KSZTAŁTOWANIE SYSTEMU OCHRONY PRACY JAKO CELU POLITYKI SPOŁECZNEJ W MAŁYCH PRZEDSIĘBIORSTWACH BUDOWLANYCH

Jerzy Olszewski

1. Wprowadzenie

Polityka społeczna jest dziedziną wiedzy obok takich jak: ekonomika pracy, zarządzanie zasobami ludzkimi czy ergonomia, która zajmuje się w sposób bardzo szeroki problematyką ochrony pracy (por. rys. 1). Jest to uzasadnione, ponieważ ochrona pracy jest ważnym elementem polityki społecznej. Wynika to z założeń tej nauki jakimi jest między innymi zaspokojenie szeroko rozumianych potrzeb społecznych w sferze warunków życia i pracy.

Nal zwrócić uwagę, że w wielu opracowaniach takie terminy jak: ochrona pracy, ergonomia i bezpieczeństwo i higiena pracy używane są jako synonimy. Tymczasem terminy te różnią się znacznie zakresem zainteresowań oraz obszarem badawczym, chociaż zachodzą pomiędzy nimi związki o charakterze merytorycznym. Jak dotąd brak jest jednoznacznych ustaleń gdzie kończy się ochrona pracy, gdzie zaczyna się bezpieczeństwo i higiena pracy, a co należy do ergonomii.

Określenie „ochrona pracy” stanowi skrót wyrażenia „ochrona człowieka w pra­cy” i jest obecnie powszechnie używane.

Celowe wydaje się w tym miejscu przybliżenie ogólnego zakresu problematyki objętej międzynarodową ochrony pracy, do której należy zaliczyć między innymi:

• prawo pracy,

• ochronę pracy kobiet,

Rys. 1. Wzajemna relacja obszarów objętych ochroną pracy oraz bezpieczeństwem i higieną pracy

Źródło: Por. J. Kowalski, Podstawy prawne ochrony pracy w Polsce. w: Bezpieczeń­stwo pracy i ergonomia. CIOP, Warszawa 2000, s. 20.

• ochronę pracy młodocianych,

• bezpieczeństwo i higienę pracy,

• maksymalny czas pracy,

• minimalne wynagrodzenie za pracę,

• pracę w godzinach nocnych,

• płatne urlopy wypoczynkowe,

• ubezpieczenia społeczne, odszkodowania za wypadki,

• podnoszenie kwalifikacji,

• prawo zrzeszania się,

• leczenie chorób zawodowych,

• zapobieganie szkodliwościom i uciążliwościom w pracy,

• warunki mieszkaniowe i socjalne, stwarzanie możliwości godziwego odżywia­nia,

• roboty przymusowe,

• uregulowanie prawne problematyki ochrony pracy, określające sankcje z niedo­peł­nienia obowiązku.

Obecnie w literaturze przedmiotu można spotkać wiele definicji ochrony pracy. I tak S. Klonowicz określa ochronę pracy jako zespół środków i metod, których celem jest stworzenie optymalnych warunków pracy, walka z wypadkowością, z chorobami zawodowymi i zatruciami przemysłowymi, wyeliminowanie lub zmniejszenie wpływu fizycznych, chemicznych i innych czynników szkodliwych dla zdrowia, zapobieganie nadmiernemu zmęczeniu i zachowanie sił pracowników niezbędnych do syste­matycznego podwyższania wydajności i jakości pracy. Główną wadą tej definicji jest stwierdzenie, że zachowanie sił pracowników jest niezbędne do systematycznego podwyższania wydajności i jakości pracy. Celem bowiem nadrzędnym jest przeciw­działanie utracie życia lub zdrowia pracownika i stwarzanie warunków regeneracji sił biologicznych osłabionych wskutek pracy oraz zapobieganie przed­wczesnemu ubytkowi tych sił. Tak więc podwyższenie wydajności i jakości pracy może być tylko logicznym następstwem tego celu.

K. Frankenstein określa ochronę pracy jako szczególną opiekę, którą państwo otacza robotników narażonych na zagrożenia wynikające ze stosunku pracy wskutek ich osobistej i gospodarczej zależności od pracodawców. Nieco odmiennie definiuje ochronę pracy O. Zwiedineck-Studenhorst, który uważa, że ochrona pracy jest zespołem gospodarczych i społeczno-politycznych środków (normy prawne i zarządzenia), których celem jest zapobieganie wszelkiego rodzaju szkodliwościom, na które narażony jest robotnik. Profilaktyczne ujęcie pojęcia ochrony pracy przedstawiają Z. Salwa, W. Szubert i M. Święcicki. Definiując ochronę pracy stwierdzają, że właściwym przedmiotem ochrony pracy jest zabezpieczenie pracownika przed szkodliwym od­działywaniem środowiska pracy na jego zdrowie i przed zagrożeniem jego życia.

Omówione definicje przy obecnych wymaganiach stawianych przez ochronę pracy są za szczupłe, gdyż zawężają swoje rozważania do szkodliwego oddziaływania warunków pracy na zdrowie i życie pracownika, a więc de facto pokrywają się z zakresem bezpieczeństwa pracy. Brak jest w nich uwarunkowań, które pozwalałyby na regenerację sił.

W tej sytuacji konieczne wydaje się sformułowanie definicji, która by zawierała wszystkie elementy tak szeroko pojętej ochrony pracy. I tak można zaproponować definicję, w myśl której ochrona pracy to zespół środków i metod zawartych w aktach prawnych, nakładających na zakład pracy obowiązek kształtowania warunków pracy, które by zabezpieczały pracowników przed zagrożeniem dla ich życia lub zdrowia oraz umożliwiały regenerację utraconych sił biologicznych również poza pracą. Taka definicja zawiera wszystkie zagadnienia objęte ochroną pracy, wytyczone przez Międzynarodową Organizację Pracy oraz wiele z nich także przez kodeks pracy. W posz­czególnych członach definicji są zawarte następujące grupy zagadnień:

• prawne środki, zobowiązujące pracodawców (praca wynikająca ze stosunku pracy) do ochrony pracy pracowników,

• kształtowanie, na podstawie badań naukowych, środków i metod ochrony pracy dla optymalnego zabezpieczenia pracowników przed zagrożeniami dla życia lub zdrowia.

Prawne środki zobowiązujące pracodawców (zakłady pracy) do ochrony pracy pracowników zawarte są w różnych aktach prawnych, jak konstytucja, ustawy, uchwały, rozporządzenia, zarządzenia, instrukcje, wytyczne, regulaminy, międzynarodowe prawo pracy itp. Jest to grupa, która obejmuje zarówno ochronę pracy, jak i bezpieczeństwo i higienę pracy, łącznie z nadzorem w postaci inspekcji ochrony pracy. Te ostatnie jednak regulowane są specjalnymi przepisami, tworzącymi minimum ochrony pracy, szczególnie w zakresie ochrony pracy przed zagrożeniami wypadkowymi i szkodli­wościami. Grupa ta w sposób zdecydowany odgranicza ochronę pracy oraz bhp od ergonomii, której stosowanie, poza obowiązkiem ochrony pracy przed uciążliwościami, nie zostało dotąd objęte przepisami prawnymi.

Ważną rolę odgrywa kształtowanie na podstawie badań naukowych środków i metod ochrony pracy dla optymalnego zabezpieczenia pracowników przed zagro­żeniami dla życia lub zdrowia człowieka. Do grupy tej można zaliczyć metody i środki, które stanowią realizację obowiązków określonych aktami prawnymi, przy czym określenie „kształtowanie" obejmuje zarówno warunki istniejące (właściwe dla działalności bhp), jak i warunki w nowych konstrukcjach, budowlach, procesach technologicznych, urządzeniach, narzędziach itp. W określeniu „zabezpieczenie" ujęte są zasady, środki i metody stanowiące wyniki badań naukowych opartych również na doświadczeniu, na analizie przyczyn wypadków i chorób zawodowych. Są one domeną działalności bez­pieczeństwa i higieny pracy, a należą do nich między innymi:

• zabezpieczenie maszyn i urządzeń,

• stosowanie ochrony osobistej,

• stosowanie odzieży ochronnej,

• zabezpieczenie przy pracy na wysokościach,

• zabezpieczenie przed porażeniem prądem elektrycznym,

• zabezpieczenie przed niską lub wysoką temperaturą,

• zapewnienie dobrego oświetlenia,

• zmechanizowanie pracy ciężkiej,

• zhermetyzowanie urządzeń wydzielających substancje toksyczne,

• zapewnienie prawidłowej wentylacji,

• zapobieganie nadmiernym hałasom i wstrząsom,

• stosowanie sygnalizacji ostrzegawczej,

• zabezpieczenie przed pożarami,

• prawidłowa organizacja stanowiska roboczego oraz samej pracy,

• przeprowadzanie badań lekarskich.

Powyższe rozważania jednoznacznie wskazują, że ochronę pracy można definiować w węższym i szerszym rozumieniu. W szerokim rozumieniu obejmuje ono w istocie treść wszystkich norm prawa pracy, ponieważ wszystkie one ustanawiane są w interesie pracujących i służą ochronie tych interesów. W węższym rozumieniu pojęcie ochrony pracy dotyczy tej części norm prawa pracy, które służą bezpośrednio celom ochrony zdrowia pracowników przed niebezpieczeństwami mogącymi powstać w samym procesie pracy. Omawiając ochronę pracy należy również zwrócić uwagę na jej zakres przedmiotowy i podmiotowy. Do zakresu przedmiotowego ochrony pracy należą przede wszystkim te środki, urządzenia i instalacje, które warunkują ochronę organizmu czło­wieka przed szkodliwymi wpływami środowiska oraz niebezpieczeństwami związanymi z pracą. Natomiast głównym podmiotem polityki ochrony pracy jest państwo. Państwo poprzez uruchomienie organów wchodzących w skład systemu ochrony pracy działa w kierunku poprawy stanu bezpieczeństwa pracy człowieka.

2. Charakterystyka funkcjonującego systemu ochrony pracy w Polsce

Nadzór w ochronie pracy posiada szczególne znaczenie, ponieważ wchodzą tutaj w grę dobra o szczególnym znaczeniu, takie jak zdrowie i życie człowieka. Sprawowany on jest przez wiele organów państwowych i innych (por. rys. 2). Państwowy nadzór nad warunkami pracy sprawują:

• Państwowa Inspekcja Pracy,

• Państwowa Inspekcja Sanitarna,

• Urząd Dozoru Technicznego,

• urzędy górnicze oraz inne państwowe organy nadzoru.

Rys. 2. Schemat organizacyjny systemu ochrony pracy w Polsce

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o http://www.bp.edu.pl/systems/index.stm

System ochrony pracy w Polsce uwzględnia również społeczny nadzór nad warunkami bezpieczeństwa i higieny pracy.

Rys. 2 zawiera zestawienie podmiotów systemu ochrony pracy z uwzględnieniem ich wzajemnych powiązań (decyzyjnych, finansowych, opiniodawczych i informa­cyj­nych). Można w związku z tym wyszczególnić następujące grupy podmiotów:

• parlament, rząd, resorty i inne urzędy państwowe,

• organy kontroli,

• pracodawcy (zakłady pracy),

• organizacje związkowe oraz organizacje pracodawców,

• instytuty naukowo-badawcze oraz wyższe uczelnie,

• stowarzyszenia (Polskie Towarzystwo Ergonomiczne, Ogólnopolskie Sto­wa­rzyszenie BHP).

Polski system ochrony pracy składa się z trzech segmentów różniących się usytuo­wa­niem, zakresem uprawnień i obowiązków oraz odpowiedzialnością za warunki pracy. Są to:

• segment wykonawczy,

• segment nadzoru,

• segment naukowo-badawczy.

Segment wykonawczy jest immanentnie związany z funkcją pracodawcy i osobami kie­ru­jącymi pracownikami, którzy są odpowiedzialni za wykonywane zadania wynika­jące z przepisów i zasad bezpieczeństwa pracy. W segmencie wykonawczym funkcjonuje również służba bezpieczeństwa i higieny pracy, jako wyodrębniona służba kontroli, koordynacji oraz dokumentowania działań podejmowanych na rzecz ochrony pracy przez pracowników.

Segment nadzoru tworzą organy państwowe, nadzorujące przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy oraz prokuratury - zgodnie z ko­dek­sem karnym, w przypadku rażącego niedopełnienia obowiązków przez osoby od­powiedzialne za bezpieczeństwo i higienę pracy, co naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkie uszkodzenie ciała lub ciężki rozstrój zdrowia.

Najpełniejszy zakres nadzoru posiada Państwowa Inspekcji Pracy i Państwowa Inspekcja Sanitarna. I tak służba bezpieczeństwa i higieny pracy, jako wyodrębniona służba kontroli, koordynuje oraz dokumentuje działania podejmo­wa­ne na rzecz ochrony pracy przez pracowników. Poza PIP ważną rolę odgrywają organy technicznego nadzoru i kontroli funkcjonujące w ramach tego segmentu, jak: Inspekcja Sanitarna, Urząd Dozoru Technicznego, urzędy górnicze i inne wykonujące nadzór specjalistyczny z racji uprawnień obejmujących tylko niektóre dziedziny bezpieczeństwa pracy. Samodzielne uprawnienia nadzoru i kontroli w dziedzinie ochrony pracy mają również związki zawodowe oraz społeczne inspektoraty pracy.

Segment naukowo-badawczy w obszarze ochrony pracy tworzą instytuty nau­kowo-badawcze, jako instytucje samodzielne lub funkcjonujące w ramach szkół wyższych. Charakterystycznymi przedstawicielami tego segmentu są: Centralny Instytut Ochrony Pracy (CIOP) w Warszawie, Instytut Medycyny Pracy w Łodzi, Instytut Medycyny Pracy w Sosnowcu, Instytut Medycyny Wsi w Lublinie oraz Instytut Medycyny Morskiej i Tropikalnej w Gdyni. Placówki naukowo-badawcze prowadzą badania w rozmaitych dziedzinach ochrony pracy i ergonomii, opracowują wytyczne, opinie i ekspertyzy, oceniają prototypy ochron osobistych, wydają certyfikaty, dos­tarczają podstaw naukowych do regulacji prawnych z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Badania prowadzone przez Instytut Medycyny Pracy stanowią zwykle podstawę decyzji organu rentowego lub sądów pracy w razie sporu na tle uznania schorzenia pracownika za chorobę zawodową.

3. Ocena postaw i zachowań pracowników wobec funkcjonującego systemu och­ro­ny pracy w małych przedsiębiorstwach budowlanych

3.1. Ocena wybranych elementów systemu ochrony pracy (warunki pracy, wypadki przy pracy, badania lekarskie, szkolenia, środki ochrony zdrowia)

Ocenę postaw pracodawców i pracowników wobec zagadnień bezpieczeństwa pracy przeprowadzono w 9 małych przedsiębiorstwach budowlanych - do 20 osób, nie posia­dających własnych służb bhp. Ankiety przeprowadzono wśród 153 respon­dentów, którzy zostali wybrani losowo. Większość respondentów stanowili mężczyźni (specyfika branży budowlanej). W badanej populacji przeważały osoby z wyksz­tałceniem średnim oraz zakwalifikowani do grupy wiekowej 20-30 lat. Badania miały na celu uzyskania informacji na temat ochrony pracy, a w szczególności w takich kwestiach jak:

• ocena aktualnych i oczekiwanych warunków pracy,

• świadomość zdrowotna pracowników na temat zagrożeń występujących w pracy,

• kontrola instytucji sprawujących nadzór w zakresie ochrony pracy oraz jej skuteczność,

• znajomość prawa pracy w zakresie ochrony pracy.

Z przeprowadzonych badań wśród 153 respondentów wynika iż warunki pracy w bada­nych zakłach pracy według większości pogorszyły się - 69,9% odpowiedzi, raczej po­gor­szyły się 20,3%, nie pogorszyły się - 5,9%, raczej nie - 3,9%. Można sądzić, że opinie tego rodzaju zostały ukształtowane w związku ze złym stanem technicznym maszyn, braku odpowiednich zabezpieczeń, nieodpowiednimi kwalifikacjami, lekceważeniem zagrożeń, brawurą, złą kondycją psychofizjologiczną.

Kolejnym przedmiotem analizy była ilość wypadków przy pracy wśród badanych pracowników. Z przeprowadzonej analizy wynika, że wypadkom przy pracy ulegają najczęściej pracownicy o stażu pracy krótszym niż 1 rok. Wśród badanej populacji większość stanowili mężczyźni - 88,0%. Najwięcej poszkodowanych było w przedziale wieku 30-40 lat. Należy przypuszczać, że polepszenie sytuacji w tej dziedzinie mogłoby nastąpić wskutek m.in. częstszych kontroli Państwowej Inspekcji Pracy oraz Inspe­ktoratu Dozoru Technicznego.

Kolejnym czynnikiem, który zbadano w ramach oceny funkcjonującego systemu ochrony pracy były badania lekarskie oraz szkolenia z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Badania wykazały, że ponad 30% badanych respondentów nie posiada przeprowadzonych badań lekarskich, a około 15% stwierdziło, że sposób przpro­wadza­nia tego rodzaju badań jest niewłaściwy. Symptomatycznym jest również fakt, iż 46% respondentów nie zostało przeszkolonych z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Należy sądzić, że sytuacja taka wynika z faktu trudności skompletowania odpowiedniej ilości słuchaczy, jak również z tego, że wielu pracodawców traktuje szkolenie jako formalność, co sprzyja nieuczciwej działalności firm szkoleniowych w tej dziedzinie.

Kolejnym elementem systemu ochrony pracy, który został poddany analizie były środki ochrony zdrowia w warunkach szkodliwych. I tak pracownicy otrzymują od pracodawców jedynie odzież roboczą - 96% respondentów, natomiast pozostała liczba badanych - 4% - korzysta z pozostałych środków ochrony. Ważnym elementem badań było poznanie oopini pracowników na temat ważności niektórych działań podejmowanych przez pracodawców w zakresie poprawy funkcjonującego systemu ochrony pracy. Uzyskane dane liczbowe wykazały, że najważniejszym działaniem według badanych respondentów były: zakup środków ochrony osobistej - 50,3%, odzieży roboczej - 13,7%, dodatki pieniężne - 15,7%, skrócony czas pracy - 9,2%, dodatkowe urlopy - 7,8% oraz posiłki profila­ktyczne - 3,3%.

Zdaniem pracowników, w celu poprawy warunków pracy należy podjąć nastę­pującego rodzaju działania:

1. mechanizację i modernizację prac budowlanych,

2. przestrzeganie dyscypliny badań okresowych,

3. poprawę w zakresie organizacji szkoleń zawodowych,

4. stałe informowanie pracowników w zakresie pojawiających się zagrożeń w procesie pracy,

5. większa świadomość pracowników co do zagrożeń stanu jego zdrowia.

Za mechanizacją i modernizacją wypowiedzieli się przede wszystkim respondenci z grupy wiekowej 20-30 lat, gdzie około 70% osób stanowiły osoby z wykształceniem średnim i wyższym. Należy zatem wnioskować, że w przeciwieństwie do osób młodszych, osoby starsze obawiają się zagrożenia wyni­kają­cego z wdrażania nowych metod technicznych i technologicznych.

3.2. Świadomość zdrowotna pracowników na temat zagrożeń występujących w pra­cy

Z przeprowadzonych badań w przedsiębiorstwach prywatnych nie posiadających włas­nych służb bhp wynika, że zaangażowanie pracowników w poprawę warunków pracy oraz stanu swojego zdrowia jest niewielkie. I tak 26,8% pracowników zgłosiło uwagi odnośnie nieodpowiednich warunków pracy. Charakterys­tycznym jest fakt, że spośród wszystkich wniosków pracodawca zrealizował w całości jedynie 4%, a 11% częściowo. Należy sądzić, że jest to przyczyna tak małego zainteresowania ze strony pracowników poprawą stanu warunków pracy.

Badania wykazały również - tak stwierdziło 84,1% respondentów - że dodatki pieniężne nie rekompensują utraty zdrowia w stopniu wystarczającym, a 71,2% opowiedziało się za tym, że wypłacanie dodatków pieniężnych stanowi wygodny sposób z nie wywiązywania się kierownictwa zakładu pracy z poprawy warunków pracy.

Istotnym punktem prowadzonych badań ankietowych było zdiagnozowanie poziomu wiedzy pracowników na temat występujących zagrożeń na stanowiskach pracy. Rezultaty przeprowadzonych badań wykazały, że 67,1% respondentów posiada wysoką świadomość na temat występujących zagrożeń. Ponadto 33% ankietowanych stwier­dzi­ło, iż grozi im nabycie choroby zawodowej (kręgosłup, słuch wzrok). Tak wysoki po­ziom świadomości zdrowotnej można tłumaczyć popularyzacją ochrony zdrowia w da­nym środowisku, jak również wyniesionymi doświadczeniami z poprzednich miejsc pracy. Duży wpływ na kształtowanie świadomości występujących zagrożeń w miejscu pracy posiadają również media: telewizja, radio, prasa oraz Internet.

3.3. Skuteczność instytucji sprawujących nadzór nad warunkami pracy oraz znajo­mość prawa

Ważnym celem badań było ukazanie istoty i skutków kontroli przeprowadzo­nych przez instytucje sprawujące nadzór nad warunkami pracy w podmiotach gospodar­czych. Ba­da­nia dotyczyły następujących grup problemów:

• przeprowadzanych kontroli warunków pracy przez Państwową Inspekcję Pracy,

• znajomości przez pracowników wyników kontroli,

• zmiany pokontrolne warunków pracy,

• znajomości przez pracowników planów poprawy warunków pracy.

Z badań wynika, że respondenci dobrze orientują się w przepro­wadzanych badaniach warunków pracy przez Państwową Inspekcję Pracy. I tak 80% ankietowanych osób stwierdziła, że w czasokresie ostatnich trzech lat przeprowadzono kontrole warunków pracy O wiele gorzej przedstawia się sytuacja w zakresie powiadamiania przez pracodawców swoich pracowników o wynikach kontroli przeprowadzanych przez organy nadzorujące warunki pracy. W przedmiotowej sprawie powiadomiono jedynie 7,8% zainteresowanych osób. Podobnie jak w poprzednim przypadku pracodawca w małym zakresie powiadamia swoich pracowników co do planów w zakresie poprawy warunków pracy. Dotyczyło to tylko 6,5% respondentów. Charakterystycznym jest to, że 60,1% ankietowanych zauważyło istotną zmianę w poprawie warunków pracy po przeprowadzonej kontroli przez Państwową Inspekcję Pracy.

Ważnym zagadnieniem było zbadanie wiedzy pracodawców w zakresie prawa pracy I tak u 53% pracodawców wiedza z zakresu prawa pracy była dostateczna, a u 38% dobra. Podobnie, ze sprawozdania Państwowej Inspekcji Pracy wynika, że około 40% pracodawców u których przeprowadzono kontrolę, nie posiadało rozeznania co do swoich obowiązków w zakresie bhp. Taka sytuacja sprzyja lekceważeniu obowiązują­cych przepisów przez pracodawców, jak również powoduje świadome ich naruszanie w celu zminimalizowania kosztów związanych z zatrudnieniem pracownika. Należy również nadmienić, że nie zawsze niedostateczna znajomość obowiązujących przepisów przez pracodawcę jest spowodowana jego złą wolą. Duże rozproszenie przepisów w różnych źródłach prawnych, znaczna ich niestabilność, niejednoznaczna ich redakcja powoduje w konsekwencji funkcjonowanie różnych dopuszczalnych interpretacji tego samego przepisu. Takie sytuacje niesprzyjające prawidłowego stosowania przepisów w rzeczywistości zdarzają się najrzadziej.

4. Ocena funkcjonującego systemu ochrony pracy w małych przedsiębiorstwach bu­do­wlanych

Respektowanie przepisów prawa pracy w małych zakładach było przedmiotem kontroli PIP, przeprowadzonych według jednolitych list kontrolnych. Ustalenia inspektorów pracy wskazują, że zły stan przestrzegania prawa pracy w małych firmach jest przede wszystkim konsekwencją słabej znajomości przepisów i braku wiedzy na temat podstawowych obowiązków pracodawcy, a w niektórych przypadkach - świadomego nie­respektowania prawnych regulacji. Sytuacja taka ukształtowała przekonanie o nie­wystarczalności działań kontrolnych. W związku z tym podjęto działania pro­mocyjne, realizowane w ramach organizowanych przez PIP konkursów oraz specjalnego programu pod hasłem „Przestrzeganie prawa pracy w małych zakładach”. Istotny walor prewencyjny ma również stosowanie list kontrolnych, których udos­tępnienie w Inter­ne­cie stwarza pracodawcom szansę indywidualnej analizy i oceny stanu ochrony pracy w fir­mie.

Spośród skontrolowanych w 2002 r. małych zakładów, co czwarty pracodawca nie dopełnił obowiązku powiadomienia właściwego inspektora pracy o rozpoczęciu działalności, a prawie co szósty - inspektora sanitarnego.

W toku kontroli przestrzegania praworządności w stosunkach pracy szczególnie często stwierdzano naruszenia przepisów polegające na nierzetelnym prowadzeniu dokumentacji pracowniczej (54% skontrolowanych zakładów) i ewidencji czasu pracy (39%), a także naruszenia przepisów dotyczących treści świadectw pracy (29%), co w znacznym stopniu ogranicza możliwości ustalenia uprawnień pracowniczych i do­chodzenia przez pokrzywdzonych swoich praw.

Kontrole w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy wykazały również w wielu zakładach nieprzeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego (77% skontrolowanych), brak badań i po­miarów czynników szkodliwych dla zdrowia z zachowaniem wymaganej częstotliwości (47%) oraz brak pomiarów skuteczności ochrony przeciwporażeniowej urządzeń i instalacji energetycznych (33%). W co piątej małej firmie dopuszczano pracowników do pracy mimo braku wstępnego przeszkolenia z zakresu bhp.

Wyniki kontroli małych zakładów, przeprowadzone w roku sprawozdawczym wskazują, że nastąpiła niewielka poprawa stanu ochrony pracy w stosunku do lat ubiegłych. Poprawa ta w większym stopniu dotyczy bezpieczeństwa i higieny pracy niż praworządności w stosunkach pracy. Nadal jednak wielu pracodawców nie przestrzega przepisów prawa pracy. Szczególnie niepokojącym zjawiskiem jest utrzymywanie się na stałym, bardzo wysokim poziomie, odsetka zakładów które nie przeprowadziły oceny ryzyka zawodowego.

Brak identyfikacji i świadomości zagrożeń generuje wiele nieprawidłowości i nie sprzyja kształtowaniu właściwego podejścia do zagadnień bezpieczeństwa pracy. Zjawisko to potęgowane jest brakiem szkoleń bhp, zarówno pracowników jak i pra­co­daw­ców. Brak przeszkolenia pracodawców w dziedzinie bhp stwierdzono w co czwartym zakładzie pracy, a trzeba zaznaczyć, że są to często pracodawcy, którzy w tej roli występują pierwszy raz w życiu. W co drugim kontrolowanym zakładzie nie są przestrzegane przepisy dotyczące prowadzenia akt pracowniczych, w co trzecim czasu pracy, a w co czwartym urlopów wypoczynkowych.

Analizując lokalizację zakładów pracy można stwierdzić, iż najgorsze warunki pracy występują w małych zakładach pracy poza dużymi aglomeracjami miejskimi, w rejonach wiejskich, gdzie występuje zwiększone bezrobocie.

Poprawie sytuacji nie sprzyja słaba koniunktura gospodarcza, utrzymujące się na bardzo wysokim poziomie bezrobocie, bardzo długie okresy oczekiwania na roz­poznanie spraw wniesionych do sądów pracy, częste zmiany w przepisach prawa pracy.

5. Wnioski

Czynniki, które rzutuje w znacznej mierze niekorzystnie na stan systemu ochrony pracy w Polsce są:

• stan finansów publicznych,

• strukturalne bezrobocie,

• słaba koniunktura gospodarcza i związana z nią słaba kondycja ekonomiczna wielu pracodawców.

Funkcjonowanie systemu pracy w przedsiębiorstwach jest szczególnie wrażliwe na po­wyższe czynniki. Pracodawcy funkcjonując na pograniczu, a kresowo poniżej rentow­ności, bardzo często obszar warunków pracy postrzegają jako zbyt kosztowny, a jed­nocześnie najłatwiejszy do czynienia oszczędności. U większości pracodawców fun­kcjonuje stereotypowa opinia, że inwestowanie w obszary działalności, które nie przy­noszą natychmiastowych efektów jest mniej korzystne z punktu widzenia klasycznie pojętego rachunku ekonomicznego.

Słaba kondycja ekonomiczna wielu pracodawców połączona z wysokimi kosz­tami pracy sprawia ich niechęć do zwiększania zatrudnienia, a nawet do utrzymywania go poniżej minimum niezbędnego do zapewnienia funkcjonowania zakładu bez naru­sze­nia przepisów prawa pracy w zakresie wynagrodzeń, czasu pracy i innych świadczeń należnych pracownikom. Z drugiej strony sytuacja na rynku pracy sprawia, że pracow­nicy gotowi są do świadczenia pracy na praktycznie każdych warunkach zapro­ponowanych ze strony pracodawcy.

W badanych przedsiębiorstwach budowlanych warunki pracy ulegają pogor­szeniu, i w wielu przypadkach nie spełniają wymogów bhp. Uzasadnione to jest faktem, że małe zakłady pracy starają się minimalizować koszty. Zatrudnieni w nich pracownicy nie posiadają swojego przedstawiciela w postaci związków zawodowych czy też służb BHP. Badania wykazały, że pomimo złych warunków pracy posiadają wysoką świa­domość zdrowotną oraz dużą wiedzę z zakresu zagrożeń występujących na stanowiskach pracy.

Obecna sytuacja w małych przedsiębiorstwach budowlanych wskazuje na wystę­powanie wielu nierozwiązanych problemów wymagających podejścia systemowego oraz działań rządu, organizacji związkowych, organizacji pracodawców, organów nadzoru i kon­troli warunków pracy, placówek naukowo-badawczych.

Streszczenie

Artykuł składa się z sześciu części, wprowadzenia, czterech rozdziałów i wniosków. Posiada on charakter teoretyczno-empiryczny, i został poświęcony problematyce kształ­towania i funkcjonowania systemu ochrony pracy w małych przedsiębiorstwach budowlanych nie posiadających służb bhp. Wprowadzenie zostało poświęcone pro­blematyce terminologicznej, jak również zakresowi podmiotowemu i przed­mioto­wemu ochrony pracy. W drugiej części opracowania scharakteryzowano funkcjonujący system ochrony pracy w Polsce, na który składają się trzy segmenty: wykonawczy, nadzoru i nau­kowo-badawczy. W trzeciej części artykułu przedstawiono ocenę postaw i zacho­wań pracowników wobec funkcjonującego systemu ochrony pracy. Omówiono tutaj m.in. takie elementy systemu jak: warunki pracy, wypadki przy pracy, badania lekarskie, szkolenia, środki ochrony zdrowia, skuteczność instytucji sprawujących nadzór nad warunkami pracy, znajomość prawa pracy oraz świadomość zdrowotną pracowników wobec zgrożeń występujących w pracy. Czwarta część artykułu została poświęcona ocenie funkcjonującego systemu ochrony pracy w przedsiębiorstwach budowlanych. Opracowanie kończą wnioski, w których scharakteryzowano czynniki niekorzystnie wpływające na funkcjonujący system ochrony pracy w małych przedsiębiorstwach budo­wlanych. Wskazano również na działania jakie winny być podjęte w celu poprawy funkcjonującego systemu ochrony pracy w małych przedsiębiorstwach budowlanych.

The shaping of Occupational, Health and Safety System as the aim of social policy in small building companies.

Jerzy Olszewski

This both theoretical and empirical article consists of four chapters and conclusion. It deals with the problem of shaping and functioning of the occupational, health and safety system in small building companies which do not have this system. The introduction deals with the explanation of terminology as well as the range of institutions and methods used by the occupational, health and safety system. In the second part of this article, the occupational, health and safety system in Poland has been defined. This system consists of three parts: executive, supervision and research area. The third part of this article shows the evaluation of the employees of the currently functioning occupational, health and safety system. This part of the article deals with such elements of the system as: working conditions, industrial accidents, medical examination, training, health protection, the efficiency of the institution supervising working conditions, the knowledge of law when it deals with work and the employees` awareness of the dangers they can face at work. The fourth part of this article is devoted to the evaluation of the currently functioning occupational, health and safety system in building companies. The concluding chapter characterizes unfavorable factors which negatively influence the occupational, health and safety system in small building companies. The article indicates steps which should be taken in order to improve the currently functioning occupational, health and safety system in small building companies.

Tłumaczyła

Anna Domińska

The enterprise in the strategy of local development.

The case study of Wałcz district.

This article deals with the definition, main factors and the role pf the method stimulating enterprise in the strategy of the local development of Wałcz district.

Bibliografia

Kowalski J.: Podstawy prawne ochrony pracy w Polsce. w: Bezpieczeń­stwo pracy i er­go­nomia. CIOP, Warszawa 2000.

Oczachowski M.: Historyczne i współczesne wymiary ochrony pracy, w: Wy­bra­ne problemy polityki społecznej, AE, Wrocław 1995.

Olszewski J.: Podstawy ergonomii i fizjologii pracy, AE, Poznań 1997.

Salwa S.: Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, PWN, Warszawa 1999.

Sprawozdanie Głównego Inspektora Pracy z działalności PIP w 2002.

Akty prawne

Rozporządzenia MPiPS (Dz. U. z 1997 r. Nr 129, § 39.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18.XI.1983r. w sprawie chorób zawodowych, Dz.U., nr 65, poz. 294 ze zm.

/ Por. M. Oczachowski, Historyczne i współczesne wymiary ochrony pracy, w: Wy­bra­ne problemy polityki społecznej, AE, Wrocław 1995, ss. 55 - 68.

/ Por. J. Olszewski, Podstawy ergonomii i fizjologii pracy, AE, Poznań 1997, s. 17.

/ Międzynarodowa ochrona pracy powstała i inicjatywy angielskiego przemysłowca B. Owena, który przyczynił się również do powstania ustawodawstwa ochrony pracy w Anglii.

/ Por. S. Salwa, Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, PWN, Warszawa 1999, s. 236.

/ W artykułach 207, 208 i 209 rozdziału I działu X Kodeksu Pracy (Dz. U. nr 24 z 74 r. poz. 141 wraz z późniejszymi zmianami, szczególnie opublikowanymi w Dz. U. z 98 r. Nr 21 poz. 94, nr 106 poz. 668 i nr 113 poz. 717, z 99 r. Nr 99 poz. 1152 oraz z 2000 r. Nr 19 poz. 239, nr 43 poz. 489 i nr 107 poz. 1127) zostały określone podstawowe obowiązki pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. W ar­tykule 207 §1 została wyeksponowana odpowiedzialność pracodawcy za stan bezpieczeństwa i higieny pracy.

/ Państwowa Inspekcja Pracy Powołana ustawą z dnia 6 marca 1981r., posiada szerokie uprawnienia w zakresie nadzoru i kontroli, w szczególności przepisów i zasad bez­pieczeństwa i higieny pracy. Gwarancją niezależności tego organu jest podpo­rząd­kowanie go bezpośrednio Radzie Ochrony Pracy, działającej przy Sejmie R. P.

/ Zgodnie ze zmianami w Kodeksie Pracy pracodawca jest zobowiązany do poinfor­mowania pracownika o ryzyku zawodowym związanym z wykonywaną przez niego pracą. Mówi o tym szczegółowo § 39 rozporządzenia MPiPS (Dz. U. z 97 r. Nr 129. poz. 844) realizując artykuł 226 Kodeksu Pracy.

/ Inspektorzy oceniają, że nierespektowanie przez pracodawców obowiązków w za­kresie dokumentacji pracowniczej i ewidencjonowania czasu pracy ma często podłoże ekonomiczne i powodowane jest chęcią obniżenia kosztów pracy.

/ Por. Sprawozdanie Głównego Inspektora Pracy z działalności PIP w 2002.

6

- 19 -

---