upośledzonych w stopniu głębokim, Gdańskie wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000

11. Kirenko J., Indywidualna i społeczna percepcja niepełnosprawności, Wydawnictwo Uniwersytet Marii Curie- Skłodowskiej, Lublin 2007

12. Kirenko J., Niektóre uwarunkowania psychospołecznego funkcjonowania osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej, Lublin 1995

13. Kościelak R., Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych umysłowo, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996

14. Kozaczuk L., Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 1997

15. Krzysztoszek Z., Rabczuk W., Aksjologiczne problemy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo WSP TWP, Warszawa 2004

16. Larkowa H., Człowiek Niepełnosprawny problemy psychologiczne, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987

17. Levitt S., Rehabilitacja w porażeniu mózgowym i zaburzeniach ruchu, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, wyd. II, Warszawa 2007

18. Łobocki M. ,Metody i techniki badań pedagogicznych, Wydawnictwo „Impuls”, Kraków 2003

19. Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988

20. Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988

21. Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000

22. Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Wydawnictwo „Impuls”, Kraków 1999

23. Myślińska D., ,, Organizacja aktywności plastycznej” ,w: Człowiek jako jednostka twórcza, Popek S., Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003,s. 186-187

24. Nęcka E., ,Psychologia twórczości, Gdańskie Wydawnictwo psychologiczne, Gdańsk 2001

25. Obuchowska I., Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995

26. Olechnowicz T., Dziecko własnym terapeutą, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2006

27. Olinkiewicz E., Repsch E. pod red., Warsztaty Edukacji twórczej program interdyscyplinarny, Wydawnictwo Europa, Warszawa 2010

28. Piątkowski W., pod red. Zdrowie, choroba, społeczeństwo, Wydawnictwo UMCS Skłodowskiej, Lublin 2004

29. Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Kraków 2001

30. Pilecki J., Olszewski S., Żurek T., Zasady i metody pracy z osobami głębiej upośledzonymi umysłowo, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2000

31. Sęk H., Psychologia kliniczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007

32. Sękowska Z., Pedagogika specjalna zarys, Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985

33. Sękowska Z., Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Wydawnictwo Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 1998

34. Sowa J., Wojciechowski F., Rehabilitacja edukacyjna w zarysie, ujęcie systemowe, Wydawnictwo CBS Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji, Zamość 2003

35. Wapiennik E., Piotrowicz R., Niepełnosprawny- pełnosprawny Obywatel Europy, Wydawnictwo Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2002

36. Żurek A., ,,Wybrane zagadnienia rehabilitacji osób niepełnosprawnych”, w: Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Kowalik S., Wydawnictwo BPS- Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice 1999,s. 125

67

---