Literatura obowiązkowa

1. Gramatyka opisowa języka polskiego. Materiały do ćwiczeń, 1993, wyboru dokonała D. Kopcińska,Warszawa.

2. Gramatyka współczesnego języka polskiego, t. II: Składnia, red. Z. Topolińska,Warszawa 1984.

3. Grzegorczykowa R., Wykłady z polskiej składni, Warszawa 1996 (i nast.).

4. Jodłowski Stanisław, Podstawy polskiej składni, Warszawa 1976.

5. Klemensiewicz Z., Zarys składni polskiej, Warszawa 1968 (i nast.)

6. Nagórko A., Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 1998.

7. Saloni Z., 1976, Cechy składniowe polskiego czasownika, Wrocław

8. Saloni Z., Świdziński M., 1985 (i nast.), Składnia współczesnego języka polskiego, Warszawa.

9. Szpakowicz Z., Świdziński M., 1981, Zarys klasyfikacji schematów zdaniowych we współczesnej, Warszawa.

10. Świdziński M., 1996, Schematy zdaniowe, w: idem, Własności składniowe wypowiedników polskich, Warszawa.

11. Świdziński M., 1997, Elementy gramatyki opisowej języka polskiego, Warszawa.

Wielowyrazowe człony syntaktyczne: z punktu widzenia składni są to proste człony syntaktyczne, więc w obrębie zdania traktujemy je całościowo, jako niepodzielne „wyspy”.

Do wielowyrazowych członów syntaktycznych należą:

1. wyrażenia przyimkowe: pod lasem, w teatrze

2. przyimki rozbudowane: na skutek, z uwagi na, z powodu, ze względu, w oparciu o, na terenie czegoś;

Przykład: Basia nie była w szkole z powodu choroby - 8 wyrazów, 4 człony syntaktyczne; członu z powodu choroby nie możemy rozbić na 2 lub 3 pojedyncze człone, ponieważ dopiero w połączeniu tworzą przyimek rozwinięty - służący wyrazowi choroba.

3. wyrażenia porównawcze:

Przykłady: On biegnie jak gepard - 4 wyrazy, 3 człony syntaktyczne; Paweł wygląda jakby spał - 4 wyrazy, 3 człony syntaktyczne.

4. złożone nazwy miejscowe i osobowe:

Kubuś Puchatek, Stefek Burczymucha, król Maciuś Pierwszy, Jan Kowalski, Zielona Góra,

5. liczebniki złożone: sto dwadzieścia pięć

6. zestawienia, czyli stałe połączenie kilku wyrazów w nazwę jednego pojęcia; funkcjonują w języku jako nierozerwalna całość - między jego człony, które zachowują samodzielność akcentową, nie można wstawić dodatkowego wyrazu. Do zestawień traktowanych jako jeden, choć wielowyrazowy, człon syntaktyczny należą: nazwy instytucji, świąt, gatunków bipologicznych, związków chemicznych, tytuły książek: Boże Narodzenie, Zielone Świątki, powstanie kościuszkowskie, „Ogniem i mieczem”, „Czerwony Kapturek”, „Ania z Zielonego Wzgórza”.

Przykłady: Dzieci śpiewały „Wlazł kotek na płotek” - 3 człony syntaktyczne; „Jeszcze Polska nie zginęła” jest hymnem narodowym - 3 człony syntaktyczne;

Sto piędziesiąt sześć osób brało udział w tej uroczystości - 5 członów syntaktycznych.

↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓

1. 2. 3. 4a. 5. 4b.

Uwaga!!! Połączenia typu: wieczne pióro, maszyna do pisania, maszynka do golenia nie są zestawieniami, tylko połączeniem 2 lub większej liczby wyrazów i nalezy je traktować jako pojedyncze człony składniowe.

Prztkłady: Kupiłem maszynkę do golenia - 4 wyrazy, 3 człony składniowe; Maszynka do mięsa jest zepsuta - 3 człony składniowe.

7. złożone formy czasownika:

• formy czasu przyszłego niedokonanego, np. będzie grała

• formy strony biernej, np. jest czytana

• formy z zaimkiem -się-, ale - uwaga!!! - tylko wtedy, gdy stanowi on nieodłączny składnik leksemu i jest znaczeniowo pusty, np. boi się, śmieje się, albo wtedy, gdy jest formantem słowotwórczym, np. oglądać się, liczyć się.

Jeśli zaimek -się- tworzy stronę zwrotną, staje się oddzielnym członem syntaktycznym, np. myje się.

• formy trybu przypuszczającego, np. byłbym przegapił

• formy orzeczenia imiennego, np. zostanie pilotem

8. związki frazeologiczne

9. konstrukcje analityczne ( multiwerbizmy), np. dokonałam zakupu, przeprowadzili rozmowę, suknia czarnego koloru, dzień dzisiejszy, trudności natury formalnej, przeprowadzić analizę, przejąć kierownictwo, zdać pytanie, wydać rozkaz, składać donos, czynić starania, dokonać zniszczenia, w czasie lata.

Istnienie analityzmów daje możliwość wyboru stylistycznego. W niektórych wypadkach są one bardziej precyzyjne. Konstrukcje analityczne ujmujemy w jeden człon syntaktyczny.

Jeszcze raz o podmiocie i orzeczeniu, ale innymi słowami :)

Podmiot

Podmiot gramatyczny

Podmiot wyraża osobę, rzecz, zjawisko, o których orzeka się, że wykonują jakąś czynność, znajdują się w jakim stanie lub mają jakąś właściwość. Podmiot w typowych przypadkach wyrażany jest rzeczownikiem lub zaimkiem rzeczownym w mianowniku. Rolę podmiotu mogą spełniać także przymiotniki, zaimki przymiotne, liczebniki główne lub porządkowe, imiesłowy przymiotnikowe, a nawet bezokoliczniki, które mogą wystąpić w znaczeniu rzeczownikowym:

Jurek idzie. Kot poluje. Maria śpi. Drzewo rośnie. Kamień spadł na drogę. Lwy są mięsożerne. Jedzenie warzyw jest zdrowe. Oni podróżują pociągiem. Ja jestem Polakiem. Przyszli już starsi. Bogaci nie są szczęśliwi. Tamci jeszcze tu są. Pięciu już odeszło. Trzynasty to pechowy dzień miesiąca. Palący chorują na płuca. Zebrani wznieśli toast. Być zakochanym to piękna rzecz. Uczyć się w takich warunkach jest prawdziwą sztuką. Zdrowo jest jeść dużo ryb. Kłamać bywa czasem rozsądnie. Nie jest łatwo zyskać uznanie. Miło jest kupić dziecku zabawkę. Najlepiej byłoby to zignorować.

Rolę podmiotu może także spełniać dowolne wyrażenie, a nawet dowolny znak, traktowany wtedy jak przedmiot, któremu przypisuje się określone właściwości. Tego rodzaju podmiot najczęściej ujmuje się w cudzysłów:

„I” jest spójnikiem. Typową końcówką narzędnika liczby mnogiej jest „-ami”. „:-(" wyraża smutek.

Czasami obok takiego znaku występuje rzeczownik określający jego przynależność do jakiejś klasy pojęć (klasyfikator):

Wyraz „i” jest spójnikiem. Końcówka „-ami” używana jest w narzędniku liczby mnogiej. Znak „:-(" wyraża smutek.

Podmiot może być wyrażony więcej niż jednym wyrazem. Dzieje się tak w trzech przypadkach:

• podmiotem jest zestawienie, czyli nierozdzielne, stałe połączenie, funkcjonujące jako jeden wyraz, np. Ruda Śląska jest jednym z miast GOP-u.

• występuje podmiot szeregowy

• występuje podmiot towarzyszący

• występuje podmiot hierarchiczny

Podmiot szeregowy - zbudowany jest z członów połączonych:

a.	bezspójnikowo,	Lipy, dęby, brzozy, sosny rosną w polskich lasach.
b.	spójnikiem łącznym,	Niegrzecznie jest jeść i mówić. Koło domu rosły brzoza i dąb. Rozległ się huk i ryk.
c.	spójnikiem wyłączającym,	Ani Jarek, ani Michał nie byli dziś w szkole. Mnie to ani żyć, ani umierać.
d.	spójnikiem rozłącznym,	Albo Mariola, albo Sylwia będzie pracować z Adamem. To dzwonił Jurek albo jego siostra.

Podmiot towarzyszący

Użycie przyimka sygnalizuje nierównorzędność członów. Składnik mniej ważny występuje po przyimku w narzędniku (instrumentalis sociativus) i jest zwany właśnie podmiotem towarzyszącym. Podmiotem towarzyszącym nie może być osoba bliższa niż w członie mianownikowym, a więc poprawne są zdania Ja z tobą świetnie się rozumiemy, Ty z Edytą świetnie się rozumiecie, natomiast niepoprawne są *Ty ze mną świetnie się rozumiemy, *Edyta z tobą świetnie się rozumieją.

Podmiot hierarchiczny, czyli podmiot z dopowiedzeniem występuje np. w zdaniu Malinowski, szef komisji skrutacyjnej, poprosił o przerwę w obradach. Niektórzy jednak tego typu podmiot traktują jako prosty, jednowyrazowy, a element wnoszący dodatkowe informacje nazywają dopowiedzeniem, przydawką dopowiadającą. Termin „dopowiedzenie” ma jednak także inne znaczenie.

Zdania bezpodmiotowe

Istnieją w języku polskim zdania niemające formalnego podmiotu. Należą tu:

a	zdania odnoszące się do zmian pór dnia, zjawisk meteorologicznych, klęsk żywiołowych	Świta. Dnieje. Ściemniło się. Pociemniało. Będzie się zmierzchać. Zanosi się na deszcz. Zbierało się na burzę. Grzmi. Błyska się. Chmurzy się. Pada. Rozpadało się. Było zimno. Oziębiło się. Ociepla się. Przerwało tamę. Zalało łąkę. Pali się! Robi się późno. Biło deszczem w twarz. Drogę zawiało śniegiem. Napadało śniegu. Szarpnęło drzwiami.
b	zdania opisujące wrażenia zmysłowe, stany fizjologiczne i psychiczne człowieka	Tu śmierdzi dymem. Od łąk pachniało kwiatami. Cuchnęło olejem. Tam bardzo dudni. Trzeszczy mi w głowie. Jeszcze świeciło się w oknach. Miga mi w oczach. Biło od niego radością. Zazieleniło się na łąkach. Boli mnie w boku. Swędzi mnie. Kłuje mnie. Mdli mnie. Szumi mi w uszach. Duszno mi było. Burczy mu w żołądku. Kręci mi się w głowie. Połamało go. Sparaliżowało ją. Wykręciło mu twarz. Podoba mi się tu. Zbiera mi się na płacz. Chce mi się pić. Przypomniało mi się. Ulżyło mi. Wydaje ci się. Zdawało mi się. Nudzi mi się. Robi mi się niedobrze.
c	zdania z modalnymi czasownikami defektywnymi	Należy to zrobić. Wypada chyba zaczekać. Nie uchodzi odmawiać w takiej sprawie. Warto w to zainwestować. Żałoba przystoi rodzinie zmarłego. To mi się nie opłaca. Nie godzi się odmawiać potrzebującemu pomocy.
d	zdania z innymi czasownikami defektywnymi	Brakuje wody. Starczy jedzenia na trzy dni.
e	zdania opisujące wydarzenia losowe	Udało mu się. Poszczęściło jej się. Powiodło mi się. Stało się. Zdarza się. Jak leci? Urwało mu rękę. Zabiło go.
f	zdania z podmiotem ogólnym	Na wołowej skórze by nie spisał. Jak okiem sięgnął.
g	zdania opisujące czynności lub stany określonego podmiotu (wyrażonego celownikiem), kładące nacisk na niewielką zależność opisywanych zjawisk od jego woli, a więc na bierny charakter podmiotu, z orzeczeniem w 3. osobie z partykułą się	Jak wam się chodzi w tych butach? Dobrze mi się spało w tym łóżku. Jak wam się tu mieszka? Lepiej mi się zrobiło po tym leku. Zachciało mu się jazdy. Zebrało jej się na płacz. Przyjemnie mi się czyta tę książkę.
h	zdania opisujące czynności lub stany bliżej nieokreślonego podmiotu, a także tyczące się go nakazy lub zakazy, z orzeczeniem w 3. osobie z partykułą się	Mówi się. Do kościoła idzie się pod górę. Tu się pracuje. Rybę je się widelcem. Uprasza się o niepalenie. Zabrania się postoju w tym miejscu. Powinno się uważać na to, co się mówi. Winno się zapobiegać takim wydarzeniom.
i	zdania opisujące czynności lub stany bliżej nieokreślonego podmiotu, odnoszące się do przeszłości, z orzeczeniem zawierającym bezosobnik, czyli nieosobową formę na -no, -to	Rozbito szybę. Chorego przewieziono do szpitala.
j	zdania modalne z rzeczownikami lub przysłówkami w funkcji orzeczenia	Trzeba iść. Warto posłuchać jego słów. Nie warto dyskutować. Nie wolno tego robić. Czy można tu palić? Nie sposób tego teraz rozstrzygnąć. Szkoda byłoby teraz odjechać. Czas już wstawać. Pora iść. Wstyd było się przyznać do tego. Żal mu było opuszczać zabawę. Strach pomyśleć. Niepodobna o tym zapomnieć. Brak mu było dobrego towarzystwa.
k	inne zdania z orzecznikiem przysłówkowym	Chłodno dziś na dworze. Ciemno już. Gorąco tutaj. Jak tu ładnie! Wesoło mi dzisiaj. Smutno mi.
l	zdania z bezokolicznikiem w funkcji orzeczenia	słychać, czuć
m	zdania rozkazujące z bezokolicznikiem, często w poleceniach, rozkazach, zakazach, przepisach	Prać na sucho. Rozejść się! Nie rozmawiać! Nie deptać trawników!
n	zdania w grzecznej formie rozkazu (niekiedy w istocie dość stanowczej) z partykułą proszę	Proszę siadać. Proszę się rozgościć.
o	pytania o rozstrzygnięcie i o radę	Czy podać herbatę? Dokąd pojechać? Co zrobić?

Uwaga!!! Wielu gramatyków odnosi termin „zdania bezpodmiotowe” tylko do takich zdań, które nie zawierają podmiotu gramatycznego i podmiotu wyrażonego końcówką osobową orzeczenia, a zdaniem innych nie mogą one zawierać także podmiotu logicznego. Tutaj przyjmujemy jednak określenie, w myśl którego zdania bezpodmiotowe to zdania niezawierające podmiotu gramatycznego. Zdania takie mogą (choć nie muszą) zawierać podmiot logiczny.

Zdania z podmiotem wyrażonym za pomocą końcówki osobowej orzeczenia nie są bezpodmiotowe.

Podczas gdy jedni mówią o zdaniach bezpodmiotowych, inni doszukują się w takich konstrukcjach podmiotów logicznych: w dopełniaczu, celowniku, bierniku czy narzędniku. Z punktu widzenia gramatyki nie można jednak uznać takich podmiotów ze względu na to, że u podstaw tych zdań znajduje się defektywny co do osby gramatycznej czasownik. W takich przypadkach mówić co najwyżej możemy o podmiocie logicznym, czyli o podmiocie w sensie semantycznym. Jak już wiemy, semantycznie podmiotem (subiektem) jest to, o czym orzeka zdanie.

Podmioty w sensie semantycznym:

Podmiot logiczny w dopełniaczu

Dopełniacza używa się w konstrukcjach typu: nie ma chleba, nie ma tego złego, nie było miejsca, nie będzie czasu, Jolki nie ma w domu. Podobnej składni używa się z czasownikami ubywać, przybywać, brakować, starczyć: Wody w rzece ubywało. Przybywa sił. Zbywało pieniędzy. Nie przybyło wam ani siły, ani rozumu (podmiot logiczny szeregowy). Napadało śniegu. Braknie czasu. Brakło mi słów. Zabrakło mu paru belek. Starczy cierpliwości.

Podmiot logiczny, będący biernym obiektem wrażeń zmysłowych, występuje w dopełniaczu po zaprzeczonych orzeczeniach bezokolicznikowych, np. w zdaniach: Nie widać brzegu. Nie słychać śpiewu ptaków. Nie znać po nim zmęczenia. Nie stać jej na samochód. W zdaniach tego typu nie ma podmiotu gramatycznego.

Ciekawym przypadkiem użycia podmiotu logicznego w dopełniaczu są zdania typu jest dużo spraw, było nieco mięsa, zostało niewiele czasu, spadło dziś trochę śniegu, było mało pieniędzy, było cymbalistów wielu (przykład z poezji z szykiem wymuszonym względami rytmicznymi i rymem, normalnie: było wielu cymbalistów). Formalnie są to zdania bezpodmiotowe z okolicznikiem miary (czy też z okolicznikowym orzecznikiem miary). Warto zwrócić uwagę, że podobnie buduje się zdania z liczebnikami wyższymi od 4: było dziesięć psów, z liczebnikami zbiorowymi: jest nas troje, z liczebnikami dwóch, trzech, czterech: było dwóch chłopców - jednak zdania tego typu zawierają podmiot gramatyczny. Możliwy (i częsty) jest odmienny szyk: czasu zostało niewiele, wielu było cymbalistów, pięciu nas jest.

Podobne są przypadki, gdy w zdaniu występuje pełnoznaczne orzeczenie czasownikowe: trochę mięsa uległo zepsuciu, zjeżdżało się ich coraz więcej, mnóstwo żołnierzy stało na okopach, dziesięć psów szczekało, pięć dni minęło, dwóch chłopców szło przez pole, podtrzymywało go ze dwadzieścia tęgich rąk, upłynęło pół godziny.

Formalnym (gramatycznym) podmiotem jest tu liczebnik, a liczony przedmiot (stanowiący podmiot logiczny) jest jego przydawką. Gdy podmiotem jest zaimek osobowy, używa się jednak mianownika (w przypadku składni zgody zaimka z liczebnikiem): my troje szliśmy przez pole. Podkreślić wypada różnicę: oni troje śpiewają - jest ich troje (stąd nazwa słynnego polskiego zespołu). Jeśli liczebnik występuje w dopełniaczu, tak samo zaimek: ich trzech śpiewało. Warto w tym miejscu podkreślić, że ich trzech (lub oni trzej) odnosi się do grupy mężczyzn, one trzy do grupy kobiet, zaś ich troje sugeruje skład mieszany grupy.

Nieco podobny do konstrukcji z liczebnikami i zaimkami liczebnymi jest specjalny rodzaj podmiotu złożony z zaimka co, coś lub nic w mianowniku oraz z przymiotnika w dopełniaczu. Np.: Co innego zaprzątało teraz jej uwagę. Co u was nowego? Co gorszego mogło ją jeszcze spotkać? Co takiego ważnego się wydarzyło, że cię nie było na spotkaniu? Stało się coś strasznego. Coś wielkiego wynurzyło się z wody. Nic takiego się nie stało. Przez cały ten czas nie wydarzyło się nic szczególnego. Podobne połączenie występuje także jako orzecznik lub dopełnienie bliższe (co, coś występuje wówczas w bierniku). W innych przypadkach obowiązuje składnia zgody: przyglądał się czemu innemu, posłużę się czym innym, opowiedział jej o czym innym. Warto zauważyć, że zaimek osobowy ktoś ma zwykłą składnię mianownikową: Ktoś inny zaprzątał teraz jej uwagę. Konstrukcja co innego jest natomiast obligatoryjna, użycie *co inne byłoby błędem językowym.

W przypadku czasowników oznaczających zapach, jak pachnieć, śmierdzieć, cuchnąć, potoczne jechać, należy odróżnić bezpośrednie i pośrednie źródło zapachu. Oba można traktować jako podmiot logiczny zdania. Dla wyrażenia źródła pośredniego można użyć konstrukcji od + dopełniacz, np.: Czuć od niego cebulą. Pachniało od łąk.

Podmiot w celowniku

Zdania: Zimno mi. Bratu jest smutno. Śni im się o podróżach. Zachciało ci się spacerów w deszczu. Trzeba wam to wiedzieć. Nudzi mi się. Chce mi się jeść. Sylwii zależy na ocenach. Niedobrze mi po tych śledziach. Burczy mu w żołądku. W głowie jej zaszumiało. Robi mi się ciepło. Zależy mi na twoim szczęściu. Sukienka wydała jej się za krótka. Ta rudera służyła Nowakom za mieszkanie - przypominają co prawda omówione wyżej konstrukcje z podmiotem logicznym w dopełniaczu, jednak tu za logiczny podmiot można uznać także wyróżnione zaimki i rzeczowniki użyte w celowniku, np. Należy mi wyjaśnić (abym odniósł z tego korzyść). Powiodło się nam. Zosi jest zimno.

Podmiot w bierniku

Biernika używa się, gdy podmiot logiczny jest traktowany jako bierny obiekt doznania: Boli mnie. Elżbietę rozbolała głowa. Mdli ją po tym budyniu. Kłuje go w boku. Widać brzeg. Słychać śpiew ptaków.. Stać ją na samochód.

W bierniku można wyrazić pośrednie i bezpośrednie źródło zapachu, jeśli są sobie równe: Czuć tu rybę, a także źródło pośrednie, jeśli bezpośrednie wyrażone jest w narzędniku: Patelnię czuć olejem.

Podmiot w narzędniku

Występuje w zdaniach innych typów niż omówione wyżej. Podmiot logiczny w narzędniku wyraża bezpośrednie źródło jakiegoś zjawiska: Powiało chłodem. Łąkę zalało wodą. Pachniało bzami. Biło deszczem w twarz. Drogę zawiało śniegiem. Biło od niego radością. Od rybaka jechało olejem. Czuć tu rybą. (obok mniej bezpośredniego Czuć tu rybę z użyciem biernika).

Orzeczenie

• Orzeczenie wyrażone jest finitywną formą czasownika, tj. taką, która wyraża co najmniej czas i tryb. Do form finitywnych zaliczamy formy osobowe (wyrażające czas, tryb i osobę) i nieosobowe.

Orzeczenie proste

W typowych wypadkach orzeczenie proste wyrażone jest formą osobową czasownika; poza tym może być też wyrażone bezosobnikiem.

Za orzeczenia proste uważa się na ogół formy analityczne czasowników: czasu przyszłego niedokonanego (Dzieci będą śpiewać), trybu rozkazującego (Niech śpiewają!), strony biernej (Byłeś śledzony), a także formy z partykułą zwrotną (por. wyżej).

Orzeczenie w liczbie pojedynczej czy mnogiej?

• W zdaniach formalnie bezpodmiotowych z podmiotem logicznym orzeczenie ma postać 3. osoby liczby pojedynczej (rodzaju nijakiego): Ubywa wody, brakuje pieniędzy, łąkę zalało wodą, było dużo spraw do omówienia, zostanie mało czasu. (ostatnie dwa przykłady można traktować jako orzeczenia złożone).

• Przy podmiocie szeregowym, o składnikach połączonych spójnikiem (np. i, lub, ani… ani) lub przyimkiem z, używamy zwykle orzeczenia w liczbie mnogiej, np. Bolek, Lolek i Tola wyruszyli na wycieczkę. Ani Marek, ani jego kolega nie wystąpili przeciwko projektowi. Dziadek z wnuczkiem poszli na wycieczkę.

• Gdy jednak orzeczenie poprzedza podmiot, może ono niekiedy przyjąć postać liczby pojedynczej, zwłaszcza przy rzeczownikach nieosobowych mających ten sam rodzaj: Na stoliku stało mleczko i jajeczko.

• Liczba pojedyncza wystąpić może także (w dowolnym szyku) przy rzeczownikach abstrakcyjnych, jednak również tego samego rodzaju, np.: Złość i nienawiść malowała się na jego twarzy. Interesowała go biologia i medycyna. Zza świata szła noc, rozpacz i śmierć. (malowały się, interesowały, szły byłyby tu równie dobre).

• Liczba pojedyncza obowiązuje przy podmiocie rozbitym: Książę udał się, podobnie jak jego świta, na spacer.

• Wreszcie liczby pojedynczej używa się, aby podkreślić nadrzędność jednego z członów w przypadku użycia przyimka z podmiotem towarzyszącym: Dziadek z wnuczkiem poszedł na wycieczkę. Przybył prezydent z małżonką.

• Orzeczenie użyte przy podmiocie szeregowym w liczbie mnogiej może mieć rodzaj męskoosobowy lub niemęskoosobowy. Rodzaju męskoosobowego używa się:

- gdy choć jeden z członów podmiotu oznacza istotę męską, np.: Teresa i jej chłopiec poszli na spacer. Profesor, dwie doktorantki i asystentka uzgodnili termin egzaminu. Jeździec i koń stanowili wspaniałą całość. Odwiedzili nas państwo Nowakowie.

- gdy na podmiot składają się człony różnych rodzajów, a choć jeden z nich nazywa osobę, nawet jeśli nie jest to osoba rodzaju męskiego, np.: Teresa i jej dziecko poszli na spacer. Kuzynka i nasz owczarek siedzieli pod gruszą. Dziecko i bernardyn stanowili zabawną parę. Rodzice i młodzież byli zadowoleni. Przerażone kobiety, zapłakane dzieci, a wśród nich zbłąkany chłopczyk, pędzili w stronę schronu. Nieszczęsny turysta, owce i barany zostali zamknięci w schronie.

- W przeciwnym wypadku używany jest rodzaj niemęskoosobowy: Koło domu rosły brzoza i dąb. Krysia i Aza bawiły się w ogródku (Aza = imię suki). Wilk i psy zniknęły w lesie. Drobne monety i jedna stuzłotówka znalazły się w szufladzie.

- Przy szeregowym podmiocie, w którym występują zaimki osobowe, używa się wyłącznie liczby mnogiej, a ponadto obowiązuje ścisła gradacja.

Orzeczenie występuje w 1. osobie, jeśli choć jednym z członów jest zaimek ja lub my, np. Ja i Renata poszliśmy do kina. My i wy zgodziliśmy się… (w tym przykładzie musi wystąpić choć jeden osobnik męski, choć w jednej z grup my i wy). Tego nie wiedzieliśmy ani ja, ani on. Ja, ty i ona stanowiłyśmy świetny zespół (w tym zdaniu wszystkie wymienione osoby to kobiety). Ja i oni szliśmy tą samą drogą.

Jeżeli brak zaimka 1. osoby, jest natomiast zaimek ty lub wy, orzeczenie ma postać 2. osoby: Ani wy, ani oni sami tego nie zrobicie. Ty i ona potrzebowaliście tej chwili dla siebie. I Anna, i ty miewacie dziwne pomysły. I ty, i oni zawiedliście moje oczekiwania.

Jeżeli brak zaimków ja, my, ty, wy, orzeczenie ma postać 3. osoby: I on, i one chcieli pozostać na prowincji.

• Gdy podmiot jest uzupełniony o dopowiedzenie, możliwe są dwa przypadki.

Zazwyczaj obowiązuje zgoda gramatyczna polegająca na dopasowaniu formy orzeczenia do samego podmiotu (który poprzedza dopowiedzenie),

np. Mała Konstytucja, główny akt prawny ostatnich lat, nie rozstrzygnęła

wszystkich kwestii ustrojowych.

Gdy jednak rodzaj gramatyczny podmiotu nie odpowiada jego rodzajowi naturalnemu, możliwa jest zgoda realnoznaczeniowa, np. Głowa państwa niemieckiego, prezydent Herzog, przemawiał w parlamencie.

• Rzeczowniki zbiorowe mające formę liczby pojedynczej na ogół wymagają również orzeczenia w liczbie pojedynczej, np. Młodzież wieczorami chodziła na dyskoteki. Wojsko maszerowało już ósmą godzinę. Rodzeństwo przyszło do domu przed godziną.

Do wyjątków należą określenia par małżeńskich oraz wyraz państwo będący formą grzecznościową używaną w odniesieniu do grupy osób różnej płci (nie tylko do pary małżeńskiej). Używany jest rodzaj męskoosobowy: Graczykowie wyszli do sklepu. Państwo Nowakowie jeżdżą często taksówką. Czy dobrze państwo wypoczęli? Wujostwo przyjechali.

• Jeżeli podmiot jest określony przy pomocy liczebników 1 - 4, obowiązuje związek zgody: jeden pies szczeka - dwa psy szczekają, przy czym tam, gdzie to niezbędne, uzgadnia się także rodzaj gramatyczny: trzej chłopcy szli - trzy dziewczynki szły. Ta sama zasada obowiązuje przy liczebnikach wielowyrazowych, zakończonych na 2, 3, 4 (ale nie na 12, 13, 14), np. przyjechały pięćdziesiąt trzy dziewczyny. Przy liczebnikach wyższych niż 4 (z wyjątkiem wielowyrazowych zakończonych na 2, 3, 4), przy liczebnikach 12, 13, 14 i wielowyrazowych zakończonych na 12, 13, 14, przy liczebnikach zbiorowych, ułamkowych, nieokreślonych, a także w wypadku użycia męskoosobowych form dwóch, trzech, czterech, obowiązuje orzeczenie w 3. osobie liczby pojedynczej rodzaju nijakiego, np. Pięć psów szczekało. Dwóch chłopców szło. Troje dzieci szło. Przybyło już dwie trzecie uczestników konferencji. Wielu żołnierzy nie doczekało tej chwili. Tysiące ludzi traci, a jednostki zyskują.

Z ułamkami postaci 1/2, 1/3, 1/4 itd. używa się rodzaju żeńskiego (przybyła już jedna trzecia uczestników), a z innymi ułamkami dopuszczalna jest też liczba mnoga czasownika (przybyły już dwie trzecie uczestników).

Orzeczenie imienne - składające się z łącznika i orzecznika

Łącznik

Łącznik, zwany też spójką, jest częścią składową orzeczenia imiennego. Łącznik spaja cechę wymienioną przez orzecznik z podmiotem i nadaje orzeczeniu imiennemu formę osobową. Dzięki czasownikowemu łącznikowi orzeczenie imienne może odmieniać się przez osoby, czasy i tryby, jest więc nośnikiem formy gramatycznej.

Funkcję łącznika mogą pełmić:

• W typowych przypadkach łącznikiem jest czasownik być w formie osobowej. Mogą być nim także dokonane zostać, stać się, jak i niedokonane bywać, stawać się, rzadko zostawać: Krzysztof jest ojcem. Marek niedługo zostanie ojcem. Krystyna została sama. Pies stał się mądrzejszy. Rano bywam zły. Wolność będzie stawać się pustym słowem. Już nie pierwszy raz zostawał ojcem.

Czasownik -być- w funkcji łącznika traci swą treść leksykalną, co oznacza, że jest znaczeniowo pusty.

Znaczenie leksykalne czasownika -być- to przebywać, znajdować się. Dlatego też czasownik ten może być też samodzielnym orzeczeniem. Dla porównania:

czasownik być w funkcji łącznika: czasownik być w funkcji

jestem chora orzeczenia czasownikowego:

zostanie pilotem jestem u babci

zostanę w domu

Inne sytuacje, kiedy czasownik -być- nie stanowi elementu orzeczenia imiennego to:

- występowanie w czasie przyszłym złożonym, np. będzie malował, będzie uczyć się angielskiego;

- występowanie w konstrukcjach biernych (w stronie biernej czasownika), np. Prace będą kontynuowane za tydzień; Dlaczego budowa nie jest jeszcze ukończona?

• Inną formą łącznika jest osobowa forma czasowników: stać się, zostać, np. zostanę pilotem, stanie się piękna;

• Łącznikiem może być również czasownik: mieć, np. mam posprzątane, mam przeczytaną książkę;

• Funkcję łącznika pełnić może czasownik - robi się, np. robi się zimno, zrobiło się mi nieprzyjemnie. Przez orzeczenie imienne złożone z czasownika robi się określa się często zmiany w przyrodzie lub też uczucia; te sytuacje dotyczą często zdań bezpodmiotowych.

• Specyficzną formą łącznika jest partykuła -to-. Ten rodzaj łącznuka powstał przez opuszczenie łącznika -jest- w definicjach typu: pies to jest ssak, stąd orzeczenie imienne przyjmuje formy: pies to ssak, sum to ryba, wiedza to potęga.

• Do tej tradycyjnej listy łączników można by dopisać przynajmniej następujące czasowniki o niepełnej treści: czuć się / poczuć się, okazywać się / okazać się, wydawać się / wydać się, zdawać się / zdać się (książkowe), służyć / posłużyć za / jako, stanowić, wyglądać, pozostawać / pozostać (w znaczeniu być nadal kimś, jakimś):

Marian poczuł się szczęśliwy. Dorota czuje się dziś dobrze. Wiele takich telefonów okazuje się pomyłką. Dyrektor okazał się uczciwym człowiekiem. Nasi sąsiedzi okazali się całkiem sympatyczni. Monika wydawała się zmęczona. Ta propozycja wydała się rozsądna. Zdawała się osobą niezwykle serdeczną. Ta sukienka zdaje się za krótka. Ta rudera służyła za mieszkanie. Ten kawałek drewna posłuży ci jako wiosło. Młodzież stanowiła większość publiczności. To stanowi najpoważniejszą przeszkodę w naszych badaniach. Ewelina wyglądała młodo. Wygląda na poważnego człowieka. Jan wyglądał na zmęczonego. Wyglądasz jak zmokła kura! Nowak pozostał dyrektorem. Pozostawał jej wierny przez te wszystkie lata. Za niepoprawne uważa się używane czasem zwroty zawierające bezokolicznik być, np. okazuje się być pomyłką, wydawała się być zmęczoną, zdaje się być za krótka.

Orzecznik

Orzecznik jest, obok łącznika, częścią orzeczenia imiennego. Wyróżnimy szereg typów orzeczników. Orzecznik na ogół wyrażony jest:

• przymiotnikiem w mianowniku (Jasio jest leniwy)

• rzeczownikiem w narzędniku (Jasio jest leniem)

• rzeczownikiem w mianowniku (przy łączniku to, np. Jasio to leń).

W funkcji orzecznika mogą występować i inne części mowy:

• zaimki (Ta książka jest moja; On chce być kimś);

• liczebniki (Byłem trzeci);

• przysłówki (Przyjemnie jest spacerować po lesie).

• bezokoliczniki (Chcieć to móc; W lesie było widać wiewiórki; Nie było słychać nic; W domu było czuć spalenizną)

• wyrażenia porównawcze (chłop jak dąb; dziewczyna jak malina)

• wyrażenia przyimkowe (dach był z blachy).

• Orzecznik może mieć postać szeregu (Jan jest leniem i brudasem; On zostanie lekarzem albo psychologiem; Nie jest ani miły, ani kulturalny; Stał się przezorny i ostrożny).

ŁĄCZNIK	ORZECZNIK
osobowa forma czasowników być, stać się, zostać (także okazać się, wydawać się, robić się itp.) partykuła to	przymiotnik imiesłów przymiotnikowy rzeczownik
Jasio jest leniwy. Jasio jest leniem. Jasio to kawał lenia. On stał się nieznośny. Ona stała się znaną artystką. On został pobity. Ona jest zachwycająca. Moja siostra to artystka! Mój brat zostanie architektem. Mój sąsiad okazał się draniem. To wydaje się niedrogie. Ona zrobiła się niemożliwa.	Jasio jest leni­wy. Jasio jest len­iem. Jasio to kaw­ał lenia. On stał się niezunośny. Ona stała się znaną artystką. On został pobity. Ona jest zachwycająca. Moja siostra to artystka! Mój brat zostanie architektem. Mój sąsiad okazał się draniem. To wydaje się niedrogie. Ona zrobiła się niemożliwa.

Rodzaje określeń:

przydawka, dopełnienie, okolicznik

PRZYDAWKA

Przydawka - to określenie rzeczownika i odpowiada na pytania: jaki?, który?, czyj?, ile?

Przydawka w zdaniu zwykle określa podmiot, ale poza tym może być dodana do każdego rzeczownika w zdaniu niezależnie od tego, jaką pełni on funkcję.

Rodzaje przydawek

Biorąc pod uwagę sposób wyrażenia przydawki i rodzaj związku między wyrazem określanym i określającym, wyróżnimy następujące typy przydawek:

TYP PRZYDAWKI	SPOSÓB WYRAŻENIA
PRZYDAWKA DOPEŁNIACZOWA	rzeczownik w dopełniaczu — w związku rządu z rzeczownikiem określanym, np. pies sąsiada
PRZYDAWKA* RZECZOWNA	rzeczownik w związku zgody z rzeczownikiem określanym, pies brytan
PRZYDAWKA PRZYIMKOWA	wyrażenie przyimkowe, np. pies bez ogona, podróż do lasu,
PRZYDAWKA PRZYMIOTNA	przymiotnik (stary pies) zaimek przymiotny (taka ryba) liczebnik (drugi zawodnik, dwa psy) imiesłów przymiotnikowy bierny (zatopiony statek) imiesłów przymiotnikowy czynny (tonący statek)

* Przypominam (za: A. Nagórko), że utarte wyrażenia o terminologicznym najczęściej charakterze: lekarz pediatra, śliwka węgierka traktujemy jako jeden człon syntaktyczny (zob. zestawienia), ponieważ są to jednostki słownika.

Przydawka czy okolicznik?

Jeżeli w zdaniu mającym okolicznik zastąpimy orzeczenie czasownikowe przez rzeczownik utworzony od tego czasownika lub mający podobne znaczenie, otrzymamy wyrażenie z przydawką okolicznikową, np. idę do lasu - podróż do lasu lub droga do lasu.

Przydawki okolicznikowe zastępują wszystkie rodzaje okoliczników i odpowiadają na pytania wszystkich okoliczników.

Przykłady przydawek okolicznikowych: spacer po parku (ale spaceruję po parku - to już okolicznik); powrót po pracy (ale powrócił po pracy - okolicznik), przechadzka wieczorem (ale przechadzał się wieczorem - okolicznik), chodzenie bardzo szybko (ale chodził bardzo szybko - okolicznik), jazda na rowerze (ale jeździł na rowerze - okolicznik), praca mimo zmęczenia (ale pracował mimo zmęczenia- okolicznik), praca na świeżym powietrzu (ale pracował na świeżym powietrzu -okolicznik).

Przydawki okolicznikowe mogą również być wyrażne za pomocą przymiotnika lub imiesłowu, gdy mówią o stanie fizycznym lub psychicznym podmiotu w chwili wykonywania określonej czynności, np. Janek ze szkoły wracał radosny; Pobiegłem tam ciekawy. Zmęczony położyłem się spać.

Przydawka apozycyjna (dopowiedzenie)

Apozycja- przydawka rzeczowna występująca zawsze po rzeczowniku lub zaimku osobowym. Stanowi ona wykładnik dodatkowej predykacji (Szober nazwał ją dopowiedzeniem) i sama może być rozwijana przez przydawki. Jej użycie charakterystyczne jest dla stylów wysokich, np.:

Patrzę w niebo, gwiazd szukam, przewodniczek łodzi.

DOPEŁNIENIE

Dopełnienie jest określeniem, którego obecność jest wymagana przez czasownik; niektóre czasowniki mają tak zwany rząd wielokrotny (wymagają uzupełnienia więcej niż jednym rzeczownikiem, np. Jaś dał mamie kwiaty) lub wieloraki (możliwe są uzupełnienia różnymi formami przypadkowymi (np. On jest tak naiwny, że wierzy wszystkim i On jest tak naiwny, że wierzy we wszystko).

Sposoby wyrażania dopełnienia

— rzeczownikiem (Kupiłem psa);

— zaimkiem rzeczownym (Kogo widziałeś?);

— przymiotnikiem (Chorego odwiedziła rodzina);

— zaimkiem przymiotnym (Takiego nie kupię);

— imiesłowem przymiotnikowym czynnym (Palącym udostępniono osobne pomieszczenie);

— imiesłowem przymiotnikowym biernym (Pobitego opatrzono w ambulatorium);

— liczebnikiem głównym (Dwóm przyznano nagrody);

— liczebnikiem porządkowym (Drugiemu się to nie należy);

— bezokolicznikiem (Lubię marzyć o wakacjach);

— wyrażeniem przyimkowym (Ludzie zawsze będą walczyć o władzę).

Dopełnienie bliższe i dalsze

Pojęcie dopełnienia bliższego i dalszego łączy się z przekształceniem zdania w stronie czynnej w zdanie w stronie biernej. Zanalizujmy przykład:

	STRONA CZYNNA	STRONA BIERNA
ZDANIE	Mama Kangurzyca napoiła Maleństwo tranem.	Maleństwo zostało napojone tranem przez Mamę Kangurzycę.
PODMIOT	Mama	Maleństwo
ORZECZENIE	Napoiła	zostało napojone
DOPEŁNIENIE	Maleństwo	przez Mamę
DOPEŁNIENIE	Tranem	tranem
PRZYDAWKA	Kangurzyca	Kangurzycę

Dopełnienie, które podczas zamiany zdania w stronie czynnej na zdanie w stronie biernej staje się podmiotem, nazywamy dopełnieniem bliższym.

Dopełnienie, które podczas zamiany zdania w stronie czynnej na zdanie w stronie biernej pozostaje bez zmian, nazywamy dopełnieniem dalszym.

W analizowanym zdaniu Mama Kangurzyca napoiła Maleństwo tranem dopełnieniem bliższym jest Maleństwo, a dalszym — tranem. Warto jeszcze zauważyć, że choć dopełnienie bliższe dość często występuje w bierniku, nie jest to jedyna możliwość (por. Mama Kangurzyca nie napoiła Maleństwa tranem — Maleństwo nie zostało napojone tranem przez Mamę Kangurzycę).

OKOLICZNIK

Rodzaje okoliczników

Z racji tego, że okoliczniki odnoszą się do cech czynności, okoliczności lub innych cech, mogą one mieć wiele znaczeń; stąd wyodrębnia się na ogół ze względu na znaczenie następujące rodzaje okoliczników:

— miejsca: Maleństwo wpadło do strumienia.

Tabela okoliczników miejsca

lokatywny	ablatywny	allatywny	perlatywny
gdzie?	skąd?	dokąd?	którędy?
tu	stąd	tu	tędy
tam	stamtąd	tam	tamtędy
w lesie (Ms)	z lasu (D)	do lasu (D), w las (B)	przez las (B), lasem (N)
na łące (Ms)	z łąki (D)	na łąkę (B)	przez łąkę (B), łąką (N)
przy drzewie (Ms)	od drzewa (D)	do drzewa (D), ku drzewu (C)	koło drzewa (D)
przed domem (N)	sprzed domu (D)	przed dom (B)	przed domem (N)
za domem (N)	zza domu (D)	za dom (B)	za domem (N)
nad łóżkiem (N)	znad łóżka (D)	nad łóżko (B)	nad łóżkiem (N)
pod łóżkiem (N)	spod łóżka (D)	pod łóżko (B)	pod łóżkiem (N)
między domami (N)	spomiędzy domów (D)	między domy (B)	między domami (N)
wśród drzew (D)	spośród drzew (D)	między drzewa (B)	wśród drzew (D)

— czasu: Wczoraj Maleństwo wpadło do strumienia.

— sposobu: Maleństwo wpadło nagle do strumienia.

— przyczyny: Maleństwo wpadło do strumienia przez nieuwagę.

— celu: Krzyś przybiegł na ratunek. Idę potańczyć.

— stopnia: a) jako określenie samodzielne: Po deszczu strumień był głęboki jak nigdy.

b) jako dodatkowe określenie siły,intensywności, czyli okolicznika sposobu: Głowa bolała mnie bardzo mocno.

— przyzwolenia: Mimo strachu Puchatek wszedł do strumienia.

— warunku: W razie gorączki Mama Kangurzyca poda Maleństwu aspirynę. Na wypadek deszczu dała dzieciom parasol.

— względu: Ze względu na ilość orzeczeń postanowiliśmy...

— miary: Dół był na metr głęboki; Szliśmy pięć godzin.

Sposoby wyrażania okolicznika

Okolicznik może być wyrażony:

— przysłówkiem (Maleństwo głośno płakało);

— zaimkiem przysłownym (Nie odzywaj się tak do mnie);

— imiesłowem przysłówkowym współczesnym (Płacząc, opowiedziała mi o tym);

— imiesłowem przysłówkowym uprzednim (Wysłuchawszy, postanowiłem jej pomóc);

— bezokolicznikiem (Krzyś przybiegł uratować Maleństwo);

— formą rzeczownika (Biegł brzegiem strumienia);

— wyrażeniem przyimkowym (Maleństwo wpadło do wody).

Analiza składniowa zdania pojedynczego

Analiza składniowa zdania pojedynczego polega na wskazaniu poszczególnych części zdania i określeniu relacji między nimi.

Obejmuje ona następujące czynności:

— wskazanie i nazwanie poszczególnych części zdania;

— wskazanie i nazwanie zespołów składniowych (szeregów i związków zgody, rządu i przynależności);

— wskazanie wyrazów nadrzędnych w związkach składniowych;

— określenie, czym wyrażona jest dana część zdania.

Zależności między częściami zdania pojedynczego przedstawia się za pomocą wykresu.

Zanim przejdziemy do analizy, przypomnijmy sobie kilka ważnych informacji:

Wypowiedzenia to ciągi linearne składników stojących kolejno obok siebie, jednakże w każdym wypopwiedzeniu ukrywa się określony porządek strukturalny, sieć zależności składniowych, która nie ma charakteru liniowego (linearnego).; może realizować się w różnych układach liniowych. Rozumieć zdanie - to umieć odczytać zawartą w nim sieć zależności składniowych. Rozumienie zdania to zrozumienie struktury, a więc możliwość przełożenia porządku linearnego na porządek strukturalny przez zastosowanie operacji zwanej „zwijaniem”, rozpoczynającej się od redukcji grup na najniższym poziomie.

Przeprowadźmy analizę zdania Na brzegu głębokiego, rwącego i mętnego strumienia miotała się bezradnie Mama Kangurzyca obserwująca z przerażeniem zanurzające się coraz bardziej Maleństwo.

a) części zdania i sposób ich wyrażenia

miotała się — orzeczenie (forma osobowa czasownika);

Mama — podmiot (rzeczownik);

Kangurzyca — przydawka rzeczowna (rzeczownik);

obserwująca — przydawka przymiotna (imiesłów przymiotnikowy czynny);

z przerażeniem — okolicznik sposobu (wyrażenie przyimkowe);

Maleństwo — dopełnienie (rzeczownik);

zanurzające się — przydawka przymiotna (imiesłów przymiotnikowy czynny);

coraz bardziej — okolicznik sposobu (przysłówek);

bezradnie — okolicznik sposobu (przysłówek);

na brzegu — okolicznik miejsca (wyrażenie przyimkowe);

strumienia — przydawka dopełniaczowa (rzeczownik);

głębokiego — przydawka przymiotna (przymiotnik);

rwącego — przydawka przymiotna (imiesłów przymiotnikowy czynny);

mętnego — przydawka przymiotna (przymiotnik).

b) zespoły składniowe

szeregi: głębokiego, rwącego i mętnego

związki zgody: Mama miotała się; Mama Kangurzyca; Mama obserwująca; Maleństwo zanurzające się; głębokiego strumienia; rwącego strumienia; mętnego strumienia

związki rządu: na brzegu strumienia; obserwująca Maleństwo

związki przynależności: miotała się nad brzegiem; miotała się bezradnie; obserwująca z przerażeniem; zanurzające się coraz bardziej

Określanie części zdania w zdaniu pojedynczym

Aby poprawnie określić części zdania w zdaniu pojedynczym, należy przeprowadzać analizę w sposób precyzyjny. Najpierw odnajdujemy związek główny. Trzeba pamiętać, że możemy mieć do czynienia z różnymi postaciami orzeczenia (czasownikowe wyrażone formą osobową lub nieosobową albo złożone) oraz podmiotu; podmiotu może w zdaniu nie być lub nie występuje on jako osobny wyraz (podmiot domyślny). Po rozważeniu tych możliwości i poprawnym wskazaniu związku głównego możemy przejść do analizy związków pobocznych. Odnajdujemy określenia podmiotu; jeżeli w grupie podmiotu pozostało coś jeszcze, są to określenia tych określeń. Następnie przechodzimy do analizy grupy orzeczenia. Wskazujemy poszczególne określenia i kwalifikujemy je jako dopełnienia bądź okoliczniki, a potem wskazujemy ich określenia.

Należy pamiętać o tym, że przydawka to określenie rzeczownika, zaś dopełnienie wchodzi z wyrazem określanym w związek rządu, a okolicznik — przynależności.

Wykres zdania pojedynczego

Wykres rysujemy w ten sposób, aby odzwierciedlić występujące w zdaniu zależności. Skierowane ostrzem ku wyrazowi określanemu strzałki sygnalizują związki składniowe. Wyrazy umieszczamy na kolejnych poziomach: najpierw wyrazy tworzące związek główny, następnie określenia podmiotu i orzeczenia, a potem określenia przydawek, okoliczników i dopełnień.

Wypowiedzenie złożone współrzędnie - PARATAKSA

Wypowiedzenie złożone współrzędnie charakteryzuje się tym, że poszczególne składniki (zdania i równoważniki zdań) są w nim jednakowo ważne, żaden nie jest określany przez drugi; wypowiedzenia złożone współrzędnie są odpowiednikami szeregów występujących w zdaniach pojedynczych. Treści zdań i równoważników zdań tworzących wypowiedzenie złożone współrzędnie uzupełniają się; ze względu na relacje między nimi można wyróżnić poszczególne rodzaje wypowiedzeń złożonych współrzędnie.

Klasyfikacja wypowiedzeń złożonych współrzędnie ze względu na znaczenie

łączne	Nasz pies pogryzł listonosza i musimy zapłacić grzywnę	_…_
rozłączne	Listonosz ma urlop albo leży w szpitalu	_<…>_
przeciwstawne	Nasz pies pogryzł listonosza, ale ten nie wniósł skargi	_>…<_
wynikowe	Nasz pies pogryzł listonosza, więc musimy zapłacić grzywnę	_>…>_
włączne	Skończyłem 18 lat, czyli jestem pełnoletni.

Wypowiedzenia łączne mówią o czynnościach, stanach, zjawiskach, które mają miejsce w tym samym czasie lub w tej samej przestrzeni, treści tych wypowiedzeń łączą się ze sobą. Treści wypowiedzeń rozłącznych wykluczają się; możliwa jest albo sytuacja opisana w jednym składniku, albo opisana w drugim, nigdy obie. W wypowiedzeniach przeciwstawnych treści obu elementów składowych przeciwstawiają się sobie. W wypowiedzeniach wynikowych z treści jednego składnika wynika treść drugiego.

Klasyfikacja wypowiedzeń złożonych współrzędnie ze względu na sposób połączenia składników

Składniki wypowiedzeń złożonych współrzędnie mogą być połączone na dwa sposoby:

— bezspójnikowo (wypowiedzenia łączności bezpośredniej): Nasz pies rzucił się na listonosza, pogryzł go, poranił.

— za pomocą spójników: Nasz pies rzucił się na listonosza i pogryzł go.

Wypowiedzenia współrzędnie złożone tworzone są za pomocą następujących spójników:

— łączne: i, oraz, a, ani, ni;

— rozłączne: albo, albo też, albo… albo, lub, lub też, czy, czy… czy, czy też, czy może raczej, bądź, bądź… bądź, to… to;

— przeciwstawne: ale, lecz, a, jednak, zaś, natomiast;

— wynikowe: więc, zatem, toteż, dlatego.

— włączne: czyli, to jest, to znaczy, to znaczy że, innymi słowy, więc, a więc, mianowicie, bowiem

Zdania współrzędnie złożone włączne, in. wyjaśniające

Zwane są także zdaniami synonimicznymi lub włącznymi, dawniej zaliczano je do zdań łącznych. Treść obu zdań uzupełnia się nawzajem, drugie zdanie jest omówieniem treści pierwszego lub wyszczególnieniem. Są przedstawiane w postaci wykresu — === —.

Spójnikowe

Zdania składowe połączone są spójnikami: czyli, to jest, to znaczy, to znaczy że, innymi słowy, więc, a więc, mianowicie, bowiem:

Zdałem wszystkie egzaminy, czyli ukończyłem już studia.

Pokonał wszystkich rywali, czyli był najlepszy w kraju.

Przygotowywał się pilnie, to jest uczył się reguł i rozwiązywał zadania.

Te sosny nie rośną tutaj w swoim normalnym siedlisku, to znaczy że w podobnych miejscach sosny zwykle nie rosną.

Wybieram pierwszy wariant płatności, to znaczy chcę teraz wpłacić zaliczkę, a resztę należności uregulować jako płatność końcową.

Prążki odpowiadają pewnym określonym długościom fali, innymi słowy reprezentują fotony o określonej energii.

Jan nie poszedł do dentysty, więc stchórzył.

Pomógł mu bardzo, mianowicie znalazł dla niego posadę.

Książę zaskoczył Austriaków swoim manewrem, mianowicie wkroczył z wojskiem w głąb Galicji.

Wstał znowu, rycerz bowiem walczy do końca.

Bezspójnikowe

Możliwe są także bezspójnikowe zdania wyjaśniające:

Zdałem wszystkie egzaminy - ukończyłem już studia.

Możemy odejść od proporcji boków pierwotnego zdjęcia, możemy na nowo tworzyć jego kompozycję.

Odmówił mu podania ręki - obraził go.

Prosiłam na klęczkach: niech mnie zatłuką.

Prawda, we mnie się dużo zmieniło.

Wódz pruski zaskoczył Szwedów, zaatakował znienacka.

Stała się rzecz niezwykła: oto stanął przed nią anioł.

Uwaga!!!

Niektórzy badacze (por. Klemensiewicz) do tradycyjnych zdań współrzędnych łącznych nie zaliczają zdań ze spójnikami ni, ani, ani...ani, nie tylko...ale ..., klasyfikując je jako zdania współrzędnie złożone wyłączające.

Przykłady:

Nie jadłem, nie piłem, tylko myślałem.

Nie pojechałem na grzyby ani nie wyszedłem na spacer.

Koleżanka nie tylko nie przyszła, ale nawet nie zatelefonowała.

Wypowiedzenie złożone podrzędnie - HIPOTAKSA

Istotą wypowiedzenia złożonego podrzędnie jest to, że jego składniki nie są wobec siebie współrzędne. Wypowiedzenia te są odpowiednikami związków składniowych; występuje w nich element nadrzędny (określany) i podrzędny (określający). Składnik podrzędny zastępuje lub uzupełnia jedną z części składnika nadrzędnego.

W zdaniu podrzędnie złożonym wyróżniamy zdanie nadrzędne i podrzędne. Zdanie podrzędne określa zdanie nadrzędne i zastępuje jedną z jego części. Najczęściej odpowiada na jakieś pytanie stawiane przez treść zdania nadrzędnego. Taka składnia określana jest jako hipotaksa. Zdanie podrzędne łączy się ze zdaniem nadrzędnym przy pomocy wskaźnika zespolenia, którym może być spójnik (zdania spójnikowe) lub zaimek względny (zdania względne). W pewnych typach zdań podrzędnie złożonych brak jest wskaźnika zespolenia (zdania bezspójnikowe). Niekiedy wyróżnia się ponadto 4. typ zdań podrzędnych, w których wskaźnikiem nawiązania jest zaimek pytajny (zdania pytajno-zależne) - często zdania te włącza się do kategorii bezspójnikowych.

Lista wskaźników zespolenia (spójników, zaimków i partykuł) rozpoczynających zdania podrzędne przedstawia się następująco: aby, acz, aczkolwiek, albowiem, aniżeli, aż, azali, ażeby; bo, boć, bowiem, by, byle, byleby; chociaż, chociażby, choć, choćby, chyba, chybaby, chyba że, chyba żeby, co, cokolwiek, czy, czyj; dlaczego, dlatego, dlatego że, dokąd, dokądkolwiek, dopiero, dopiero gdy, dopóki; gdy, gdyby, gdyż, gdzie, gdziekolwiek; ile, ilekolwiek, ilekroć, ile razy, ile że, im, inaczej, innymi słowy, iż, iżby; jak, jak gdyby, jakby, jaki, jakikolwiek, jakkolwiek, jako, jakoby, jako że, jakżeby, jakoby, jednak, jedynie, jeśli, jeśliby, jeżeli, jeżeliby; kędy, kiedy, kiedyż, kiedykolwiek, kim, kogo, komu, kto, ktokolwiek, którędy, który; ledwie, ledwo; mimo że, mimo iż; na co, niech, nim, niż, niżby; odkąd, o ile; po co, po czym, podczas gdy, podobnie jak, pomimo że, pomimo iż, ponieważ, póki, przecież, przeto, przy czym; skąd, skądkolwiek, skoro; tak jak, tylko że, tym bardziej że; w miarę jak, w razie gdyby, wprzód nim; za co, zaledwie, zanim, zwłaszcza gdy, zwłaszcza kiedy, zwłaszcza jeżeli, zwłaszcza że; że, że aż, żeby.

Wypowiedzenie złożone podrzędnie a zdanie pojedyncze

Każdą część zdania pojedynczego (oprócz orzeczenia czasownikowego i łącznika orzeczenia imiennego) można rozwinąć do postaci zdania podrzędnego; możliwe jest także działanie odwrotne:

Ewa dba o swoje rzeczy — Ewa dba o rzeczy, które są jej własnością.

Spóźnieni nie pojadą na wycieczkę — Ci, którzy się spóźnią, nie pojadą na wycieczkę.

Dowiedziałem się o odkryciu nowego pulsara — Dowiedziałem się, że odkryto nowy pulsar.

Analiza struktury elementu nadrzędnego ułatwia nam rozpoznanie, z jakim rodzajem podrzędnika mamy do czynienia. Na przykład podczas analizy struktury wypowiedzenia On był taki, że nie sposób było z nim wytrzymać okazuje się, że częścią zdania nieprecyzyjnie wyrażoną w zdaniu nadrzędnym jest orzecznik (ma on postać zaimka pozbawionego konkretnego znaczenia). O zdanie podrzędne zapytamy: jaki był?, ono bowiem właśnie uzupełnia treść, która nie została wyrażona w orzeczniku.

Klasyfikacja wypowiedzeń złożonych podrzędnie ze względu na funkcję

Wypowiedzenia złożone podrzędnie dzielimy na wypowiedzenia złożone podrzędnie z podrzędnym:

— podmiotowym (Ten, kto widział naszego psa, przestaje nas odwiedzać);

— orzecznikowym (Nasz pies jest taki, że najodważniejsi nie mają ochoty go pogłaskać);

— dopełnieniowym (Powiedz listonoszowi, że pies jest spuszczony);

— przydawkowym (Nasz pies, który nienawidzi ludzi w mundurach, pogryzł listonosza);

— okolicznikowym czasu (Nasz pies rzucił się na listonosza, gdy ten się tego zupełnie nie spodziewał);

— okolicznikowym miejsca (Zamknąłem psa tam, gdzie normalnie przechowuję narzędzia ogrodnicze);

— okolicznikowym sposobu (Listonosz podszedł do psa tak, jakby chciał go uderzyć);

— okolicznikowym przyczyny (Nasz pies rzucił się na listonosza, ponieważ nienawidzi ludzi w mundurach);

— okolicznikowym celu (Pobiegłem do telefonu, żeby wezwać pogotowie);

— okolicznikowym stopnia (Nasz pies pogryzł listonosza tak, że trzeba było wezwać pogotowie);

— okolicznikowym przyzwolenia (Nasz pies rzucił się na listonosza, choć znał go od wielu lat);

— okolicznikowym warunku (Nasz pies rzuci się na listonosza, jeśli ten spróbuje go uderzyć).

Klasyfikacja wypowiedzeń złożonych podrzędnie ze względu na sposób połączenia składników, czyli ze względu na rodzaje wskaźników zespolenia

Można wyróżnić trzy typy połączeń składników wypowiedzeń złożonych podrzędnie:

— za pomocą spójników (Dowiedziałem się, że nie przyjdziesz);

— za pomocą zaimków względnych (Zmartwiło mnie to, o czym się dowiedziałem);

Zaimek względny - wprowadza częściowo treść zdania nadrzędnego do podrzędnego. Musi się podporządkować do wyrazu nadrzędnego, do którego się odnosi, pod wpływem liczby i rodzaju, oraz do zdania podrzędnego pod względem przypadka.

— za pomocą zaimków pytających (Zapytaj go, o czym myśli).

Imiesłowowy równoważnik zdania podrzędnego jest konstrukcją zawierającą imiesłów przysłówkowy i jego określenia, zastępującą zdanie podrzędne.

Porównajmy:

Kiedy spacerowałem po plaży, przyglądałem się mewom.

Spacerując po plaży, przyglądałem się mewom.

Kiedy wróciłem do pensjonatu, poszedłem na obiad.

Wróciwszy do pensjonatu, poszedłem na obiad.

Zasady poprawnego użycia imiesłowowego równoważnika zdania podrzędnego:

Najczęściej spotykanym błędem w zakresie stosowania imiesłowowego równoważnika zdania podrzędnego jest dokonywanie zamiany na równoważnik takiego zdania podrzędnego, które ma inny podmiot niż zdanie nadrzędne; powstaje struktura niepoprawna, nielogiczna lub o zmienionym znaczeniu; często towarzyszy temu efekt komiczny:

Kiedy spacerowałem po plaży, wiał silny wiatr.

Spacerując po plaży, wiał silny wiatr.

Kiedy spacerowałem po plaży, przypominało mi się wiele spraw.

Spacerując po plaży, przypominało mi się wiele spraw.

Kiedy wróciłem do pensjonatu, zatelefonowała do mnie znajoma.

Wróciwszy do pensjonatu, zatelefonowała do mnie znajoma.

Ważne jest również to, aby czynności, o których mówi się w obu zdaniach, miały wobec siebie właściwe relacje czasowe; przy użyciu imiesłowu współczesnego powinny być równoczesne, a uprzedniego — nie, przy czym czynność wyrażona imiesłowem powinna poprzedzać w czasie czynność wyrażoną osobową formą czasownika. Poprawne są następujące struktury:

Gdy czekałem na telefon, przeglądałem gazetę.

Czekając na telefon, przeglądałem gazetę.

Gdy wróciłem do domu, zjadłem obiad.

Wróciwszy do domu, zjadłem obiad.

Niepoprawne zaś są wypowiedzenia:

Wyskoczył z okna płonącego domu, biegnąc przed siebie.

Dostał się do szkoły średniej, zdając doskonale egzaminy.

Powinno być:

Wyskoczywszy z okna płonącego domu, pobiegł przed siebie.

Zdawszy doskonale egzaminy, dostał się do szkoły średniej.

Analiza struktury wypowiedzenia wielokrotnie złożonego

Wypowiedzenie wielokrotnie złożone

Wypowiedzenie wielokrotnie złożone zawiera co najmniej trzy składniki (zdania lub równoważniki zdań). Jeśli wszystkie składniki są wobec siebie współrzędne, mamy do czynienia z wypowiedzeniem wielokrotnie złożonym współrzędnie (Kubuś Puchatek szedł sobie po lesie, śpiewał nową Mruczankę, spoglądał na niebo i miał coraz lepszy humor); jeśli nie — z wypowiedzeniem wielokrotnie złożonym podrzędnie (Kubuś Puchatek szedł sobie po lesie, śpiewał nową Mruczankę, spoglądał na niebo, na którym nie było ani jednej chmurki, i miał coraz lepszy humor).

Algorytm analizy składniowej wypowiedzenia wielokrotnie złożonego

Analizę składniową wypowiedzenia wielokrotnie złożonego można przeprowadzić według następującego algorytmu:

1. Wskaż czasowniki, pełniące funkcję orzeczeń prostych (czasowniki w formie osobowej; czasowniki w formie bezosobowej na -no, -to; czasowniki niefleksyjne; bezokoliczniki) i orzeczenia imienne.

2. Wskaż imiesłowowe równoważniki zdań.

3. Wskaż zdania składowe zawierające elementy wtrącone.

4. Ponumeruj składniki wypowiedzenia.

5. Wskaż zdanie główne (czyli to zdanie składowe, które nie jest zależne od żadnego innego).

6. Wskaż składniki współrzędne i podrzędne wobec zdania głównego i określ rodzaj zależności między nimi.

7. Sprawdź, czy zanalizowałeś już wszystkie składniki.

Jeśli TAK — przejdź do punktu 9.

Jeśli NIE — przejdź do punktu 8.

8. Wskaż składniki współrzędne i podrzędne wobec analizowanych ostatnio, określ rodzaj zależności między nimi i przejdź do punktu 7.

9. Narysuj wykres wypowiedzenia wielokrotnie złożonego.

Zastosujmy ten algorytm w analizie wypowiedzenia:

Kubuś Puchatek, który był bardzo łakomy, napełnił dziesięć garnków miodem, ale przeraził się, zajrzawszy do spiżarni, gdyż brakowało jednego garnka, który najwyraźniej ukradziono, żeby mu zrobić przykrość.

1. Kubuś Puchatek, który był bardzo łakomy, napełnił dziesięć garnków miodem, ale przeraził się, zajrzawszy do spiżarni, gdyż brakowało jednego garnka, który najwyraźniej ukradziono, żeby mu zrobić przykrość.

2. Kubuś Puchatek, który był bardzo łakomy, napełnił dziesięć garnków miodem, ale przeraził się, zajrzawszy do spiżarni, gdyż brakowało jednego garnka, który najwyraźniej ukradziono, żeby mu zrobić przykrość.

3. Kubuś Puchatek, który był bardzo łakomy, napełnił dziesięć garnków miodem, ale przeraził się, zajrzawszy do spiżarni, gdyż brakowało jednego garnka, który najwyraźniej ukradziono, żeby mu zrobić przykrość.

4. Kubuś Puchatek (1a), który był bardzo łakomy (2), napełnił dziesięć garnków miodem (1b), ale przeraził się (3), zajrzawszy do spiżarni (4), gdyż brakowało jednego garnka (5), który najwyraźniej ukradziono (6), żeby mu zrobić przykrość (7).

5. Kubuś Puchatek, który był bardzo łakomy, napełnił dziesięć garnków miodem, ale przeraził się, zajrzawszy do spiżarni, gdyż brakowało jednego garnka, który najwyraźniej ukradziono, żeby mu zrobić przykrość.

6. współrzędne wobec głównego: ale przeraził się (3)

podrzędne wobec głównego: który był bardzo łakomy (2)

Kubuś Puchatek (1a), … , napełnił dziesięć garnków miodem (1b), ale przeraził się (3) — wypowiedzenie złożone współrzędnie przeciwstawne

który był bardzo łakomy (2) — zdanie podrzędne przydawkowe

7. NIE

8. współrzędne wobec 2: nie ma

podrzędne wobec 2: nie ma

współrzędne wobec 3: nie ma

podrzędne wobec 3: zajrzawszy do spiżarni (4); gdyż brakowało jednego garnka (5)

zajrzawszy do spiżarni (4) — równoważnik imiesłowowy zdania podrzędnego okolicznikowego czasu

gdyż brakowało jednego garnka (5) — zdanie podrzędne okolicznikowe przyczyny

7. NIE

8. współrzędne wobec 4: nie ma

podrzędne wobec 4: nie ma

współrzędne wobec 5: nie ma

podrzędne wobec 5: który najwyraźniej ukradziono (6)

który najwyraźniej ukradziono (6) — zdanie podrzędne rozwijające

7. NIE

8. współrzędne wobec 6: nie ma

podrzędne wobec 6: żeby mu zrobić przykrość (7)

żeby mu zrobić przykrość (7) — zdanie podrzędne okolicznikowe celu

7. TAK

9. Rysujemy wykres

Analiza struktury wypowiedzenia wielokrotnie złożonego polega na wskazaniu wszystkich jego skladników, odnalezieniu zdania głównego (tzn. takiego, które nie jest podrzędne wobec żadnego innego i/lub jest pierwszym elementem szeregu wypowiedzeń współrzędnych) i określeniu relacji między składnikami. Strukturę wypowiedzenia wielokrotnie złożonego przedstawia się w postaci wykresu. Składniki wypowiedzenia wielokrotnie złożonego mają nastepującą reprezentację graficzną:

— poziomą kreskę — zdania;

— linię falistą — równoważniki zdań.

Odcinki symbolizujące składniki współrzędne umieszcza się na tym samym poziomie, podrzędne — poniżej nadrzędnych; zdanie główne zaznaczamy podwójną linią. Relacje znaczeniowe między składnikami współrzędnymi zaznaczamy za pomocą strzałek, a rodzaje składników podrzędnych opisujemy na wykresie. Należy pamiętać o ponumerowaniu składników (nieciągłe, czyli zawierające zdania wtrącone, oznaczamy literami: a — część pierwszą i b — część drugą). Kolejność elementów wykresu powinna odpowiadać kolejności składników w wypowiedzeniu.

Mowa niezależna, zależna i pozornie zależna

Mowa niezależna

Konstrukcja składniowa zwana mową niezależną zawiera dosłowne, bezpośrednie przytoczenie wypowiedzi nadawcy lub innej osoby, umieszczone po czasowniku oznaczającym mówienie, stwierdzanie, pytanie; tekst cytowany na ogół umieszcza się w cudzysłowie i poprzedza dwukropkiem. Oto przykłady:

Powiedziałem: „Uważaj!”.

Szef stwierdził: „To jest do niczego”.

Zapytał uprzejmie: „Czy można się przysiąść?”.

Zapytał niecierpliwie: „Kto to był?”.

Mowa zależna

Konstrukcja składniowa zwana mową zależną zawiera przytoczenie wypowiedzi nadawcy lub innej osoby w postaci zdania podrzędnego dopełnieniowego; orzeczeniem zdania nadrzędnego jest czasownik oznaczający mówienie, stwierdzanie, pytanie. Zdania nadrzędne i podrzędne połączone są spójnikiem że (żeby) albo zaimkiem pytającym. Oto przykłady:

Powiedziałem, żebyś uważał!

Szef stwierdził, że to jest do niczego.

Zapytał uprzejmie, czy może się przysiąść.

Zapytał niecierpliwie, kto to był.

Mowa pozornie zależna

Mowa pozornie zależna polega na takim przytaczaniu wypowiedzi postaci, że zatarta zostaje granica między tekstem opowiadania a dialogiem. Sygnałem mowy pozornie zależnej jest obecność czasowników odnoszących się do mówienia, a z drugiej strony — charakter tekstu (pojawiają się w nim elementy charakterystyczne dla wypowiedzi bohatera, a nie narratora):

(…) Tymczasem pan Tomasz zerwał z towarzystwem. Marszałek nie mogąc się doczekać odpowiedzi wyjechał na wieś, strapiony baron za granicę i — panna Izabela pozostała kompletnie samą. Wprawdzie wiedziała, że każdy z nich wróci na pierwsze zawołanie, ale — którego tu wybrać?… jak przytłumić wstręt?…. Nade wszystko zaś, czy podobna robić z siebie taką ofiarę mając niejaką pewność, że kiedyś odzyska majątek i wiedząc, że wówczas znowu będzie mogła wybierać. Tym razem już wybierze poznawszy, jak ciężko jej żyć poza towarzystwem salonów…

(cyt. za: B. Prus Lalka, t. 1, Warszawa 1972, PIW, s. 61).

(…) Mój Boże, jak też ta Jasia teraz wygląda, jak stara kobieta, w takiej biedzie, mąż ją zostawił i poszedł nie wiadomo gdzie. Kosza i tłumoka nie było gdzie postawić, tak tam mieszkają, ani kawałeczka wolnej podłogi. Zaniepokoiła się, że rzeczy zostawiła obok ich mieszkania, w sieni, bez żadnego zamknięcia, przecież mogą teraz wszystko rozkraść. Gdzie się podział Franek, wcale go tam nie widziała, a słyszała, że mieszkają razem. Zaciekawilo ja, co powie Franek, jak się dowie, że ona teraz jest w mieście, czy się ucieszy…
— Matko Boska, o czym ja głupia myślę — przerwała z przerażeniem. I rzeczywista chwila obstąpiła ja od razu ze wszystkich stron. Znowu słuchała i znowu za drzwiami była cisza śmiertelna.

(cyt. za: Z. Nałkowska Granica, Warszawa 1994, s. 100).

28

38

miotała się

Mama

bezradnie

na brzegu

obserwująca

Kangurzyca

strumienia

Maleństwo

z przerażeniem

zanurzające się

głębokiego rwącego mętnego

coraz bardziej

---