WYKŁAD I

Psychologia zajmuje się 3 poziomami zachowania ludzkiego:

1. każdy człowiek jest podobny jak inni ludzie;

2. każdy człowiek jest różny jak inni ludzie; (?)

3. każdy człowiek jest wyjątkowy.

Różnice indywidualne (międzyosobnicze) to zjawisko polegające na tym, że jednostki należące do tej samej populacji różnią się między sobą pod względem porównywalnych charakterystyk fizycznych i psychicznych.

Stałe różnice między ludźmi w zakresie:

- zdolności (inteligencja, zdolności specjalne);

- osobowości (w tym temperament);

- style funkcjonowania jednostki (style radzenia sobie ze stresem,

style poznawcze).

Metody pomiaru różnic indywidualnych (różnice zdolności, osobowości, jak mierzy się temperament, czy inteligencję).

Różnice inter- i intraindywidualne - pewne cechy zachowania zmieniają się pod względem czasu (starzejemy się). W zależności od sytuacji pewne charakterystyki działają z różnym nasileniem.

Kategorie służące do opisu różnic indywidualnych:

→ Cecha

Niezmienna dyspozycja albo względnie stała tendencja do charakterystycznych zachowań w powtarzalnych sytuacjach adekwatnych do tych zachowań.

→ Wymiar

Pojęcie służące podkreśleniu, że jednostki zajmują określone miejsca na osi reprezentującej nasilenie danej cechy i że możliwe jest jej zmierzenie

→ Czynnik

Wyodrębniona w rezultacie analizy czynnikowej zmienna skorelowana ze zmiennymi eksperymentalnymi, wyjaśnia część zależności statystycznej pomiędzy tymi zmiennymi (te dane dadzą się wyjaśnić wspólną zmienną)

→ Styl

Sposób przebiegu procesu czynności albo działania.

Pojęcie cechy w ujęciu Gordona Allporta

→ cecha to „struktura neuropsychiczne mająca zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowania równoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjnego.” (Allport, 1937, s. 295)

W tym ujęciu ważna jest spójność cech międzysytuacyjnych i to spowodowało krytykę ze strony Waltera Mischela = brak dowodów na spójność cech międzysytuacyjną bądź czasową (oprócz zdolności).

Za spójność zachowania w większości odpowiadają warunki środowiska, nie wewnętrzne dyspozycje.

Cechy są tylko i wyłącznie pewnymi kategoriami opisowymi, za pomocą których ludzie opisują i upraszczają rzeczywistość, nie odzwierciedlają wewnętrznych cech.

Krytyka Mischela

→ Badania Hortshorne i May (1928) - studia nad uczciwością dzieci. Stwierdzili małą zgodność pomiędzy zachowaniami dzieci w różnych sytuacjach. Uczciwość w dużym stopniu zależy od sytuacji.

→ Badanie Office of Strategic Services (1948) - próba identyfikacji osób, które mogłyby być dobrymi szpiegami. Muszą sobie radzić i pracować w warunkach dużego stresu.

→ Badania Seymoura Epsteina (1979) - dostarczyły dowodów na spójność międzysytuacyjną i międzyczasową cechy.

Podsumowanie debaty osoba vs sytuacja

- zachowanie jest funkcją sytuacji i właściwych dla jednostki cech

osobowości i intelektu;

- istnieją różnice indywidualne w spójności zachowań.

Dowody na spójność lub zmienność w zachowaniu zależą od 5 zmiennych:

1. kto jest badany;

2. gdzie odbywa się badanie;

3. jakie są badane cechy (temperament i inteligencja duża spójność);

4. jakie są używane metody pomiaru;

5. czy pomiary zostały zagregowane (czy pojedynczy pomiar, czy wielokrotny jakiegoś zachowania).

Pojęcie cechy uwzględniające krytykę Waltera Mischela:

Cecha - jest to względnie stała i swoista dla jednostki uogólniona tendencja do zachowania się lub reagowania w określony sposób wyrażające się w różnych, a zarazem spójnych z tą tendencją sytuacjach.

Pojęcie stanu i cechy.

STAN

CECHA

- warunki krótkotrwałe - warunki długotrwałe

- przejawia się w sposób ciągły - ujawnia się w odpowiedzi na

bodziec lub w określonych sytuacjach (tendencja)

- konkretny - abstrakcyjny

- zależy od sytuacji - zależy od osób

- ma charakter zdarzenia - ma charakter dyspozycji

- współwarunkowany przez - przejawia się w stanach

cechę

- może być zaobserwowany - nie może być zaobserwowana

- może być mierzony bezpośrednio - może być mierzona pośrednio

→ Status cechy

- Cecha ma status pewnych konstruktów hipotetycznych (nie jesteśmy w stanie powiedzieć czym są cechy).

- Cechy nie istnieją, odnoszą się do pewnego rodzaju zachowań.

- Może być mierzona pośrednio (przedmiotem pomiaru może być zachowanie).

- Pomiar jest modyfikowany przez aktualną sytuację, np. różne bodźce, czy też instrukcje - np. STAI - lęk jako stan i lęk jako cecha.

- Pomiar stanów jest modyfikowany przez nadawane przez jednostkę znaczenie.

- Cecha nie może być utożsamiana z neuropsychicznymi czy biopsychicznymi…

→ Pojęcie typu wg Williama Sterna (1871 - 1938)

- Typ - „dominująca dyspozycja psychiczna bądź psychofizyczna, która przysługuje dającej się wyróżnić na jej podstawie grupie ludzi, przy czym jednak grupy tej nie można jednoznacznie i wszechstronnie oddzielić od innych grup”.

Introwertycy Ambiwertycy Ekstrawertycy

Dwa różne typy ludzi (na dwóch biegunach)

Typologia Hipokratesa - Galena w ujęciu „szufladkowym”, wymiarowym

Choleryk Melancholik

Sangwinik Flegmatyk

I. Kant 1798

Silne emocje

Choleryk Melancholik

Sangwinik Flegmatyk

Słabe emocje

Charakterystyki specyficzne dla kategorii typu (Strelau)

- Typ stanowi kategorię klasyfikacyjną;

- Typ stoi na pograniczu tego, co ogólne i indywidualne;

- Pojęcie typu obejmuje względnie stałe cechy psychiczne,

fizjologiczne, bądź anatomiczne;

- Granice między typami są płynne;

- Pojęcie typu obejmuje przede wszystkim cechy, czy zespół cech

dominujących.

WYKŁAD II

DETERMINANTY RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

Badania źródeł różnic indywidualnych

- Poznawaniem przyczyn zmienności populacyjnej zajmuje się genetyka zachowania - dyscyplina naukowa na pograniczu nauk biologicznych (genetyka molekularna) i behawioralnych (psychologia).

Przedmiot genetyki zachowania

- poznawanie przyczyn zmienności populacji;

- ustalanie wkładu czynników genetycznych w ogólną zmienność

zachowania w określonej populacji;

- ustalenie wkładu czynników środowiskowych w zmienność

zachowania w danej populacji;

- identyfikacja genów związanych z różnicami indywidualnymi

w zachowaniu.

Ogólne założenia genetyki zachowania:

- jednostki w populacji różnią się zarówno z przyczyn

genetycznych, jak i środowiskowych;

- zmienność w zakresie większości cech lub zachowań wynika z

wpływów poligonowych (różnice indywidualne są

uwarunkowane działaniem wielu genów niekiedy różnie

umiejscowionych w chromosomach). Podejście to jest

uzasadnione przede wszystkim w odniesieniu do cech lub

zachowań, których wyniki pomiaru mają rozkład normalny.

Genetyka zachowania jako narzędzie dostarczające informacji o czynnikach determinujących różnice indywidualne w zachowaniu

- GZ jako argument na rzecz roli czynnika biologicznego leżącego u podstaw mierzonych cech;

- GZ pozwala na określenie udziału specyficznych składników genetycznych w determinowaniu różnic indywidualnych;

- GZ dostarcza jeden z najsilniejszych dowodów na rzecz roli środowiska w determinowaniu różnic indywidualnych;

- GZ pozwala na ilościową ocenę wkładu genotypu i środowiska w fenotypową wariancję mierzonego zachowania.

Dwa punkty widzenia na genetykę zachowania

- popularne ujęcie - determinizm genetyczny - geny

determinują wszystko (błędne podejście)

(geny → zachowanie)

- interakcja pomiędzy czynnikami genetycznymi a czynnikami

środowiskowymi

(geny wchodzą w interakcje także między sobą)

(geny + środowisko → ośrodkowy układ nerwowy

→ zachowanie).

Ojcowie genetyki zachowania

- Sir Francis Galton

- Autor pytania „Natura czy wychowanie?”

- Badania nad dziedzicznością geniuszu (XIX w. - Hereditory

Genius)

- przebadał ok. 1000 osób, które uznał za wybitne (np. politycy,

wojskowi, artyści, poeci, pisarze, uczeni), prześledził ich

rodziny kilka pokoleń wstecz - często wśród krewnych

znajdowały się wybitne osoby.

- geniusz w dużej mierze zależy od dziedziczności;

- twórca eugeniki - nauki, która miała „wyhodować” lepszych

ludzi.

- Gregor Mendel - czeski zakonnik

- badania nad potomstwem krzyżówek różnych odmian grochu

- I prawo - prawo czystości gamet - dziedziczność zależna jest

od tzw. zawiązków dziedziczności, które tkwią w każdym

dorosłym organizmie (każdy ma 2),a gamety połowę tych

zawiązków.

- II prawo - prawo niezależności segregacji cech - cechy nie

zależą od siebie.

- Charles Darwin (krewny Galtona).

- przed 1890 - środowisko determinuje

- 1920 - w USA rozwój behawioryzmu - środowisko determinuje

- 1950 - pierwsze nieśmiałe próby odrodzenia GZ

- 1960 - kontratak środowiska (teorie przywiązania matki i dziecka)

- 1980 - geny determinują

Połowa lat 80. - koniec dyskusji, pytanie - w jakim stopniu geny,

a w jakim środowisko determinują zachowanie.

Dobór rodziców

GE oraz G x E

(GE - korelacja genu i środowiska;

G x E - interakcja genu i

środowiska)

→ Genetyczny czynnik addytywny

- odnosi się do procesu dziedziczenia, przekazu genów z pokolenia rodziców do pokolenia potomstwa (bezpośrednio)

- dziecko od każdego z rodziców otrzymuje 50% własnych genów

→ Genetyczne czynniki nieaddytywne

- odnoszą się do zjawiska interakcji (wzajemnego oddziaływania na siebie) alleli genów w chromosomach organizmu potomnego

- interakcja alleli o tym samym umiejscowieniu w chromosomie - dominacja

- interakcja alleli o różnym umiejscowieniu - epistaza

- wpływ nie jest wspólny dla osób spokrewnionych genetycznie (wyjątek: bliźnięta monozygotyczne)

→ Dobór rodziców

- zjawisko polegające na dobieraniu się rodziców w oparciu o kryterium genetycznie uwarunkowanych cech

- dobór: - celowy/tendencyjny

- losowy/przypadkowy

- dobór celowy opiera się na podobieństwie albo przeciwieństwie cech (tzw. dobór komplementarny)

→ Epigeneza (wpływ na ekspresję, sposób ujawniania się genów)

- metylacja - grupa metylowa (CH₂) przyłącza się do jednej z zasad azotowych budujących DNA - cytozyny co hamuje transkrypcję i powoduje trwałe wyłączenie ekspresji genów.

- modyfikacja histonów

- wpływy epigenetyczne prawdopodobnie powodują różnice także pomiędzy bliźniętami monozygotycznymi.

→ Środowisko wspólne

- zespół składników opisujących środowisko danej rodziny biologicznej lub adopcyjnej

- składniki te obejmują:

- status społeczno - ekonomiczny (SSE);

- otoczenie fizyczne (wyposażenie mieszkania);

- liczbę członków rodziny zamieszkujących razem;

- tradycje rodzinne;

- klimat rodzinny;

- osobowość poszczególnych członków;

- rodzaj ich wzajemnych relacji (szczególnie rodzeństwo)

- sposób wychowania dzieci.

Poziomy:

SSE

↓

Warunki materialne

↓

Klimat rodzinny

↓

Zachowania członków rodziny

↓

Wzajemny wpływ członków rodziny

↓

Wychowanie dzieci

→ Środowisko specyficzne

- zasób indywidualnych, niepowtarzalnych doświadczeń środowiskowych danej osoby;

- tworzy się w wyniku specyficznych dla tej osoby interakcji i korelacji jej genotypu i środowiska w rodzinie i poza nią.

Składniki:

- kolejność urodzenia się dziecka;

- losowe zdarzenia i przeżycia (np. choroby, urazy pre- i postnatalne, rozdzielenie dzieci);

- wyniki interakcji pomiędzy rodzeństwem, dziećmi i rodzicami, pomiędzy pozostałymi członkami rodziny;

- czynniki pozarodzinne - skład grup rówieśniczych, rodzaj i wynik interakcji z rówieśnikami, nauczycielami i innymi osobami spoza rodziny, wpływ telewizji;

- u osób starszych: doświadczenia nabyte w pracy, ekonomiczne i psychologiczne warunki życia, nagłe zachorowania i urazy, rodzaj relacji z innymi ludźmi.

Kto potrzebuje rodziców?

- Judith Rich Harris w książce „Geny czy wychowanie? Co wyrośnie z naszych dzieci i dlaczego?” sugeruje, że za dużą część wariancji w przypadku wpływu środowiska specyficznego na osobowość odpowiadają rówieśnicy.

Metody badawcze GZ

- genetyka ilościowa - badania zmienności międzyosobniczej (różnice fenotypowe)

- genetyka molekularna - badanie czynników determinujących rozwój wewnątrzosobniczy (struktura DNA, mechanizmy regulacji ekspresji genów, poznawanie znaczenia genów)

Badania bliźniąt (genetyka ilościowa)

- porównywanie fenotypowych różnic wewnątrz par monozygotycznych (MZ) i dizygotycznych (DZ)

- bliźnięta MZ są genetycznie jednakowe

- bliźnięta DZ posiadają średnio połowę wspólnych genów

- MZ - różnice to efekt działania środowiska

- DZ - różnice to wpływy zarówno genów jak i środowiska

Badania rodzinne

- porównanie podobieństwa fenotypowego członków rodzin biologicznych (badanymi są rodzice i ich dzieci oraz rodzeństwo biologiczne)

- badania obejmują duże próby złożone z osób o różnym stopniu pokrewieństwa.

Badania adopcyjne

- próby badawcze - rodzice adopcyjni i ich adoptowane dzieci oraz rodzeństwo biologiczne i adoptowane wychowywane razem

- pozwala wyraźnie oddzielić wpływy genetyczne od środowiska rodzinnego.

Odziedziczalność - jaki procent zmienności fenotypowej da się wyjaśnić wpływem czynników genetycznych

- szerokie rozumienie pojęcia:

h_B² = v_G : v_P

procent zmienności fenotypowej wyjaśniona czynnikami genetycznymi (addytywnymi, nieaddytywnymi oraz efektem epigenetycznym)

- wąski rozumienie pojęcia:

h_A² = v_A : v_P

bezpośredni wpływ genów - wpływ czynników addytywnych.

Interakcja i korelacja genotypu i środowiska

- Interakcja genotypu i środowiska - część wariancji przypisywanej interakcji pomiędzy różnymi genotypami i różnymi warunkami środowiskowymi.

- Korelacja genotypu i środowiska - specyficzna ekspozycja ludzi na bodźce środowiskowe (poszukiwanie środowiska odpowiadającego zdeterminowanym genetycznie cechom jednostki)

- pasywna - przekazowi genetycznemu towarzyszy stworzenie warunków środowiskowych sprzyjających rozwojowi cech, które są uwarunkowane przekazanymi genami;

- reaktywna - dziecko podlega wpływom środowiskowym wynikającym z reakcji ludzi na jego zachowania;

- aktywna - wybór przez dziecko warunków środowiskowych odpowiadających jego genotypowi.

Identyfikowanie genów związanych z zachowaniem

- cechy zachowania - złożone cechy ilościowe;

- poszukiwanie genów związanych z zachowaniem -

2 grupy metod:

1. Analiza sprzężeń (linkage analysis)

2. Badania asocjacyjne (association study)

- QTL (Loci cech ilościowych - Quantitative Trait Loci) - równoległe poszukiwanie i identyfikowanie genów związanych z określonym zachowaniem w różnych miejscach genotypu (?)

- Badania asocjacyjne

- asocjacja (powiązanie) - współwystępowanie allelu

umiejscowionego w konkretnym locus (miejsce, jakie gen zajmuje w chromosomie) z badaną cechą powyżej poziomu oczekiwanego jako przypadkowy;

- badania na poziomie populacyjnym lub przy zastosowaniu schematów rodzinnych.

- w populacji - 2 strategie:

1. porównywanie osób, u których występuje badana cecha (choroba) z osobami, u których ona nie występuje pod względem częstości genotypowych bądź allelicznych.

2. osoby o różnych genotypach porównywane pod względem wyników osiąganych na różnych wymiarach zachowania.

WYKŁAD III

WSTĘP DO TEMPERAMENTU

Klasyfikacje teorii temperamentu

→ Dziecko (Rothbath) vs Dorosły (Strelau);

→ Opisowe (Thomas i Chess) vs Przyczynowe (Eysenck);

→ Jednowymiarowe (Kagan) vs Wielowymiarowe (Thomas i

Chess)

→ Temperament to emocja (Goldsmith) vs Całe zachowanie

(Strelau)

Temperament a osobowość

•Temperament to materiał wyjściowy, na osnowie którego kształtuje się osobowość, obejmuje więc cechy osobowości pierwotne (Allport, 1937)

•W skład temperamentu wchodzą te cechy osobowości, które obecne są od wczesnego dzieciństwa (Buss i Plomin, 1984)

•Temperament obejmuje te cechy osobowości, które mają podłoże biologiczne (Strelau, 1994)

Osobowość

Temperament

Podstawy biologiczne ↔ Temperament

↕ (ludzie i zwierzęta)

Środowisko fizyczne ↕ (?)

↕

Środowisko społeczne ↔ Osobowość

Różnice między temperamentem a konstruktem osobowości nie opartym na koncepcji cech (Strelau, 2002)

Temperament	Właściwość różnicująca	Osobowość
Czynnik biologiczny	Determinanty rozwoju	Czynniki społeczne
Niemowlęta	Stadium rozwoju, w którym zjawisko występuje	Starsze dzieci i dorośli
Zwierzęta i człowiek	Populacja, do której zjawisko się odnosi	Człowiek
Nieobecne	Zachowania nasycone treścią	Obecne
Moderujące	Funkcja regulacyjna	Centralna

Definicja temperamentu (za: Strelau, 1998)

Cechy osobowości ujawniające się w okresie wczesnego dzieciństwa i posiadające genetyczne uwarunkowanie. Charakteryzują się też względną stałością i niezmiennością, oraz dostępnością bezpośredniej obserwacji w zachowaniu.

Typologia Hipokratesa - Galena

„Ciało człowieka ma w sobie krew, flegmę i dwojakiego rodzaju żółć: żółtą i czarną. Soki te stanowią naturę jego ciała i dzięki nim jest on zdrowy bądź chory. Najzdrowszy jest on wtedy, kiedy mieszanina tych soków, ich działanie i ilość pozostają w odpowiednim stosunku”.

Hipokrates

Krew - pochodzi z serca; flegma - z mózgu; żółta żółć - z wątroby; czarna żółć - ze śledziony.

Galen wyróżnił 4 typy pierwotne, proste temperamentu:

•Sangwinik

- przeważa krew;

- radosny, wylewny, towarzyski, pilny, pewny siebie,

optymistyczny.

•Choleryk

- przeważa żółta żółć;

- łatwo wpada w gniew, traci panowanie nad sobą, impulsywny,

podstępny.

•Flegmatyk

- przeważa flegma;

- spokojny, bierny, ostrożny, łagodny, zrównoważony

•Melancholik

- przeważa czarna żółć;

- depresyjny, smutny, ponury, narzekający, pesymistyczny.

Dodatkowo Galen wyróżnił 4 typy wtórne:

- ciepło + sucho;

- ciepło + wilgotno;

- zimno + sucho;

- zimno + wilgotno,

Oraz 1 typ idealny - równomierne wymieszanie wszystkich soków organizmu.

Typologia temperamentu Kretschmera

•Główne założenie: cechy temperamentu wiążą się z budową ciała.

•Wg Kretschmera temperament stanowi część psychiki, która za pośrednictwem układu humoralnego koreluje z budową ciała.

•Pomiędzy budową anatomiczną a rodzajem zaburzeń psychicznych zachodzi zbieżność.

- pacjenci maniakalno - depresyjni - są zwykle pyknikami;

- pacjenci ze schizofrenią - są zwykle leptosomatykami;

- pacjenci z epilepsją - są zwykle atletykami.

•Także u osób normalnych istnieje związek pomiędzy budową ciała, temperamentem i skłonnością do określonych zaburzeń psychicznych.

Typ anatomiczny a temperament

•Typ leptosomatyczny

- temperament schizotymiczny;

- skłonność do schizofrenii, autyzmu, zmienność emocjonalna

od drażliwości do chłodu, sztywność przyzwyczajeń,

wycofywanie się ze świata realnego.

•Typ atletyczny

- temperament iksotymiczny;

- skłonność do epilepsji, ciche, mało wrażliwe, o słabej mimice

i pantomimice; mało plastyczne, z trudem przystosowują się

do otoczenia.

•Typ pykniczny

- temperament cyklotymiczny;

- skłonność do zapadania na psychozę maniakalno-depresyjną,

często przechodzą od radości do smutku i odwrotnie, łatwo

nawiązują kontakty z otoczeniem, ich poglądy są realistyczne.

Obszary funkcjonowania psychicznego, w których przejawia się temperament:

•Psychastezja - wrażliwość na bodźce psychiczne (nadmierna

vs zbyt słaba);

•Nastrój radość vs smutek;

•Tempo psychiczne przyspieszenie vs zahamowanie

procesów psychicznych;

•Ruchliwość psychiczna ogólne tempo ruchów oraz

specyficzne sposoby poruszania się.

Typologia Sheldona

3 podstawowe składniki konstytucji fizycznej:

Endomorficzny;

Mezomorficzny;

Ektomorficzny.

Składniki te występują w różnych proporcjach, a ich specyficzna kompozycja tworzy somatyp.

Somatyp a temperament

•Typ endomorficzny (7-1-1)

- wiscerotonia;

- dominacja narządów trawiennych;

- upodobania społeczne, równomierne zabarwienie

emocjonalne, zadowolenie z siebie, brak wybuchowości,

łagodność.

•Typ mezomorficzny (1-7-1)

- somatotonia;

- dominacja układu kostnego;

- upodobanie do ryzyka i przypadku, śmiałość w sposobie

bycia, agresywność, nadmierna dojrzałość w sposobie bycia.

•Typ ektomorficzny (1-1-7)

- cerebrotonia;

- dominacja układu nerwowego;

- skrytość uczuć, zahamowanie emocjonalne, lęk przed

kontaktami społecznymi, powściągliwość, upodobanie

samotności.

Krytyka teorii konstytucjonalnych dotyczy:

- nie biorą pod uwagę, że jednak nasze ciało zmienia się w ciągu życia;

- są opisowe, niczego nie wyjaśniają;

- podczas badań nie kontrolowano wpływu stereotypów, które funkcjonują na temat budowy ciała (np. grubasek - miły i wesoły).

Typy psychologiczne Junga

Dwa rodzaje postaw ludzkich:

Ekstrawertywna i introwertywna, wyrażające kierunek, w jakim zmierza libido.

Postawy te wyrażają się w czterech podstawowych funkcjach psychicznych - wrażeniach zmysłowych, myśleniu, uczuciach i intuicji.

Teoria temperamentu Pawłowa

Zasada nerwizmu - każde zachowanie kontrolowane i regulowane przez ośrodkowy układ nerwowy.

4 podstawowe właściwości układu nerwowego:

- siła procesu pobudzenia - zdolność komórek nerwowych do aktywności;

(- hamowanie ochronne - bezwarunkowa właściwość, która w sytuacji nadmiernej stymulacji chroni układ nerwowy przed przeciążeniem; przejawia się m.in. spadkiem siły reakcji, brakiem zmian.)

- siła procesu hamowania - wyuczone reakcje hamowania, np. odraczanie reakcji, wygaszanie;

- ruchliwość procesów nerwowych - dotyczy zdolności do zastępowania reakcji zachowania inną reakcją innego zachowania - zastępowanie hamowania pobudzaniem i odwrotnie;

- równowaga procesów nerwowych (jako cecha wtórna) - stosunek siły procesu pobudzenia do siły procesu hamowania.

Typy układu nerwowego

•Słaby - niska siła procesów pobudzenia i hamowania;

•Silny niezrównoważony - duża siła procesów pobudzenia i hamowania z przewagą procesów pobudzenia;

•Silny zrównoważony ruchliwy - duża zrównoważona siła procesów pobudzenia i hamowania, duża ruchliwość procesów nerwowych;

•Silny zrównoważony powolny - duża zrównoważona siła procesów pobudzenia i hamowania, ale niska ruchliwość procesów nerwowych.

Typ temperamentu wg Pawłowa jest słabo podatny na oddziaływanie środowiska, dużą rolę odgrywa czynnik genetyczny.

Główne postulaty metodologiczne neopawłowistów (Tiepłow, Niebylicyn, Strelau)

•Prymat badań specyfiki poszczególnych cech układu nerwowego nad badaniem konfiguracji cech;

•Prymat analizy matematyczno-statystycznej nad opisem cech;

•Eksperyment laboratoryjny jako podstawowa metoda badawcza;

•Koncentracja na reakcjach mimowolnych;

•Dobór wskaźników psychofizjologicznych i bioelektrycznych obok odruchowo-warunkowych;

•Rezygnacja z postawy oceniającej wobec cech.

Cechy układu nerwowego wyodrębnione przez neopawłowistów

- dynamiczność układu nerwowego - łatwość i szybkość, z jaką się pojawia proces pobudzenia lub hamowania;

- labilność układu nerwowego - prędkość wzbudzania i zanikania procesów nerwowych;

- aktywowalność.

Biologicznie uwarunkowane cechy osobowości związane z typologią Pawłowa:

- ekstrawersja;

- neurotyczność;

- lęk;

- cechy RTT (żwawość, wytrzymałość, wrażliwość sensoryczna).

Interakcyjna koncepcja temperamentu Alexandra Thomasa

i Stelli Chess

•Temperament jako cechy stylistyczne, odnoszące się do charakterystyki zachowania.

•Opis cech dokonany w oparciu o wyniki badań podłużnych (NYLS, The New York Longitudinal Study).

•Kategorie temperamentu: aktywność, rytmiczność, zbliżanie się - wycofywanie, łatwość przystosowania, próg reagowania, siła reakcji, jakość nastroju, roztargnienie, zasięg uwagi i wytrwałość.

•3 typy/układy (konstelacje) cech temperamentu:

- temperament łatwy;

- temperament trudny;

- temperament wolno rozgrzewający się.

•Stałość charakterystyk temperamentalnych w zmienność ich przejawów na przestrzeni życia jednostki.

•Dobroć dopasowania (goodness of fit) - zgodność między możliwościami jednostki, jej temperamentem oraz innymi cechami indywidualnymi a oczekiwaniami i wymogami otoczenia (rodzice, nauczyciele, rówieśnicy).

Charakterystyka „trudnego temperamentu”

- brak rytmiczności funkcji biologicznych;

- tendencje do wycofywania się;

- małe zdolności przystosowawcze;

- przewaga negatywnych reakcji emocjonalnych;

- słabiej nasilone: mała aktywność i większe roztargnienie.

Krytyka podejścia za:

- czysto opisowy charakter;

- niezmienność opisu - te same cechy opisowe podtrzymywano u osób badanych przez cały okres badania - kiedy były dziećmi, nastolatkami, czy dwudziestolatkami.

WYKŁAD IV

TEORIE TEMPERAMENTU ZORIENTOWANE NA DZIECKO

Genetyczna teoria temperamentu A. H. Bussa

i R. Plomina

Temperament - zespół dziedzicznych cech osobowości, które ujawniają się już we wczesnym okresie życia jednostki. Cechy te są zdeterminowane genetycznie i ujawniają się w pierwszym roku życia dziecka.

Wg Bussa i Plomina temperament tworzy rdzeń osobowości, pełni funkcję regulacyjną (reguluje stosunki człowiek ↔ środowisko).

Wymiary temperamentu

- Emocjonalność;

- Aktywność;

- Towarzyskość;

-dawniej także Impulsywność.

Rola temperamentu - moderowanie interakcji człowiek - środowisko

I. EMOCJONALNOŚĆ

- pojawia się jako pierwszy wymiar (u noworodków);

- Niezadowolenie - najwcześniejszy przejaw emocjonalności;

niezróżnicowana emocjonalność - tendencja do łatwego i

silnego reagowania niepokojem (jeden biegun - brak reakcji;

drugi - niekontrolowane reakcje);

- Strach - wyodrębnia się z niezadowolenia około 2-3 miesiąca

życia - skłonność do unikania awersyjnej stymulacji, ucieczka

przed zagrożeniem (nasilenie reakcji mimicznych, zmiany

fizjologiczne, zmiany poznawcze - u starszych);

- Złość - wyodrębnia się około 6 miesiąca życia, związana z

reakcjami motorycznymi, ekspresywnymi i poznawczymi.

II. AKTYWNOŚĆ

- związana z wydatkowaniem energii fizycznej; 2 składniki:

- tempo (szybkość działania) - wysokie związane z

szybkim mówieniem, chodzeniem itp.

- wigor (siła lub intensywność reakcji) - wysoki związany

z głośnym mówieniem, śmiechem, itp.

- Mniej znaczące składniki - wytrzymałość (tendencja do

kontynuowanie pracy lub zabawy);

- składniki motywacyjne (potrzeba

wydatkowania energii).

III. TOWARZYSKOŚĆ

- tendencja do poszukiwania ludzi, przebywania z nimi oraz

unikania samotności.

- Źródła:

- nagrody społeczne - wspólna aktywność (np. wspólna

zabawa, wspólne oglądanie TV), uwaga otrzymywana od

innych, obecność zapobiegająca poczuciu izolacji;

- reakcje świadczące o istnieniu rzeczywistej interakcji (np.

wyrażanie zainteresowania).

IIIa. NIEŚMIAŁOŚĆ (pochodna towarzyskości; pojawia się ok. 2-3 r. ż.)

- nie jest cechą temperamentu, tylko jego pochodną;

- odnosi się do zachowań przejawianych w obecności osób

przypadkowych lub obcych (pochodna towarzyskości);

- wyraża się w zachowaniu i skrępowaniu, którym towarzyszy

poczucie napięcia i dyskomfortu oraz dążenie do wycofywania się z

interakcji społecznych;

- strach przejawiany w sytuacjach społecznych (szczególnie we

wczesnym dzieciństwie) - genetyczne podstawy

Biologiczne podstawy cech EAS

- Emocjonalność - poziom aktywacji autonomicznej (układ współczulny);

- Aktywność - aktywacja behawioralna (wahająca się od głębokiego snu

do silnego pobudzenia);

- Towarzyskość - aktywacja struktur mózgowych.

Temperament zahamowany i niezahamowany

- koncepcja Kagana

- Nieśmiałość / lękliwość vs śmiałość / towarzyskość - jedyna cecha temperamentu, która nie zmienia się w trakcie rozwoju;

- dwie podstawowe kategorie temperamentu;

- jego koncepcja jest jednowymiarowa. Kagan analizuje tylko jeden wymiar temperamentu (nieśmiałość/lękliwość vs śmiałość/towarzyskość).

Kategorie temperamentu (wg Kagana):

- Temperament - wzorce behawioralne, genetyczne i fizjologiczne, względnie stały;

1 typ: - Temperament zahamowany (około 10% dzieci) -

Nieśmiałość dziecko reagujące na nowe bodźce w sposób nieśmiały i

/lękliwość ostrożny, powstrzymuje się od okazywania emocji, jest

wystraszone;

2 typ: - Temperament niezahamowany (około 25% dzieci) -

Śmiałość/ dziecko nawiązuje kontakt w reakcji na nowe sytuacje,

Towarzyskość jest rozmowne, spontaniczne, okazuje emocje, nie boi się.

Biologiczne podstawy temperamentu zahamowanego i niezahamowanego

(Kagan):

- Reaktywność układu limbicznego (ciało migdałowate, podwzgórze);

- Aktywność układów: przysadka - nadnercze, siatkowatego,

współczulnego;

- Odziedziczalność - 62% (Emade i in., 1992).

Rozwojowy model temperamentu Rothbart i Derryberry'ego:

- krytyka programu NYLS;

- osadzony teoretycznie i empirycznie w psychologii rozwojowej.

Reaktywność i samoregulacja (Rothbath i Derryberry)

- Temperament - konstytucjonalnie uwarunkowane różnice

w reaktywności i samoregulacji;

- Konstytucjonalność - względnie trwałe wyposażenie biologiczne

jednostki, podlegające wpływowi czynników dziedziczonych,

dojrzewania i doświadczenia.

- Świadoma (wytężona) kontrola

- Zmiany jakościowe w mechanizmach kontroli zachowania:

- małe dzieci - sterowanie uwagą;

- starsze dzieci i dorośli - kontrola werbalna.

Cechy temperamentu (wg Rothbath i Derryberry):

- ujawniają się w sferze uwagi, emocji i motoryki, zgodnie z

indywidualną specyfiką rozwojową;

- Noworodek - niezadowolenie i łatwość uspokajania, aktywność,

orientacja i czujność, zbliżanie - wycofywanie;

- Wczesne niemowlęctwo - uśmiech i śmiech, wokalizacja,

poszukiwanie i unikanie bodźców, frustracja;

- Późne niemowlęctwo - kontrola zachowania i strach;

- Wiek przedszkolny i wyżej - dalszy rozwój kontroli zachowania.

Pomiar cech temperamentu:

- IBQ-R (3 - 12 m-c życia):

- ECBQ (18 - 36 m-c życia);

- CBQ (3 - 7 rok życia);

- TMCQ (7 - 10 rok życia).

WYKŁAD V i VI

TRZY, PIĘĆ, A MOŻE SIEDEM WYMIARÓW OSOBOWOŚCI (TEMPERAMENTU)?

TEORIE TEMPERAMENTU ZORIENTOWANE NA CZŁOWIEKA DOROSŁEGO

Teoria PEN Hansa Jürgena Eysencka (1916 - 1997)

• Osobowość posiada dwa zasadnicze aspekty: temperament i inteligencję. (wczesny Eysenck)

• Osobowość = temperament (późniejszy Eysenck)

Poziomy organizacji zachowania wg Eysencka

Typ

Cechy

Reakcje nawykowe

Reakcje specyficzne

Definicje Trzech Superczynników PEN

→ Ekstrawersja (E) - tendencja do kierowania aktywności na zewnątrz, do czerpania satysfakcji z aktywnego uczestniczenia w otoczeniu fizycznym i społecznym; (drugi biegun to introwersja);

→ Neurotyczność (N) - poziom stałości, zrównoważenia emocjonalnego; (drugi biegun to stałość emocjonalna);

→ Psychotyczność (P) - wysoki poziom tej cechy typowy jest dla ludzi aspołecznych, chłodnych, nie troszczących się o innych;

- altruizm, empatia, uspołecznienie - to jeden biegun;

- przestępczość, psychopatia, schizofrenia - to biegun przeciwny;

- psychotyczność była odmiennym wymiarem od N i E, ponieważ

została przez Eysenck powiązana z patologią, a np. osoba mająca

wysoki poziom neurotyczności, niekoniecznie musi chorować na

nerwicę.

OSOBOWOŚĆ (TEMPERAMENT)
Dalsze czynniki poprzedzające	Bliższe czynniki poprzedzające		Bliższe konsekwencje	Dalsze konsekwencje
DNA →	Układ limbiczny→ Aktywacja	P E→ N	Warunkowanie Wrażliwość Czynność → Percepcja Reminiscencja	Uspołecznienie Przestępczość Twórczość Psychopatologie Zachowania seksualne
Genetyczne determinanty zachowania	Biologiczne czynniki pośredniczące	Układ cech osobowości	Badania eksperymentalne	Zachowania społeczne

Czynniki osobowości wg Eysencka

P

• Agresywny, chłodny, egocentryczny, bezosobowy, twórczy, aspołeczny, brak empatii, impulsywny, gruboskórny

E

• Towarzyski, żywy, aktywny, asertywny, śmiały, beztroski, dominujący, wybuchowy, poszukujący doznań

N

• Lękliwy, depresyjny, poczucie winy, spięty, płochliwy,

niska samoocena, irracjonalny, markotny, emocjonalny

Czynniki PEN w relacji do typologii Hipokratesa - Galena

Chwiejność emocjonalna

Apatyczny drażliwy

Lękliwy chwiejny

Sztywny agresywny

Zamyślony wybuchowy

Melancholik Choleryk

Introwersja Ekstrawersja

bierny towarzyski

ostrożny uzewnętrzniający się

poważny gadatliwy

lubiący spokój wrażliwy

Flegmatyk Sangwinik

Stabilność emocjonalna

Ekstrawersja - introwersja - podłoże biologiczne

E I

P < H → Teoria → P > H

Hamowania

Chronicznie Teoria Chronicznie

niski poziom → aktywacji → wysoki poziom

aktywności aktywności

Leki pobudzające → Postulat → Leki uspokajające

P < H → P > H lekowy P > H → P < H

→ bodźce o małej intensywności - introwertycy mają wyższy poziom przewodnictwa skóry niż ekstrawertycy;

→ u introwertyków wcześniej pojawia się tzw. hamowanie ochronne, mające na celu ochronę układu nerwowego przed przeciążeniem;

→ podczas badania z zastosowaniem wywołanych potencjałów słuchowych, introwertycy mieli większą amplitudę potencjałów wywołanych, nawet przy niskiej częstotliwości;

→ badanie EEG nie wykazało jednak tak istotnych różnic, wskazujących na prawdziwość teorii Eysencka.

Podstawowe twierdzenia Eysencka dotyczące funkcjonalnego znaczenia

ekstrawersji

• Związek między siłą bodźca z poziomem wykonania jest modyfikowany przez ekstrawertyków;

• Ekstrawertycy poszukują stymulacji, zaś introwertycy jej unikają, co motywowane jest zabarwieniem emocjonalnym bodźców - słabe bodźce odbierane będą przez ekstrawertyków bardziej negatywnie niż przez introwertyków; ekstrawertyk potrzebuje silnych bodźców - wtedy może odczuwać zadowolenie;

• Warunkowanie przebiega łatwiej u introwertyków niż u ekstrawertyków - związane jest to z przewagą procesów pobudzenia u introwertyków, co powoduje, że u nich proces socjalizacji zachodzi szybciej.

Ekstrawertycy częściej niż introwertycy:

- uprawiają ryzykowne sporty;

- nawiązują kontakty;

- szybciej i łatwiej angażują się w ryzykowne sytuacje seksualne - ale tylko w kręgu zachodniej kultury, w Afryce i Wschodniej Azji jest odwrotnie.

Neurotyczność - podłoże biologiczne

• Pierwotnie - brak równowagi pomiędzy aktywacyjnym układem współczulnym i przywspółczulnym, z przewagą współczulnego;

• Połowa lat 70. - różnice indywidualne są związane z funkcjonowaniem układu limbicznego, a w szczególności hipokampa, ciała migdałowatego, przegrody i podwzgórza; pewną rolę w powstawaniu tej cechy odgrywa układ siatkowaty; Eysenck nie znalazł jednak jednoznacznych dowodów na reaktywność układu limbicznego.

Psychotyczność - podłoże biologiczne

• Nie zaproponował spójnej teorii;

• Przypuszczał, że osoby o wysokiej psychotyczności mają niski poziom oksydazy monoaminowej (odpowiedzialnej za degradację neuroprzekaźników, m. in. dopaminy); okazało się jednak, że niski poziom oksydazy jest związany także z innymi cechami osobowości;

• Lata 80. - psychotyczność związana z dezorganizacją funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego - uważał, że między systemami OUN jest brak porozumienia w ich funkcjonowaniu.

Psychotyczność - funkcjonalne znaczenie

• Osoby twórcze, kreatywne mają wyższe wyniki na wymiarze psychotyczności (Eysenck, 1995);

• Przestępcy mają wyższe wyniki na wymiarach P, E i N (Eysenck i Eysenck, 1985).

Koncepcja Jeffereya Graya

• E i N to cechy wtórne, będące wynikiem kombinacji dwóch podstawowych cech temperamentalnych:

• Lęku,

• Impulsywności.

• E = niski lęk + wysoka impulsywność

• I = wysoki lęk + niska impulsywność

• N = wysoki lęk + wysoka impulsywność

• SE = niski lęk + niska impulsywność

Mechanizm leżący u podstaw lęku - BIS (układ przegrody hipokampa)

• Wrażliwość na sygnały:

• kary;

• braku nagrody;

• nowości (niepewność).

• Reakcja układu:

• hamowanie zachowania;

• wzrost aktywacji;

• wytężona, zintensyfikowana uwaga

• Stan emocjonalny towarzyszący: lęk jako stan

• Przewaga BISu u osób lękowych, introwertywnych i neurotycznych.

Mechanizm leżący u podstaw impulsywności - BAS (zwoje podstawy mózgu, jądra wzgórza, kora nowa, czuciowo - ruchowa).

• Wrażliwość na sygnały:

• braku kary;

• nagrody.

• Reakcja układu:

• pobudzenie zachowania;

• wydatkowanie energii;

• rozproszona uwaga.

• BAS przeważa u osób ekstrawertywnych.

W późniejszym okresie Gray prowadził badania nad wyodrębnionym układem walki/ucieczki.

Koncepcja OCEAN Costy i McCrae

- Dwa źródła:

- model osobowości Cattella + badania leksykalne;

- redukcja czynników Cattella do 3 (Neurotyczność, Ekstrawersja,

Wyobraźnia - Otwartość na Doświadczenie)

- dołączenie pod wpływem badań leksykalnych dwóch cech:

Ugodowości i Sumienności.

Hipoteza leksykalna

„Te różnice indywidualne, które są najbardziej istotne w codziennych kontaktach wzajemnych między ludźmi zostaną ostatecznie zakodowane w ich języku. Im większe znaczenia mają te różnice, tym częściej ludzie będą na nie zwracali uwagę i tym częściej będą o nich rozmawiać, aż w końcu wynajdą opisujący je termin.”

- Levis Goldberg (1981)

Definicje Pięciu Wielkich Czynników Osobowości

• NEU - oznacza podatność na doświadczanie negatywnych emocji oraz wrażliwość na stres psychologiczny;

• EKS - charakteryzuje jakość i ilość interakcji społecznych, poziom aktywności i energii oraz zdolność odczuwania pozytywnych emocji;

• OTW - tendencja do poszukiwania i pozytywnego oceniania doświadczeń życiowych, tolerancja wobec nowości, ciekawość poznawcza;

• UGO - pozytywne vs negatywne nastawienie wobec innych ludzi, życzliwość i serdeczność vs oschłość emocjonalna i skąpstwo, chęć współpracy vs postawa roszczeniowa, skrupulatność vs chaotyczność;

• SUM - silna wola, motywacja do działania oraz wytrwałość w realizacji celów.

Argumenty na rzecz traktowania „Pięciu Wielkich” Czynników jako

podstawowych wymiarów osobowości

• Czynniki istnieją realnie

Ujawniają się w samopisie i szacowaniu mają dużą stałość i znaczenie w procesie adaptacji;

• Niezmienność czynników

„Wielka Piątka” ujawnia się niezależnie od stosowanego kwestionariusza osobowości;

• Uniwersalność czynników

Struktura pięcioczynnikowa ujawnia się niezależnie od płci, rasy i kultury;

• Podstawy biologiczne czynników

Różnice indywidualne w czynnikach NEOAC są w dużym stopniu uwarunkowane genetycznie. Nie sposób zidentyfikować podstawy anatomo - fizjologiczne tych czynników.

Udział czynników genetycznych (G) i środowiskowych (środowiska

wspólnego - C i środowiska specyficznego - E) w zmienności Trzech

Superczynników PEN

Czynnik	G	C	E
Ekstrawersja Próba polska Próba australijska	36 49		69 51
Neurotyczność Próba polska Próba australijska	41 45		59 55
Psychotyczność Próba polska Próba australijska	41 35		59 65

Czynnik	G	C	E
Ekstrawersja EPQ-R dorośli NEO-FFI dorośli EPQ-R młodzież NEO-FFI młodzież	36 31 54 45		64 69 46 55
Neurotyczność EPQ-R dorośli NEO-FFI dorośli EPQ-R młodzież NEO-FFI młodzież	41 45 56	37	59 55 63 44

Eysenck vs Costa i McCrae

• Eysenck (1994) - sumienność i ugodowość to składniki psychotyczności; otwartość należy do obszaru charakteryzującego funkcjonowanie poznawcze (otwartość to intelekt, kultura);

• Costa i McCrae (1985), Goldberg i Rosolack (1994) - psychotyczność nie jest odrębnym (jednolitym) czynnikiem - stanowi wypadkową ujemnych biegunów ugodowości i sumienności.

Teoria poszukiwania doznań Zuckermana

• Poszukiwanie doznań - tendencja do poszukiwania lub unikania stymulacji;

• Różnice indywidualne w optymalnym poziomie stymulacji - jego osiągnięcie warunkiem pozytywnego stanu emocjonalnego;

• Każdego człowieka charakteryzuje optymalny poziom stymulacji, który jest warunkowany nie tylko zmiennymi sytuacyjnymi, ale także czynnikami konstytucjonalnymi (aktywność autonomicznego układu nerwowego)

• Nie jest istotna siła bodźca, lecz jego znaczenie uwarunkowane doświadczeniem.

Składniki poszukiwania doznań

• Poszukiwanie grozy i przygód - zamiłowanie do aktywności na świeżym powietrzu i zajęć fizycznie ryzykownych, uprawianie podniecających sportów;

• Poszukiwanie przeżyć - nonkonformistyczny styl życia, angażujący umysł i zmysły (nieplanowane podróże, szukanie niezwykłego towarzystwa, sięganie po narkotyki);

• Rozhamowanie - tendencja do rozładowywania się i poszukiwania odprężenia w piciu alkoholu, hazardzie i seksie;

• Podatność na nudę - awersja do powtarzania doświadczeń, do rutynowej pracy, do nudnych ludzi.

Biologiczne podstawy poszukiwania doznań

• Ujemna zależność pomiędzy poziomem MAO a rozhamowaniem

- MAO - enzym: monooksydaza aminowa, działa w komórkach nerwowych, szczególnie w zakończeniach presynaptycznych, jest odpowiedzialna za rozkład noradrenaliny i dopaminy;

- rozhamowanie = niski poziom MAO;

- niski poziom MAO = wysoka adrenalina.

- osoby o wysokim rozhamowaniu - zmniejszenie akcji serca przy bodźcach niskich;

- niskie rozhamowanie - większe częstotliwości skurczów serca przy niskich bodźcach - reakcja obronna, która wzrasta z siłą bodźca;

- osoby uzależnione od alkoholu i narkotyków - wysokie wyniki w skalach mierzących poszukiwanie doznań;

- również osoby łamiące prawo, psychopaci, więźniowie - wysoki poziom poszukiwania doznań.

Psychobiologiczny model temperamentu Cloninger

• Osobowość = temperament (uwarunkowany biologicznie)

+ charakter (uwarunkowany przez środowisko);

• Punkt wyjścia teorii - syndromy stwierdzone w populacji pacjentów psychiatrycznych -

• Lęk poznawczy - wieczne martwienie się, oczekiwana obawa, rozmyślania nasycone niepokojem, lęk społeczny, niepewność, trudności w rozprężaniu mięśni, relaksacji;

• Powoduje unikanie nowości, antycypowanie szkody; słaba reakcja na środki uspokajające, niska tolerancja na fizjologiczny stres i środki pobudzające;

• Skorelowany z lękiem Graya;

• Lęk somatyczny - dolegliwości fizyczne, bóle niewiadomego pochodzenia, autonomiczne bóle - pochodzące z autonomicznego układu nerwowego, rozproszona uwaga, ogólne przestraszenie;

• Impulsywność, poszukiwanie nowości, niski próg bólu;

• Skorelowane z impulsywnością Graya.

Struktura temperamentu

• Poszukiwanie nowości - tendencja do aktywnego reagowania na nowe bodźce;

• Unikanie szkody - tendencja do hamowania działań w odpowiedzi na bodźce negatywne;

• Zależność od nagród - skłonność do podtrzymywania zachowania w odpowiedzi na pozytywne wzmocnienia;

• Wytrwałość - zdolność do podtrzymywania danego rodzaju aktywności (dodana do struktury temperamentu w latach 90. XX wieku przez Cloningera; wyodrębniona z zależności od nagród)

Struktura charakteru

• Samokierowanie - zdolność do kontrolowania, regulowania i dostosowywania własnego zachowania w celu adaptacji do sytuacji;

• Skłonność do współpracy - zdolność do identyfikacji i akceptacji zachowań innych osób;

• Autotranscendencja - poczucie danej osoby, że jest ona częścią wszechświata (duchowość, religijność).

Charakter jest warunkowany przez środowisko

Temperament jest

warunkowany biologicznie

Temperament jest twardym jądrem osobowości;

Charakter kształtuje się na osnowie temperamentu.

Kształtowanie się temperamentu i charakteru

• Pamięć proceduralna - nieświadome, ukryte procesy percepcyjne, dekodujące konkretne wzrokowo - przestrzenne struktury informacji i znaczenia afektywne (uczenie się skojarzeniowe i percepcyjne) - podstawa cech temperamentu (prawa półkula);

• Pamięć deklaratywna - świadome doświadczenie (pod postacią słów, wyobrażeń, symboli dotyczących faktów i zdarzeń) - podstawa cech charakteru (uczenie się pojęciowe)

Biologiczne podstawy temperamentu

• Poszukiwanie nowości - centralny układ „motywacyjny”/aktywacyjny zachowania (neurotransmisja dopaminergiczna - miejsce sinawe);

• Unikanie szkody - centralny układ „karania”/hamowania zachowania (neurotransmisja serotoninergiczna - struktury limbiczne [hipokamp i istota czarna]);

• Zależność od nagród - centralny układ „nagrody”/utrzymywania zachowania (neurotransmisja noradrenergiczna - pęczek grzbietowy);

• Wytrwałość - Cloninger nie zaproponował mechanizmu neurobiologicznego.

Receptor dopaminy typu 4 - gen DRD4 - to białko ulokowane na błonie postsynaptycznej

- tzw. polimorfizm - zmienność w strukturze DNA - geny mogą być

dłuższe lub krótsze;

- długość genu wpływa na funkcjonowanie białka;

- dłuższy gen → potrzebuje więcej dopaminy → powinny bardziej

poszukiwać nowości;

- krótszy gen → potrzebują mniej dopaminy;

- nie jest ani jasny, ani mocny ten związek;

- sam gen nie wystarczy, potrzebne jest jeszcze specyficzne

środowisko, aby mówić o zróżnicowaniu pod względem

poszukiwania nowości;

Unikanie szkody - transporter serotoniny na błonie presynaptycznej (wychwyt zwrotny);

- gen kodujący - 5-HTT

- różnice w długości genu;

- krótki gen → mniej serotoniny powstaje, mniejszy wychwyt

zwrotny;

- długi gen - niższe wyniki na wymiarze neurotyczności;

- Polimorfizm w 5-HTT jest związany z neurotycznością (tylko!),

a nie z unikaniem szkody;

- różnice w tym genie odpowiadają za 2% zmienności.

Costa i McCrae vs Cloninger

• Herbst, Zonderman, McCrae, Costa (2000) - nie ma dowodów potwierdzających psychobiologiczny model ani na poziomie biologicznym (brak powiązań DRD4 z poszukiwaniem nowości,

5-HTT z unikaniem szkody), ani na poziomie psychologicznym (inna

struktura czynnikowa);

• Jest to dyskusja jednostronna, Cloninger jest krytykowany przez Costa i McCrae, sam nie zabiera głosu.

WYKŁAD VII

REGULACYJNA TEORIA TEMPERAMENTU STRELAUA

Źródła Regulacyjnej Teorii Temperamentu

• Koncepcja podstawowych właściwości układu nerwowego wg Pawłowa;

• Koncepcja aktywacji;

• Teoria czynności Tomaszewskiego;

• Pojęcie energetycznego i czasowego poziomu zachowania. Temperament jako charakterystyka zachowania;

• Reaktywność i aktywność jako cechy odnoszące się do energetycznego poziomu zachowania.

Temperament - odnosi się do energetycznego i czasowego poziomu zachowania; nie interesuje nas treść zachowania, lecz jego forma;

Rola temperamentu - regulacja związków między człowiekiem a otoczeniem, determinacja stylu zachowania, zapotrzebowanie na stymulację.

Geneza RTT

• Reaktywność: odpowiednik siły układu nerwowego w zakresie pobudzenia;

• Na poziomie psychologicznym ujawnia się w różnicach indywidualnych w sile (wielkości) reakcji na ten sam bodziec lub sytuację;

• Rozróżnienie pomiędzy reaktywnością jako cechą i stanem;

Reaktywność jako stan nie jest składnikiem temperamentu;

jest zależna od krótkotrwałych zjawisk typu siła bodźca i jego

znaczenie, aktualny poziom aktywacji, stan motywacji całego

organizmu;

• Mechanizm fizjologiczny reaktywności. Pojęcie WPEB (Współczynnika Przetwarzania Energii Bodźca).

• Aktywacja (Duffy) - proces wyzwolenia przez organizm energii niezbędnej do działania; wyznacza intensywność i długość działania; wyraźne różnice międzyosobnicze w poziomie pobudzenia;

• Aktywowalność - mniej lub bardziej stabilna tendencja do reagowania na bodźce, właściwa danej jednostce; wrodzona, swoista właściwość;

• Poziom aktywowalności jednostki powoduje wzmocnienie albo tłumienie działania bodźca;

• Wysoki poziom aktywowalności → wysoki poziom reaktywności (oraz WPEB); niski poziom aktywności (nie poszukuje dodatkowych bodźców);

• Niski poziom aktywowalności → niski poziom reaktywności (oraz WPEB); wysoki poziom aktywności;

• Aktywność jako cecha związana z regulacją ilości i poziomu dopływającej do organizmu stymulacji;

• Aktywność jako regulator optimum aktywacji wynikającego z biologicznego mechanizmu reaktywności;

• Odwrotna zależność pomiędzy reaktywnością i aktywnością zachowania;

• Krytyka koncepcji reaktywności i aktywności

- brak narzędzi diagnostycznych do mierzenia aktywności;

- reaktywność ujęta zbyt szeroko;

- aktywność - pojęcia pomijane w pierwszej wersji teorii;

- pomijanie poziomu czasowego zachowania.

Postulaty RTT

• Temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania, którą można opisać w kategoriach energetycznych i czasowych;

• Pod względem formalnych charakterystyk zachowania istnieją względnie stałe różnice indywidualne mające status cech;

• Różnice indywidualne w temperamencie są powszechne, występują od początku życia neonatalnego i są obecna zarówno u człowieka, jak i u zwierząt;

• Temperament, który jest wynikiem ewolucji biologicznej, ulega w ontogenezie powolnym zmianom (m.in. pod wpływem doświadczeń);

• Temperament pełni funkcję regulacyjną, która ujawnia się przede wszystkim w sytuacjach trudnych lub w zachowaniach ekstremalnych.

Biologiczne podstawy temperamentu w ujęciu RTT

• Biologiczną podstawę cech temperamentu stanowią mechanizmy biochemiczne i fizjologiczne związane z funkcjonowaniem ośrodkowego i wegetatywnego układu nerwowego (indywidualność neurohormonalna);

• Mechanizmy biologiczne odpowiadają za regulację indywidualnego poziomu aktywacji funkcjonalnie powiązanego z cechami temperamentu;

• Biologiczne mechanizmy cech temperamentu kształtują się w okresie życia płodowego na bazie wyposażenia genetycznego jednostki i w okresie postnatalnym, kiedy działając jako „blok” kształtują rozwój cech temperamentalnych w interakcji ze środowiskiem;

• Podlegają one także procesowi dojrzewania.

* współczesne rozumienie terminu AKTYWACJA (m.in. Thayer):

Aktywacja:

- ogólna: zmienia się w cyklu sen - czuwanie, wyznacza

gotowość jednostki do działania;

- emocjonalna: wielkość, poziom pobudzenia

emocjonalnego jednostki. *

Definicje cech temperamentu w ujęciu RTT

Poziom czasowy:

• ŻWAWOŚĆ (ŻW) - tendencja do szybkiego reagowania, wysokiego tempa aktywności i łatwej zmiany z jednego zachowania w inne odpowiednio do zmian w otoczeniu;

• PERSEWERATYWNOŚĆ (PE) - tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania sytuacji, która to zachowanie wywołała;

Poziom energetyczny:

• WRAŻLIWOŚĆ SENSORYCZNA (WS) - zdolność reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej;

• REAKTYWNOŚĆ EMOCJONALNA (RE) - tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażające się w dużej wrażliwości i małej odporności emocjonalnej;

• WYTRZYMAŁOŚĆ (WT) - zdolność do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub silnie stymulującej aktywności albo w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej

Dwa podwymiary:

- odporność na zmęczenie;

- odporność na dystraktory;

• AKTYWNOŚĆ (AK) - tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań dostarczających silnej stymulacji zewnętrznej.

Struktury cech temperamentu RTT sprzyjające efektywnej regulacji stymulacji

• Duże możliwości przetwarzania stymulacji:

Duża wytrzymałość, duża aktywność, duża żwawość, duża wrażliwość sensoryczna oraz mała reaktywność emocjonalna i mała perseweratywność; (sangwinik)

• Małe możliwości przetwarzania stymulacji:

Mała wytrzymałość, mała aktywność, mała żwawość, mała wrażliwość sensoryczna oraz duża reaktywność emocjonalna, duża perseweratywność; (melancholik)

Flegmatyk (niesharmonizowane + duże możliwości)

Choleryk (niesharmonizowane + małe możliwości)

Funkcjonalne znaczenie cech RTT

• Styl działania - typowy dla jednostki sposób wykonywania czynności;

• Styl wspomagający - charakterystyczny dla osób wysokoreaktywnych (przewaga czynności pomocniczych nad zasadniczymi);

• Styl prostolinijny - charakterystyczny dla osób niskoreaktywnych (przewaga czynności zasadniczych nad pomocniczymi);

• W sytuacjach wysokiej wartości stymulacyjnej jednostki wysokoreaktywne, jeżeli nie mają możliwości obniżenia poziomu tej stymulacji, wykazują spadek efektywności działania; podobnie u niskoreaktywnych w sytuacji deprywacji sensorycznej;

Klonowicz (1974, 1987):

- test Zegara Mackworth - lepsi wysokoreaktywni;

- test Kraepelina (zmodyfikowany) - lepsi niskoreaktywni;

- hałas pomaga niskoreaktywnym, wysokoreaktywnym szkodzi.

• W sytuacji możliwości wyboru sytuacji i form zachowania o określonej wartości stymulacyjnej, osoby niskoreaktywne wybierają sytuacje i zachowania charakteryzujące się wysoką stymulacją, osoby wysokoreaktywne - niską stymulacją;

• W sytuacjach wyjątkowych (np. nadzwyczajna motywacja) różnice w efektywności działania mogą nie wystąpić; występują jednak koszty psychofizjologiczne.

WYKŁAD VIII

FUNKCJONALNE ZNACZENIE TEMPERAMENTU

Relacje interpersonalne Funkcjonowanie

zawodowe

Wybór partnera Funkcjonowanie

szkolne/akademickie

TEMPERAMENT

Funkcjonowanie (biologicznie

seksualne uwarunkowane cechy Narażenie na stres

osobowości)

Zdrowie i dobrostan Postawy

Psychopatologia Rozwój

• 
  Cechy temperamentu moderują odporność na stres i zdrowie, wpływają na rozwój zaburzeń psychopatologicznych;

• Temperament wpływa na postawy, także polityczne.

Trudny temperament a zaburzenia zachowania

• Badania Guerin, Gottfried, Thomas (1997);

• Badanie podłużne 100 dzieci;

• Pierwsze badanie w wieku około 1.5 roku - matki oceniały swoje dzieci na skali temperamentu;

• Badacze stworzyli tzw. konstelacje temperamentu, m. in. trudny temperament - tendencja do wycofywania się;

- małe zdolności przystosowawcze;

- przewaga negatywnego podejścia;

- mała aktywność.

• Od 4. roku życia dzieci co rok oceniane były przez rodziców i nauczycieli pod względem częstości występowania zaburzeń zachowania;

• Częstość występowania zaburzeń zachowania we wczesnym dzieciństwie jest związana z temperamentem, określoną konstelacją; dzieci określone jako trudne we wczesnym dzieciństwie częściej miały zaburzone zachowanie w wieku szkolnym.

• Roy Martin - badania 5 niezależnych prób dzieci przedszkolnych;

• W odstępie od 0.5 do 4 lat oceniane były pod względem osiągnięć szkolnych;

• Okazało się, że wysoka aktywność motoryczna, roztargnienie i mała wytrwałość, które Martin zaliczał do wyznaczników trudnego charakteru, negatywnie korelowały z osiągnięciami szkolnymi (poziom inteligencji dzieci był kontrolowany).

Temperament a funkcjonowanie interpersonalne

• Newman, Caspi, Moffitt i Silva (1997)

• Badanie 900 osób, Nowa Zelandia;

• 3-letnie dzieci oceniane przez rodziców używających 22 pozycji opisujących zachowanie;

• Po co najmniej 20 latach oceniano te same osoby pod względem jakości i ilości ich relacji interpersonalnych;

• Wyodrębniono 5 grup dzieci:

• Dobrze przystosowane;

• Niekontrolujące się;

• Pewne siebie;

• Skryte;

• Zahamowane.

• Cztery pierwsze grupy nie wykazały różnic pomiędzy sobą w zakresie funkcjonowania interpersonalnego;

• W grupie ostatniej wystąpiła negatywna zależność z jakością i częstością kontaktów interpersonalnych.

Źródła RI w badaniach nad stresem

• Spostrzeganie stresorów - historia życia jednostki, doświadczenia ze stresorami, wrażliwość receptorów, stan jednostki;

• Reakcje na stresory - preferencje aktywności w odpowiedzi na stres, różnice w zachowaniu…

• …

• …

Wymagania, możliwości i stres

● Wymagania

• Stres

Możliwości człowieka

(zdolności, osobowość)

• Stres

● Wymagania

• Stres psychologiczny (Strelau) - negatywne emocje o dużym nasileniu, którym towarzyszą reakcje fizjologiczne i biochemiczne przewyższające stan spoczynku.

• Funkcja rozbieżności między aktualnymi możliwościami jednostki a stawianymi wobec niej wymaganiami.

• Wymagania można traktować jako stresory.

• Radzenie sobie ze stresem - utrzymywanie równowagi pomiędzy stresorami a możliwościami jednostki.

Ocena poznawcza Ocena poznawcza

Stresor Środki zaradcze

Osoba

Typ

Środowiskowe Cechy fizjologiczne Fizyczne

Psychologiczne

Społeczne Cechy psychiczne Osobiste

Wymiary Cechy kulturowe Społeczne

Intensywność

Czas trwania

Częstość

Przewidywalność

Możliwe reakcje

Fizjologiczne Behawioralne Emocjonalne Poznawcze

Temperamentalny Czynnik Ryzyka (TCR)

• Jakakolwiek cecha lub układ cech temperamentu, które w interakcji z innymi czynnikami silnie lub długo działającymi zwiększają ryzyko powstania zaburzeń zachowania, stanu zdrowia albo rozwoju źle przystosowanej osobowości.

Modele interakcji temperamentu i środowiska

• Zaburzenia zachowania jako efekt sumowania się dwóch niezależnych czynników

(temperament + środowisko);

• Zaburzenia zachowania jako efekt temperamentu modyfikującego wrażliwość na oddziaływanie środowiska;

• Zaburzenia zachowania jako efekt temperamentu moderującego kontakt jednostki ze środowiskiem.

Model relacji temperament - stres

Stresory niezależne

od jednostki

TEMPERAMENT

STAN STRESU

Konsekwencje

stresu

RADZENIE SOBIE

Stresory zależne

od jednostki

• Stresory niezależne - katastrofy, kataklizmy, zagrożenie ekologiczne, śmierć bliskiej osoby - temperament nie może ich moderować;

• Stresory zależne - np. konflikt rodzic-dziecko, konflikty małżeńskie, przeciążenie pracą - wpływają na temperament, ale i temperament je moderuje;

• Konsekwencje stresu: zaburzenia zachowania, zmiany stanu zdrowia, długotrwałe zmiany fizjologiczne i biochemiczne.

• Stan stresu i style radzenia sobie wchodzą w interakcję między sobą;

• Cechy temperamentu mają przełożone na konsekwencje stresu, bo temperament moderuje stan stresu, który z kolei jest przyczyną konsekwencji.

Aktywacja

• Aktywacja ogólna - hipotetyczny Konstrukt odnoszący się do energii wyzwalanej przez organizm jako całość (wypadkową wszystkich mechanizmów elektrokortykalnych, autonomicznych i behawioralnych);

• W sensie neurofizjologicznym - proces fizjologiczny w ośrodkowym układzie nerwowym, który można zarejestrować w formie zapisu EEG.

Aktywacja i jej regulatory

(Aktywowalność)

Generatory rytmów AKTYWACJA Układ

w korze mózgowej siatkowaty

Stymulacja wewnętrzna Stymulacja zewnętrzna

• Aktywność układu siatkowatego to wypadkowa stymulacji wewnętrznej i zewnętrznej.

Wymiary temperamentu (osobowości) odwołujące się do teorii aktywacji

• Ekstrawersja/Introwersja;

• Neurotyczność (także emocjonalność);

• Lęk;

• Impulsywność;

• Poszukiwanie doznań;

• Wzmacnianie/tłumienie stymulacji

• Wysoki poziom aktywacji - niższa tolerancja na wydarzenia o wysokiej wartości stymulacyjnej;

• Niski poziom - niższa tolerancja na wydarzenia o niskiej wartości;

• Wysoki stopień aktywowalności - przy stresorach o wysokiej wartości będzie odczuwany stan stresu.

• Reaktywność emocjonalna - pozytywny związek z zaburzeniami po stresie traumatycznym;

• Wytrzymałość - negatywny związek z zaburzeniami po stresie;

• Wg Strelau - rola temperamentu nabiera szczególnego znaczenia w sytuacjach ekstremalnych.

WYKŁAD IX

METODY POMIARU TEMPERAMENTU

Metody pomiaru temperamentu:

• Metody obserwacyjne;

• Metody eksperymentalne;

• Metody kwestionariuszowe.

METODY OBSERWACYJNE

• Zabawa - obserwacja w warunkach naturalnych;

• Obserwacja w warunkach domowych;

• Obserwacja w laboratorium;

• Obserwacja z użyciem skal ocen.

Zabawa - obserwacja w warunkach naturalnych

• Sposób pomiaru typowy dla cech temperamentu w ujęciu pawłowskim i neopawłowskim;

• Wystandaryzowane, naturalne sytuacje zaaranżowane w taki sposób, by wyzwalały zachowania ujawniające cechy temperamentu;

• Ilościowa ocena częstotliwości, czasu trwania, czy intensywności temperamentu;

• Do badania przede wszystkim dzieci.

„Mały sygnalista” (Umanskij, 1958)

• Zabawa dla dzieci w wieku 3 - 7 lat;

• Diagnosta gra rolę „kapitana”, dziecko rolę „sygnalisty” - zabawa na pokładzie „statku”, na którym znajduje się jeszcze 6 innych „marynarzy” (6 krzeseł);

• Zadaniem „sygnalisty” jest utrzymanie kontaktu z innymi „statkami” za pomocą specjalnej chorągiewki oraz przekazywanie innym „marynarzom” komend „kapitana”;

• Składa się z 4 części - nawiązania kontaktu z dzieckiem i wyjaśnienia, na czym polega zabawa, sesji próbnych, sesji, w których aranżowane są różne sytuacje, zabawy kontrolnej (kilkadziesiąt sesji 5 - 20 minutowych, trwa kilka miesięcy).

Obserwacja w warunkach domowych

• Założenie - najbardziej naturalnym środowiskiem dziecka przed pójściem do szkoły jest dom rodzinny;

• Podstawowy wpływ na to jak temperament dziecka ujawnia się w zachowaniu ma przebieg interakcji z rodzicami (w szczególności z matką);

• Zalety - maksymalna naturalność otoczenia;

• Wady - minimalna możliwość kontroli sytuacji, w której rejestruje się zachowanie dziecka; procedura kodowania obserwacji mało precyzyjna; ograniczona możliwość uchwycenia przez obserwatora całego zakresu diagnostycznych zachowań dziecka (dziecko inaczej zachowuje się wśród rówieśników, a inaczej przy rodzicach!).

Rothbart, 1986

• 3 sesje obserwacji (30 - 45 minut) w przeciągu 2 tygodni;

• Matki proszono o zidentyfikowanie czasu w ciągu dnia, kiedy można było zaobserwować niemowlęta podczas jedzenia, kąpania, ubierania i zabawy;

• Trzech kodujących - 46-itemowy kod zachowania (kodowanie na specjalnych formularzach + nagrywanie na kasetę magnetofonową).

Obserwacja z użyciem skal ocen

Buckley i współpracownicy (2002)

• Każde dziecko było obserwowane dwukrotnie przez około 2 - 3 godziny;

• 2 przeszkolonych obserwatorów;

• Szkolenie z obserwacji przy użyciu CTBQ - Set (Child Temperament and Behaviour Q - Set) obejmowało teoretyczne wprowadzenie do CTBQ - Set, obserwację przedszkolaków w lokalnym przedszkolu, dyskusję w grupie dotyczącą „trudnych przypadków”;

• Rodziny proszone były o „normalne” zachowanie - obserwatorzy dokonywali obserwacji dziecka w trakcie jego codziennych zachowań;

• CTBQ - Set - 90 itemów dotyczących różnych wymiarów temperamentu - negatywna emocjonalność, pozytywna emocjonalność, lęk separacyjny/zależność, uspołecznienie.

Obserwacja w warunkach laboratoryjnych

• Ustrukturalizowane zadania (epizody);

• Zachowanie dziecka nagrywane;

• Analiza zachowania dziecka z wykorzystaniem niezależnych obserwatorów.

Kagan i Snidman (1991)

• Pomiar zachowania w wieku 4 miesięcy;

• Dziecko umieszczone w krzesełku - 6 epizodów:

• 60-sekundowy epizod ciszy - matka nachyla się nad dzieckiem pogodnie uśmiechając się, lecz nic nie mówi;

• Prezentacja trójwymiarowej zabawki w 4 próbach po

3 sekundy;

• Prezentacja trzech ruchomych zabawek składających się z 1, 3 lub 7 części w trzech próbach po 20 sekund;

• Prezentacja nagrania trzech sylab (ma, pa, Ga) wymawianych przez kobiety na trzech różnych poziomach głośności (73, 79, 85 decybeli) - każdy 12 sekund;

• Powtórzony epizod 2 z innym zestawem zabawek;

• Powtórzony epizod 1.

• Kwalifikacja dziecka do jednej z dwóch grup na wymiarze aktywności - na podstawie częstości i wigoru: ruchów kończyn, zginania tułowia, wysuwania języka, napięcia mięśniowego;

• Im starze dzieci, tym bardziej jaskrawa jest sztuczność tej sytuacji.

Wady technik obserwacyjnych

• Wyniki obserwacji zniekształcane przez reakcję na badanie (proces obserwacji zakłóca zachowanie dziecka);

• Metoda czasochłonna;

• Zmienność zachowania w trakcie obserwacji niewielka w porównaniu z różnorodnością zachowań w życiu codziennym;

• Metoda kosztowna.

METODY KWESTIONARIUSZOWE

Pozycje inwentarzy temperamentu dotyczą:

• Zachowań o podłożu biologicznym, a nie reakcji wyuczonych;

• Formalnej, a nie treściowej strony zachowania;

• Zachowań charakteryzujących się na przestrzeni życia pewną stałością;

• Zachowań ujawniających się we wczesnym dzieciństwie;

• Zachowań i reakcji obserwowalnych, a nie ukrytych;

• Preferowanych typów zachowań i środowisk, a nie ich poznawczych aspektów lub wartości albo celów jednostki.

Kwestionariusze do badania temperamentu dzieci i młodzieży w Polsce

• EAS - C → Buss i Plomin (polska adaptacja Oniszczenko);

• KTD → (Kwestionariusz Temperamentu dla Dzieci) Oniszczenko i Rogucka - 30 itemów (pomiar cech wyróżnionych w RTT) - dzieci

od 3 do 12 roku życia;

• CBQ → (Kwestionariusz Zachowań Dziecięcych) Rothbart (adaptacja Żylicz) - dzieci od 3 do 7 roku życia, 195 itemów;

• IBQ - R → (Zrewidowany Kwestionariusz Zachowań Niemowlęcych) Rothbart i Gartstein (adaptacja Dragan, Kmita i Fronczyk) - dzieci od 3 do 12 miesiąca życia, 192 itemy.

Kwestionariusze do badania temperamentu dorosłych w Polsce

• FCZ - KT → Strelau i Zawadzki;

• PTS → Strelau, Angleitner, Zawadzki;

• EAS - D → Buss i Plomin (adaptacja Oniszczenko);

• EPQ - R → Eysenck (adaptacja Brzozowski i Drwal);

• DOTS - R → Windle i Lerner (adaptacja Śliwińska i wsp.);

• TCI → Cloninger (adaptacja Hornowska), 240 pozycji.

WYKŁAD X

WPROWADZENIE DO PROBLEMATYKI ZDOLNOŚCI

Pojęcie zdolności

• Właściwości determinujące jakość działania;

• Właściwości związane ze skutecznością działania;

• Właściwości odnoszące się do procesu uczenia;

• Potencjalne możliwości jednostki warunkujące jej osiągnięcia.

Podział zdolności

Pojęcie inteligencji

• Specyficzna zdolność adaptacyjna;

• Zdolność uczenia się.

Definicje inteligencji

• Inteligencja to czynnik g: energia umysłowa zlokalizowana w mózgu, przejawiająca się w zdolności rozumowania u wnioskowania (Spearman).

• Inteligencja to zdolność adaptacji do nowych warunków i do wykonywania nowych zadań (Stern).

• Inteligencja to właściwość psychiczna, która przejawia się we względnie stałej, charakterystycznej dla jednostki efektywności wykonywania zadań (Tiepłow).

• Efektywność wykonywania zadań nie jest jedynie skutkiem umysłowej działalności, zależy od motywacji, stanu emocjonalnego, czy temperamentu.

• Inteligencja to zdolność uczenia się (Ferguson).

• Inteligencja to zdolność rozwiązywania problemów (Piaget).

• Koncentracja na procesach umysłowych zaangażowanych w zdolność rozwiązywania problemów.

• Inteligencja jest tym, co mierzą testy inteligencji (Boring).

• Nie tłumaczy, czym jest inteligencja.

• Istnieją dwa rodzaje inteligencji - A i B (Hebb)

• Inteligencja A to podstawowy potencjał organizmu zdeterminowany przez genotyp.

• Inteligencja B (fenotypowa) to zdolności intelektualne, które przejawiają się w zachowaniu, są one wynikiem interakcji inteligencji A i środowiska.

• Istnieje ponadto inteligencja C (psychometryczna), która ujawnia się w badaniach na podstawie testów inteligencji (Vernon).

• Inteligencja to zdolność przejawiająca się w szybkości przetwarzania informacji (Hunt).

Definicja robocza inteligencji według Strelaua

• Inteligencja to konstrukt teoretyczny odnoszący się do względnie stałych warunków wewnętrznych człowieka, determinujących efektywność działań wymagających udziału typowo ludzkich procesów poznawczych. Warunki te kształtują się w wyniku interakcji genotypu, środowiska i własnej aktywności.

• Inteligencja: zdolności ogólne, zdolności umysłowe, czynnik g.

Wkład czynników genetycznych i środowiskowych w wariancję czynnika g w różnych grupach wiekowych

1- środowisko specyficzne; 2 - środowisko wspólne; 3 - geny;

4 - błąd

Z wiekiem wzrasta udział genów.

G Nowe geny Nowe geny

Wiek Wczesne Średnie

Niemowlęcy dzieciństwo dzieciństwo

C (środowisko)

Nie wszystkie geny są aktywne od momentu urodzenia, niektóre uaktywniają się w określonym okresie życia;

Wiek 4 - 5 lat - 45% zmienności da się wyjaśnić wpływem czynnika g;

Wiek podeszły - ponad 80% zmienności da się wyjaśnić wpływem czynnika g.

Z wiekiem następuje wzrost odziedziczalności ilorazu inteligencji.

Apolipoproteina E (białko odpowiadające za transport lipidów)

• Trzy zidentyfikowane allele: e2, e3, i e4;

• Najczęściej występuje e3;

• e2 i e4 rzadsze, e4 związany z występowaniem sporadycznej, rodzinnej formy choroby Alzheimer'a;

Gen ApoE jest zlokalizowany na chromosomie 19 (q12 - 13.2)

• Czy zmienność w tym genie powoduje obniżenie zdolności poznawczych wraz ze starzeniem się?

Scottish Mental Survey 1932

Dzieci 11-letnie przebadano w 1932 roku;

Ponownie zostali przebadani w 2002 roku (Deary i wsp.)

Wnioski:

• Wyższe IQ w wieku 11 lat u osób e4-;

• Dzieci e4+ miały niższe IQ;

• U osób e4+ występowało znaczne obniżenie zdolności umysłowych w wieku podeszłym;

WYKŁAD XI

PSYCHOMETRYCZNE KONCEPCJE INTELIGENCJI

Galton

• Hereditory Genius (1869) - identyfikacja 1000 wybitnych ludzi - należących tylko do 300 rodzin;

• Pierwsze dane dotyczące odziedziczalności inteligencji.

Czym jest analiza czynnikowa?

• Metoda matematyczno - statystyczna służąca do redukcji dużej liczby obserwowanych zjawisk (cech) do mniejszej liczby bardziej podstawowych (pierwotnych) cech zwanych czynnikami.

• Pozwala ustalić jakie wspólne czynniki leżą u podłoża korelacji mierzonych cech (czyli do jakiego stopnia każda z nich jest nasycona czynnikiem).

Dwuczynnikowa teoria zdolności Charlesa Edwarda Spearmana

• Wyodrębnił dwa niezależne czynniki:

• Czynnik g (general) - jako wynik analizy matematyczno - statystycznej, utożsamiany ze zdolnościami ogólnymi, ich hipotetyczny mechanizm to energia umysłowa zlokalizowana w mózgu;

• Czynnik s (specific) - niezależny od czynnika g, identyfikowany ze zdolnościami specjalnymi;

• Wynik każdego działania stanowi interakcję wpływu każdego z tych czynników g x s.

Zasady funkcjonowania intelektu wg Spearmana

Procesy poznawcze są podporządkowane tzw. doktrynie „neogenezy”,

z której wynikają trzy zasady funkcjonowania intelektu:

• Zrozumienie własnego doświadczenia;

• Edukcja relacji (ujmowania stosunku pomiędzy dwoma lub więcej znanymi elementami);

• Edukcja korelatu (odkrywanie brakującego elementu, do którego odnosi się znana relacja).

Edukcja relacji: Edukcja korelatu:

? Przeciwieństwo

Dom Dach Zimny ?

Hierarchiczna koncepcja czynników uzdolnień (według P. Vernon, 1950)

Główne czynniki grupowe:

• w-sz - zdolności werbalno-szkolne;

• p-m - zdolności przestrzenno-motoryczne;

• mniejsze czynniki grupowe;

• czynniki specyficzne

Teoria inteligencji Cattella

Rozdział czynnika g na dwa równorzędne czynniki:

• inteligencję płynną (g_f);

• inteligencję skrystalizowaną (g_c).

g_f

• uwarunkowany właściwościami mózgu i silnie genetycznie zdeterminowany;

• przypomina inteligencję A (Hebb). Przenika on (wpływa) wszelkie czynności umysłowe może być obserwowana (jej rozwój determinowany rozwojem biologicznego czynnika);

g_c

• powstaje jako wynik uczenia się i doświadczenia, które nakładają się na czynnik g_f;

• jest to produkt końcowy ukształtowany (skrystalizowany) w wyniku doświadczenia; (rozwój determinowany wpływami środowiska).

Triadowa (triadic) teoria struktury zdolności Cattella jako próba przyczynowego wyjaśnienia zjawiska inteligencji

Teoria zakłada istnienie trzech głównych składników zdolności:

• możliwości (capacity) umysłowe, na które składa się szybkość i płynność procesów umysłowych, pamięć i inteligencja płynna. Stanowią funkcję masy asocjacyjnej mózgu i są biologicznie ograniczone;

• zdolności lokalne występujące obok g_f i g_c. U ich podstawy leży organizacja strukturalna pól sensorycznych i motorycznych. W ich skład wchodzą zdolności wzrokowe, słuchowe i motoryczne;

• zdolności pośredniczące (instrumentalne). Stanowią one narzędzie, za pomocą którego wyraża się ludzki umysł. Należą tu zdolności podstawowe w ujęciu Thurstone'a oraz inteligencja skrystalizowana.

Model struktury intelektu wg Guilforda

• każdą zdolność można opisać odwołując się do trzech następujących aspektów:

• Operacje - dotyczą procesów przetwarzania informacji. Obejmują pięć kategorii: poznawanie, pamięć, myślenie dywergencyjne, myślenie konwergencyjne i ocenianie.

• Treści - odnoszą się do treści informacji i obejmują cztery kategorie: figuralną, symboliczną, semantyczną i behawioralną.

• Wytwory - odnoszą się do formalnego aspektu informacji. Składa się na nie sześć kategorii: jednostki, klasy, relacje, systemy, przekształcenia i implikacje.

(razem 120 kategorii zdolności)

• Intelekt traktowany jako suma poszczególnych zdolności, które funkcjonują w oderwaniu od siebie.

Podstawowe zdolności umysłowe wg Thurstone'a

Model czynników równorzędnych

• Płynność słowna (word fluency, W) - łatwość i szybkość generowania słów i właściwego ich użycia;

• Zdolności liczbowe (number, N) - łatwość i umiejętność wykonywania operacji matematycznych;

• Rozumienie słów (verbal comprehension, V) - umiejętność definiowania słów;

• Zdolności przestrzenne (space, S) - zdolność przekształcania w wyobraźni figur i kształtów;

• Zdolności rozumowania (reasoning, R) - rozumowanie indukcyjne;

• Szybkość spostrzegania (perceptual speed, P) - zdolność rozpoznawania obiektów, szybkość spostrzegania podobieństwa i różnic między nimi;

• Pamięć (memory, M) - zdolność przejawiająca się w odtwarzaniu mechanicznie zapamiętanego materiału.

Teoria wielu inteligencji Howarda Gardnera (1993)

• Inteligencja - zdolności do rozwiązywania problemów lub do tworzenia produktów cenionych w określonym środowisku kulturowym lub w społeczności;

• Inteligencja językowa - o podłożu biologicznym, występuje także u osób głuchych, najbardziej widoczna u literatów i poetów;

• Inteligencja logiczno - matematyczna - obejmuje zdolności matematyczne i logiczne, ujawnia się głównie w rozumowaniu indukcyjnym, do niej odwołują się testy inteligencji;

• Inteligencja przestrzenna - zdolność tworzenia modeli umysłowych przestrzeni świata zewnętrznego i operowania nimi w umyśle, podłoże biologiczne;

• Inteligencja muzyczna - podłoże biologiczne, w dużym nasileniu występuje u wybitnych muzyków, gra ważną rolę u dzieci autystycznych;

• Inteligencja cielesno - kinestetyczna - kontrolowanie własnej motoryki i zdolność manipulowania przedmiotami;

• Inteligencja interpersonalna - zdolność rozpoznawania i odróżniania uczuć, przekonań i intencji innych ludzi;

• Inteligencja intrapersonalna - skierowana do wewnątrz. Zdolność samoobserwacji, głównie rozróżniania własnych uczuć.

(WYKŁAD XII)

Binet - Simon

• Skala Bineta - Simona - pierwsze wydanie 1905 rok;

• Inteligencja wyraża się w złożonych procesach umysłowych;

• Inteligencja rozwija się wraz z wiekiem.

Koncepcja wieku umysłowego

• W skali Bineta - Simona zadania skonstruowane tak, aby ich rozwiązanie było możliwe przez dzieci reprezentujące przeciętny poziom umysłowy typowy dla określonego wieku życia (WŻ);

• Wiek umysłowy określany za pomocą liczby rozwiązywanych zadań testowych;

• Przykład: jeżeli 10-latek rozwiąże wszystkie zadania dla 10-latków oraz dla 11-latków to jego wiek umysłowy wynosi 11 lat.

Iloraz inteligencji w ujęciu tradycyjnym

• Iloraz inteligencji - iloraz wieku umysłowego i wieku życia pomnożony przez 100 (WU/WŻ x 100);

• Miara zaproponowana przez Williama Sterna;

• Terman i Merrill wykazali, że iloraz inteligencji ma rozkład normalny;

- Nadaje się tylko do określenia inteligencji u dzieci;

- Wyniki otrzymywane w testach inteligencji rosną do ok. 16-18 roku życia, następnie zaczynają maleć;

- Ujęcie to nie uwzględniało osób po 18 roku życia.

Dewiacyjny iloraz inteligencji

• David Wechsler zaproponował, by z ilorazu inteligencji usunąć wiek umysłowy;

• Wyniki surowe uzyskane w teście inteligencji grupowane oddzielnie dla każdego roku życia (postać krzywej normalnej);

• Średnia arytmetyczna dla wyników testowych dla danego wieku wynosi 100 (wartości poniżej i powyżej średniej określane na podstawie odchylenia od średniej);

• Wechsler jako miarę SD przyjął wartość 15.

Koncepcja testów neutralnych kulturowo

• Stronniczość kulturowa testów - test skonstruowany w określonych warunkach kulturowych stosuje się w odniesieniu do osób, które pod względem kulturowym należą do innej populacji;

• Cattell - test inteligencji kulturowo neutralny;

- testy oparte na materiale werbalnym są stronnicze;

- testy do mierzenia inteligencji skrystalizowanej są stronnicze;

Testy neutralne kulturowo - czy na pewno?

• Różnice w wykonaniu testów neutralnych kulturowo pomiędzy osobami pochodzącymi z Europy, Azji i Afryki;

• Greenfield (2000) - test Matryc Ravena zakłada, że wykonujący zazwyczaj organizuje materiał w oparciu o układ wierszowo - kolumnowy;

• Jest to część zachodniego sposobu edukacji - nie jest uniwersalny;

• TMS Ravena jest oparty na materiale percepcyjnym - dzieci z kultur „zachodnich” bardziej przyzwyczajone do rozwiązywania tego typu problemów opartych na tego typu materiale.

Testy do pomiaru inteligencji w Polsce

Dzieci:

• DMI - 2 (Diagnoza Możliwości Intelektualnych);

• Międzynarodowa Wykonaniowa Skala Leitera (bada płynną inteligencję);

• WISC - R;

• OMNIBUS (zdolności werbalne);

• APIS - P.

Dorośli:

• APIS - Z;

• WAIS - R;

• TMS Ravena.

Poznawcze korelaty inteligencji

• Pierwsze próby poznawczego ujęcia inteligencji opierały się na zastosowaniu elementarnych zadań poznawczych (elementary cognitive tasks);

Badania Hunta

• Korelacja pomiędzy zdolnościami werbalnymi a czasem identyfikacji znaczenia liter (około -0.30);

• Poziom cechy uwarunkowany sprawnością lub tempem przebiegu procesu?

Triarchiczna (triachric) teoria inteligencji według Sternberga

• Inteligencja obejmuje trzy fundamentalne aspekty:

• Czynniki związane ze „światem wewnętrznym” jednostki

(np. komponenty wykonawcze, komponenty nabywania

wiedzy);

• Czynniki związane ze „światem zewnętrznym” jednostki

(np. jak się do niego zaadoptować, jak wybierać nowe

środowisko);

• Czynniki związane z „doświadczeniem” (np. trudne zadania mogą stać się łatwe poprzez ćwiczenie ich - doświadczenie kształtuje funkcjonowanie intelektualne jednostki).

Inteligencja:

• Analityczna - Charakterystyczna dla ludzi mających wysokie wyniki w tradycyjnych testach inteligencji. Obejmuje możliwości zdobywania i wdrażania wiedzy (czynniki wewnętrzne);

• Kreatywna - wykazywana przez osoby myślące w sposób wielowymiarowy, giętki, potrafiące rozważyć szeroki zakres rozwiązań problemu (doświadczenie);

• Praktyczna - wykazywana przez ludzi potrafiących sprostać realnym sytuacjom, płynnie zaadaptować się do wymagań i warunków środowiska (czynniki zewnętrzne).

Model Sternberga składa się z trzech części:

• Subteorii kontekstualnej - określa inteligentne zachowanie - w kontekście wpływu środowiska - jako takie, które angażuje celową adaptację, selekcję i kształtowanie środowiska odpowiednio do realnie istniejącej rzeczywistości;

• Subteorii składników (komponentowej) - określa umysłowe mechanizmy odpowiedzialne za planowanie, wykonanie i ocenę zachowania inteligentnego;

• Subteorii doświadczeniowej - odnosi się do procesów adaptacyjnych wobec nowych zadań i wymagań środowiskowych albo wykorzystywania zautomatyzowanych procesów przetwarzania informacji w zadaniach lub sytuacjach znanych.

Subteoria składników	Subteoria doświadczenia	Subteoria kontekstu
1. Metaskładniki	1. Zdolność radzenia sobie z nowym zadaniem	1. Adaptacja
2. Składniki wykonawcze	2. Zdolność automatyzacji procesów myślowych	2. Selekcja
3. Składniki nabywania wiedzy			3. Kształtowanie (zmiana)

Formalna teoria inteligencji Edwarda Nęcki

• Ważne dla zrozumienia procesu myślenia jest nie tyle jego treść, co sposób przebiegu procesów myślowych (Newell i Simon, 1972)

• Ważne składniki inteligencji to zasoby uwagi i pamięć robocza;

• Zasoby uwagi stanowią swego rodzaju energię uczestniczącą w kontrolowaniu procesów poznawczych (Hunt, 1980 i inni);

• W pamięci roboczej dokonują się ważne operacje umysłowe ( m.in. wnioskowanie, rozumowanie) stąd znana jest także jako pamięć operacyjna (Baddelley, 1986).

- Nęcka porównuje umysł do komputera;

- formalne aspekty przetwarzania należy uznać za podstawowe - decydują o jakości przetwarzania; i za uniwersalne - zadania każdego typu można rozwiązać przy ich pomocy.

• Pobudzenie jako moderator zasobów uwagi i pamięci roboczej. Pobudzenie energetyczne zwiększa zasób obu procesów (uwagi i pamięci), zaś pobudzenie napięciowe (np. lęki) zmniejsza ich zasoby.

• Proces inteligencji - oscylowanie w granicach pobudzenia, które są akceptowalne dla osoby rozwiązującej konkretne zadania w konkretnej sytuacji;

• Inteligentne zachowania (pojęcie pierwotne) - kompetencje konkretnej osoby w zakresie rozwiązywania pewnej klasy zadań, jest to cecha latentna;

• Różnice w zakresie zasobów uwagi i pojemności pamięci roboczej traktujemy jako trwałe, strukturalne podłoże inteligencji, determinujące jej rzeczywisty poziom (Nęcka, 2000, s. 33).

WYKŁAD XIII

BIOLOGICZNE PODSTAWY INTELIGENCJI. ADAPTACYJNA ROLA INTELIGENCJI W ŻYCIU CODZIENNYM.

Biologiczne koncepcje inteligencji

• Inteligencja a szybkość przewodzenia nerwowego;

• Inteligencja a sprawność mózgu;

• Inteligencja a wielkość mózgu.

Teoria szybkości neuronalnej

• Podłoże inteligencji - szybkość przewodzenia impulsów w układzie nerwowym;

• Niektórzy mają przewagę w testach inteligencji dzięki zwiększonemu tempu przewodnictwa; zależność ta występuje zarówno w testach inteligencji, jak i w sytuacjach pozatekstowych;

• ALE: lęk hamuje przewodnictwo!!

Czas reakcji a poziom inteligencji

• Ujemna korelacja pomiędzy poziomem inteligencji a czasem reakcji prostej lub z wyborem;

• Badania Deary'ego, Dera i Forda (2001) - korelacje (-0.31 i -0.49).

- nie wiadomo, co tak naprawdę jest mierzone - czy szybkość neuronalna, czy może sprawność.

Czas inspekcji a poziom inteligencji

• Czas inspekcji - minimalny czas ekspozycji bodźca, zezwalającej na wykonanie zadania według założonego kryterium poprawności;

• Zadania IT - bardzo krótka prezentacja dwóch bodźców, po których następuje maska;

• Maska - bodziec, który eliminuje wpływ utrzymywania się widoku bodźca poprzedniego na siatkówce oka;

• Badania Osmona i Jacksona (2002) - czas inspekcji koreluje ujemnie z poziomem inteligencji płynnej - im wyższy poziom inteligencji, tym krótszy czas ekspozycji bodźca potrzebny do rozróżniania bodźców.

- w badaniach posłużono się testem Woodcocka - Jonsona, na który składają się 3 części:

- inteligencja płynna;

- inteligencja skrystalizowana;

- sprawność percepcyjna.

- czas inspekcji wiąże się z inteligencją płynną i sprawnością percepcyjną, ale odzwierciedla inteligencję płynną, sprawność percepcyjna ma drugorzędne znaczenie.

ERP (potencjały wywołane) a inteligencja

• Negatywna korelacja między czasem latencji ERP a IQ;

• Poziom inteligencji dodatnio skorelowany z amplitudą P300, ujemnie z czasem pojawienia się P300.

Sprawność mózgu a inteligencja

• Niezawodność układu nerwowego;

• Wydajność energetyczna mózgu.

Niezawodność systemu

• Osoby bardziej inteligentne reagują szybciej i bardziej regularnie w porównaniu z mniej inteligentnymi (krótki średni czas reakcji, niewielkie odchylenie poszczególnych czasów reakcji od średniej);

• System nerwowy osoby inteligentniejszej bardziej niezawodny - odporny na działanie czynników zakłócających transmisję neuronalną.

Wydajność energetyczna mózgu

• Mózgi osób bardziej inteligentnych potrzebują mniej składników energetycznych do wykonania pracy;

• Badania przy pomocy PET

- Haier, White i Allire (2003);

- Test Matryc Ravena

- PET - bez bodźców lub prezentacja bodźców wizualnych;

- wiele obszarów płata potylicznego i ciemieniowego korelowało.

Długość sznurka a inteligencja?

• Badania z ERP;

• Hendricksonowie (lata 70.) - brali pod uwagę uśrednione wykresy ERP → wykresy osób o wyższym poziomie inteligencji były bardziej złożone z większą ilością amplitud i załamków; korelacje rzędu 0.80 - nie udało się zreplikować tego poziomu zależności.

• Zarzut: nie można inteligencji sprowadzić do potencjałów wywołanych.

• Batt, Nettelbeck i Cooper (1999) - zależność „długości sznurka” i inteligencji jest funkcją zadania, a nie tylko poziomu inteligencji

Wielkość mózgu a inteligencja

• Jest podłożem różnic w inteligencji;

• Rushton (1997) - wskaźnikiem wielkości mózgu była pojemność czaszki;

• Różnice międzyrasowe (Azjaci, Europejczycy, Afrykanie) i międzypłciowe (mężczyźni większa czaszka od kobiet);

• Przeciętny poziom korelacji 0.40

• Vernon - metaanaliza badań nad wielkością mózgu - zależność między poziomem inteligencji a wielkością mózgu ujmowaną w różny sposób (pojemność czaszki, fMRI) sięga 0.33;

• Niepokojące: doniesienia o różnicach między rasami dotyczące wielkości mózgu i łączenia tego z IQ (np. rasiści);

• Zidentyfikowano dwa geny (ASPM i Microcefalin), których warianty są związane z wielkością mózgu; Rushton nie wykazał jednak zależności między tymi genami a poziomem inteligencji.

Inteligencja a powodzenie życiowe

• Podłużne badania Termana i Oden (1959) - na przestrzeni 40 lat;

• Dzieci z wysokim IQ - częściej kończyły studia wyższe, uzyskiwały tytuły naukowe, wysokie kwalifikacje zawodowe;

• Pewna grupa osób z wysokim IQ - brak powodzenia życiowego (badanie innych parametrów niż IQ wykazało, że osoby te charakteryzowały: mniejsze przystosowanie społeczne, mniejsza stałość emocjonalna, gorsze zdrowie psychiczne)

• Badanie Firkowskiej - Mankiewicz (1993) - spośród 14 tysięcy

11-letnich warszawiaków wyselekcjonowano grupę 100 osób o

ponadprzeciętnym IQ i 100 osób poniżej przeciętnej;

• W grupie osób o wysokim IQ: 90% uzyskało wyższe wykształcenie, 80% wykonywało prace umysłowe, 50% miało dobre warunki materialne;

• Pewna grupa osób o wysokim IQ nie miała takich osiągnięć, co potwierdziło badania Termana i Odena.

Poziom inteligencji a przestępczość

• Gordon (1997) - osoby, które popełniają przestępstwa mają niszy poziom inteligencji.

Inteligencja a funkcjonowanie zawodowe

• Osoby, które mają wyższe IQ wykonują bardziej prestiżowe zawody;

• Im zawód o większej złożoności, tym IQ trafniej pozwala przewidzieć przyszłe funkcjonowanie na tym stanowisku;

Wskaźnik predykcji	Stanowisko	IQ kandydatów
0.8	Prawnicy, Inżynierowie	108 - 128
0.5	Nauczyciele, Programiści	100 - 120
		Sekretarki, Laboranci	96 - 116
	0.2	Kasjerzy	91 - 110
		Spawacze, Ochroniarze	85 - 105
		Pakowacze, Dozorcy	80 - 100

Jeśli wykres ERP rozciągniemy, to otrzymamy sznurek

- 51 -

- 51 -

Szybkie zmiany emocji

Powolne zmiany emocji

Efekt epigenetyczny

Nieaddytywne

Addytywne

Genetyczne

Środowiskowe

Wspólne

Specyficzne

Zrównoważony

Niezrównoważony (choleryk)

Silny

Słaby (melancholik)

Ruchliwy (sangwinik)

Powolny (flegmatyk)

Specjalne

(np. plastyczne, muzyczne)

Typ układu nerwowego

Ogólne

(Inteligencja)

Rzeczywiste

Potencjalne

Zdolności

g

w-sz

p-m

---