Polityka społeczna.

1. Istota kwestii społecznych, zhierarchizuj kwestie społeczne

We współczesnej Polsce przedmiotem szczególnej uwagi polityki społecznej są przeszkody, które blokują możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb ludzkich. Problemy społeczne charakteryzują się występowaniem na masową skalę skrajnie trudnych sytuacji w życiu jednostek i rodzin. Źródła kwestii społecznych tkwią wewnątrz społeczeństwa, w mechanizmie życia zbiorowego, które generują deprawację i poniżenie szerokich warstw ludzi. Światowy szczyt społeczeństwa (Kopenhaga 1995 r.) pod egidą ONZ wykazał, że bezrobocie, ubóstwo, patologie społeczne stanowią współcześnie największe zagrożenie dla postępu społecznego, a pośrednio i dla ogólnego rozwoju ludności świata. Uważa się, że najważniejszymi kwestiami społecznymi w Polsce są m. in. ubożenie ludności, bezrobocie, problemy patologii społecznej, kwestia mieszkaniowa, ochrona zdrowia, luka edukacyjna.

2. Główne nurty szkoły polityki społecznej

LIBERALIZM

S. Głąbiński - eksponuje politykę społeczną jako jedną z gałęzi polityki ekonomicznej i wyodrębnia jako przedmiot jej badań tzw. kwestie - problemy społeczne, z których każdy ma kompleksowy charakter. Do najważniejszych zalicza zagadnienia nierówności i nędzy.

W. Zawadzki - wyraża pogląd, że empiryczny kształt polityki społecznej najbardziej odpowiada liberalnej gospodarce i społeczeństwu. Jego zdaniem życie powinno kształtować praktyczne problemy, a nie urzędnicy interweniujący w relacji kapitał-praca.

NAUKA SPOŁECZNA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO

To nauka oficjalna głoszona przez papieża oraz nauka, która zajmuje się światopoglądem katolickim. Nauka kościoła ma charakter etyczny. Kościół poszukuje moralnych podstaw ładu społecznego, a także wskazuje podmiotom polityki społecznej możliwości bezkonfliktowego kształtowania rzeczywistości. Przedstawiciele: ks. A. Szymański, ks. A. Wójcicki, ks. S. Wyszyński.

SOCJOLOGICZNY STRUKTURALIZM INSTYTUTU GOSPODARSTWA SPOŁECZNEGO

Nauka polityki społecznej wg J. Krzeczkowskiego powinna uświadamiać cele i potrzeby, odkrywać nowe idee. Szczególnie badał on zagadnienia ubezpieczenia społecznego, pomocy społecznej i mieszkalnictwa.

S. Rychliński - politykę społeczną określał jako naukowo usystematyzowany zbiór wskazówek dotyczących łagodzenia i przeciwdziałania niesprawiedliwości i krzywdzie doznawanej przez jednostkę i społeczeństwo w ustroju pracy najemnej.

W. Anioł - podjął próbę podsumowania i wyodrębnia nurty:

- socjalno-bytowy, w którym polityka społeczna koncentruje się na poprawie warunków pracy i życia ludności;

- socjologiczno-strukturalny;

- społeczno-ekonomiczny, wiążący politykę społeczną z polityką gospodarczą;

- psychologiczno-społeczny, traktujący politykę społeczną jako działalność zmierzającą do zaspokojenia potrzeb społeczeństwa.

(Klasyczny liberalizm - krępowanie wolności osobistej i swobodnej gry sił w życiu gospodarczym i politycznym, bo tylko to może pobudzać pracowitość, zaradność i przedsiębiorczość).

Myśl socjalistyczna - interpretuje kwestie społeczne jako konsekwencje porządku społecznego, który kultywuje podział społeczeństwa na zbiorowości uprzywilejowane i upośledzone, uzależnione, np. niewolnictwo czy poddaństwo chłopów.

Chrześcijańska nauka społeczna - uważa, że dochodzenie do sprawiedliwych stosunków społecznych jest niemożliwe bez moralnego doskonalenia jednostek. Źródłem niesprawiedliwości jest wyzwalanie się ciemnych stron natury człowieka przy przyzwalaniu na łamanie w życiu zbiorowych przyrodzonych człowiekowi praw i poniżanie godności osoby ludzkiej.

3. Wymień przynajmniej trzech wybitnych przedstawicieli polityki społecznej

Fryderyk Skarbek - arystokrata, ekonomista, pisarz społeczny, czołowy propagator myśli społecznej i ekonomicznej w Królestwie Polskim. Zwolennik liberalizmu ekonomicznego. Jest to jeden z prekursorów polskiej polityki społecznej. Pisał m. in. o roli pracy w tworzeniu własnego dobrostanu i bogactwa kraju, o potrzebie wydzielania fikcji zaspokajania potrzeb zbiorowych, o ubóstwie. Napisał m. in. „Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego”. W dziedzinie ekonomiczno-społecznej lansował tezę, że rozwój gospodarczy cementuje jednolicie pod względem ideologicznym społeczeństwo. Rozwinięcie tej idei podjął Stanisław Głąbiński.

A. Ludwik Krzywicki - autor prac poświęconych kwestii robotniczej w ustroju kapitalistycznym, inicjator badań prowadzonych przez Instytut Gospodarstwa Społecznego w Warszawie. Trwałym osiągnięciem było prowadzenie badań nad warunkami bytu robotników i chłopów.

Konstanty Krzeczkowski - opracował podstawy teoretyczne polityki społecznej, wniósł twórczy wkład w badania nad ubezpieczeniami społecznymi, opieką społeczną i mieszkalnictwem. Prowadził badania warunków życia klasy robotniczej. Zajmował się historią myśli ekonomicznej i ubezpieczeniami społecznymi. Głowne prace: „Rozwój ubezpieczeń publicznych w Polsce 1831-1835”, „Kwestia mieszkaniowa w miastach polskich”.

Zofia Daszyńska-Golińska - ekonomista, socjolog, działaczka społeczna. W pracach naukowych zajmowała się głównie polityką ekonomiczną i historią doktryn ekonomicznych. Główne prace: „Przełom w socjalizmie”, „Ekonomia społeczna”, „Zagadnienie polityki populacyjnej”.

4. Definicja polityki społecznej i jej zakres

Termin „polityka społeczna” powstał na przełomie XVIII i XIX w. - jest to celowe oddziaływanie państwa, związków zawodowych i innych organizacji na istniejący układ stosunków społecznych, które zmierzają do poprawy warunków bytu i pracy szerokich warstw ludności, usuwania nierówności społecznych oraz podnoszenia kultury życia.

Zakres polityki społecznej - jest odpowiednikiem katalogu potrzeb uznawanych za ważne i wymagających zaspokojenia przez zorganizowaną akcję państwa i innych podmiotów społecznych. Do podstawowego katalogu potrzeb należą: praca zgodna z kwalifikacjami, odpowiedni dochód z pracy, bhp, ochrona zdrowia i pomoc w chorobie, odpowiednie warunki mieszkaniowe, możliwość wypoczynku i kulturalne spędzanie czasu wolnego od pracy. Ponadto sfera zainteresowań polityki społecznej rozciąga się na sprawy kształcenia zawodowego i upowszechniania kultury oraz walki ze zjawiskami patologii społecznej.

5. Dyscypliny naukowe najbliższe polityce społecznej

Prawo - normy prawne określają strukturę i formy działania organów politycznych polityki społecznej praz charakter udzielanych przez nie świadczeń. Regulacja świadczeń oparta na tej zasadzie ma w polityce społecznej szerokie zastosowanie (w dziedzinie płac, ubezpieczeń społecznych, w mieszkalnictwie).

Ekonomia - analiza procesów gospodarowania i tworzenia bogactwa narodów, także problemy dotyczące gromadzenia, dzielenia i racjonalnego wydatkowania publicznych pieniędzy. Z ekonomią wiążą się problemy zatrudnienia, bezrobocia, które polityka społeczna rozpatruje w kwestiach społecznych.

Socjologia - przedmiotem jej zainteresowania są problemy związane z życiem człowieka, zaspokajanie jego potrzeb, patologie społeczne, trudna sytuacja społeczna.

Ponadto bliskie polityce społecznej są: statystyka (zawiera dane statystyczne, badania), psychologia i pedagogika (oddziałuje na ludzkie zachowanie).

6. Metody badawcze stosowane w polityce społecznej

Metody badawcze stosowane w polityce społecznej to badania jakościowe dotyczące zaspokajania potrzeb i metody ilościowe. Najbardziej popularną metodą mierzenia stopnia zaspokojenia potrzeb społeczeństwa poprzez obliczenie naturalnego miernika poziomu życia jest metoda genewska, nazywana metodą dystansową.

Zajęcia: metoda dystansowa lustracji społecznej, obserwacji towarzyszącej, sondażu społecznego, samooceny, pamiętnikarska (obiegowa), studium przypadku.

7. Wymień najbliższe tobie podmioty polityki społecznej, wybór swój uzasadnij

Podmiotami polityki społecznej są te wszystkie organy, instytucje i organizacje, których zadaniem jest realizacja celów polityki społecznej. Są to:

1. Sejm - uchwala i i wydaje akty prawne regulujące m. in. zasady polityki społecznej, ustala budżet państwa itp.,

2. resorty wykonawcze w stosunku do Sejmu,

3. Komisja Planowania przy Radzie Ministrów,

4. Ministerstwo Zdrowia - zajmuje się ochroną zdrowia, pomocą społeczną, rehabilitacją niepełnosprawnych,

5. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej - sprawuje nadzór nad ZUS, prowadzi politykę zatrudnienia i płac, ubezpieczeń społecznych,

6. M.E.N.,

7. Ministerstwo Sprawiedliwości (w tym również dział Sądów Pracy i Ubezpieczeń Społecznych),

8. ZUS,

9. policja - utworzenie izb małego dziecka, pomoc w walce z patologią społeczną,

10. związki zawodowe,

11. kościół,

12. samorządy mieszkaniowe,

13. spółdzielczość,

i inne.

8. Co to jest spożycie społeczne i jakie obejmuje dziedziny?

Konsumpcja (spożycie) społeczna to akt zaspokajania potrzeb ludzkich przez usługi i rzeczy. Potrzeby konsumpcyjne są nierozerwalnie związane z potrzebami niekonsumpcyjnymi. Najprostsze potrzeby biologiczne są uwarunkowane potrzebami konsumpcyjnymi w zakresie odżywiania, odzieży, mieszkania, a także społeczno-kulturalne. Określamy to konsumpcyjnym trybem życia.

Konsumpcja naturalna - zmierza do zaspokojenia własnych potrzeb.

Przedmioty konsumpcji:

1. wyroby gotowe,

2. urządzenia usprawniające,

3. urządzenia zastępcze.

9. Co to jest infrastruktura społeczna i dlaczego jest ważna dla edukacji?

Infrastruktura społeczna - urządzenia, które stanowią materialną podstawę przekazu usług socjalnych i kulturalnych (np.: szpitale, sanatoria, domy pomocy społecznej, szkoły, obiekty kulturalne). Jest to zespół urządzeń publicznych zaspokajających potrzeby socjalne, oświatowe i kulturalne ludności. W polityce społecznej występuje w dwóch układach: w roli instytucjonalnej i funkcjonalnej. Infrastruktura społeczna ma duże znaczenie w rozwoju edukacji. Rozbudowa szkół ma duże znaczenie. Np. w latach 60-tych nastąpiło rozwiązanie szkół zawodowych: średnich i zasadniczych, co stanowiło czynnik dynamizujący gospodarkę. Ważne jest istnienie szkół na wsi. Dzięki temu start życiowy młodzieży wiejskiej może być równoważny ze startem młodzieży miejskiej.

10. Przedstaw powiązania w układzie: bezpieczeństwo socjalne - zabezpieczenie społeczne - ubezpieczenie społeczne

Bezpieczeństwo socjalne dotyczy pewności posiadania pracy i związanego z nim dochodu. Znaczenia nabiera ochrona przed zagrażającymi człowiekowi niebezpieczeństwami wraz z postępem cywilizacji.

Bezpieczeństwo socjalne można rozpatrywać w trzech aspektach:

1. naturalne potrzeby ludzi,

2. prawa obywatelskie,

3. powinność państwa.

Zabezpieczenie społeczne to system świadczeń, do których obywatele mają prawo lub z których mają możliwość korzystania. Wyróżnia się 6 części zabezpieczenia społecznego:

- ochronę zdrowia,

- ubezpieczenia społeczne,

- ubezpieczenia osobowe i majątkowe,

- pomoc (opiekę) społeczną,

- rehabilitację inwalidów,

- uzupełniające świadczenia socjalne.

Ubezpieczenia społeczne są częścią składową zabezpieczenia społecznego, stanowią system świadczeń pieniężnych (zasiłki, renty) i rzeczowych (leczenie, leki itp.) przysługujących pracownikom i członkom ich rodzin w przypadku choroby, macierzyństwa, wypadku przy pracy, inwalidztwa, starości, śmierci. Świadczenia ubezpieczeń obejmują: emerytury, renty inwalidzkie, renty rodzinne, zasiłki: macierzyński, opiekuńczy, wychowawczy, chorobowy, porodowy, pogrzebowy, świadczenia rehabilitacyjne, dodatki i ryczałty kombatanckie.

Celem ubezpieczenia socjalnego jest zapobieganie ubóstwu za pomocą z góry gromadzonego funduszu przy określeniu zasad gromadzenia składek i wypłacania świadczeń. Ojcem ubezpieczeń społecznych był Otto von Bismark.

11. Świadczenia objęte międzynarodowymi normami zabezpieczenia społecznego

Trzecia konwencja MOP (Międzynarodowa Organizacja Pracy) z 1992r. obejmuje dziedziny: pomoc leczniczą, zasiłki chorobowe, świadczenia w razie pozostawania bez pracy, świadczenia na starość, świadczenia wypadkowe, świadczenia rodzinne i macierzyńskie, świadczenia inwalidzkie, świadczenia w razie zgonu żywiciela rodziny, mówi też o minimalnym zabezpieczeniu społecznym. Europejska Karta Społeczna (art. 12) stanowi, iż w celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do zabezpieczenia społecznego na zadowalającym poziomie należy podejmować kroki w celu zapewnienia: równego traktowania własnych obywateli i innych umawiających się stron, z tytułu zabezpieczenia społecznego.

12. Jakie dziedziny obejmuje system zabezpieczeń społecznych i jakie są zasady przekazywania tych świadczeń?

W skład systemu zabezpieczeń społecznych wchodzą:

1. ubezpieczenia,

2. ochrona zdrowia,

3. pomoc społeczna,

4. rehabilitacja niepełnosprawnych,

5. pomoc socjalna dla młodzieży uczącej się.

Zasady zabezpieczenia społecznego: technika ubezpieczeniowa, zaopatrzeniowa i opiekuńcza.

Do nabycia uprawnień wymagane jest opłacanie składek dostosowanych do rozmiarów ryzyka i wysokości dochodów. Powstały w ten sposób fundusz jest źródłem pokrycia wydatków na świadczenia. Świadczenia finansowane są z funduszy publicznych.

13. System ubezpieczeń społecznych w Polsce i rodzaje świadczeń

Ubezpieczenia społeczne to system świadczeń przysługujących pracownikom i członkom ich rodzin w określonych odpowiednimi przepisami przypadkach. Prawo ubezpieczenia społecznego związane jest ze stosunkiem pracy i statusem społecznym pracownika. Świadczenia mogą mieć charakter: pieniężny, usługowy, datków w naturze.

Rodzaje świadczeń:

- krótkookresowe - zasiłki okresowe: chorobowe, macierzyńskie, opiekuńcze, wyrównawcze, wychowawcze, świadczenia rehabilitacyjne;

- jednorazowe - zasiłki jednorazowe: porodowe, pogrzebowe;

- długookresowe - emerytury i renty: emerytura, renta inwalidzka, renta rodzinna, renta wypadkowa.

Ponadto świadczenia dzielimy na:

1. ubezpieczeniowe,

2. zaopatrzeniowe,

3. opiekuńcze,

4. obligatoryjno-roszczeniowe,

5. fakultatywne,

6. jednorazowe,

7. powtarzalne.

14. Główne założenia reformy ubezpieczeń społecznych

Reforma ubezpieczeń społecznych w Polsce posiada charakter uniwersalny, dotyczy całej populacji ubezpieczonych. Zmiany w tym względzie wprowadziła ustawa sejmowa z 28.08.97 r., na jej podstawie został utworzony tzw. II filar zabezpieczenia na starość, oparty na zasadzie kapitałowej. Filar ten jest obligatoryjny dla osób, które w momencie wejścia w życie reformy nie przekroczyły 30 roku życia.

Celem otwartych funduszy emerytalnych jest lokowanie na indywidualnych kontach środków z przeznaczeniem na wypłatę w wieku emerytalnym. Emerytura będzie zależeć od:

- wysokości wnoszonej do funduszu składki,

- okresu oszczędzania w funduszu,

- wyników finansowych osiąganych przez wybrany fundusz emerytalny.

Członek funduszu nie będzie mógł rozporządzać tymi środkami z wyjątkiem rozporządzeń na wypadek śmierci. Środki z chwilą przejścia na emeryturę zostaną przekazane do wybranego zakładu emerytalnego, który przejmie wypłatę emerytury w II filarze. Uzupełnieniem wspomnianych filarów jest III filar. Stanowi on grupową formę gromadzenia środków na cele emerytalne. Segment ten jest dobrowolny, dostępny dla 50-latków wyłączonych z II filaru.

Reforma systemu ubezpieczeń społecznych zakłada powstanie 3 filarów, z których 2 są obowiązkowe i 1 dobrowolny:

I filar - emerytury podstawowe,

II filar - kapitałowy,

III filar - pracownicze programy emerytalne.

II filar zabezpieczenia na starość został oparty na zasadzie kapitałowej. Filar ten będzie obligatoryjny dla osób, które w momencie wejścia w życie reformy nie przekroczą 30 roku życia. Celem wybranych przez ubezpieczonych otwartych funduszy emerytalnych będzie lokowanie na indywidualnych kontach środków członków funduszy, z przeznaczeniem na wypłatę po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego. Środki te nie będą przeznaczane na bieżące wypłaty, lecz będą inwestowane.

Zasady funkcjonowania II filaru:

Przyszła emerytura w II filarze zależeć będzie od: wysokości wnoszonej składki, okresu oszczędzania i wyników finansowych osiągniętych przez wybrany fundusz.

Pojawia się zatem aspekt ryzyka. Znana jest wysokość składki, natomiast nieznana jest wysokość przyszłej emerytury. Ryzyko zmniejszać się będzie po przyjęciu w ustawie szeregu rozwiązań o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych. Najważniejsze z nich to:

a) otwarte fundusze emerytalne będą mogły tworzyć towarzystwa emerytalne, działające w formie S.A. z określoną wysokością kapitału akcyjnego (min. 4 mln ECU);

b) fundusz emerytalny będzie posiadał osobowość prawną i jego majątek będzie odrębny od majątku towarzystwa emerytalnego.

15. Pojęcie i klasyfikacja zagrożeń społecznych

zagrożenia społeczne (patologia) należą do najważniejszych zagadnień kwestii społecznej. Do obszaru patologii społecznej można zaliczyć następujące postacie zachowań:

1. przestępczość (kradzież, włamania, zabójstwa) i przestępstwa gospodarcze;

2. zachowania patologiczne i konflikty społeczne;

3. zachowania autoagresywne (alkoholizm, narkomania, samobójstwa);

4. dewiacyjne zachowanie seksualne oraz inne uważane za zboczone;

5. inne działania społeczne zaostrzające konflikty społeczne.

16. Uzależnienia patologiczne i ich konsekwencje

Uzależnienia patologiczne - zjawiska społeczne będące zagrożeniem dla życia społecznego, jego porządku i rozwoju, tj. alkoholizm, narkomania, palacze, hazard. Z patologią wiążą się zakłócenia norm współżycia społecznego. Konsekwencjami uzależnień patologii są przestępstwa, zwłaszcza wśród nieletnich, napady, brutalne pobicia. Problemem jest rynek narkotyków i przestępstwa popełniane pod ich wpływem. W Polsce środkiem zapobiegającym narkomanii jest przewidziana w ustawie z 1985 r. karalność produkcji, przetwarzania i obrotu środkami odurzającymi, uprawy bez zezwolenia maku i konopi oraz ich przetwarzania, karane jest również udostępnianie ich innej osobie.

17. Działania ograniczające zagrożenia społeczne

Działania w tym zakresie podejmują:

1. sądownictwo (sądy najwyższe, okręgowe, apelacyjne, rejonowe),

2. prokuratura,

3. więzienia,

4. organy ścigania (policja),

5. profilaktyka,

6. działalność kościoła i innych organizacji (AA, Monar).

18. Rodzina - ustalenie Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego: ślub konkordatowy, monogamia, rodzina wg Europejskiej Karty Socjalnej

Rodzina jest podstawową komórką społeczną. Małżeństwo, macierzyństwo i rodzina uznawane są za bardzo ważne instytucje społeczne i jako takie znajdują się pod opieką i ochroną RP.

Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy opiera się na 4 filarach:

1. trwałości małżeństwa,

2. równoprawności małżonków,

3. ochrony dziecka,

4. wzajemnej pomocy członków rodzin.

Kodeks jest podstawowym aktem prawnym regulującym stosunki rodzinne. Zbudowany jest z trzech części:

I - poświęcona małżeństwu,

II - dotycząca pokrewieństwa,

III - reguluje problemy opieki i kurateli.

Ustalenia KriO: małżeństwa monogamiczne, zawierane dla dobra dziecka, solidarna odpowiedzialność, możliwość przysposobienia, ślub cywilny, Kodeks Rodzinny wprowadza sądownictwo rodzinne, równoprawność małżeńska, dziecko niemałżeńskie (adoptowane) w rodzinie jest traktowane jako równoprawne, dopuszczalna jest możliwość rozwodów.

19. Rynek pracy i bezrobocie

Rynek pracy jest kategorią ekonomiczną, zetknięcie się podaży i popytu na pracę, a jego podstawowa funkcja polega na dążeniu do równoważenia obu tych elementów. Może się on charakteryzować brakiem równowagi pomiędzy podażą a popytem na pracę w postaci bezrobocia (nadwyżki siły roboczej) lub niedoboru rąk do pracy.

Bezrobocie - większa lub mniejsza liczba osób zdolnych do pracy i poszukujących nie znajduje zatrudnienia.

Bezpośrednią konsekwencją bezrobocia jest rozszerzanie się zjawisk patologii społecznej, pogłębianie się niepewności społecznej i wzrost poczucia zagrożenia bezpieczeństwa socjalnego jednostki, rodziny. Zadania polityki społecznej koncentrują się na:

1. problemie ochrony pracowników przed utratą zatrudnienia,

2. ochronie egzystencji jednostki i rodziny dotkniętej brakiem pracy,

3. kreowaniu zatrudnienia i pomocy w znalezieniu przez jednostkę pracy.

Społeczne skutki bezrobocia to obniżenie standardu życia, poczucie krzywdy, frustracji sprzyja izolacji społecznej, pogarsza stan zdrowia, wpływa na wzrost konfliktów społecznych i zachowań patologicznych. Długotrwały brak pracy powoduje szybką degradację ekonomiczną jednostki i rodziny, potęguje biedę oraz rozszerza sferę ubóstwa.

20. Ochrona zdrowia w dokumentach międzynarodowych i Konstytucji z 2 IV 1997r.

Konstytucja z 2 IV 1997 r. w art. 68 mówi, że:

1. każdy ma prawo do ochrony zdrowia,

2. wszystkim obywatelom władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych,

3. władze publiczne są zobowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku,

4. władze publiczne są zobowiązane do zwalczania chorób epidemicznych i zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska,

5. władze popierają rozwój kultury fizycznej, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży.

Europejska Karta Społeczna art. 11 - „Prawo do ochrony zdrowia” mówi, że w celu zapewnienia skutecznego wykonywania prawa do ochrony zdrowia umawiające się strony zobowiązują się podjąć stosowne środki zmierzające do:

- wyeliminowania przyczyn chorób,

- zapewnienia ułatwień w zakresie poradnictwa oraz oświaty, dla poprawy stanu zdrowia,

- zapobiegania chorobom epidemicznym i innym.

Aspekty ochrony zdrowia zawiera również konstytucja WHO. WHO q 1986 r. w Kopenhadze opracowało listę celów zdrowotnych, jakie miały osiągnąć kraje europejskie do 2000 r.

21. Główne zagrożenia zdrowia w Polsce

1. bezrobocie (negatywny wpływ na zdrowie ma długotrwałe pozostawanie bez pracy);

2. problemy mieszkaniowe (brak mieszkań dla ludności, które zaspokajają potrzeby gospodarstw domowych);

3. nadużywanie alkoholu i palenie papierosów;

4. zanieczyszczenie środowiska (duże stężenie szkodliwych substancji, zwłaszcza w rejonach uprzemysłowionych, np. w woj. katowickim wykazano silny związek między zanieczyszczeniem powietrza a poziomem śmiertelności i nienormalnym rozwojem fizjologicznym);

5. wypadki drogowe.

22. Proces reformowania służby zdrowia w Polsce

Wybranie swojego lekarza, przychodni, w której chce się leczyć - za to leczenie płaci Kasa Chorych (powstało ich 16, każda działa na obszarze nowego województwa), która podpisuje z publicznymi i niepublicznymi szpitalami, przychodniami, prywatnymi gabinetami kontrakty na wykonanie świadczeń medycznych. Część podatków trafia do Kasy Chorych, która nimi zarządza. Publiczne zakłady ochrony zdrowia się usamodzielniają. Każdy szpital ma określony tzw. poziom referencyjny (I - odpowiada szpitalowi powiatowemu, II - szpitalowi wojewódzkiemu, III - klinice). Państwo nadal pokrywa część wydatków na ochronę zdrowia (programy profilaktyczne, programy polityki zdrowia, kształcenie personelu medycznego, badania naukowe, itp.).

23. Zadania pomocy społecznej i rodzaje przyznawanych świadczeń

Pomoc społeczna to środek polityki społecznej. Celem jest zaspokajanie ze środków publicznych niezbędnych potrzeb życiowych odpowiadających godności człowieka. Zadania pomocy społecznej obejmują: tworzenie warunków organizacyjnych jej funkcjonowania, analizę i ocenę zjawisk rodzących zapotrzebowanie na świadczenia, przyznawanie i wypłacanie świadczeń, pobudzanie społecznej aktywności w zaspokojeniu niezbędnych potrzeb życiowych.

Rodzaje świadczeń:

1. zasiłki pieniężne (celowy, okresowy, stały),

2. renta socjalna,

3. pożyczki na usamodzielnienie się,

4. usługi opiekuńcze (udzielenie schronienia, posiłków i ubrania),

5. pokrycie wydatków na cele zdrowotne i kosztów pogrzebu,

6. pobyt w domu pomocy społecznej.

24. Powody przyznawania świadczeń pomocy społecznej

Pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom z powodu:

1. ubóstwa,

2. sieroctwa,

3. bezdomności,

4. potrzeby ochrony macierzyństwa,

5. bezrobocia,

6. upośledzenia fizycznego lub umysłowego,

7. długotrwałej choroby,

8. bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych i wielodzietnych,

9. alkoholizmu i narkomanii,

10. klęski żywiołowej lub ekologicznej.

Prawo do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej przysługuje osobom, które nie mają żadnych źródeł utrzymania lub dochód na głowę rodziny nie przekracza społecznie uznanego minimum.

25. Zadania gminy w zakresie świadczeń społecznych

Są dwa rodzaje zadań: własne i zlecone. Zadania własne to:

a) udzielanie schronienia, posiłku, niezbędnego ubrania,

b) świadczenie usług opiekuńczych i specjalistycznych w miejscu zamieszkania,

c) udzielanie zasiłku celowego na pokrycie wydatków na świadczenia zdrowotne,

d) udzielanie zasiłku celowego na pokrycie wydatków powstałych w wyniku zdarzenia losowego,

e) praca socjalna,

f) sprawienie pogrzebu,

g) zapewnienie środków na wynagrodzenie dla pracowników,

h) prowadzenie domów pomocy społecznej.

Do zadań zleconych należy:

a) przyznawanie i wypłacanie zasiłków stałych, renty socjalnej, przysługujących dodatków do świadczeń,

b) przyznawanie i wypłacanie zasiłków okresowych,

c) opłacanie składek na ubezpieczenie społeczne za osoby pobierające rentę socjalną, zasiłek okresowy,

d) świadczenie specjalistycznych usług opiekuńczych.

26. Przyczyny i rodzaje niepełnosprawności

Głównymi przyczynami inwalidztwa są: choroby (80%), wypadki (18%), wady wrodzone (2%), np. choroby układu krążenia (40%), narządów ruchu (12%), układu oddechowego (7%), neurologiczne (7%), psychiczne (6,6%), gośćcowe (5%), gruźlica płuc (4,5%) oraz choroby narządu wzroku (3,5%), układu trawienia (3%).

Rodzaje: dysfunkcja narządu słuchu, ruchu, wzroku, upośledzenie umysłowe i choroby psychiczne, przewlekłe choroby somatyczne ciała (przedłużające się dolegliwości lub stałe niedomagania).

27. Rozmiary i struktura niepełnosprawności

Polska jest krajem o bardzo wysokiej i narastającej liczbie osób niepełnosprawnych. Liczbę tych osób w wieku 15 lat i więcej szacowano w 1988 r. na 3,7 mln, a w 1995 r. na 4,8 mln.

28. Rodzaje, formy i efekty procesów rehabilitacyjnych

Rehabilitacja - zorganizowany system działania, którego celem jest przywrócenie osobom upośledzonym sprawności fizycznej, psychicznej, społecznej i zawodowej. Rehabilitacja inwalidzka wchodzi do zakresu zabezpieczenia społecznego. Wyróżniamy:

Rehabilitacja lecznicza - psychoterapia, wychowanie fizyczne, terapia zajęciowa, opieka pielęgniarska, preorientacja zawodowa.

Rehabilitacja zawodowa - poradnictwo - wskazanie inwalidzie pracy i warunków jej wykonywania.

Przygotowanie do pracy - formy przygotowania zawodowego inwalidów, szkolenia przyzakładowe i przywarsztatowe - prowadzone są one przez: resort zdrowia i opieki społecznej, Związek Spółdzielczy Inwalidów, resort oświaty i wychowania, resort sprawiedliwości i resorty gospodarcze.

Zatrudnienie - opieka nad pracującymi inwalidami - opieka lekarska, techniczne przygotowanie warsztatu pracy itp.

Rehabilitacja społeczna - czyli przygotowanie do życia w środowisku społecznym (rodzina, szkoła, zakład pracy) po zakończeniu leczenia. Należy tu: poradnictwo zawodowe, pomoc w czasie szkolenia i w zatrudnieniu, wytwarzanie technik społecznego zachowania.

29. Struktura wydatków w gospodarstwie domowym

Dochody i wydatki ujmowane jako potrzeby ludzkie należą do kategorii pojęć społecznych. Struktura wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych jest charakterystyczna dla określonego poziomu życia i służy jako wskaźnik charakteryzujący warunki życia społeczeństwa. Ernest Engel badając to w XX wieku, wykrył zależność między dochodami a wydatkami na żywność. Najpierw zaspokajane są potrzeby podstawowe, a wśród nich potrzeby żywnościowe, a pozostała częć dochodu jest przeznaczona na zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu, stosownie do gustów i preferencji:

- w miarę wzrostu dochodów zmniejsza się procentowy udział wydatków na żywność,

- wzrost dochodów nie powoduje większych zmian procentowego udziału wydatków na odzież i obuwie,

- wraz ze wzrostem dochodu rośnie nieznacznie procentowy udział wydatków na mieszkanie, opał i światło,

- w miarę wzrostu dochodów rośnie procentowy udział wydatków na dobra trwałego użytku, a następnie na zaspokajanie potrzeb wyższego rzędu w zakresie kształcenia, ochrony zdrowia, kultury, wypoczynku itp. (Prawo Engla).

Minimum socjalne określa socjalne minimum spożycia, obejmującego pokrycie potrzeb biologicznych człowieka oraz określonych potrzeb społecznych, których zaspokojenie uważa się za niezbędne na danym etapie społeczno-ekonomicznym rozwoju kraju i w danych warunkach ustrojowych.

30. Ludność rolnicza i jej problemy socjalne

Na drodze przechodzenia polskiego rolnictwa do gospodarki rynkowej i do struktur zachodnioeuropejskich pojawiają się trudne do rozwiązania problemy. Do najważniejszych z nich w aspekcie porównywalności warunków życia ludności rolniczej należy:

- dysparytet dochodów gospodarstw domowych chłopskich i poza chłopskich,

- dysproporcje regionalne w postaci bezrobocia jawnego i ukrytego,

- szerokie sfery ubóstwa, niedorozwoju infrastruktury socjalnej i komunalnej.

Na potrzeby socjalne rzutują też procesy demograficzne. Na wsi mieszkają pod jednym dachem 3 razy częściej dwie rodziny lub dwa pokolenia. Wyższy jest też na wsi i mieście udział dzieci i młodzieży oraz ludzi starszych. Współczynnik zgonów niemowląt na 1000 urodzeń na wsi jest na poziomie niższym niż w mieście. 2 razy więcej rodzin o jednym żywicielu jest w mieście niż na wsi (samotne matki). Bezrobocie większe jest na wsi niż w mieście. Dostęp do placówek ochrony zdrowia i opieki społecznej jest dużo korzystniejszy w miastach niż na wsi. Jest mała liczba nauczycieli z wykształceniem wyższym i specjalistów danych przedmiotów.

EKSKLUZJA SPOŁECZNA

Dosłownie wykluczenie; pojęcie to pojawiło się we Francji w latach 60. XX w. Stopniowo weszło do słownika nauk społecznych europejskiego kręgu kulturowego. Różni autorzy, w różnych krajach, w stosunku do różnych zjawisk społecznych terminowi e. nadają odmienne znaczenie, m.in. terminu e.s. używa się często zamiennie z terminem marginalizacja społeczna (marginalność). Przemawia za tym tożsamość kryteriów kwalifikujących osobę/grupę do kategorii wykluczonych, czy zmarginalizowanych. Różnica znaczeniowa staje się widoczna kiedy chodzi o wykluczenie osoby/grupy społecznej z poszczególnych układów czy instytucji życia zbiorowego. Bardziej stosowne wydaje się określenie, że ktoś jest wykluczony np. z udziału w świadczeniach społecznych aniżeli, że pod tym względem jest zmarginalizowany. Termin e.s. można jednak rozumieć integralnie, jako zjawisko w którym zachodzi równocześnie brak udziału w wielu aspektach życia zbiorowego. Bywa też rozumiany jako skrajny wyraz marginalizacji i w tym aspekcie dostrzega się różnicę pomiędzy tymi dwoma terminami. E.s. można rozumieć zarówno jako pewien stan rzeczy - wykluczenie, jak i proces, który do tego stanu prowadzi - wykluczanie.

E.s. można też definiować w kontekście praw człowieka. Jest to koncepcja instytucjonalna, definiująca e.s. jako brak realizacji podstawowych praw socjalnych człowieka, gwarantowanych przez prawo międzynarodowe. Odmienne podejście do zdefiniowania e.s. reprezentuje pogląd, że jest ona szczególną formą zerwania więzi społecznych. W tym rozumieniu np. ubóstwo jest rezultatem szeregu zerwanych przynależności do struktury społecznej oraz niepowodzeń w ustanawianiu więzi społecznych. Człowiek może więc doznawać braku środków egzystencji, pewnego i stałego zatrudnienia, zarobków, własności, kredytu, ziemi, mieszkania, minimalnego czy ogólnie przyjętego poziomu spożycia, świadczeń dostarczanych przez państwo opiekuńcze, obywatelstwa, równości wobec prawa, ludzkiego traktowania, szacunku, czy zrozumienia u innych. Może także doznawać braku uczestnictwa w demokratycznych urządzeniach, braku dostępu do dóbr publicznych i narodowych, do wykształcenia, zdrowia, bezpieczeństwa i samorealizacji. Jednostka/grupa może być wykluczona w różnym stopniu z uczestniczenia w niektórych lub we wszystkich tych dobrach.

Grupy społeczne najczęściej zagrożone e.s.: dzieci i młodzież, upośledzone rodziny, ludzie starzy, bezdomni, emigranci i uchodźcy, mniejszości etniczne, ludzie ubodzy, nadużywający narkotyków i alkoholu, osoby mające problemy w sferze zdrowia psychicznego, ludzie fizycznie niepełnosprawni, bezrobotni oraz kobiety.

Istoty e.s. można poszukiwać w kontekście struktur społecznych, widząc w niej zjawisko wynikające z niedostatków w funkcjonowaniu takich subsystemów jak: polityka, ustrój gospodarczy, system społeczny oraz system rodziny i wspólnot.

Zjawisko e.s. zachodzi w sferze: konsumpcji (ubóstwo jako stan wykluczający lub znacznie ograniczający konsumpcję); produkcji (bezrobocie jako element ekskluzji) oraz spójności społecznej (wykluczenie z podstawowych stosunków międzyludzkich, brak rodziny, izolacja społeczna itp.).

Odpowiedzialność za powstawanie e.s. spada, w zależności od założeń ideologicznych, na człowieka lub grupę społeczną podlegającą wykluczeniu (wg konserwatystów) lub na społeczeństwo, jego organizację i systemy polityczne, społeczne i ekonomiczne, którymi się rządzi (wg socjaldemokratów). Spór toczy się o to, czy ludzie ulegają e.s. wskutek czynników zależnych od ich własnej woli, czy też stanowią w znacznej mierze bezsilny przedmiot zdany na niezależne od nich siły, łącznie z czynną i negatywną dla nich postawą ludzi posiadających (bogactwo, władzę, wykształcenie, zdrowie itp.) oraz ich grup, zainteresowanych wyłącznie utrzymaniem i wzrostem własnej zasobności.

Rozmaite koncepcje e.s. są wiązane przez różne orientacje ideologiczne z trzema paradygmatami: solidarnością, specjalizacją i monopolem (H. Silver). Według pierwszego zerwanie więzów pomiędzy jednostkami i grupami społecznymi a społeczeństwem zorganizowanym jako całością wiąże się, czy też jest spowodowane załamaniem się społecznej solidarności. Chodzi o sytuację, w której porządek społeczny oparty dotąd na moralności i zbudowanych na niej ogólnospołecznych systemach wartości opiera się w coraz to większym stopniu na interesie indywidualnym lub grupowym. W rezultacie słabsi są stopniowo wykluczani z udziału w różnych obszarach życia społecznego. Według paradygmatu specjalizacji postępujące zróżnicowanie społeczne, pogłębiający się podział pracy we wszystkich sferach działalności społecznej i niewłaściwy podział sfer działania wewnątrz społeczeństw powoduje ich stopniową dezintegrację. Według paradygmatu monopolu wykluczenie jest konsekwencją powstawania monopoli grupowych. Panujący porządek społeczny jest narzucony przez hierarchicznie ukształtowane stosunki władzy. E.s. wyrasta ze stosunków pomiędzy klasami społecznymi i służy interesom grupy uczestniczącej w sprawowaniu władzy. Ta ostatnia dąży do utrwalenia nierówności społecznych. W rezultacie ludzie wykluczeni są pozbawieni dostępu do władzy, dóbr materialnych, oświaty itd., znajdują się więc poza grupą uczestniczącą i są przez nią zdominowani.

Przeciwieństwem ekskluzji jest inkluzja - integracja osoby/grupy ze zorganizowanym społeczeństwem. W rzeczywistości społecznej nie istnieje ani pełne wykluczenie, ani pełna integracja. Między skrajnościami istnieje wiele stopni pośrednich. Można być włączonym do lub wykluczonym z wielu, lub z kilku, lub tylko z jednej sfery życia społecznego.

Z uznania obiektywności przyczyn e.s. wynika troska o stworzenie, utrzymanie i rozwój sieci programów i instytucji, przy pomocy których usiłuje się przeciwdziałać powstawaniu e.s. i zmniejszać dolegliwości doznawane przez istniejące upośledzone grupy społeczne i przez to znajdujące się w niekorzystnej sytuacji. Główną rolę w tym zakresie odgrywa ONZ i jej liczne agendy, zajmujące się m.in. problemami głodu, ubóstwa, zdrowia, mieszkalnictwa, oświaty, uchodźców, kobiet i in. W Europie tymi sprawami zajmuje się m.in. Rada Europy.

(T. Kowalak)

EWALUACJA W POLITYCE SPOŁECZNEJ

Badania ewaluacyjne, badania oceniające, ocena polityki społecznej lub wybranych programów społecznych, instytucji i urządzeń społecznych mająca na celu ustalenie, czy stosowane środki prawne, administracyjne i finansowe pozwalają na uzyskanie oczekiwanych efektów i zbliżają do ogólniejszych celów. Ewaluacja nie jest całościową oceną polityki społecznej, gdyż stosuje się w niej tylko kryteria prakseologiczne, takie jak: skuteczność, efektywność i racjonalność, spójność celów, trafność diagnozy sytuacji problemowych. Całościowa ocena wymaga natomiast odpowiedzi na pytania o zgodność ocenianej polityki z przyjętymi wartościami i zasadami.

Istnieją różnorodne propozycje systematyzacji ewaluacji. Wyróżnia się między innymi: ewaluację analityczną - "spojrzenie z zewnątrz" na działające podmioty w celu poddania ocenie przebiegu i efektów ich działalności; ewaluację dynamiczną - to ocena dokonywana w czasie trwania działań; uczestniczą w niej aktorzy tych działań, którzy mogą korygować dzięki temu przyjęte zadania, stosowane metody i narzędzia.

Inna systematyzacja wyróżnia ewaluację administracyjną i badania ewaluacyjne. Ewaluacja administracyjna to ocena danej polityki czy interwencji społecznej dokonywana przy wykorzystaniu przyjętych w/dla danej organizacji czy innego podmiotu kryteriów i norm. Owe kryteria i normy mają wiele źródeł. Mogą wynikać z przepisów prawnych różnego rzędu, z opinii ekspertów, wartości akceptowanych w danych środowiskach społecznych itd. Ewaluacja administracyjna dotyczy szeroko rozumianych zasobów wykorzystywanych w ocenianej działalności, procesu działania i jego rezultatów. Badania ewaluacyjne są natomiast przedsięwzięciem diagnostycznym podejmowanym z reguły po zakończeniu ocenianej działalności. Stosuje się w nich metody badawcze nauk społecznych i ekonomicznych. Badania te dotyczą bardzo szeroko zakreślonej problematyki. Analizuje się w nich między innymi adekwatność podjętych działań do sytuacji problemowej, trafność przyjętych założeń teoretycznych, wystarczalność wykorzystywanych zasobów, zgodność faktycznie stosowanych środków z planowanymi, efektywność ekonomiczną i skuteczność działań, ich skutki dla bezpośrednich adresatów programów społecznych oraz dla innych zbiorowości i instytucji. Istotnym zadaniem takich badań jest też identyfikacja pożądanych i niepożądanych skutków ocenianych przedsięwzięć. Dodatkowy wymiar uzyskujemy, badając wyniki działania w krótkim i w długim okresie czasu (kilka do kilkunastu lat). Pamiętać bowiem należy, że krótkotrwałe pozytywne efekty nie oznaczają automatycznie, że długotrwały wpływ będzie również pozytywny.

E. w p.s. jest działalnością poznawczą, normatywną i instrumentalną. Poznawczą, bowiem dzięki badaniom ewaluacyjnym, prowadzonym przy zachowaniu metodologicznych rygorów, można nie tylko opisać przebieg i efekty wybranych działań, ale także dokonać analizy zależności między różnymi składnikami owego procesu działania, wyjaśnić przyczyny sukcesów i niepowodzeń. Jest działalnością normatywną, gdyż z jednej strony wykorzystuje się w niej istniejące normy, z drugiej zaś w jej wyniku mogą pojawiać się propozycje wprowadzenia nowych norm i procedur. Jest także działalnością instrumentalną, ponieważ jej podstawowym celem jest dostarczenie podmiotom polityki społecznej praktycznej wiedzy potrzebnej przy podejmowaniu decyzji. Badania ewaluacyjne spełniają zatem również funkcję legitymizującą, gdyż mogą przyczyniać się do podwyższania poziomu społecznej akceptacji dla prowadzonej polityki. Oficjalne cele prowadzenia ewaluacji (mądrzejsze decyzje, lepsze programy) mogą różnić się od celów faktycznie realizowanych takich jak: odwlekanie ważnych decyzji, uzasadnianie decyzji, które i bez badań ewaluacyjnych zostałyby podjęte, unikanie lub rozpraszanie odpowiedzialności za decyzje, poprawa wizerunku osoby lub instytucji zamawiającej badania.

Najważniejszymi przyczynami rozwoju ewaluacji w polityce społecznej są: wynikająca z demokratycznych reguł konieczność uzyskiwania społecznego przyzwolenia na publiczne wydatki, o które łatwiej zabiegać, gdy opinia publiczna jest przekonana o skuteczności przedsięwzięć różnych podmiotów polityki społecznej; oczekiwanie podmiotów gospodarczych i indywidualnych osób, które z własnych środków finansują programy społeczne, na przejrzyste i wiarygodne sprawozdania z wykorzystania tych środków; potrzeba wymiany informacji i wypracowania wspólnych procedur oceny, przez liczne i różnorodne podmioty polityki społecznej, które w społeczeństwie obywatelskim zyskują rosnącą samodzielność, ale jednocześnie ściśle ze sobą współpracują; dążenie środowisk realizatorów polityki społecznej np. pracowników socjalnych do wypracowania obiektywnych instrumentów oceny trudno mierzalnych efektów ich pracy.

(B. Szatur-Jaworska., R. Szarfenberg)

DYSKRYMINACJA

Względnie długotrwałe, systematyczne i niesprawiedliwe działania bezpośrednio lub pośrednio ograniczające możliwość zaspokajania potrzeb i osiągania cenionych w danej kulturze celów przez określone osoby, grupy czy zbiorowości ludzi.

Grupy dyskryminowane posiadają zwykle cechy, które łatwo pozwalają odróżnić ich członków od innych. Typowym przykładem d. są praktyki ograniczające szanse życiowe osób o pewnych cechach biologicznych, np. barwa skóry (rasizm), płeć (seksizm) czy wiek. Ludzie są również dyskryminowani ze względu na wyznawane poglądy i preferencje, pozycję społeczną, miejsce zamieszkania, przynależność etniczną i narodową, niepełnosprawność czy styl życia, czyli cechy, które są także dość łatwo rozpoznawalne.

Najbardziej jaskrawe i skrajne formy d. to segregacja rasowa, niewolnictwo i ludobójstwo. Inne jej przejawy są identyfikowane przy pomocy statystycznej analizy sytuacji społecznej, ekonomicznej i politycznej większych zbiorowości. Odnalezione w ten sposób międzygrupowe zróżnicowania mogą być przedstawiane jako nierówności i przejawy d., szczególnie wtedy, gdy znajdujemy liczną zbiorowość upośledzoną w porównaniu z innymi pod wieloma względami. Na przykład większe bezrobocie wśród kobiet niż wśród mężczyzn, niższe przeciętnie płace kobiet w porównaniu z płacami mężczyzn, a także niewielka liczba kobiet w porównaniu z mężczyznami na stanowiskach kierowniczych w gospodarce i w polityce, uznawane są za przejawy d. ze względu na płeć.

D. towarzyszą zwykle głęboko zakorzenione w kulturze negatywne stereotypy i uprzedzenia, nietolerancja i niechęć wobec obcych oraz ideologie uzasadniające praktyki dyskryminacyjne i ich konsekwencje, co m.in. powoduje, że członkowie grup dyskryminowanych mogą akceptować swoją sytuację i odpowiednio do niej ograniczać swoje aspiracje (tzw. autodyskryminacja). W takich przypadkach ruchy antydyskryminacyjne podejmują próby rozbudzania świadomości pokrzywdzenia i bycia dyskryminowanym.

O podziale d. ze względu na cechy różniące ludzi wspomniano już wyżej. Poza tym wyróżnia się zwykle d.:

bezpośrednią - zamierzone i zorganizowane działania mające na celu ograniczenie lub zamknięcie dostępu do środków zaspokajania potrzeb i pozycji, które pozwalają je uzyskiwać;

pośrednią, gdy pewne działania mają dyskryminujące konsekwencje, chociaż nie było to ich intencją;

pozytywną, tj. nadawanie pewnym grupom nieuzasadnionych i niezasłużonych przywilejów (czyli wyjątkowych uprawnień), co krzywdzi wszystkich innych, którym tym samym odebrano możność korzystania z tych uprawnień;

prawną, czyli d. bezpośrednią lub pośrednią wynikającą z obowiązujących przepisów prawa;

faktyczną, która występuje mimo braku d. prawnej;

odwrotną - regulacje prawne dające przywileje grupom, które wcześniej były dyskryminowane.

Chociaż używa się tego ostatniego terminu (zamiennie z wyrażeniem d. pozytywna), to w świetle naszej definicji i powyższej typologii nie jest to praktyka dyskryminująca ani też nie jest to d. pozytywna. Praktyki tego typu służą raczej temu by zniwelować skutki d., która występowała w przeszłości. Dopiero wtedy można je uznać za d., jeśli przywileje dane grupie kiedyś dyskryminowanej są niewspółmierne do celu, jakim jest względna poprawa sytuacji tej grupy albo zakwestionuje się fakt, iż grupa ta była kiedyś dyskryminowana. W tym ostatnim przypadku nie będzie to już jednak d. odwrotna, ale d. pozytywna. W Polsce przykładem tego rodzaju posunięć były punkty za pochodzenie przy przyjmowaniu na studia, poprawiające szanse kandydatów pochodzących z rodzin robotniczych i chłopskich.

Terminem o znaczeniu przeciwstawnym do d. jest równouprawnienie tj. równość praw i obowiązków różnych grup w obrębie danego społeczeństwa, przynajmniej w tych sferach, gdzie sprawiedliwość lub inne względy (np. faktyczna równość szans w korzystaniu z równych praw) nie wymagają specjalnego traktowania przynoszącego korzyści grupom zajmującym niższe pozycje w hierarchii prestiżu, władzy i zamożności.

(R. Szarfenberg)

MARGINALIZACJA SPOŁECZNA

Proces powstawania nowych lub poszerzania zasięgu istniejących grup marginalnych. Wyraża się w braku uczestnictwa jednostek/grup społecznych w tych sferach życia, w których - stosownie do określonych kryteriów - uzasadnione jest oczekiwanie, że jednostki te i grupy będą uczestniczyły (G. Germani). Oznacza to sytuację, w której osoby lub grupy są pozbawione uprawnień przysługujących innym osobom lub grupom w danym społeczeństwie lub nie mają możliwości korzystania z tych uprawnień. M.s. może być rozumiana jako pozycja społeczna tych grup, które zostały odrzucone na peryferia społeczne w wyniku zdominowania przez grupy posiadające władzę (polityczną, gospodarczą, kulturalną); lub jako ambiwalentna pozycja społeczna grup mających równocześnie więcej aniżeli jedno powiązanie z innymi grupami społecznymi lub które są uzależnione od dwóch różnych kultur lub w trakcie przechodzenia z jednej do innej grupy/kultury (F. Mahler). W tych ujęciach, jednostki lub grupy marginalne różnią się pod względem szeroko pojętej kultury od swego społecznego otoczenia w sposób uniemożliwiający lub utrudniający wzajemne komunikowanie się.

Pojęcie m.s. jest relatywne, funkcjonujące zawsze w porównaniu ze stanem uważanym w danej społeczności za normalny. Przynależność do grupy marginalnej może być wynikiem subiektywnego sądu osoby/grupy, niekoniecznie zgodnego z oceną środowiska uważanego w danej społeczności za normalne. Zjawisko m.s. jest istniejącym obiektywnie, występującym w skali lokalnej, regionalnej, narodowej i międzynarodowej; może występować we wszystkich sferach życia społecznego: w gospodarce, m.in. na rynku pracy, w sferze spożycia, w sferze polityki, kultury, m.in. w dostępie do oświaty i do dóbr kulturalnych; w sferze dostępu do usług i świadczeń społecznych; w sferze mieszkalnictwa itp.

Ogólnej przyczyny procesów m.s. we współczesnym świecie doszukiwać się należy w dominującym wolnorynkowym systemie gospodarczym. Przyjęty, w krajach o gospodarce liberalnej, sposób podziału dochodu narodowego powoduje pogłębianie się podziału społeczeństwa na biednych i bogatych, przy czym biedni w wielu krajach nie tylko nie korzystają proporcjonalnie z ogólnego wzrostu gospodarczego, ale, pomimo ogólnego wzrostu, ich dochody zmniejszają się w wyrazie absolutnym, a z nimi ulega ograniczeniu ich uczestnictwo w licznych sferach życia społecznego. Globalizacja gospodarki światowej powoduje zmiany na rynku pracy, w wyniku których bezrobocie urasta do najważniejszego współczesnego problemu społecznego. Bezpośrednimi przyczynami narastania m.s. jest szeroko rozumiane ubóstwo, niski poziom oświaty, a także migracje ludności w poszukiwaniu lepszych warunków życia i w ucieczce przed międzynarodowymi konfliktami zbrojnymi i wojnami domowymi. Niepoślednią rolę marginalizującą określone grupy społeczne odgrywa także niepełnosprawność (fizyczna i umysłowa).

Ilość i różnorodność obszarów, na których występuje m.s. w skali lokalnej, regionalnej i narodowej przesądza o wielkiej liczbie kryteriów, które trzeba zastosować, aby stwierdzić istnienie, głębokość i rozległość obserwowanych zjawisk. W większości przypadków do mierzenia m.s. można użyć odpowiednich danych statystycznych różnej proweniencji. Jednak dane urzędowe, nawet jeśli są dostępne, nie dają często odpowiedzi na wiele ważnych pytań. Użycie socjologicznych metod badawczych i nadanie ich wynikom postaci liczbowej pozwala w wielu wypadkach na dokonywanie porównań, a także uszeregowanie różnych czynników wg ważności roli, jaką odegrały lub odgrywają w powstawaniu, rozszerzaniu się lub zmniejszaniu obserwowanego zjawiska.

M.s. wywołuje szereg negatywnych skutków społecznych. Należą do nich: petryfikacja, pogłębianie się i powstawanie nowych obszarów marginalności oraz dziedziczenie całego syndromu marginalności lub poszczególnych, składających się nań zjawisk, takich jak: ubóstwo, bezrobocie, niski poziom wykształcenia, zły stan zdrowia. Niezależnie od skutków społecznych m.s. występują, spowodowane nią skutki indywidualne, jednostkowe takie, jak bierność, apatia, brak zaufania do innych, uciekanie się do przemocy itp.

Zahamowanie rozwoju procesów m.s. wymaga bardzo złożonych działań kompleksowych zarówno w skali globalnej, lokalnej, jak i indywidualnej. W tej pierwszej dokonano wiele dla analizy zjawisk i opracowania programów działania. Wskazują na to dokumenty przyjęte na wielu konferencjach światowych odbytych w ostatniej dekadzie pod auspicjami ONZ: Konferencja na temat ochrony środowiska (Rio de Janeiro 1992), Konferencja na temat mieszkalnictwa (Vancouver 1982, Stanbuł 1996), Konferencja Ludnościowa (Kair 1994), Światowy Szczyt w sprawie Rozwoju Społecznego (Kopenhaga 1995), Konferencja w sprawie sytuacji kobiet (Pekin 1996) i in. Problem nie polega na braku programów lecz na niedostatkach w ich realizacji. Zamiana programów w obowiązujące decyzje wymaga akceptacji założeń ogólnych i ich operacjonalizacji przez władze poszczególnych państw, które mają własne priorytety, często odsuwające realizację programów światowych na nieokreśloną przyszłość.

Najważniejsze i najbardziej ogólne wytyczne działania przeciwko światowym zjawiskom m.s. formułuje się następująco: osiągnięcie jak najwyższego poziomu wykształcenia ludności świata - inwestycje w oświatę i dobre funkcjonowanie szkolnictwa na wszystkich szczeblach powinny mieć najwyższą rangę w polityce poszczególnych państw; skuteczna walka z ubóstwem, szczególnie z bezrobociem wśród młodzieży; zmodyfikowanie modelu rozwoju społecznego w kierunku znalezienia równowagi pomiędzy nieograniczonym wzrostem gospodarczym i maksymalizacją zysku a godnością człowieka (model sustainable development - zrównoważonego rozwoju); rozwiązanie problemu mieszkaniowego; budowanie społeczeństwa obywatelskiego: równość praw, w szczególności praw kobiet i młodzieży; demokratyzacja; decentralizacja; rozwój organizacji pozarządowych; rozwój infrastruktury społecznej; doskonalenie systemów zabezpieczenia społecznego.

(T. Kowalak)

KWESTIA SPOŁECZNA

1. stan/proces społeczny blokujący w szerokiej skali zaspokajanie podstawowych potrzeb ludzkich, 2. konkretny problem społeczny o szczególnie dotkliwym wpływie na życie i współdziałanie członków danej zbiorowości.

Kwestie społeczne - ich charakter, zasięg, nasilenie wynikają przede wszystkim ze sposobu urządzenia społeczeństwa: układu stosunków między składającymi się na nie grupami ludności, zasad gospodarowania i podziału dóbr, hierarchii wartości i interesów, które ukierunkowują główne nurty życia publicznego. Taka właśnie geneza odróżnia wszelkie problemy społeczne od wspólnych całemu gatunkowi, bo związanych z samą naturą człowieka; od zindywidualizowanych problemów jednostek o niepowtarzalnych swoistych cechach i biografiach życiowych i od dramatów, powodowanych przez siły przyrody (choć oczywiście panujące stosunki społeczne i sposób organizacji życia publicznego mogą sprzyjać bądź przeciwdziałać zapobieganiu klęskom żywiołowym i łagodzeniu ich konsekwencji). Źródła kwestii społecznych tkwią więc wewnątrz społeczeństwa, w takich zasadach i mechanizmach życia zbiorowego, które generują deprywację szerokich rzesz ludzkich. Ze względu na swoje źródła kwestie społeczne należą więc do ogólniejszej klasy problemów społecznych; ich swoistą właściwość stanowi wysokie natężenie dolegliwości dla substancji biologicznej, potencjału kulturowego i spójności społeczeństwa.

Spośród całej plejady problemów społecznych mianem kwestii społecznych opatruje się tylko te, których presję odczuwają duże zbiorowości ludzkie, które powodują na szeroką skalę skrajnie trudne sytuacje w życiu jednostek i rodzin oraz podrywają tkankę więzi społecznych w stopniu zagrażającym stabilności społeczeństwa.

Zagrożenia takie stwierdza się od dawna w życiu rozmaitych społeczeństw; są one zwykle uporczywe i długotrwałe. Określając je jako kwestie społeczne nie godzimy się przecież na traktowanie ich jako "naturalnego porządku rzeczy" czy też nieuchronnego i nieodwracalnego wyroku losu. Słowo "kwestia" oznacza "zagadnienie do rozwiązania", "coś, z czym należy się uporać" i z czym uporać się można, jeżeli dramatyzmowi sytuacji towarzyszy świadomość jego przyczyn oraz wola i umiejętność przeciwdziałania. Takie aktywistyczne ujęcie leży u podstaw polityki społecznej, której racją istnienia jest łagodzenie, ograniczanie i rozwiązywanie kwestii społecznych. Nagromadzone doświadczenie wskazuje zarazem na wielką trudność takiego zadania. Z uwagi na ich skalę i złożoność, kwestiom społecznym nie można skutecznie przeciwdziałać drogami "na skróty", nie licząc się z realiami i mnogością uwarunkowań o znaczeniu - nie tylko na krótką, ale i na długą metę. "W tych działaniach - zdaniem A. Rajkiewicza - nie wystarczają środki interwencyjne. Konieczne są przedsięwzięcia systemowe, kompleksowe i konsekwentne". Warunkiem przezwyciężania kwestii społecznych jest także mobilizacja i koordynowanie wysiłków równocześnie we wszystkich zakresach współżycia: od rodziny po państwo (w coraz większej mierze również w skali międzynarodowej).

W nauce o polityce społecznej stosowane są różne, uzupełniające się sposoby identyfikowania i klasyfikowania szczegółowych kwestii społecznych. Punktem wyjścia pierwszego sposobu jest pytanie: zaspokajanie jakich potrzeb jest przez kwestie społeczne blokowane? Według tego kryterium wyróżnia się m.in. kwestie: ubóstwa, bezrobocia, oświaty, uczestnictwa w kulturze, patologię społeczną, kryzys zdrowia. Z drugiej strony szuka się odpowiedzi na pytania: czyje potrzeby są blokowane? Jakie zbiorowości są upośledzone jednocześnie pod wieloma względami? Z tego punktu widzenia wyodrębnia się np.: kwestię robotniczą, chłopską (wiejską), mniejszości narodowych, ludzi starych, osób niepełnosprawnych, samotnych matek i rodzin wielodzietnych, mieszkańców rejonów degradowanych i nie mających perspektyw rozwojowych.

Każda k.s. jest uwikłana w sieć rozbieżnych, w tym i głęboko sprzecznych interesów; zła kondycja jednych osób i zbiorowości może być źródłem korzyści dla drugich. Biorąc to pod uwagę, podkreśla się również znaczenie mechanizmów społecznych, które tworzą stosunki nierówności i niesprawiedliwości i stanowią zarzewie konfliktów społecznych. Są to takie sposoby uzależniania, które w sferze ekonomicznej są określane jako wyzysk, w sferze politycznej - jako ucisk, przemoc, manipulacja, w sferze społecznej - uprzywilejowanie i dyskryminacja, w sferze kulturowej - przymusowa asymilacja i "przemoc symboliczna". Mogą one blokować realizację potrzeb znacznej części społeczeństwa do tego stopnia, że bezzasadne byłoby pomijanie ich w katalogu kwestii społecznych.

Wreszcie, do najbardziej istotnych należy pytanie: czy w stosunku do nękających kwestii społecznych wyzwalają się skuteczne reakcje obronne, czy też - przeciwnie - mamy do czynienia z dominacją nastawień biernych i reakcji chybionych, rozproszonych, krzyżujących się wzajem, co prowadzi w efekcie do zaostrzenia zagrożeń społecznych. Taki brak zdolności zaradczej jest sam w sobie k.s., może mieć ona rozmaite przyczyny i objawiać się w różny sposób. Kwestia ta przybiera krańcową postać, kiedy społeczeństwo staje się bezsilne wobec piętrzących się negatywnych zjawisk i kiedy dostaje się pod paraliżujący wpływ obcych interesów.

Kwestie społeczne mogą występować w różnych skalach: lokalnej, regionalnej, państwowej, regionów świata i globalnej. Ze względu na zasięg w danym społeczeństwie i danym czasie rozróżniamy kwestie marginalne, masowe i obejmujące większość ludności.

Dotkliwość kwestii społecznych dla różnych społeczeństw i zbiorowości można stopniować np. za pomocą następujących określeń: umiarkowana, intensywna, krytyczna (dramatyczna). Język polski jest na tyle bogaty, że pozwala na znalezienie trafnej i zrozumiałej nazwy dla rozmaitych stopni nasilenia dolegliwości szeregu kwestii społecznych.

Stopień dolegliwości wybranych kwestii społecznych

Umiarkowany Intensywny Krytyczny

Niedostatek Bieda Nędza

Dyskomfort mieszkaniowy Brak samodzielnego mieszkania Bezdomność

Bezrobocie czasowe Bezrobocie długotrwałe Bezrobocie chroniczne

Stygmatyzacja Marginalizacja Wykluczenie

Niepewność socjalna Uzależnienie od pomocy Bezradność

Najtrudniejsze zapewne jest określenie fazy ewolucji kwestii społecznych: od zaczątkowych objawów, poprzez nasilanie się i aktywizację przeciwdziałań, po ewentualne zanikanie lub choćby ograniczanie intensywności.

Oczywiste jest, że szczegółowe kwestie społeczne nie mogą być rozpatrywane we wzajemnej od siebie izolacji. Tworzą one syndrom współzależnych zagrożeń, a koncentracja wysiłków zmierzających do eliminacji tylko niektórych z nich bez względu na pozostałe skutkować może pogorszeniem sytuacji ogólnej. Charakter syndromu mają także uwarunkowania kwestii społecznych, czyli te czynniki ekonomiczne, polityczne, społeczne, etyczne, kulturowe, które wpływają na ich ograniczanie lub zaostrzanie. Rozpoznawanie tych czynników należy do równie ważnych zadań nauki o polityce społecznej, jak ustalanie charakteru, zasięgu i natężenia samych kwestii społecznych.

Wiedza o kwestiach społecznych, ich przyczynach i konsekwencjach oraz sposobach ich rozwiązywania jest niekwestionowanym rdzeniem nauki o polityce społecznej. Nie oznacza to jednak, ażeby treść i zakres tego pojęcia nie budziły istotnych różnic zdań. Warto zwłaszcza przypomnieć, że może być ono stosowane w sensie szerszym, niż omówiony wyżej.

W znaczeniu szerszym - k.s. to ogólne podłoże wszystkich konkretnych kwestii społecznych; stan niedostosowania podstaw funkcjonowania społeczeństwa, formacji ustrojowej czy typu cywilizacji do indywidualnych i zbiorowych potrzeb. Stan taki można by, jak czynił to np. Erich Fromm, przyrównywać do takiej choroby, jaka toczy i rozkłada cały organizm podcinając jego zdolność przetrwania. Wszystkie konkretne dolegliwości traktowane są wówczas jako jej różnorodne przejawy.

W myśli społecznej trudno jest przy tym o zgodę na temat źródeł tak pojętej k.s.; do głosu dochodzą bowiem zasadnicze różnice poglądów na naturę człowieka i społeczeństwa:

rzecznicy liberalnego indywidualizmu widzą źródło k.s. w krępowaniu wolności osobistej i swobodnej gry sił w życiu gospodarczym i politycznym. Tylko one bowiem mogą pobudzać pracowitość, zaradność i przedsiębiorczość, stanowiąc dźwignię ogólnej pomyślności. Toteż destrukcyjny wpływ na życie społeczeństwa wywiera, w myśl tej doktryny, zarówno despotyzm, totalitaryzm, autorytaryzm, jak i tłumiąca inicjatywę i konkurencję opiekuńczość państwa;

w różnych wersjach myśli socjalistycznej, żródłem k.s. jest taki porządek społeczny, który generuje i sankcjonuje podział społeczeństwa na zbiorowości wielostronnie uprzywilejowane oraz wielostronnie uzależnione i upośledzone. Wzrost globalnej współzależności skłania przy tym do rozciągnięcia tej tezy na światowy porządek społeczny, podtrzymujący i promujący strukturalny podział na państwa "centrum" oraz "peryferie" i "półperyferie";

ujęcie odwołujące się do etycznych fundamentów współżycia ludzi; korzeni k.s. doszukuje się mianowicie w przyzwoleniu na łamanie przyrodzonych człowiekowi praw i poniżanie przyrodzonej godności ludzkiej. Ten nurt tradycji społeczno-filozoficznej, którego renesans obserwujemy obecnie we wszystkich stronach globu, w naszym kręgu kulturowym reprezentowany jest szczególnie żywo przez chrześcijańską naukę społeczną. "Struktury grzechu" - czytamy w encyklice Sollicitudo Rei Socialis - zakorzenione są w grzechu osobistym;

myśl ekologiczna uwydatnia inny jeszcze aspekt etycznej postawy człowieka i społeczeństwa - ich stosunek do przyrody. Idea służebności przyrody, bezwzględnego jej podporządkowania potrzebom ludzkim skutkuje dziś takim wyniszczeniem środowiska naturalnego, że obraca się przeciw człowiekowi.

Do najpilniejszych potrzeb współczesności należy dialog między tymi stanowiskami. Pośród zagorzałych światopoglądowych i ideologicznych sporów często uchodzi uwadze, że jako narzędzie wyjaśniania rzeczywistości każde z nich zawiera jakąś niezaprzeczalną rację - i tylko w swoich skrajnych interpretacjach wyklucza racje pozostałych.

Stwierdzanemu współcześnie nasilaniu się fundamentalnych zagrożeń społecznych w skali globu - głodowi, nędzy, bezrobociu, przemocy, degradacji środowiska naturalnego, pogłębianiu się nierówności społecznych w ramach poszczególnych krajów i pomiędzy całymi regionami świata - sprostać można jedynie przeciwstawiając się im na wszelkie sposoby.

(J. Danecki)

NAUKA O POLITYCE SPOŁECZNEJ

Krytyczna, bezstronna, logiczna, precyzyjna, metodologicznie rzetelna i empiryczna wiedza o tym, co definiuje się jako politykę społeczną.

N. o p.s. rozwija się co najmniej od lat 50. XIX w. Jak wiele innych nauk znalazła wyraz w dydaktyce uniwersyteckiej. Przykładowo, na uniwersytetach niemieckich w latach 1865-1869 prowadzono ok. 15 cykli wykładów poświęconych polityce społecznej. Ich tytuły to m.in. kwestia społeczna, państwowa opieka społeczna, kwestia robotników przemysłowych, polityka społeczna. W latach 1885-1889 było już ponad 60 cykli wykładów; pojawiły się w tym czasie m.in. pierwsze wykłady o ubezpieczeniach społecznych. Genezę tej nauki wiązać można z pojawianiem się kwestii robotniczej i coraz większą rolą państwa w tej dziedzinie. Poza tym od co najmniej drugiej połowy XVII rozwija się w Niemczech refleksja nad państwem i sposobami rządzenia, szczególnie w dziedzinie zarządzania budżetem centralnym (tzw. kameralizm), wykłady o polityce zaczynają pojawiać się w pierwszej połowie XIX w.

Polityka społeczna bywała definiowana jako nauka, która "bada zmiany zachodzące w strukturze społecznej pod wpływem celowej działalności grup społecznych oraz ciał publicznych i szuka sposobów najbardziej celowego przeprowadzenia tych zmian" (K. Krzeczkowski, 1930). S.M. Grzybowski powtarza tę definicję w 1948 r. z niewielką korektą: polityka społeczna bada "zmiany zachodzące w strukturze społecznej pod wpływem celowej działalności (nauka teoretyczna) oraz szuka najbardziej celowego przeprowadzenie tych zmian (nauka praktyczna)". Częściej jednak definiowano politykę społeczną jako pewien rodzaj działania. Gdyby połączyć te dwie interpretacje mielibyśmy politykę społeczną (nauka), której przedmiotem jest - również - polityka społeczna (rodzaj działania). Usunięcie tej dwuznaczności jest możliwe, jeśli będziemy stosować wyrażenie "polityka społeczna" konsekwentnie tylko w odniesieniu do drugiego z tych znaczeń. Wymaga to jednak znalezienia nowej nazwy dla aktywności naukowej, a także jej upowszechnienia. Najprościej nazwać ją "nauką o polityce społecznej".

Przedmiot n. o p.s. można utożsamić z tym co stanowi treść definicji polityki społecznej. Można również skorzystać ze wskazówek jakie dali nam Krzeczkowski i Grzybowski w przytoczonych wyżej definicjach i uznać, że przedmiotem tym są warunki skuteczności i efektywności działania (owa "największa celowość") instytucji dążących do określonej zmiany struktury społecznej. Posługując się metodami naukowymi musielibyśmy - zgodnie z tak określonym przedmiotem badań - odtwarzać sposoby działania podmiotów polityki społecznej, opisywać warunki, w jakich je prowadzono oraz identyfikować i porównywać ich cele i skutki. Jeśli tak właśnie zbadamy wiele działań podejmowanych dla uzyskania podobnej zmiany w strukturze społecznej, to porównanie ich wyników pozwoli na uogólnienia; pozwoli sformułować "naukowo usystematyzowany zbiór wskazówek" (S. Rychliński) jak działać, aby w określonych warunkach najskuteczniej i najefektywniej osiągnąć pożądany cel.

Nauka ma zawsze potencjalną lub rzeczywistą wartość praktyczną. Można przy tym podejmować badania naukowe z wyartykułowaną na wstępie intencją bezpośredniego służenia praktyce polityki społecznej, konsekwentnie przeprowadzając proces badawczy przez fazy diagnozowania, prognozowania i programowania, a następnie monitorowania i ewaluacji wdrożonych programów. Takie podejście można nazwać - za J. Supińską - nauką dla polityki społecznej, odpowiada ono temu co S.M. Grzybowski nazywał "nauką praktyczną".

Aby nauka dla polityki społecznej była stosowana nie wystarczy przestrzegać najlepszych standardów dotyczących badania naukowego. Programy polityki społecznej bez wsparcia politycznego i społecznego nie mają dużych szans na realizację w warunkach demokracji parlamentarnej. Poza tym amerykańska ewaluatorka C.H. Weiss doradza badaczom uprawiającym naukę dla polityki społecznej, by zastosowali się do następujących zaleceń:

zidentyfikuj użytkowników wyników badania z wyprzedzeniem;

określ, co mogą oni zmienić w ramach swojej władzy i kompetencji;

koncentruj badania na łatwo dostępnych zmiennych;

włącz w proces badań potencjalnych użytkowników;

ustanów i pielęgnuj więzi zaufania;

demonstruj świadomość ograniczeń, które limitują opcje ich działania;

dostarczaj praktycznych zaleceń;

zapisz wyniki jasno i prosto;

komunikuj wyniki osobiście.

Zalecenia te każą odchodzić od wzorca uczonego gabinetowego i podkreślają ważność interakcyjnego uprawiania nauki, łączenia kompetencji merytorycznych i kompetencji z zakresu komunikacji interpersonalnej.

Na zakończenie trzeba omówić jeszcze jeden problem. Czy n.o p.s. jest to jednolita nauka czy raczej zbiór nauk? Proces fragmentacji i specjalizacji nauk społecznych postępuje od ich zarania, a szczególnie jest to widoczne w XX w. Może to być związane z coraz większymi możliwościami badawczymi, kumulacją wiedzy naukowej i konkurencją o środki na finansowanie badań. N. o p.s. jest dzieckiem tego procesu i sama mu podlega. Ten sam przedmiot może być opisywany i wyjaśniany z różnych punktów widzenia, przy użyciu różnych pojęć, teorii i metod, dlatego stanem normalnym tej nauki jest jej różnorodność teoretyczna i metodologiczna będąca jedną z podstaw rozwijania specjalizacji w jej ramach. Specjalistami tego rodzaju byliby na przykład socjologowie, politologowie, ekonomiści, prawoznawcy i psychologowie zajmujący się różnymi aspektami kwestii robotniczej; a także naukowcy stosujący określoną metodę badawczą (np. badanie budżetów gospodarstw domowych lub badanie opinii), o ile będą się zajmować tym, co definiowane jest jako polityka społeczna.

Drugą podstawą specjalizacji w tej nauce jest rozkładanie jej przedmiotu na części składowe wedle rozmaitych kryteriów (np. rodzaju potrzeby, podmiotu i adresatów czy celów, metod i środków). Mamy więc m.in. specjalistów od polityki mieszkaniowej, ochrony zdrowia i świadczeń emerytalnych; od państwowej i pozarządowej polityki społecznej; od polityki na rzecz dzieci czy ludzi starych.

Po okresie nadmiernej fragmentacji i specjalizacji n. o p.s. (nadmiernej, gdyż realny świat społeczny nie jest podzielony według akademickich dyscyplin) postuluje się przywrócenie jej interdyscyplinarności (rozwijanie perspektyw przełamujących tradycyjne podziały dyscyplinarne - np. ekonomii socjologicznej czy socjologii ekonomicznej, a nawet ponaddyscyplinarności (odrzucenie lub pomijanie tradycyjnych podziałów dyscyplinarnych i całościowe ujmowanie przedmiotu badania). Oba postulaty oznaczają świadome i przemyślane łączenie różnych punktów widzenia i metod badania tego samego obiektu. W praktyce takie podejście rzadko realizują poszczególni naukowcy, gdyż całość n. o p.s. trudno objąć jednym umysłem (chyba że bardzo zredukujemy jej przedmiot). Sposobem na uwzględnienie tych postulatów jest tworzenie interdyscyplinarnych zespołów badawczych, w których skład wchodzą specjaliści z różnych dziedzin. Niemniej wynik prac takich zespołów nie musi stać się automatycznie interdyscyplinarny czy ponaddyscyplinarny.

(R. Szarfenberg)

PŁACA GODZIWA

Wynagrodzenie wystarczające na utrzymanie rodziny. Prawo do płacy godziwej zostało zdefiniowane m.in. w Europejskiej Karcie Społecznej oraz w Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Zgodnie z art. 7 wspomnianego Paktu godziwy zarobek winien w szczególności zagwarantować kobietom warunki pracy nie gorsze od tych, z jakich korzystają mężczyźni, oraz równą płacę za równą płacę. Minimalne wynagrodzenie powinno zapewniać przy tym co najmniej zadowalające warunki życia dla samych pracowników i ich rodzin. Zgodnie z Europejską Kartą Społeczną "wszyscy pracownicy mają prawo do godziwego (słusznego) wynagrodzenia, wystarczającego do zapewnienia im, jak i ich rodzinom, właściwego poziomu życia". Dalej Karta stanowi, iż wynagrodzenie otrzymywane na podstawie stosunku pracy powinno odpowiadać następującym warunkom:

powinno zapewniać pracownikom wynagrodzenie gwarantujące im i ich rodzinom godny poziom życia;

wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych powinno być odpowiednio zwiększone, z zastrzeżeniem wyjątkowych przypadków;

wynagrodzenie za pracę jednakowej wartości powinno być równe, niezależnie od tego czy wykonują ją kobiety, czy mężczyźni;

wszyscy pracownicy powinni mieć zagwarantowany rozsądny okres wypowiedzenia w razie rozwiązania stosunku pracy;

potrącenia z wynagrodzenia mogą mieć miejsce tylko na warunkach przewidzianych w ustawodawstwie krajowym i w układach zbiorowych, lub w oparciu o orzeczenia arbitrażowe.

Zgodnie z wykładnią zaproponowaną przez Komitet Niezależnych Ekspertów (KNE) Rady Europy, przy ocenie zgodności poziomu płac w danym kraju z pojęciem płacy godziwej można stosować zarówno kryteria jakościowe, jak i ilościowe. To pierwsze podejście nakazuje oceniać wysokość płac m.in. w relacji do gospodarczych, społecznych i kulturalnych potrzeb pracowników i ich rodzin. Zakłada się przy tym, że poziom tych potrzeb zależy od aktualnej gospodarczej i społecznej sytuacji danego kraju. Kryteria ilościowe odnoszą poziom płac do wynagrodzeń przeciętnych. KNE zaproponował, by za płacę godziwą uznać wynagrodzenie odpowiadające 68% przeciętnego wynagrodzenia w danym kraju. Przy ustalaniu, czy wynagrodzenie zapewnia godziwy poziom życia, powinno brać się pod uwagę nie tylko całość wynagrodzenia otrzymywanego przez danego pracownika w ramach stosunku pracy (tj. zarówno płacę, jak i dochody pozapłacowe), ale także wszelkie inne przysługujące danej osobie dochody pozapłacowe związane z redystrybucją dochodów z pracy.

Płaca godziwa, w odróżnieniu od płacy minimalnej, nie jest kategorią roszczeniową, a ratyfikacja art. 4 Europejskiej Karty Społecznej zobowiązuje państwo ratyfikujące do podejmowania wszelkich działań dla zrealizowania prawa do wynagrodzenia godziwego.

(M. Księżopolski)

POLITYKI SPOŁECZNEJ MODELE

Ujmowane w dwojakim sensie: 1. mogą odnosić się do rzeczywistej polityki prowadzonej w różnych krajach; 2. mogą powstawać w oderwaniu od praktyki stanowiąc pewne konstrukcje logiczne pożądanych czy też możliwych do realizacji strategii polityki społecznej. Jak dotychczas, w nauce o polityce społecznej zdecydowanie przeważa pierwsze podejście, chociaż jego rezultatem są klasyfikacje będące bardziej typami idealnymi w ujęciu M. Webera niż typologiami ściśle nawiązującymi do praktyki.

Współcześnie funkcjonuje obok siebie co najmniej kilkanaście typologii m.p.s., które dzielą istniejące polityki społeczne na dwie, trzy, cztery lub pięć różnych kategorii, zależnie od podejścia danego badacza. Większość z tych typologii obejmuje polityki prowadzone przez państwa kapitalistyczne. Byłe kraje socjalistyczne pozostawały do niedawna poza zakresem zainteresowania autorów tych klasyfikacji. Trzeba przy tym dodać, że w literaturze przedmiotu tylko wyjątkowo używa się określenia m.p.s, w większości przypadków typologie te dotyczą welfare state, przy czym często określenia welfare state i polityka społeczna używane są zamiennie. Spośród tych typologii największe zainteresowanie wzbudziły klasyfikacje zaproponowane przez R. Titmussa (1975), N. Furniss i D. Tilton (1977) i G. Esping- Andersena (1990).

Titmuss wyróżnia trzy m.p.s. w oparciu o wzajemne relacje między polityką społeczną a gospodarką rynkową: model marginalny lub rezydualny (the residual welfare model), model motywacyjny/służebny bądź wydajnościowy (the industrial achievement-performance model, handmaiden model) i model instytucjonalno-redystrybucyjny (the institutional- redistributive model).

Furniss i Tilton wyróżniają trzy m.p.s. opierając się na kryterium możliwych form ingerencji państwa kapitalistycznego w wolną grę sił rynkowych: państwo pozytywne (the positive state, the social service state), państwo bezpieczeństwa socjalnego (the social security state) i państwo dobrobytu społecznego (the social welfare state).

W 1990 Esping-Andersen zaproponował zamianę określenia "modele" na "reżimy" i modyfikując podział Titmussa wyróżnił trzy reżimy: liberalne (liberal), konserwatywno-korporacyjne (conservative/corporatist) i socjaldemokratyczne (socialdemocratic).

Typologie Titmussa i Esping-Andersena nawiązują bezpośrednio do trzech głównych orientacji ideologicznych współzawodniczących ze sobą w wysoko rozwiniętych krajach kapitalistycznych: liberalnej, socjalliberalnej i socjaldemokratycznej. Każdej z tych doktryn odpowiada inny m.p.s. W oparciu o te doktryny oraz o założenia typologii Titmussa i Esping-Andersena można wyróżnić trzy główne m.p.s., charakterystyczne dla wysoko rozwiniętych państw gospodarki rynkowej.

Dla skrajnych liberałów i neokonserwatystów najbardziej odpowiedni jest model marginalny (liberalny) zakładający, że naturalnymi kanałami, za pomocą których potrzeby obywateli winny być zaspokajane są: rynek prywatny i rodzina; państwo powinno ingerować jedynie w ostateczności i tylko w odniesieniu do tych grup, które nie są w stanie same sobie poradzić. W tym modelu przyjmuje się, że zdecydowana większość społeczeństwa jest w stanie zaspokoić swoje potrzeby własnym działaniem przy ewentualnej pomocy rodziny lub organizacji charytatywnych. Dlatego też rozbudowa państwowej polityki społecznej jest nie tylko niepotrzebna, ale także niesie ze sobą negatywne skutki w postaci utraty motywacji do pracy, osłabienia moralności czy ograniczenia wolności indywidualnej. Polityka społeczna oparta na takich założeniach składa się gł. z działań o charakterze selektywnym, a świadczenia społeczne są z reguły fakultatywne, zależne od sytuacji materialnej danej osoby. Jednocześnie państwo stymuluje podmioty prywatne albo pasywnie, albo aktywnie do korzystania z prywatnych systemów świadczeń i usług.

Z kolei socjalliberałom najbardziej odpowiada model zwany motywacyjnym lub korporacyjnym, niekiedy używa się też określenia społeczna gospodarka rynkowa. Dopuszcza się w nim możliwość o wiele szerszej ingerencji państwa niż w modelu marginalnym. Stawia się jednak wyraźną granicę tej ingerencji: programy społeczne powinny jak najmniej zakłócać mechanizmy funkcjonowania gospodarki rynkowej i w możliwie największym stopniu służyć rozwojowi gospodarczemu. Zakłada się, że potrzeby ludzkie powinny być zaspokajane przede wszystkim zgodnie z kryterium stażu pracy, zasług i wydajności. W konsekwencji najważniejszą cechą systemów polityki społecznej opartych na powyższych założeniach jest silne uzależnienie prawa do pomocy i wysokości świadczeń od statusu danej osoby na rynku pracy. Świadczenia przysługują gł. osobom ubezpieczonym, a same ubezpieczenia są obowiązkowe i mają powszechny charakter podmiotowy i przedmiotowy (tzn. obejmują zasadniczo wszystkich pracujących obywateli i ich rodziny oraz wszystkie typowe zdarzenia losowe, których wystąpienie może powodować utratę dochodu lub pojawienie się nowych potrzeb). Ubezpieczenia prywatne (w przeciwieństwie do poprzedniego modelu) pełnią jedynie marginalną rolę.

Natomiast socjaldemokraci postulują nadanie polityce społecznej charakteru instytucjonalno-redystrybucyjnego, bez wyznaczania żadnych granic zaangażowania państwa. Zakłada się, że odpowiedzialność za dobrobyt i bezpieczeństwo socjalne każdej jednostki ponosi przede wszystkim społeczeństwo bowiem ani rodzina, ani rynek prywatny nie są w stanie zagwarantować każdemu zaspokojenia potrzeb na dostatecznym poziomie. Dlatego też w procesie zaspokajania wszystkich ważnych potrzeb mechanizmy rynkowe muszą być zastąpione przez planowe działania państwa. Polityka społeczna winna obejmować wszystkich obywateli - wszyscy są bowiem uprawnieni do godziwego standardu życia; prawo do świadczeń społecznych powinno zatem przysługiwać każdemu, bez dyskryminujących warunków wstępnych. Polityka społeczna powinna zajmować się redystrybucją dochodów i gwarantować dostęp do świadczeń i usług oparty na kryterium potrzeb, niezależnie od funkcjonowania rynku i wkładu własnego jednostki.

(M. Księżopolski)

POLITYKI SPOŁECZNEJ INSTRUMENTY

Narzędzia, środki działania, które oddziałują na zachowania tych ludzi, do których kieruje ona swe programy, jak i tych, którzy są ich wykonawcami lub tworzą środowisko społeczne, w którym programy polityki społecznej są realizowane. Instrumenty te wzmacniają, osłabiają, modyfikują zachowania dotychczasowe; skłaniają do zachowań pożądanych, pobudzają do zachowań nowych. W skład instrumentarium polityki społecznej wchodzą:

Instrumenty ekonomiczne, regulują dostęp do dóbr będących wytworem gospodarki. Zaliczamy do nich: 1. kształtowanie skali i warunków dostępu obywateli do własności majątku konsumpcyjnego lub produkcyjnego: ochronę własności prywatnej, wykluczanie prywatnego posiadania zasobów pewnego typu (np. zabytków lub przedsiębiorstw produkcyjnych), wywłaszczanie, reprywatyzację, powszechne lub selektywne uwłaszczanie. Własność jest nie tylko "przepustką do konsumpcji"; stosunki własnościowe determinują strukturę społeczną, której kształtowanie wielu autorów uważa za główną misję polityki społecznej; 2. określanie praw właścicieli tych zasobów, poszerzające lub zawężające definiowanie uprawnień właścicielskich: prawa do użytkowania, zaniechania użytkowania, zmiany formy własności (np. z rzeczowej na pieniężną), prawa do przywłaszczania dochodów z własności (ograniczanego przez podatki), prawa do przekazywania własności w drodze sprzedaży i w drodze dziedziczenia; 3. kształtowanie dostępu do dóbr konsumpcyjnych ("strumieni" tych dóbr ekonomicznych, które służą zaspokajaniu potrzeb człowieka) poprzez regulowanie: dostępu do pracy zarobkowej, zasad wynagradzania za pracę, uprawnień do świadczeń społecznych, uprawnień konsumentów i ochrony konsumenta nabywającego towary na rynku, możliwości i warunków wytwarzania dóbr konsumpcyjnych na własny użytek.

Instrumenty prawne, regulacje prawne, składające się na państwowy system prawny, które mniej lub bardziej bezpośrednio określają uprawnienia i zachowania obywateli związane z zaspokajaniem ich potrzeb. Zaliczamy do nich: 1. zapisane w Konstytucji i konkretyzowane w aktach prawnych niższego rzędu prawa i wolności obywatelskie (tzw. prawa negatywne, wymagające powstrzymywania się państwa od działań je naruszających) i prawa socjalne (będące prawami pozytywnymi w tym sensie, że ich urzeczywistnienie wymaga aktywnego działania państwa); 2. szczegółowe regulacje prawne dotyczące zachowań ludzi, zwłaszcza prawo pracy i prawo rodzinne; pierwsze dotyczy ich zachowań jako pracowników i pracodawców, drugie - jako członków rodzin. Te dwie gałęzie prawa stanowią trzon tzw. ustawodawstwa społecznego; współcześnie coraz większego znaczenia nabierają "kontraktualne" stosunki między ludźmi obsługiwane przez prawo cywilne; regulacje dotyczące zachowań mniej rozpowszechnionych, czasem drastycznych, np. wikłania się w konflikty międzyludzkie (prawo procesowe), sankcje wobec sprawców czynów kwalifikowanych jako przestępstwa i wykroczenia (prawo karne). Równie ważne jak stanowienie ogólnych norm prawnych jest stosowanie ich przez instytucje państwowe w celu podejmowania decyzji kierowanych do konkretnych obywateli (np. wyroki sądów pracy, sądów rodzinnych czy sądów powszechnych).

Instrumenty informacyjne, dysponują nimi wszystkie podmioty dopuszczone do głosu przez państwo (a czasem nawet podmioty nielegalne, jak ongiś opozycja demokratyczna). Zaliczamy do nich: 1. informacje przekazywane za pośrednictwem systemu szkolnego, częściowo obowiązkowego, w całości uregulowanego przez prawo, kontrolowanego przez resort edukacji; adresowanego do całego młodego pokolenia (choć zawierającego także ofertę "drugiej szansy" i instytucje ustawicznego kształcenia dla dorosłych). Szkoła decyduje o tym, jakie informacje, w jakiej kolejności i do kogo są kierowane, a następnie egzekwuje ich przyswojenie. Wpaja wszystkim młodym ludziom wkraczającym w dorosłe życie podstawowy kanon zasad, wiedzy i umiejętności umożliwiających komunikację interpersonalną między jednostkami, grupami społecznymi i instytucjami; przygotowuje więc kompetentnych odbiorców i nadawców informacji płynących - w różnych kierunkach - kanałami pozaszkolnymi. Ewentualne niepowodzenia szkoły w realizacji tego zadania przesądzają o niepowodzeniach kolejnych typów oddziaływań informacyjnych; 2. informacje publikowane za pośrednictwem wszelkiego rodzaju środków społecznego przekazu (mass mediów), emitowane "w ciemno", w przestrzeń społeczną, formalnie dostępne dla wszystkich (bowiem nie reglamentowane przez prawo) co nie znaczy, że dla wszystkich dostępne ekonomicznie (może pojawić się bariera ceny). Są to informacje, po które sięgają - z własnej inicjatywy - ci, którzy chcą z nich skorzystać; 3. poradnictwo indywidualnie adresowane do osób o szczególnych potrzebach (cechujących się szczególnymi niedoborami wiedzy i umiejętności lub będących w szczególnych sytuacjach życiowych), realizowane - przykładowo - w poradniach społeczno-zawodowych, rodzinnych, antyalkoholowych lub w inkubatorach przedsiębiorczości. Bywa ono zupełnie dobrowolne, bywa sugerowane i udostępniane przez instytucje (np. przez szkołę), bywa przymusowe dla ubiegających się o dostęp do innych dóbr (np. skorzystanie z poradni przedaborcyjnych może stanowić warunek udzielenia zgody na aborcję). Za szczególny rodzaj poradnictwa (któremu często towarzyszy przydzielanie dóbr ekonomicznych) można uznać pracę socjalną.

Informacje, które ludzie przyswoili sobie, zrozumieli i zaakceptowali, należą do najważniejszych wyznaczników ich zachowań i decyzji życiowych, są warunkiem satysfakcjonującego zdefiniowania i zaspokojenia ich potrzeb, instrumenty informacyjne mogą być bardzo skuteczne pod warunkiem uznania ich przez odbiorców za wiarygodne.

Obieg i oddziaływanie informacji różnią się zasadniczo zależnie od systemu politycznego i związanego z nim modelu polityki informacyjnej: monocentrycznego (opartego na reglamentacji i cenzurze, w którym określanie zakresu, celów i podmiotów polityki informacyjnej zdominowane jest przez nadawcę państwowego), lub policentrycznego (respektującego zasadę wolności słowa, w którym nadawcą i projektantem własnej polityki informacyjnej może próbować stać się każdy). Podmiotem polityki informacyjnej najściślej kontrolowanym przez państwo, także w społeczeństwach demokratycznych, jest z reguły szkoła (nawet szkoła niepubliczna).

Instrumenty kadrowe ("czynnik ludzki"), ludzie, którzy świadczą usługi społeczne i decydują o przyznaniu dóbr ekonomicznych potrzebującym, którzy stanowią i stosują prawo (łącznie z tymi, którzy sprawują przymus państwowy i egzekwują sankcje za niedozwolone zachowania - będąc "zbrojnym ramieniem" państwa), którzy informują, wychowują, uczą i radzą. Ilość i jakość tych ludzi, ich motywy i postawy, reprezentowana przez nich kultura prawna, polityczna, kultura współżycia społecznego, mają decydujące znaczenie dla powodzenia programów polityki społecznej. Rola kapitału ludzkiego, coraz bardziej doceniana przez współczesną ekonomię, jest szczególnie duża w pewnych dziedzinach życia społeczeństw; należy do nich właśnie polityka społeczna. Wymienić tu trzeba i tych, którzy decydują o kierunkach polityki społecznej, polityków różnych szczebli, parlamentarzystów, samorządowców, jak i tych, którzy świadczą profesjonalne usługi dla konkretnych ludzi; działalność tych ostatnich mieści się w obszarze tzw. służb społecznych. Przykładowe zawody reprezentatywne dla tej grupy to nauczyciel, pedagog, resocjalizator, lekarz, pielęgniarz, rehabilitant, inspektor pracy, doradca zawodowy, doradca ubezpieczeniowy, pracownik socjalny, a także - na pewnych obszarach problemowych - policjant, sędzia i kurator. Lista tych zawodów wciąż się wydłuża, pojawiają się nowe specjalizacje. Nieocenionym (choć często jeszcze niedocenionym) uzupełnieniem kadr profesjonalnych są wolontariusze; ci, którzy wnoszą zapał, inwencję i nutę personalną do polityki społecznej, poprzestając na gratyfikacji symbolicznej: na uznaniu otoczenia i osobistym zadowoleniu. Pożytki płynące z ich działania są tym większe, im lepszej jakości jest kapitał społeczny, którym dysponują oni sami i całe społeczeństwo. Działając rozwiązują bieżące problemy konkretnych ludzi, a zarazem trwale pomnażają ów kapitał.

Instrumenty kształtowania przestrzeni, obiekty będące efektami procesów inwestycyjnych, służące zaspokajaniu ludzkich potrzeb, jak szkoły czy szpitale, zabudowa mieszkaniowa, sieć drogowa i kolejowa. Są one jednak czymś więcej niż tylko dobrami o dużej wartości ekonomicznej; są elementami tzw. trwałej przestrzeni, której kształt i stan wpływają na sposób życia ludzi. Wpływ ten trwa w czasie - ze względu na znaczną choć zróżnicowaną długowieczność tych obiektów - oddziałując na sposoby życia kolejnych pokoleń, których zamiary życiowe i aspiracje mogą z czasem zderzyć się z odziedziczonym modelem przestrzennego ukształtowania kraju, miasta, osiedla, mieszkania. Kosztowność tych decyzji i długotrwałość ich skutków sprawiają, że błędy są szczególnie trudno usuwalne, a skutki decyzji kiedyś trafnych z czasem zaczynają być postrzegane jako bariery. Dlatego w niniejszej typologii kształtowanie przestrzeni, w tym w szczególności kształtowanie infrastruktury społecznej traktujemy jako odrębną grupę instrumentów. Aby ich skutecznie używać, trzeba poszerzyć obszar wykorzystywanej wiedzy naukowej o cały zespół nauk badających przestrzeń i związki życia ludzkiego z przestrzenią.

Wiedza o cechach instrumentów należących do wymienionych wyżej kategorii, o ich zastosowaniach, mocnych i słabych stronach, pozwalająca wybierać zestawy instrumentów o maksymalnej skuteczności i efektywności, jest gromadzona dzięki interdyscyplinarności naukowych podstaw polityki społecznej. Oczywiście zawartość "skrzynek z narzędziami" należących do rozmaitych podmiotów polityki społecznej jest różna. Podmioty pozarządowe nie będą dysponowały środkami prawnymi. Inaczej będą wyposażone: państwo biedne i państwo bogate; państwo demokratyczne i państwo autorytarne.

Każdy racjonalny program państwowej polityki społecznej powinien wykorzystywać instrumenty należące do przedstawionych powyżej czterech podstawowych kategorii; tylko kształtowanie przestrzeni - piąta kategoria - nie jest niezbędną cechą wszystkich programów; wymiaru tego pozbawione są np. polityka dochodowa lub znaczna część prawa pracy. Ale już program rozwoju świadczeń usługowych lub polityka karna (więzienia!) nie mogą się bez niego obejść. Inaczej można rzec, że polityk społeczny tworzący program działania musi sięgnąć na wszystkie półki swojej skrzynki z narzędziami. Bez tego program będzie ułomny.

Każda decyzja jest wielowymiarowa, często zacierają się granice między jej aspektami. Przepływ dóbr ekonomicznych i obieg informacji muszą być sankcjonowane i regulowane przez przepisy prawne. Nie sposób korzystać z należnych dóbr ekonomicznych i stosować się do norm prawnych, gdy nie jest się poinformowanym o ich istnieniu. Każda wyemitowana informacja, każde przyjęcie, upowszechnienie i stosowanie przepisu prawnego - kosztują. Kosztuje też zatrudnianie funkcjonariuszy i profesjonalistów; z kolei uruchomienie darmowej ochotniczej pracy wolontariuszy wymaga stworzenia ram prawnych i obiegu odpowiednich informacji. Wyjątkowo kosztowne ekonomicznie jest wznoszenie i utrzymywanie kształtujących przestrzeń obiektów infrastruktury społecznej, które nie mogą funkcjonować bez obsady kadrowej; i - jak wszystko - bez regulacji prawnych i obiegu informacji.

Trzeba jeszcze wspomnieć o grożącej twórcom programów polityki społecznej iluzji omnipotencji. Nie tylko ubóstwo będących do dyspozycji instrumentów - co oczywiste - ale i ich obfitość prowadzą często do miernych efektów, gdy są one np. niespójne, z gruba ciosane, lub zbyt natrętnie ingerujące. A przede wszystkim warto pamiętać, że adresaci oddziaływań polityki społecznej potrafią stawiać im opór. Przykładowo, instrumenty ekonomiczne nie trafiają do tych, którzy są wyznawcami "wartości postmaterialistycznych" - lub do tych, którzy są niezależni finansowo. Normy prawne bywają ignorowane, obchodzone lub łamane, przegrywają z normami moralnymi i wzorami zachowań wytworzonymi i wspieranymi przez najbliższe środowisko. Odrzucanie akcji informacyjno-propagandowych może wynikać z niezależności intelektualnej odbiorców - albo z ich uzależnienia od stereotypów, lub też z ich nieufności (czasem uzasadnionej) wobec nadawców. Realizatorzy polityki społecznej mogą wypalić się zawodowo lub skorumpować (nie bez udziału ich klientów), raz zdegradowana przestrzeń nie daje się już zrewaloryzować i frustruje kolejne pokolenia.

Związek celów i instrumentów polityki społecznej jest dwukierunkowy; instrumenty trzeba dopasować do pożądanych celów, ale i cele trzeba dopasować do dostępnych instrumentów (w tym sensie, że należy stawiać sobie jedynie cele wykonalne). Nie ma natomiast sensu (choć bywa, że służy interesom pewnych grup zawodowych lub instytucji) używanie różnych instrumentów tylko dlatego, że są dostępne, dla samej radości "majstrowania w sprawach ludzkich", bez refleksji nad celami, które chciałoby się w ten sposób osiągnąć.

(J. Supińska)

POLITYKI SPOŁECZNEJ STYLE REALIZACJI

To samo znaczenie ma wyrażenie "style interwencji". Jednym z ważnych aspektów polityki społecznej jest aspekt behawioralny. Od zachowań pracowników, uczniów, rodziców, konsumentów, przestępców, chorych, nauczycieli, policjantów i lekarzy itp. zależy, ile dóbr wytworzy gospodarka narodowa, jakie będzie wykształcenie i zdrowie społeczeństwa, jakie będą opieka nad dziećmi i kondycja rodzin, czy ludzie będą chronieni przed rozmaitymi zagrożeniami i zyskają właściwe warunki rozwoju.

Znakomita część tych zachowań jest wyrazem racjonalnych decyzji ludzi korzystających ze swej wolności i dążących do realizacji swych aspiracji życiowych. Na tym obszarze polityka społeczna winna ograniczać się do obserwacji i pełnić - co najwyżej - rolę "nocnego stróża".

Interwencja polityki społecznej staje się konieczna wówczas, gdy w pewnych dziedzinach pewna liczba ludzi zachowuje się w sposób odbiegający od jakiegoś optimum, uznany za niepożądany. Mowa tu o znacznie szerszym zestawie zachowań niepożądanych niż te, które tradycyjnie zalicza się do zjawisk patologii społecznej. Warto też czasem ingerować w celu podtrzymania i wzmocnienia już występujących pozytywnych zachowań, w celu mobilizacji ludzi do wspólnej realizacji celów publicznych uznanych w danym społeczeństwie za słuszne.

Termin styl realizacji (styl interwencji) polityki społecznej oznacza specyficzny zestaw jej instrumentów; specyficzny, bo dopasowany do tych cech adresatów programu, które są przyczynami niepożądanych zachowań (a także do typów motywacji rządzących ich zachowaniami).

Jeżeli zachowanie zdefiniowane w polityce społecznej jako niepożądane porównamy z "chorobą", to styl realizacji polityki społecznej zmierzającej do zmiany tego zachowania winniśmy porównać z "zestawem farmaceutyków leczących tę chorobę". Cała sztuka terapii polega na dobrym zdiagnozowaniu choroby i trafnym doborze lekarstw. Jeśli brak objawów chorobowych, wystarczy zająć się profilaktyką.

Zanim podejmie się działania interwencyjne w jakiejś dziedzinie, trzeba stwierdzić (najlepiej na podstawie badań naukowych i debaty publicznej), dlaczego ludzkie zachowania odbiegają od tego, co pożądane: czy dlatego, że ludzie nie chcą, czy dlatego, że nie potrafią - czy też nie mogą - zachowywać się we właściwszy sposób. Innymi słowy, w każdym konkretnym przypadku trzeba ustalić - nie ulegając stereotypom - czy przyczyny negatywnych zachowań tkwią głównie w samych ludziach (nie chcą, nie potrafią) czy też raczej w ich sytuacji społecznej (nie mogą ze względu na bariery uniemożliwiające realizację zachowań, które chciałoby się i umiało realizować).

Przystępując do tworzenia dowolnego programu, po dokonaniu wyboru celu, należy rozważyć, który z czterech podstawowych p.s.s.r. - nawiązujących do najczęstszych kombinacji wyżej wymienionych cech - należy zastosować:

styl liberalny okaże się skuteczny wówczas, gdy jedynym problemem adresatów programu - mających właściwe aspiracje i kompetentnych - jest to, że nie mogą oni realizować swych zamierzeń, że na ich drodze życiowej pojawiły się bariery; działania w tym stylu dają wolność jednostkom, wyrażając zaufanie do ich kompetencji;

styl opiekuńczy winien być aplikowany tam, gdzie głównym powodem braku zachowań pożądanych jest brak umiejętności i możliwości (ludzie, nawet jeśli chcą, to nie potrafią i nie mogą; jeżeli zaś nie chcą, może to być wtórny przejaw adaptacji do nieusuwalnego stanu niemożności, wynikać z rezygnacji). Adresaci programów opartych na tym stylu traktowani są jako ludzie w jakimś sensie niepełnosprawni, wymagający wsparcia - przejściowego (aż do przywrócenia sprawności, która uczyni ich ludźmi kompetentnymi i wolnymi od ograniczeń) lub trwałego;

styl bodźcowy, zakładający, że ludzie potrafią i mogą wstrzymać się od zachowań potępianych lub podjąć zachowania pożądane, ale nie chcą; zaś zachowania sprzeczne z ich chęciami można od nich uzyskać oferując w zamian jakieś cenione korzyści (w zamian za niechciane zachowania zaoferować im korzyści: dobra, które naprawdę chcą zdobyć);

styl rygorystyczny jest najmniej przyjemny dla odbiorców; jest to zestaw instrumentów dopasowany do założenia, że adresaci programu (np. osoby nadużywające alkoholu lub przestępcy) potrafią i mogą - ale nie chcą - wstrzymać się od zachowań potępianych; że niechciane zachowania można wymóc na nich jedynie pod presją strachu przed dolegliwymi sankcjami (bowiem, przykładowo, nie chcą oni żyć uczciwie, ale jeszcze bardziej nie chcą trafić do więzienia...).

Trafność każdorazowego rozpoznania cech adresatów przesądza o skuteczności zastosowanych wobec nich p.s.s.r.

Rozróżnienie czterech stylów ma charakter uproszczony - są to typy idealne odwzorowujące najczęstsze sytuacje. Jeśli przyjrzymy się bliżej zastosowanym w nich instrumentom (temu, jak egzekwuje się nakazy i zakazy i jak daleko każą one odbiegać od chęci jednostek i postaw ukształtowanych przez ich bezpośrednie otoczenie; jak formułuje się kontrakty typu "coś za coś"; jak się wspiera, pomaga, opiekuje, pielęgnuje; jak radykalnie obala się bariery i jak dogłębnie wykorzenia się zewnętrzne przeszkody), trzeba będzie wyróżnić rozmaite "podstyle".

Bliższe przyjrzenie się adresatom polityki społecznej również każe wzbogacić zarysowany na wstępie schemat analizy. W rzeczywistości większość programów polityki społecznej, nawet tych - zdawałoby się - bardzo kameralnych i specjalistycznych, jest adresowana do zbiorowości skupiających ludzi o bardzo różnych cechach i motywach działania (np. 5% nie chce, 60% nie umie, a 35% przede wszystkim nie ma możliwości podejmowania właściwych zachowań; 3/4 reaguje uległością na zagrożenie karą, ale 1/4 - objawia przekorę i agresję; itp, itd.). Ponadto chęci, kompetencje i realne możliwości poszczególnych ludzi są stopniowalne i zmienne w czasie (bywa, że chcą coś zrobić, ale zawsze im się - chwilowo - nie chce). Często też inne mechanizmy motywacyjne rządzą zachowaniami tych samych ludzi w pracy, w domu i na forum publicznym. Dlatego właśnie trzeba wprowadzać do programów polityki społecznej pakiety działań rodem z różnych stylów.

Często wskazane jest też wprowadzanie ich w określonej sekwencji: np. najpierw danie swobody działania (jest to wstępny sprawdzian potrzeby ingerencji, którą nigdy nie należy pochopnie szafować), następnie kara dla nadużywających tej wolności, wreszcie usuwanie zdiagnozowanych w warunkach odosobnienia mankamentów osób ukaranych, zachęcanie ich do zmiany aspiracji i - ponownie - wolność, ale już wolność człowieka bardziej odpowiedzialnego, o zmienionych kompetencjach i motywacjach. Możliwe są też inne scenariusze, idące w odwrotnym kierunku; wszystko zależy od dynamiki pragnień i kondycji adresatów, od pilności i głębokości wymaganej korekty.

Skuteczność każdego programu (od kameralnego programu pracy socjalnej z rodziną po wielowymiarową reformę narodowego systemu szkolnictwa) zależy od wykorzystania w nim takiej kombinacji p.s.s.r., która pozwoli trafić w najwłaściwszym momencie do większości znaczących adresatów i odblokować główne hamulce zachowań pożądanych. Ale doraźna skuteczność stylu to nie wszystko. Każdy ze stylów - mniej lub bardziej skutecznie przyczyniając się do osiągania etapowych i odcinkowych celów określonego programu - prowadzi jednocześnie do długofalowych przemian osobowości i postaw obywateli. Efekt ten jest szczególnie widoczny u ludzi, którzy często stają się adresatami podobnych p.s.s.r.; i w tych społeczeństwach, w których ingerencja państwa i innych podmiotów w życie prywatne jest szczególnie głęboka lecz jednostronna.

Obywatele, którzy są sterowani nakazami i zakazami na wielu obszarach życia publicznego i prywatnego, często i przez całe życie, mogą nabyć cech osobowości autorytarnej; nie umieją już reagować na sygnały innego typu niż rygory i sami w ten sam sposób starają się oddziaływać na innych. Ci zaś, którym szczególnie często "płacono za niechciane zachowania", mogą ulec infantylizacji i nie są zdolni do "wewnątrzsterowności". Ich wymuszone chęci wymagają ciągłego protezowania i szczegółowych instrukcji. Ponadto jedni i drudzy coraz sprawniej "podejmują grę" z oferowanymi im zestawami kar i nagród, poszukując zachowań najłatwiejszych - choć nie zawsze zgodnych z celami programów.

Również pewne "podstyle" stylu opiekuńczego - choć mechanizm jest inny - mogą zinfantylizować podopiecznych, uzależnić ich od pomocy, przypieczętować niejako ich niesprawność i słabość, a także wywołać różne inne paradoksalne reakcje. Z kolei liberalny zestaw instrumentów może zostać potraktowany zbyt powierzchownie i formalistycznie. Nastawiając się na tworzenie pozorów wolności dla wszystkich, można ostatecznie pogrążyć jednych i pobudzić krótkowzrocznie egoistyczne postawy innych. Ale jest na pewno i taka grupa adresatów, która mobilizuje się pod wpływem okazanego zaufania i szybko dojrzewa do poziomu wzorcowego adresata tego stylu. Innymi słowy, założenia dotyczące adresatów p.s.s.r. mogą w pewnych okolicznościach być założeniami samospełniającymi się. A nie zawsze jest to pożądane.

Wszystkie te zastrzeżenia i komplikacje nie dezawuują żadnego z omówionych stylów, lecz zwracają uwagę na możliwości ich wynaturzeń i wskazują na konieczność działania o najwyższym stopniu profesjonalizmu wzbogaconego intuicją. W społeczeństwie demokratycznym obywatele powinni starać się wypracować takie style selekcjonowania przez siebie i kontrolowania polityków, które uchronią politykę społeczną przed tymi - i innymi - dewiacjami.

(J. Supińska)

POLITYKI SPOŁECZNEJ WARTOŚCI

Wartość - to co się ceni; cecha lub właściwość dóbr, idei, instytucji, struktury społecznej itd. ceniona przez jednostkę lub zbiorowość. Wartość jest cechą względną, a to oznacza, że nie zawsze, nie w każdym miejscu, nie przez wszystkich i nie w każdych okolicznościach przypisywana jest przedmiotom podlegającym ocenie. Zmiany w systemach wartości poszczególnych grup świadczą o zmianach w ich kulturze.

Przedmiotami wartościowania w polityce społecznej są najczęściej: stosunki społeczne, stan zaspokojenia potrzeb, instytucje społeczne, stosunki między człowiekiem a przyrodą (S. Nowak). Wartościami najczęściej przypisywanymi stosunkom społecznym są: sprawiedliwość społeczna, wolność, solidarność, równość społeczna, tożsamość, zgodność współżycia społecznego. Wartościami związanymi ze stanem zaspokojenia potrzeb są np. bezpieczeństwo socjalne, dobrobyt, zdrowie, godność, samorealizacja. Wartościami występującymi w ocenach instytucji społecznych są np. samorządność, podmiotowość człowieka, partnerstwo, dobro wspólne, sprawność. Stosunki między człowiekiem a przyrodą określają między innymi wartości takie, jak praca i równowaga ekologiczna.

O wyborze danej wartości informują zachowania podmiotów (jednostek, grup) mające charakter werbalny (np. postulaty, oceny itp.) i niewerbalny (np. działania mające na celu uzyskanie dostępu do pożądanych dóbr, stany emocjonalne takie jak np. zadowolenie lub niezadowolenie). Podmiotami wartościującymi są jednostki oraz zbiorowości i grupy społeczne o bardzo zróżnicowanym zasięgu (np. rodzina, grupa rówieśnicza, klasa społeczna, naród). Między wartościami jednostkowymi i grupowymi mogą występować różnorodne relacje: wartości grupowe są całkowicie zinternalizowane przez jednostki, a więc są tożsame z jednostkowymi; wartości grupowe są do pewnego stopnia zaakceptowane przez jednostkę, ale traktowane gł. jako narzędzie służące osiągnięciu indywidualnych wartości (np. akceptujemy wolność jako wartość życia społecznego, bo dzięki temu my sami możemy korzystać z wolności, zachowana jest nasza godność); wartości grupowe i jednostkowe nie pokrywają się, jeśli jednostka dojrzewała w innych warunkach społeczno-kulturowych i nie przystosowała się do nowego środowiska lub jednostka buntuje się przeciwko wartościom grupy, w której wychowywała się. Ten schemat relacji między wartościami jest także przydatny, gdy bada się związek między wartościami występującymi w świadomości społecznej a wartościami głoszonymi przez różne podmioty polityki społecznej. Istotne bowiem jest np. określenie, czy wartości będące podstawą wybranej doktryny polityki społecznej, pod której wpływem tworzy się jej programy są znane członkom społeczeństwa i przez nich akceptowane, czy pokrywają się z wartościami jednostek i grup.

Najważniejsze funkcje, jakie pełnią wartości w polityce społecznej to: funkcja programowa - wartościom są podporządkowane cele polityki społecznej; funkcja motywacyjna - wartości motywują do działania (konkretnego lub symbolicznego), oczywiście pod warunkiem istnienia obiektywnych możliwości i subiektywnych zdolności do działania; długotrwałe blokowanie wartości demobilizuje; funkcja normotwórcza - wartości uzasadniają stanowione normy prawne; funkcja prognostyczna - znając wartości społeczeństwa, można przewidywać pojawienie się nowych potrzeb, nasilenie (spadek) potrzeb już występujących lub wystąpienie dążeń do zaspokajania potrzeb w nowy sposób, innymi środkami.

Z wartości wynikają zarówno cele polityki społecznej, jak i i jej zasady.

Źródła, z których czerpie wartości polityka społeczna są bardzo różnorodne. Są to m.in. ideologie, doktryny społeczne i gospodarcze, społeczne oczekiwania wyrażane za pośrednictwem różnych kanałów społecznej komunikacji (opinia społeczna, środki masowego przekazu), normy zwyczajowe, poglądy osób znaczących w społeczeństwie (autorytetów moralnych, naukowych).

S. Nowak wymienia trzy krzyżujące się zasady klasyfikacji kryteriów wartościowania:

ze względu na przedmiot odniesienia ("intencjonalny adres") - te, które ludzie odnoszą do siebie i własnej sytuacji; odnoszące się do rodziny, przyjaciół itp.; odnoszące się do szerszego układu społecznego (grupy zawodowej, kraju itd.);

ze względu na sposób przeżywania lub odczuwania kryteriów wartościowania: kryteria chceniowo-przyjemnościowe (co daje przyjemność, satysfakcję?); kryteria powinnościowo-słusznościowe (jak należy się zachowywać, co jest słuszne, a co nie?);

ze względu na relację między wartościami: autoteliczne (cechy wartościowanego przedmiotu, które cenimy dla nich samych); instrumentalne (służące zdobyciu innych wartości).

Wartościowanie dokonywane z punktu widzenia podmiotów polityki społecznej odbywa się przy zastosowaniu kryteriów odnoszących się do szerszego układu społecznego, niektórych grup pierwotnych (rodzina) i jednostki. Są wykorzystywane w nim najczęściej kryteria mające charakter powinnościowo-słusznościowy (co jest zgodne z wartościami? co odpowiada normom? co jest dobre dla społeczeństwa i dla rozwoju osoby ludzkiej?). Wartościowanie instrumentalne (czy osiągnięcie danych wartości grupowych dobrze służy wartościom jednostkowym? czy realizacja wartości jednostkowych nie godzi w dobro wspólne?) występuje częściej niż autoteliczne.

W polityce społecznej odwołującej się do wartości cenionych przez społeczeństwo ważny jest wprowadzony przez S. Ossowskiego podział na wartości odczuwane i uznawane. Wartości odczuwane wiążą się gł. - choć nie wyłącznie - ze sferą emocjonalną, zaś uznawane opierają się na przekonaniach, że pewne cechy powinny być odczuwane jako wartości. Te dwie niewspółmierne skale wartości przenikają się w świadomości jednostki i o obu tych typach wartości uzyskujemy informacje w wyniku badań opinii społecznej.

Wybory wartości w polityce społecznej, a zatem wybory celów i programów ich realizacji, odbywają się w warunkach sprzeczności i konfliktów interesów oraz zawieranych w związku z tym kompromisów. Rzadko zatem zdarza się, by polityka społeczna realizowała jednolity i spójny system wartości.

(B. Szatur-Jaworska)

POSTĘP SPOŁECZNY

Przez postęp rozumie się: 1) ruch do przodu, we właściwym kierunku, 2) przechodzenie od stanów gorszych do lepszych, od mniej do bardziej cenionych i pożądanych - zgodnie z przedkładanymi wartościami, celami, ideałami. Ciąg zmian o przeciwnym kierunku - od stanów bardziej do mniej cenionych - określa się jako regres. W odróżnieniu od pojęcia rozwoju, które służy opisowi i wyjaśnianiu następstwa zmian, pojęcie postępu służy więc ich wartościowaniu. Toteż desygnaty tych pojęć niekoniecznie się pokrywają. Rozwój komórek rakowych nie jest postępem z punktu widzenia dobra organizmu. I podobnie, rozwój przestępczości czy alkoholizmu trudno traktować jako postęp z punktu widzenia dobra społeczeństwa. Słowem, kategoria postępu jest narzędziem oceny kierunku i sposobu dokonywania zmian przez ludzi w nich uczestniczących i doznających ich konsekwencji. Jej podstawą i warunkiem jej sprawdzalności musi być jasne określenie kryteriów, wg których kwalifikuje się dany stan jako lepszy od poprzedniego. Takie kryteria stosuje się w każdej dziedzinie życia i wyspecjalizowanej działalności ludzkiej. Nawet jednak te same zmiany mogą uzyskiwać odmienne oceny ze względu na ich następstwa w różnych sferach życia. Tak np. nowe rozwiązanie techniczne może zostać uznane: a) za doskonalsze pod względem takich parametrów, jak moc, precyzyjność i niezawodność czyli za ogniwo postępu technicznego oraz b) za zapewniające wyższą wydajność pracy czy mniejsze zużycie materiałów czyli za czynnik postępu ekonomicznego, ale zarazem c) za szkodliwe dla zdrowia pracowników i stanu środowiska naturalnego, z tych więc punktów widzenia stanowiące krok wstecz. Niezbędny jest zatem bardziej generalny układ odniesienia, wedle którego można oceniać zmiany w dowolnej dziedzinie. Służy temu pojęcie p.s. W Deklaracji o Postępie Społecznym i Rozwoju, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1969 definiuje się p.s. jako „podnoszenie materialnego i duchowego standardu życia”. Jego miarą jest więc poprawa jakości ludzkiego życia, czyli coraz pełniejsze zaspokajanie podstawowych potrzeb człowieka przez coraz szersze kręgi członków społeczeństwa.

Terminem regres społeczny oznacza się natomiast takie sekwencje zmian, na skutek których pogarsza się poziom i zmniejsza powszechność zaspokajania podstawowych potrzeb.

W życiu społeczeństw mogą zachodzić sekwencje zmian prowadzące zarówno w pierwszym, jak w drugim kierunku. Wbrew przekonaniom oświeceniowych prekursorów idei p.s., nie okazuje się on ani procesem nieuchronnym, ani harmonijnym. Dzieje najnowsze dostarczają aż nadto świadectw, że spektakularnemu postępowi nauki, techniki, wytwórczości towarzyszyć mogą akty bezprecedensowego barbarzyństwa. Postęp ten potęguje w równej mierze możliwości poprawy ludzkiego losu, jak i moc niszczenia, skalę możliwej agresji, ucisku i wykorzystywania jednych zbiorowości przez drugie. To tłumaczy, dlaczego coraz silniej toruje sobie drogę przeświadczenie, że zachodzące z rosnącym przyspieszeniem procesy zmian wymagają kontroli z punktu widzenia kryteriów p.s.

Dobre życie jednostki i społeczeństwa jest rozumiane rozmaicie, w zależności od tego jak postrzega się naturę człowieka, społeczności, przyrody. Toteż kryteria oceny jakości życia indywidualnego i zbiorowego są w dużej mierze względne. Względność ta jednak ma swoje granice, jeśli za układ odniesienia przyjmuje się podstawowe potrzeby każdego człowieka. Uznając za swą nadrzędną wytyczną coraz lepsze zaspokajanie tych potrzeb, politycy społeczni posługują się następującymi kryteriami p.s.:

stopniem, w jakim zapewnione jest bezpieczeństwo ludzkie: od sił przyrody, ryzyk losowych, agresji, zachowań patologicznych; stopniem powszechnego zabezpieczenia warunków dostatniego bytowania;

możliwościami rozwoju i spożytkowania potencjału zdolności i umiejętności;

stopniem przeciwdziałania różnym postaciom dyskryminacji, zwiększania równości szans, respektowania sprawiedliwego rozkładu uprawnień i zobowiązań;

zakresem podmiotowości i autonomii członków społeczeństwa, wolności negatywnej - od wszelkiej przemocy i pozytywnej - do wyboru sposobu życia oraz uczestniczenia w decyzjach publicznych;

możliwościami kultywowania swej tożsamości etnicznej i kulturowej członków społeczeństwa;

stopniem zgodności zbiorowego współżycia: otwartością społeczności na potrzeby jednostki i jednostki - na dobro wspólne, siłą więzi społecznych i wzajemnej solidarności.

Te różne strony p.s. są oczywiście współzależne i przenikają się wzajem.

Za syntetyczną miarę postępowości dokonujących się przemian można by uznać to właśnie, na ile sprzyjają one wielowymiarowości ludzkiego życia umożliwiając przezwyciężanie dręczących współczesne społeczeństwa antynomii między cywilizacją a przyrodą, dobrobytem a sprawiedliwością, ekspansją na zewnątrz a wzbogacaniem wewnętrznego życia człowieka, konsumpcją a twórczością, wolnością osobistą a imperatywami społecznego współżycia.

(J. Danecki)

POTRZEBY CZŁOWIEKA

Stan napięcia lub odczucie braku wynikające z biologicznej i psychicznej struktury organizmu, indywidualnego doświadczenia człowieka, miejsca w strukturze społecznej.

W nauce istnieje wiele teorii p.cz. różniących się sposobem postrzegania istoty potrzeb, ich klasyfikacją, określaniem relacji między nimi. Dwa skrajne stanowiska w sprawie istoty p.cz. polegają na traktowaniu ich albo jako immanentnych właściwości ludzkiego organizmu, albo jako wytworu życia społecznego. Pierwszy pogląd przeważa wśród psychologów, drugi zaś - wśród socjologów. Współcześnie większość badaczy prezentuje stanowisko pośrednie, zgodnie z którym ów stan braku lub poczucie braku mają źródła biopsychiczne i społeczne. Niekiedy p.cz. odróżnia się od pragnień (aspiracji), uznając, że te pierwsze wynikają z przynależności człowieka do gatunku, drugie zaś są efektem niezaspokojonych chęci.

W klasyfikacjach p.cz. stosuje się wiele różnorodnych kryteriów. Na przykład, podział na p.cz. biologiczne i społeczne odwołuje się do ustalenia, czy chodzi o p.cz. związane z biologiczną strukturą organizmu, czy o powstające i rozwijające się w warunkach życia społecznego (W. Szewczuk). Podział na p.cz. niedostatku i rozwoju zakłada, że te pierwsze wymagają zaspokojenia, by człowiek mógł trwać jako istota biologiczna i społeczna (zaspokojenie głodu, bezpieczeństwa, przynależności i miłości oraz szacunku), a zaspokajanie drugich pozwala na jego rozwój (potrzeby twórczości, wiedzy i rozumienia, piękna) (A.H. Maslow). Z kolei kryterium uniwersalności p.cz. pojawia się w klasyfikacji dzielącej je na p.cz. powszechne (fizjologiczne, orientacyjne, seksualne, dystansu psychicznego) i indywidualne (nawykowe, chorobowe i odmienności) (K. Obuchowski) Przykładem klasyfikacji przedmiotowej jest wyróżnienie p.cz. biologicznych, psychicznych, społecznych, gospodarczych i kulturalnych. (J. Szczepański). Relacje między p.cz. określane są jako hierarchiczne (np. teoria A.H. Maslowa) lub jako oparte na wzajemnych zależnościach (np. systemowa koncepcja T. Kocowskiego).

P.cz. są kategorią teoretyczną występującą w różnych dziedzinach nauki: w psychologii, socjologii, ekonomii i nauce o polityce społecznej. W psychologii p.cz. są analizowane jako jeden z mechanizmów wyzwalających i regulujących zachowania człowieka. Socjologia zajmuje się p.cz. szczególnie poprzez studia nad konsumpcją, analizując społeczne uwarunkowania jej poziomu i sposobów, badając mechanizmy kreowania i modyfikowania potrzeb przez społeczeństwo oraz wpływ konsumpcji na sytuację społeczną jednostek i grup. Dla ekonomii p.cz. są motorem aktywności gospodarczej jednostki oraz czynnikiem określającym popyt na dobra i usługi. Z punktu widzenia związku p.cz. z popytem istotny jest podział p.cz. na absolutne - odczuwane przez jednostki niezależnie od sytuacji, w jakiej znajdują się bliźni i względne, których zaspokojenie zapewnia nam lepszą sytuację w porównaniu z innymi. Te pierwsze można w pełni zaspokoić, drugie zaś są nieograniczone. (J.M. Keynes)

W nauce o polityce społecznej p.cz. zajmują szczególne miejsce, gdyż nadrzędny jej cel jest (wprost lub pośrednio) definiowany jako powszechne zaspokojenie potrzeb podstawowych przynajmniej na poziomie uznawanym za warunek przyzwoitego i godnego życia osoby ludzkiej. W konsekwencji podstawową dyrektywą metodologiczną nauki o polityce społecznej jest rozpoznawanie stanu i dynamiki realizacji potrzeb podstawowych oraz identyfikacja uwarunkowań wpływających na jej poprawę bądź pogorszenie. Przedmiotem dyskusji jest to, jak owe podstawowe potrzeby definiować. Współcześnie występują dwie zasadnicze wykładnie tego pojęcia, a wybór między nimi implikuje odmienną interpretację celów, zakresu i sposobu uprawiania polityki społecznej.

Dla pierwszego sposobu definiowania potrzeb podstawowych charakterystyczne jest stwierdzenie J. Galtunga, że zaspokojenie ich jest warunkiem funkcjonowania podmiotu potrzeby jako istoty ludzkiej; jeśli podstawowa potrzeba człowieka nie jest zaspokojona, następuje rodzaj fundamentalnej dezintegracji. Podstawowe potrzeby nie dają się zatem hierarchizować. Wszystkie są równie nieodparte, choć mogą być zaspokajane na tysiące sposobów. Polityka społeczna powinna jednak dokonywać wyboru priorytetów w określonym miejscu i czasie, skoro jedne potrzeby są oceniane każdorazowo jako relatywnie lepiej, a inne - relatywnie gorzej zaspokajane.

Drugi typ definicji to te, w których potrzeby podstawowe określa się jako najbardziej elementarne i/lub zaspokajane w bardziej lub mniej elementarnym zakresie, w zależności od przyjętej konwencji określania minimalnych warunków bytowania. W skrajnych przypadkach zalicza się do nich jedynie potrzeby biologicznego przetrwania. Takie zawężone rozumienie zakresu podstawowych potrzeb nie musi wypływać z niedoceniania roli potrzeb "wyższego rzędu", przypisuje się im jednak drugoplanowe znaczenie, zgodnie z przyjętą hierarchią potrzeb. Cele polityki społecznej są w tym przypadku ustalane na podstawie owej hierarchii (najpierw zaspokojenie potrzeb elementarnych, potem wyższego rzędu) oraz określonych minimalnych standardów (np. minimum egzystencji, minimum socjalne).

Kategoria potrzeb podstawowych ma kluczowe znaczenie w debacie nad modelem rozwoju społeczeństw, a szczególnie w jej nurcie, który jest określany jako basic needs approach. Zwolennicy tego ujęcia uważają, że miarą dobrego lub złego rozwoju jest nie tyle stopień uzyskanego rozwoju gospodarczego, ile stopień i powszechność zaspokojenia podstawowych ludzkich potrzeb

(J. Danecki., B. Szatur-Jaworska)

ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE

Pojęcie to zaczęto używać na szerszą skalę dopiero po II wojnie światowej. Jego wprowadzenie wiązało się z rozszerzeniem zadań państwa w sferze socjalnej oraz ze zmianą poglądów w kwestii uprawnień obywateli do otrzymania pomocy w określonych sytuacjach życiowych. Do tego okresu tytułem do otrzymania pomocy była przede wszystkim przynależność (przymusowa lub dobrowolna) do jednej z wielu wspólnot ubezpieczeniowych, jakimi były początkowo kasy wzajemnej pomocy, a poczynając od lat 80. XIX w. wprowadzane stopniowo ubezpieczenia społeczne od wypadków przy pracy, chorobowe, emerytalno-rentowe i od bezrobocia. Innym tytułem do otrzymania pomocy było ubóstwo.

Doświadczenia wielkiego kryzysu ekonomicznego z przełomu lat 20. i 30., nowe teorie ekonomiczne gospodarki wolnorynkowej (gł. prace J.M. Keynesa), oraz wzrost poczucia narodowej solidarności w okresie II Wojny Światowej wpłynęły na stopniowe ukształtowanie się przekonania, że istnieje potrzeba stworzenia całościowego systemu pomocy, gwarantującego wszystkim bez wyjątku obywatelom wolność od niedostatku. Całokształt działań, zmierzających do tego celu zaczęto określać mianem z.s., dla podkreślenia powszechnego (podmiotowego i przedmiotowego) charakteru tych świadczeń oraz zwiększonej odpowiedzialności państwa za zaspokajanie potrzeb wszystkich obywateli. Idea ta znalazła następnie swój wyraz w całym szeregu aktów prawnych o charakterze międzynarodowym, z których najważniejsze to: konwencja MOP nr 102 z 1952 o normach minimalnych zabezpieczenia społecznego, Europejska Karta Społeczna z 1961 oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych ONZ z 1966. Mówi się w nich o prawie każdego obywatela do z.s. Obywatelom Polski analogiczne prawo przyznaje Konstytucja RP z 1997, która w art. 67 stanowi, że prawo do z.s. przysługuje: w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Prawo to przysługuje również obywatelom pozostającym bez pracy nie z własnej woli i nie mającym innych środków utrzymania.

Mimo, iż termin z.s. jest obecnie powszechnie używany, nie istnieje jedna, przez wszystkich akceptowana definicja tego pojęcia. Pierwsza grupa definicji wychodzi od traktowania z.s. jako pewnego stanu pożądanego, jako wartości, której realizacji podporządkowane byłyby określone działania. Liczy się przede wszystkim rezultat, to jest osiągnięcie bezpieczeństwa w jego najszerszym sensie, mniej ważne są natomiast mechanizmy, za pomocą których stan ten jest osiągany. Wydaje się, że w tym kontekście bardziej uzasadnione byłoby posługiwanie się określeniem bezpieczeństwo socjalne, na co pozwala zresztą pewna nieokreśloność angielskiego terminu social security, który można tłumaczyć zarówno jako zabezpieczenie społeczne, jak i bezpieczeństwo socjalne.

W drugiej grupie definicji nacisk kładzie się gł. na wyodrębnienie przedsięwzięć, podejmowanych dla zagwarantowania odpowiedniego poziomu życia członków danego społeczeństwa. Są to przedsięwzięcia podejmowane przede wszystkim przez instytucje publiczne w razie zaistnienia typowych zdarzeń losowych (ryzyk socjalnych), a ich celem jest kompensata utraconych dochodów lub zaspokojenie podstawowych potrzeb na co najmniej minimalnym poziomie. Reprezentatywnym przykładem tego typu podejścia może być definicja J. Piotrowskiego, który określa z.s. jako: całokształt środków i działania instytucji publicznych, za pomocą których społeczeństwo stara się zabezpieczyć swych obywateli przed niezawinionym przez nich niedostatkiem, przed groźbą niemożności zaspokojenia podstawowych, społecznie uznanych za ważne, potrzeb. Z.s. stosowane w tym drugim znaczeniu jest zatem pojęciem zbiorczym, którym obejmowane są zazwyczaj różne rodzaje ubezpieczenia społecznego, świadczenia o charakterze zaopatrzeniowym, pomoc społeczna, ochrona zdrowia, rehabilitacja osób niepełnosprawnych oraz niekiedy niektóre rodzaje ubezpieczeń osobowych i majątkowych ludności i niektóre inne rodzaje świadczeń społecznych (np. pomoc stypendialna).

W USA obejmuje się tym określeniem jedynie te programy, które są regulowane ustawą Social Security Act z 1935, a więc ubezpieczenia emerytalno-rentowe, z wyłączeniem ubezpieczeń od bezrobocia i pomocy społecznej. Z kolei w W. Brytanii w terminie z.s. mieszczą się również ubezpieczenia od bezrobocia, zasiłki rodzinne i pomoc społeczna, ale nie system ochrony zdrowia. W niektórych krajach Ameryki Łacińskiej określeniem z.s. obejmuje się także szkolenie zawodowe, programy kulturalne i rekreacyjne.

(M. Księżopolski)

ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO TECHNIKI

Sposoby/metody realizacji zabezpieczenia społecznego wyodrębnione w oparciu o różnice w finansowaniu i różnice w prawach i obowiązkach podmiotów uprawnionych i zobowiązanych do świadczeń.

Technika ubezpieczeniowa - świadczenia udzielane na jej podstawie mają charakter roszczeniowy/obligatoryjny. Do nabycia uprawnień wymagane jest opłacanie składek dostosowanych do rozmiarów ryzyka i wysokości dochodów; powstały w ten sposób fundusz jest źródłem pokrycia wydatków na świadczenia. Wysokość i warunki przyznawania świadczeń są określone ustawowo przy użyciu zobiektywizowanych kryteriów, a świadczenia zróżnicowane zależnie od wysokości opłacanych składek/osiąganych dochodów. Nabycie prawa do świadczenia następuje w momencie spełnienia się warunków przewidzianych w ustawie, niezależnie od rzeczywistej potrzeby. Instytucja dysponująca funduszem ubezpieczeniowym stwierdza jedynie zaistnienie przesłanek ustawowych i ustala wynikające z nich skutki w sferze uprawnień. Od jej decyzji zainteresowanemu przysługuje odwołanie do niezależnych organów.

Technika zaopatrzeniowa - świadczenie również o charakterze roszczeniowym/obligatoryjnym, przy czym prawo do świadczeń wynika wyłącznie z woli ustawodawcy, nie jest natomiast związane z uprzednim opłacaniem składek. Świadczenia finansowane są z funduszy publicznych (podatków). Wysokość i warunki przyznawania świadczeń są określone ustawowo przy użyciu zobiektywizowanych kryteriów. Z reguły świadczenia przysługują wszystkim obywatelom danego kraju należącym do określonej grupy (ludzie starzy, niepełnosprawni, rodziny z dziećmi itp.). Wymiar świadczeń jest najczęściej jednolity w ramach danej grupy i ustalany na poziomie zapewniającym wszystkim członkom tej grupy zaspokojenie potrzeb na co najmniej minimalnym poziomie. Podobnie jak w technice ubezpieczeniowej, nabycie prawa do świadczenia następuje w momencie spełnienia się warunków przewidzianych w ustawie, niezależnie od rzeczywistej potrzeby.

Technika opiekuńcza - świadczenia udzielane przy użyciu tej techniki mają charakter uznaniowy/fakultatywny. Są one przyznawane indywidualnie, po uprzednim zbadaniu warunków życiowych danej osoby i stosownie do jej potrzeb (test dochodów i środków utrzymania). Źródłem finansowania świadczeń są fundusze publiczne, zarówno lokalne, jak centralne.

Omówione wyżej z.s.t. mają charakter modelowy. W ostatnich kilkudziesięciu latach obserwujemy procesy wyraźnego zmniejszania się różnic między poszczególnymi technikami, co znajduje wyraz w stosowaniu elementów charakterystycznych dla każdej z nich w konstrukcji tego samego świadczenia, np.: składki ubezpieczeniowe w coraz większej liczbie przypadków nie różnią się niczym od podatku (szczególnie, gdy obowiązek ich opłacania spoczywa wyłącznie na pracodawcy), Skarb państwa coraz częściej partycypuje w kosztach ubezpieczenia, fundusze ubezpieczeniowe niekiedy tracą autonomię poprzez włączenie ich do budżetu centralnego. Inny przykład to stosowanie kryterium dochodu (a więc pośrednio potrzeb), jako warunku uprawniającego do nabycia niektórych świadczeń ubezpieczeniowych bądź zaopatrzeniowych. Jednocześnie niektóre świadczenia pomocy społecznej wypłacane są w zobiektywizowanej, jednolitej wysokości (np. zasiłki stałe w polskim systemie pomocy społecznej), a w coraz większej liczbie krajów zasiłkobiorcy pomocy społecznej otrzymują prawo do sądowego dochodzenia uprawnień do niektórych form pomocy, co nadaje im roszczeniowy charakter. Także nazwa danej instytucji prawnej może nie odpowiadać jej istocie (np. w Polsce kolejne ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników miały charakter typowo ubezpieczeniowy).

Systemy zabezpieczenia społecznego w poszczególnych krajach zawierają elementy charakterystyczne dla wszystkich trzech technik, przy czym wzajemne proporcje między nimi są w każdym przypadku odmienne. Zob. ubezpieczenia społeczne, zaopatrzenie społeczne, pomoc społeczna.

(M. Księżopolski)

---