I STAROŻYTNOŚĆ

1. Sofiści

• Uważali się za nauczycieli, sprzedawali wiedzę za pieniądze;

• Byli mistrzami demagogii;

• Wychowaniu arystokratycznemu przeciwstawiali wychowanie wszechstronne i praktyczne;

• Protagoras - twórca szkoły;

• Protagoras - twórca relatywizmu - metoda uzależniająca opinię od konkretnych układów odniesienia;

• „Człowiek jest miarą wszechrzeczy; tych które są, że są, i tych, których nie ma, że nie ma”;

• O biegu rzeczy decyduje porozumienie między ludźmi, a nie natura;

• Według Protagorasa ludzie długo żyli w izolacji, a kiedy niedogodności takiego życia stały się uciążliwe, zaczęli łączyć się w hordy;

• Protagoras - o początkach państwa zadecydowała wola większości;

• Gorgiasz - ważniejsze od przestrzegania sformalizowanych i zinstytucjonalizowanych reguł społecznych jest uzależnienie postępowania od konkretnych okoliczności;

• Niektórzy sofiści rozważali nad dualizmem prawa - prawem natury i prawem pochodzącym od państwa - człowieka wiąże jedno i drugie.

2. Idee demokracji ateńskiej

• Perykles - główny teoretyk demokracji ateńskiej;

• Pierwszy filar demokracji (według Peryklesa) - wolność: w granicach prawa każdy może robić to co chce i mówić to co chce;

• Drugi filar demokracji (według Peryklesa) - zasada równości praw: równość głosu i udziału we władzy, równość traktowania przed sądem, równość na agorze, równość w urzędzie podatkowym. Urzędy miałyby być obsadzane poprzez losowanie;

• Trzeci filar demokracji (według Peryklesa) - zasada praworządności: dobrowolne, ale konieczne podporządkowanie się prawu, obywatele są twórcami prawa, zmieniają je kiedy przestaje im służyć, dopóki obowiązuje musi być przestrzegane.

3. Filozofowie starożytni - krytycy demokracji ateńskiej.

• Zasady demokracji ateńskiej przetrwały do drugiej polowy IV w.p.n.e., ostatnim ich apologetą był Demostenes;

• Zasady demokracji upadły pod naporem agresji Macedończyków oraz krytyki w samych Atenach. Główni krytycy: Sokrates, Ksenofont, Arystofanes, Isokrates;

• Krytykowano wszystkie składniki demokracji: wolność - prowadzi do demoralizacji i anarchii; równość - ludzie są z natury nierówni, rządzenie jest trudne (za trudne dla prostaków i ignorantów), demokracja to despotyzm biednych; praworządność - prawo w demokracji jest stronnicze, kruche i nietrwałe;

• Największym krytykiem demokracji ateńskiej był Platon. Najlepsze są rządy „stróżów doskonałych” - mędrców.

4. Platońska wizja idealnej polis.

• Idealna polis jest rygorystycznie zhierarchizowana;

• Podział na grupy społeczne Platon porównywał do podziału duszy na części: inteligentną, odważną i zaspokajającą potrzeby całego organizmu. Społeczeństwo dzielił na: rządzących - tych, którzy wyróżniają się mądrością, strażników/wojowników - bronią społeczeństwo przed wrogami, trzecią grupę stanowić mieli ci, którzy służą do zaspokajania potrzeb ogółu wolnych (ma ich być 5040). Żadna z grup nie funkcjonuje bez związku z pozostałymi;

• Państwo staje ponad jednostką - jednostka to część składowa całości;

• Wojownicy są pomocnikami mędrców (stróżów doskonałych - rządzących);

• Platoński system wychowawczy: od 17 do 20 roku życia lekcje wychowania fizycznego, słabsi trafiać mieli do służby wojskowej, zdolniejsi podjąć mieli 10 - cio letnie studia ogólne, w wieku 30 lat - studia filozoficzne, między 35, a 50 rokiem życia - aktywność polityczna, w wieku 50 lat stać się mieli „stróżami doskonałymi”;

• Platon stworzył również drugie co do najlepszych, ale łatwiejsze do osiągnięcia państwo. Rządy właścicieli ziemskich, surowa reglamentacja życia obywateli - zakaz wyjeżdżania za granicę, elitarne wychowanie, kult religii, system donosicielski.

5. Związek filozofii Platona z jego poglądami na państwo.

• Podstawą filozofii Platona jest istnienie dwóch światów - świata idei i świata odbijającego te idee. Świat idei jest absolutny, jego prawa są niezmienne, trwałe i oparte na hierarchii, jego tajemnice może przeniknąć jedynie mędrzec;

• Rozum zwykłych ludzi Platon ilustrował obrazem jeńców zamkniętych w jaskini;

• Idea dwóch światów ma swoje odbicie w platońskiej konstrukcji państwa idealnego - rządy mędrców („stróżów doskonałych”), ze świata absolutnego do państwa Platon przeniósł zasadę hierarchii i niezmiennego prawa;

• Platońska filozofia dziejów: do rządów doszli bogacze (oligarchia), a z racji bogactwa popadli w konflikt z ludem - powstała demokracja, bardziej krucha. Demokracja sprawia, że ludzie nie potrafią korzystać z wolności i powstaje anarchia. Historyczny rozwój zmierza wreszcie do tyranii, kres złemu rozwojowi może położyć jedynie rząd „stróżów doskonałych”.

6. Arystoteles  o  naturze człowieka i państwie.

• Państwo jest tworem natury;

• Człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie;

• Państwo to wspólnota mniejszych wspólnot rodzinnych i wiejskich, odznacza się samowystarczalnością;

• Celem państwa jest zaspokojenie naturalnych i duchowych potrzeb człowieka;

• Dobrymi formami państwa są monarchia, arystokracja i politeja, złymi tyrania, oligarchia i demokracja;

• Politeja zależy od siły stanu średniego, demokracja od biedoty, a oligarchia od bogatych;

• Arystoteles chwalił politeję i uważał ją za wyraz polityki „złotego środka”. Politeja to ustrój pomiędzy demokracją i oligarchią, z przewagą jednak demokracji;

• Arystoteles dzielił społeczeństwo na znakomitych i lud, między nimi znajduje się stan średni (ich cnotą jest umiarkowanie, rozsądek, zmierzanie do celu środkiem drogi);

• Niektórzy ludzie są stworzeni do niewoli, rozum dostrzegają u innych, sami dysponują siłą fizyczną. Z czasem Arystoteles stwierdził, że nie wszyscy niewolnicy są nimi z natury.

7. Klasyfikacja ustrojów państwa według Arystotelesa i  przyjęte przez niego kryteria.

• Rządy dobre: monarchia, arystokracja i politeja;

• Rządy złe: tyrania, oligarchia i demokracja;

• Kryterium: dobre są rządy sprawowane w interesie ogółu, złe są rządy sprawowane w interesie rządzących (własne korzyści rządzących);

• Forma rządu zależy od rezultatu walki biednych i bogatych. Gdy górą są biedni powstaje demokracja, gdy bogaci - oligarchia. Gdy stan średni staje się grupą najsilniejszą lub najliczniejszą powstaje forma pośrednia - politeja;

• Politeja - „złoty środek”, synteza demokracji i oligarchii.

8. Stoicyzm  - wizja świata i jej wpływ na ocenę państwa.

• Stoicki świat jest rozumnym ładem i harmonią;

• Naturalny porządek jest oparty na determinizmie - wszystkim rządzi przeznaczenie;

• Stoicy porównali rozum do duszy ludzkiej, która wszystko przenika. Dlatego świat to twór ożywiony;

• Kosmos jest przede wszystkim ojczyzną bogów i ludzi, w której wszyscy mają swoje ściśle określone przez rozum miejsce;

• Stoicyzm aprobował nierówność między ludźmi (wpływ wizji kosmosu, gdzie bogowie są doskonali, posiadają rozum z natury, ludzie zaś rozum muszą osiągnąć własnym wysiłkiem);

• Zasadą w aparacie państwowym jest współpraca z władzą (wpływ współpracy bogów i ludzi). Stoik współpracował z państwem jeśli uważał je za twór rozumny;

• Stoicy nie klasyfikowali ustrojów państwowych, żaden nie był idealny i żaden nie był dyskwalifikowany;

• Stoicka mądrość polegała na przestrzeganiu prawa natury gdyż rządzi ono kosmosem i jest dla wszystkich jednakowe i wieczne, zgodne z naturą świata i człowieka.

9. Cycero o prawie natury.

• Cycero był pod wrażeniem Platona i stoików;

• Państwo - wytwór naturalnych skłonności ludzi do życia w zbiorowości;

• Cycero oczekiwał od państwa sprawiedliwości. Sprawiedliwość według niego polega na przestrzeganiu prawa natury jako prawa rozumu;

• Złe prawa to prawa niezgodne z prawem natury (nie są one wówczas prawem, a państwo przestaje być państwem);

• Nie można oddzielać sprawiedliwości od polityki.

10. Cynizm.

• Cynizm pochwalał proste, zgodne z naturą życie;

• Twórcą cynizmu był Antystenes z Aten;

• Antystenes był przeciwny idealizmowi Platona, istoty państwa według Arystotelesa i hedonizmowi;

• Cynizm charakteryzował się sensualizmem w teorii poznania i materialistyczną koncepcją świata;

• Życie w cnocie (zgodnie z naturą i jej prawami) prowadzi do szczęścia. Naturalne jest to co przyrodnicze;

• Cynicy nie uczestniczyli w praktykach religijnych, nie chcieli żyć w państwie;

• Antystenes nie zgadzał się z Arystotelesem co do tego, że państwo jest tworem natury;

• Cynicy tolerowali kazirodztwo i kanibalizm;

• Kult ascezy;

• Rzeczy nienaturalne to rzeczy złudne - Antystenes.

11. Stosunek do państwa rzymskiego w myśli starożytnego chrześcijaństwa.

• Początkowo chrześcijanie izolowali się od cesarstwa;

• Paweł z Tarsu - chciał zinstytucjonalizowania się chrześcijaństwa. Wyraził pogląd, że cesarstwo powstrzymuje objawienie się antychrysta;

• Paweł z Tarsu - władza świecka jest bożym sługą nawet jeżeli wykonują ją poganie. Sprzeciwianie się władzy oznacza sprzeciwianie się Bogu. Państwo ma boże zadania do spełnienia. Chrześcijanin powinien modlić się za królów. Najwyższym władcą i prawdziwym cesarzem i tak jest Chrystus;

• Paweł z Tarsu nawoływał by niewolni byli posłuszni swoim panom, równi są wszyscy, ale przed Bogiem.

12. Św. Augustyn i wpływ jego teologii na ocenę władzy państwowej.

• Ludzie (w większości) są źli, a to sprawia, że są żądni władzy;

• Wszelka władza pochodzi od Boga;

• Bóg daje władzę dobrym i złym, ponieważ również przez złych realizuje on swoje plany. Gdy chce ludzi doświadczyć zsyła im nawet tyrana;

• Ludzie mają prawo do oporu (spokojnego, biernego) gdy prawo pochodzące od państwa narusza normy prawa bożego;

• Państwo to boski instrument do karania;

13. Pojęcia „civitas Dei” i „civitas terrena” według św. Augustyna.

• Bóg stworzył państwo z powodu grzechu. Gdyby nie upadek ludzi nie byłoby państwa;

• Civitas Dei - państwo boże - trwa wiecznie;

• Całe dzieje ludzkości to walka państwa bożego z państwem szatana (civitas diaboli);

• Głową państwa bożego jest Chrystus. Państwo boże to niewidzialny Kościół, a ojczyzną jego obywateli jest niebo, na ziemi są oni tylko pielgrzymami, tworzą mniejszość wybraną przez Boga;

• Wszyscy źli są obywatelami państwa ziemskiego (civitas terrena);

• Państwa ziemskie przemijają;

• Państwo jest organizacją niepewną, podatną na pokusy, będącą pod wpływem szatana;

• Władza pochodzi od Boga, władcami mogą być ludzie dobrzy i źli, kiedy Bóg chce ludzi sprawdzić zsyła im tyranów.

II ŚREDNIOWIECZE

14. Cezaropapizm w Bizancjum.

• Cesarz bizantyjski nosił tytuł władcy Rzymian i jest władcą absolutnym;

• Według kodyfikacji Justyniana z VI w. cesarz dysponował pełnią władzy;

• Cesarz jest władcą chrześcijańskim, jeden jest Bóg w niebie i jeden cesarz na ziemi. Cesarz to naśladowca i ziemskie odbicie Boga;

• Cesarza koronuje sam Chrystus;

• Bizantyjczycy uważali, że cesarz jest wszechobecny. Cesarz stoi na czele wielkiej rodziny monarchów i książąt;

• Cesarz był postrzegany jako głowa Kościoła, zwoływał konsylium i mu przewodniczył;

• Senat, lud i wojsko, wybierając następcę cesarza (cesarze byli elekcyjni), działali pod wpływem boskiej inspiracji.

15. Uniwersalistyczne  dążenia papiestwa i ich doktrynalne uzasadnienia.

• Papalizm - doktryna głosząca uniwersalną (ogólnoświatową) duchowną i świecką suwerenność papieża. Rozwój teorii nastąpił w XI w. za pontyfikatu Grzegorza VII, który chciał scentralizować Kościół pod absolutną władzą papieża (Dictatus papae 1075 r.);

• Grzegorz VII - państwo to twór z istoty zły, a władza państwowa to twór szatana, owoc pychy;

• Absolutyzm papieski doprowadził do zrodzenia się idei krzyżowej - wyprawy krzyżowe, święta wojna;

• Pełny rozwój papalizmu - XIII w., za pontyfikatu Innocentego III;

• Papalizm był wspierany przez teorie: (1) Teoria jedności świata - świat jest zbudowany na podobieństwo organizmu ludzkiego i może mieć tylko jedną głowę - papieża, (2) Teoria Kościoła - ciała, hierarchia bytów, z których najwyższy jest papież, (3) Teoria wyższych zadań papiestwa i niższych celów państwa, (4) Teoria Kościoła jako instytucji doskonałej i państwa jako tworu grzesznego, (5) Teoria wikariatu - po śmierci cesarza władza wraca do papieża jako „wikariusza Chrystusowego”, (6) Teoria dwóch mieczy - Bóg dał Piotrowi dwa miecze, jeden symbolizował władzę duchowną, drugi świecką, (7) Teoria papieża jako reprezentanta ludu rzymskiego, (8) Teoria darowizny Konstantyna - tytuł historyczny;

• Hierokracja (XIII w.) - teoria głosząca, że papież może wykonywać władzę świecką bezpośrednio, z pominięciem organów państwowych - skrajny Papalizm;

• Papiestwo osłabło w XIV w.

16. Św. Tomasz z Akwinu o społeczeństwie, państwie i prawie.

• Bóg partycypuje w porządku naturalnym, którego podmiotem jest społeczeństwo. Ostateczne cele człowieka są celami niebieskimi, ale mimo to waga spraw doczesnych jest duża;

• Tomasz odrzucał pogląd Augustyna o złej naturze człowieka i poglądy papalistów o tym, że instytucje społeczne z gruntu są złe;

• Człowiek jest z natury istotą społeczną;

• Władza państwowa pochodzi tylko po części od Boga - boska jest sama istota władzy, ustrój tworzą ludzie;

• Państwo ma tworzyć ludziom warunki do zbawienia i szczęśliwości. Tymi warunkami są pokój i porządek, czyli struktura hierarchiczna społeczeństwa oparta na nierówności. Nierówność to podstawa doskonałej społeczności, hierarchia istnieje nawet w niebie. Tomasz dzielił społeczeństwo wedle majątku na: optimates (najwięksi feudałowie i duchowni i świeccy), populus honorabilis (to nie magnaci, ale posiadający majątek pozwalający żyć z cudzej pracy), villis populus (ci, którzy nie posiadają majątku);

• Tomasz popierał monarchię, ale i ona ma wady. Tyran - władca, który zdobył władzę nielegalnie, ale również ten kto władzy źle używa. Tyran mógł zostać zesłany przez Boga w ramach kary za grzechy;

• Najwyższym prawem jest prawo wieczne (lex aeterna) - najwyższa mądrość boża. Odbiciem wszechobecnego prawa wiecznego w ludzkim umyśle jest prawo natury (lex naturalis) - człowiek dąży do dobra. Kolejne jest prawo stanowione przez upoważnioną do tego władzę państwową - prawo ludzkie (lex humana). Istnieje również boskie prawo pozytywne zawarte w nauce Kościoła i Piśmie Świętym - lex divina.

• Dante o monarchii światowej.

• Dante Alighieri uważał, że światem rządzą głupi, gnuśni i występni;

• Jedyna droga prowadząca ku odrodzeniu - restauracja uniwersalnej monarchii kierowanej przez cesarza rzymskiego;

• Monarchia Dantego to świat pokoju, a pokój może utrzymać tylko cesarz;

• Celem państwa jest zaspokojenie materialnych i duchowych potrzeb człowieka - doczesna szczęśliwość ludzi.

18. Marsyliusz z Padwy o suwerenności ludu.

• Zasada suwerenności ludu najlepiej sprawdza się w ustroju demokratycznym;

• Ludzie chętniej słuchają prawa, które sami ustanowili;

• Lud lepiej od jednostki rozpoznaje swoje dobro i bardziej go pragnie;

• Marsyliusz nie odrzucał możliwości pomocy ekspertów przy stanowieniu ustaw, albo powołania organu (rządu), któremu można na jakiś czas powierzyć prerogatywę;

• Rząd musi być monolityczny;

• Rząd nie może doprowadzić do tyranii;

• Prawem jest wyłącznie norma pochodząca od ludu;

• Marsyliusz odrzucał teorię dualizmu prawa ludzkiego i wyższego prawa Boga lub natury.

III ODRODZENIE

19. Niccolo Machiavelli  o roli jednostki w historii.

• Podstawowym prawem historii jest to, że dobro i zło się równoważą i przemieszczają w przestrzeni oraz w czasie;

• Zachowanie człowieka poddane jest dwóm zasadom: fortuna (los, przeznaczenie, zespół wydarzeń, których nie można przewidzieć) i virtu (przedsiębiorczość człowieka, jego zdolność do rozumowania, przewidywania, jego aktywność i energia);

• Fortuna najczęściej dotyka słabych, biednych, mało ambitnych;

• Życie sprzyja śmiałym ponieważ mogą oni zmniejszyć wpływ fortuny;

• Do uszlachetnienia natury człowieka potrzeba presji: głód uczy ludzi pracowitości, prawo uczy dobrego postępowania;

• Fortuna i virtu wpływały na rozwój państw w historii, wpływały też na władcę (nowy porządek może być utrwalony jedynie przez władzę jednostki), który musi być świadom ich wpływu;

• Ludzie z natury są bardziej skłonni do złego niż do dobrego;

• Historia to cykliczny proces budowania i umacniania nowego ustroju.

20. Zadania władcy według Machiavellego.

• Wśród ogólnego zepsucia potrzebna jest władza absolutna monarchy (księcia);

• Dyktatura ma za zadanie rozprawić się z wrogami nowego ustroju;

• Dobrze by było gdyby władca był łagodny i hojny, ale hojność prowadzi do podniesienia podatków i jest zarzewiem buntu, a łagodność to oznaka słabości;

• Dobrze jest gdy poddani kochają swego władcę, ale lepiej jest gdy się go boją;

• We właściwych okolicznościach okrucieństwo (we właściwych rozmiarach) księcia jest cnotą;

• Akty terroru powinny być skomasowane, akty łaski rozłożone w czasie;

• Władca powinien zachować pozory łaskawości, prawości, ludzkości i pobożności (łamiąc je w razie potrzeby);

• Uczynki szczególnie oczerniające władcę powinny być zlecane pomocnikom;

• Władca może złamać dane słowo jeżeli znikają przyczyny, dla których zostało przyrzeczenie złożone;

• Polityczny przywódca musi być realistą - wiedzieć co jest wykonalne, a co nie jest;

• Władca nie popełnia błędów;

• Jest bezwzględny wobec tych, którzy spiskują przeciw niemu, ale unika aktów totalnego terroru;

• Absolutyzm monarchy może przynieść ład. Dyktatura jest jedynie przejściowa i ma doprowadzić do republiki.

21. Kryteria oceny władcy według Machiavellego.

• Dobrym władcą nie może być perfekcjonista, fantasta ani doktryner;

• Dobry władca potrafi odróżnić to co stanowi konieczność od tego co przypadkowe;

• Książę musi szybko podejmować decyzje;

• Władca Machiavellego jest całkowicie nieomylny - popełniane błędy gubiły włoskich książąt.

• Władcy muszą być świadomi, że ludzie są bardziej skłonni do złego niż do dobrego;

• Władcy muszą wiedzieć do czego prowadzi fortuna.

22. Jean Bodin i jego teoria suwerenności władzy państwowej.

• Według Bodina „państwo to sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i nad tym, co jest dla nich wspólne, z władzą suwerenną na czele”;

• Na czele państwa stoi suwerenny władca;

• Suwerenność jest niepodzielna, jest absolutna i nieustająca, stanowi konstytutywną cechę władzy państwowej;

• Władzę mogli sprawować pewni obywatele, a nawet ogół, ale dla Bodina najlepsza jest monarchia;

• Głównym przejawem suwerenności jest wyłączność prawodawcza ponieważ kto posiada moc stanowienia i zmieniania prawa decyduje o wszystkich innych dziedzinach publicznej aktywności;

• Prawo jest rozkazem suwerena, a podstawą wiążącej mocy normy jest jej pochodzenie od suwerennej władzy. Prawne rządzenie to stanowienie prawa zgodnego z prawem bożym i naturalnym. Naruszenie przez suwerena praw wyższych nie uchyla prawa stanowionego przez niego;

• Suweren wszystkie państwowe wydatki będzie pokrywał z królewskiej szkatuły;

• Suwerenność jest niepodzielna i zupełna również na zewnątrz państwa - monarcha nie będzie uznawał zwierzchności papieża nad sobą.

23. Monarchomachowie.

• Monarchomachowie (tyranobójcy) - przeciwnicy monarchii absolutnej we Francji;

• François Hotman - pierwszy przedstawiciel monarchomachów, twórca projektu francuskiego prawa cywilnego, gloryfikował czasy Franków gdy królestwo było elekcyjne, a lud mógł usuwać władców z tronu, krytykował francuską szlachtę. Chciał restauracji potęgi Stanów Generalnych - szansa przywrócenia pomyślności społeczeństwu;

• Inni przedstawiciele monarchomachów: Teodor Beza, Jean Boucher, Stephan de la Boetie. Byli bardziej radykalni, głosili ideę suwerenności ludu. Zwierzchnictwo ludu ma wsparcie w historii (lud określił stanowisko władcy w umowie podczas tworzenia państwa), monarcha jest związany porozumieniem z ludem, a jeżeli go nie przestrzega może stracić tron, a nawet głowę. Rozstrzyganie o tym, czy i w jaki sposób umowa została złamana należy do ludu. Król jest niższy od ludu, ale jest ponad (silniejszy) jednostką - oporu władcy nie może stawiać jednostka tylko lud.

24. Marcin Luter - poglądy polityczne.

• Martin Luter zakonnik augustiański;

• 31. 10. 1517 r. - ogłosił 95 tez przeciwko sprzedaży odpustów dla tych, którzy materialnie wspomogą budowę bazyliki św. Piotra w Rzymie;

• Uznał pełną suwerenność władzy państwowej;

• Państwo nie może niczego zrobić dla zbawienia człowieka, ale może powstrzymywać go od dalszego upadku - Luter nawiązywał do augustianizmu, przyjął tezę o złej naturze ludzkiej;

• By karać występnych poddanych, władca powinien być wyposażony w pełnię praw do nieskrępowanego działania, a w czasach zepsucia potrzebne jest państwo surowe, którym rządzi władca absolutystyczny;

• Zła natura człowieka źle znosi ustrój demokratyczny;

• Przeciwko tyranowi nie przysługuje prawo oporu;

• Kościół Lutra jest niewidzialny - związek sumień wiernych, na jego czele stoi Chrystus. Gdy zachodzi potrzeba do przymusu, państwo staje się rzecznikiem niewidzialnego Kościoła. Państwo ma pilnować by w sprawach wiary nie zachodziły rozbieżności. Państwo karze publicznie głosicieli zgubnych doktryn, jest oficjalnym interpretatorem Pisma Świętego, kontroluje kazania, nauczanie zasad wiary, kształci pastorów i nadaje im funkcje. Książe jest dysponentem w sprawach wiary.

25. Kalwin o państwie.

• Kalwin opiera swą politykę na ideach św. Augustyna i Lutra;

• Człowiek z natury jest zły. Kalwin przyjmuje ideę predestynacji;

• Bóg jest obecny przy podejmowaniu państwowych decyzji;

• Absolutyzm władcy jest absolutyzmem Boga, boskie jest państwo, absolutna jest władza - wykonuje boskie rozkazy. Władza nie pochodzi od ludu lecz od Stwórcy;

• Sam fakt, że władca rządzi wystarcza aby go słuchać, kto nie słucha dopuszcza się świętokradztwa, stawiając opór władzy stawia się opór Bogu. Opór jest dopuszczalny jeżeli w państwie istnieją organy powołane do stawiania oporu władzy, lub gdy Bóg ześle natchnioną jednostkę, która zjednoczy przeciw tyranowi lud;

• Kalwin nie popierał monarchii, w myśl Starego Testamentu najlepszym ustrojem jest republika arystokratyczna;

• Kalwin odrzucał ideę Lutra o kierowaniu spraw religii przez organa państwowe. Kościół Kalwina jest widzialny. Podporządkował władzę świecką Kościołowi.

26. Wpływ teologii na poglądy polityczne Lutra i Kalwina.

• Luter i Kalwin rozważali o relacji Kościół - państwo. U Lutra państwo ma być strażnikiem Kościoła, u Kalwina władza świecka jest Kościołowi podporządkowana;

• Kalwin swoją wizję republiki arystokratycznej czerpie ze Starego Testamentu;

• U Lutra państwo nie może nic zrobić w kierunku zbawienia człowieka dlatego uznał suwerenność władzy państwowej;

• Kalwin uważał, że władza absolutna i Bóg to jedność - władza jest boska, państwo jest boskie, opór przeciwko władcy to opór przeciwko Bogu;

• Luter i Kalwin - reformatorzy.

27. Andrzej Frycz Modrzewski i jego poglądy polityczne.

• Chciał reformy Kościoła polskiego (demokratyzacji, wybieralności biskupów), demokratyzacji ustroju państwowego, złagodzenia podziałów stanowych;

• Bronił chłopów - kwestionował pańszczyznę i poddaństwo;

• Bronił mieszczan - chciał ich udziału w apelacyjnym trybunale państwowym i w sejmie;

• Proponował wzmocnienie władzy króla. Król miał być arbitrem w sporach między stanami, twórcą obywatelskiej zgody, strażnikiem politycznej równowagi. Król miał mieć decydujący udział w tworzeniu prawa;

• Modrzewski chciał usprawnić sejm;

• Domagał się kodyfikacji prawa - podstawą skodyfikowania miało być prawo rzymskie;

• Chciał pełnej niezależności Polski w stosunkach międzynarodowych;

• Potępiał wojnę.

IV WIEK XVII

28. Hugo Grocjusz o prawie.

• Myśl Grocjusza wiodła ku „religii naturalnej”;

• Według Grocjusza prawo natury jest „nakazem prawego rozumu, który wskazuje, że w każdej czynności, zależnie od jej zgodności lub niezgodności z rozumną naturą człowieka, tkwi moralna ohyda, lub moralna konieczność i w konsekwencji Bóg, który jest twórcą natury, czynności takiej zabrania lub ją nakazuje”;

• Prawo wypływa z natury człowieka, istniałoby nawet gdyby nie było Boga;

• W rozprawie „Wolność mórz” Grocjusz pisał, że wszystkim państwom przysługuje równość w korzystaniu z morza;

• Rozróżniał wojny sprawiedliwe od niesprawiedliwych - sprawiedliwe to te, które są toczone w obronie zagrożonych praw natury;

• Państwo było dziełem kontraktu;

• Grocjusz sympatyzował z władzą absolutną.

29. Znaczenie Grocjusza dla rozwoju pojęcia „prawo natury”.

• Grocjusz zdefiniował prawo natury, jest ono według niego „nakazem prawego rozumu, który wskazuje, że w każdej czynności, zależnie od jej zgodności lub niezgodności z rozumną naturą człowieka, tkwi moralna ohyda, lub moralna konieczność i w konsekwencji Bóg, który jest twórcą natury, czynności takiej zabrania lub ją nakazuje”;

• Prawo natury jest w pełni realistyczne i związane z naturą człowieka, człowiek ma naturalny pociąg do łączenia się z innymi ludźmi.

30. Zasady prawa natury według Grocjusza. 

• Według Grocjusza prawo natury jest „nakazem prawego rozumu, który wskazuje, że w każdej czynności, zależnie od jej zgodności lub niezgodności z rozumną naturą człowieka, tkwi moralna ohyda, lub moralna konieczność i w konsekwencji Bóg, który jest twórcą natury, czynności takiej zabrania lub ją nakazuje”;

• Nakazy i zakazy prawa natury wynikają stąd, że pewne działania są dobre lub złe same przez się, a nie dlatego że za takie uznał je Bóg;

• Do poznania zasad prawa natury można dojść tylko przez badanie społecznej natury człowieka - człowiek z natury jest osobą społeczną, łączy się z innymi ludźmi w celu rozumnego i zgodnego współżycia;

• Fundamentalne zasady prawa natury według Grocjusza: obowiązek nienaruszania cudzej własności, obowiązek wynagradzania szkód, obowiązek dotrzymywania umów, obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa.

31. Umowa społeczna według Thomasa Hobbesa: przyczyny jej zawarcia, treść i  skutki.

• Człowiek jest istotą rządzoną przez namiętności i z natury egoistą, ale jest też istotą rozumną i to go różni od zwierząt;

• Rozum nakazuje człowiekowi m. in. dotrzymywać umów;

• Ludzie poprzez zawarcie umowy społecznej odnieśli zwycięstwo nad swoimi namiętnościami. Była to umowa każdego z każdym. Ludzie umówili się co do przekazania prawa rządzenia sobą pewnej jednostce lub ciału zbiorowemu. Warunkiem było, że wszyscy postąpią tak samo;

• Hobbes porównywał państwo do biblijnego potwora Lewiatana (wydał dzieło Pt. „Lewiatan”), który wchłonął w siebie jednostki;

• Suweren nie był stroną umowy, a pełnię władzy otrzymał jakby w darze od ludzi, a zatem nikt nie może być zwolniony od poddaństwa pod pretekstem, że suweren umowy nie dotrzymał;

• Suweren nie może być zależny od poddanych, a jego prawa są niepodzielne (nie może ich przekazywać).

32. Umowa społeczna według Johna Locke'a: przyczyny jej zawarcia, treść i skutki.

• Ludzie zdecydowali się na utworzenie rządu bo stan natury był niepewny;

• Państwo powstało w wyniku umowy, która składała się z dwóch aktów: najpierw jednostki umówiły się ze sobą tworząc społeczeństwa, a później umówiły się z władcą tworząc rząd czyli państwo;

• Zerwanie umowy z władzą nie niweczyło społeczeństwa;

• Ludzie oddali władzy tylko jedno uprawnienie - prerogatywę karania gwałcicieli prawa;

• Najważniejszym celem umowy była ochrona przez państwo najważniejszego z praw - prawa własności;

• Locke nie wykluczał prawa oporu, ale traktował je jako ostateczność. Rząd należy tworzyć tak, aby nie dopuścić do tyranii.

33. Stan natury w ujęciu Hobbesa i Locke'a.

• Człowiek to (według Hobbesa) istota rządzona namiętnościami i egoistyczna. Cechą stanu naturalnego, kiedy życie było samotne, biedne, zwierzęce i krótkie, stanowiła wojna wszystkich ze wszystkimi. Nie musiały to być zbrojne działania, wystarczyła stała groźba konfliktu. Hobbes nie był pewien czy taki stan istniał wszędzie - była to hipoteza, którą potwierdzały posiadane przez niego informacje o życiu dzikich ludów Ameryki. Hobbes uważał, że człowiek jest istotą rozumną i to go różni od zwierząt. Przejawem rozumu jest instynkt samozachowawczy - dążenie do pokoju, rezygnowanie z naturalnej swobody na rzecz innych ludzi, dotrzymywanie umów, powstrzymywanie odruchów zemsty. Dopóki trwał stan wojny nie można było kierować się tymi zasadami;

• Według Locke'a pierwotny człowiek był istotą rozumną, chętnie podporządkowującą się prawu natury. Prawo było związane z naturą człowieka, człowiek się z nim rodził, otrzymywał je od natury w postaci praw podmiotowych. Z chwilą urodzenia człowiek miał naturalną władzę zachowania swej własności - swego życia, wolności i mienia przeciwko napaściom innego człowieka. W tym stanie natury panował odwieczny system moralny, który chronił jednostkę przed złem.

34. John Locke jako prekursor liberalizmu.

• Liberalizm Locke'a opierał się na analizie stanu przedpaństwowego oraz na empirycznym dociekaniu (uważał, że ludzie w ten sposób kształtowali swoje idee) i na jego filozofii;

• Stan natury - człowiek z chwilą urodzenia miał władzę zachowania swej własności - życia, wolności, mienia;

• Konieczność karania przestępców stała się podstawą utworzenia państwa;

• Państwo - dzieło umowy społecznej w dwóch aktach: porozumienie jednostek (społeczeństwo) i porozumienie społeczeństwa z władcą (utworzenie rządu - państwa);

• Władza od społeczeństwa dostała tylko jedno zadanie - karanie przestępców. Dzięki temu człowiek otrzymał ochronę najważniejszego prawa - własności;

• Locke był wyznawcą własności prywatnej, uważał ją za symbol pracowitości, źródło bogactw, najwyższą wartość człowieka;

• Utylitaryzm doprowadził Locke'a do sformułowania najważniejszych idei liberalizmu - zasady indywidualizmu i leseferyzmu (wolności jednostki od państwa);

• Władza miała chronić własność i życie obywateli. Władza nie mogła wkraczać do sfery produkcji, życia religijnego, kulturalnego i społecznego;

• Locke podzielił władzę na trzy części: władza ustawodawcza, władza wykonawcza (rządzenie i wymiar sprawiedliwości) i władza federacyjna (polityka zagraniczna);

• Władza ustawodawcza nie jest suwerenem w stosunku do jednostki;

• Wybory do parlamentu - akt oparty na cenzusie majątkowym (równość ludzi polega na równości tylko wobec praw naturalnych);

• Parlament powinien podejmować decyzje większością głosów. Równowaga polityczna - dwuizbowy parlament (Izba Lordów, Izba Gmin).

35. Klasyczny absolutyzm we Francji i Anglii w XVII wieku - ideologia i jej twórcy.

• Twórcami i teoretykami idei absolutyzmu we Francji byli: kardynał Armand Jean du Plessis Richelieu oraz Ludwik XIV;

• Pojęciem nadrzędnym w koncepcji Richelieu było państwo. Przymioty państwa: bezpieczeństwo państwa, potrzeby państwa, zasady państwa, prawa państwa, racja stanu - filary polityki etatyzmu. Etatyzm pomagał likwidować szkodliwe solidarności: rodzinne klasowe, feudalne, protestanckie;

• Richelieu nie znał litości dla wrogów tronu, szczególnie surowy był dla ludu. W instytucji sprzedawalności urzędów widział gwarancję lojalności urzędników wobec króla;

• Richelieu utwierdził Ludwika XIII w jego bezwzględności. Dążył do rozwoju armii i floty;

• Głównymi rzecznikami (opierającymi się na ideach Richelieu) absolutyzmu we Francji w XVII w. stali się Ludwik XIV i biskup Jacques Beninge Bossuet, a w Anglii byli nimi król Jakub I i jego doradca Robert Filmer. Wszyscy opowiadali się za pełnią władzy monarszej, nieskrępowanej ani przez prawo, ani przez Kościół, ani przez stany. Byli wrogami zgromadzeń przedstawicielskich. Przyznawali królowi prawo dysponowania życiem poddanych, prawo reglamentowania ich sumień, prawo do rozporządzania ich mieniem;

• Absolutyzm klasyczny opierał się na treściach religijnych i mistycznych oraz racjonalistycznych i laickich. Źródłem władzy monarszej był Bóg, boski charakter miała zasada następstwa tronu, król jest symbolem rozumu, a jego władza podlega tylko rozumowi i Bogu;

• Król jest identyczny z państwem;

• Celem państwa jest m. in. szczęście poddanych, ale pomyślność poddanych zależy od pomyślności władcy;

• Monarcha stoi ponad prawem, jest jego twórcą;

• Idea króla - słońce - pana wszystkiego co jest na terenie królestwa. Dodatkowy element absolutyzmu stanowił liturgiczny kult, któremu Ludwik XIV poddał swoją osobę.

36. Ideologia złotej wolności szlacheckiej: treści i uzasadnienia. 

• Rzeczpospolita to kraj wolności;

• Wolność - synonim cnoty i szczęścia, dar Opatrzności;

• Składniki ideologii złotej wolności: (1) zasada komitywy w stanie szlacheckim - długo była zobowiązaniem do służby publicznej, była pochwałą szlachectwa i rycersko - rustykalnego etosu, stanowiła świadectwo dobrego urodzenia oraz zalet serca i umysłu, (2) teoria mieszanej formy rządu, pospolitego ruszenia i wolnej elekcji - przez cały XVII w. teoria rządu mieszanego była oficjalną doktryną państwa, była pochwałą wolnej elekcji, pospolitego ruszenia, sejmu konnego, okazowania i jednomyślności, (3) idea praworządności - wolność to swoboda działań w granicach prawa, (4) pochwała własności i równości - równość była kanonem wolności, kto stracił wolność nie mógł przejmować odpowiedzialności za los ojczyzny, Hugo Kołłątaj uważał, że droga ku wolność wiedzie przez nabycie szlachectwa, przesłankami do nabycia szlachectwa były „umiejętności”, „zasługa”, „talent”, (5) nakaz obrony katolicyzmu i imperatyw integralności terytorialnej kraju - katolicyzm uważany był za miarę wolności, po zwycięstwie kontrreformacji kult wolności uzyskał wymiar sakralny, innowierca wrogiem wolności (kształtowanie się sylwetki wroga).

V OŚWIECENIE

37. Charakterystyka myśli politycznej Oświecenia. 

• Wiek XVIII - awans ideologii społecznej;

• Rozszerzenie programów szkolnych, zmiana sposobów nauczania;

• Droga do prawdy wiedzie przez wychowanie obywatelskie;

• Oświecenie to panowanie rozumu, łączenie empiryzmu z sensualizmem;

• Kult utylitaryzmu, ludzie Oświecenia rozprawiali o moralności, cnocie, postępie, braterstwie i szczęściu;

• Odejście od autorytetów starożytności;

• Drwiono z przesądów kleru, wyśmiewano ograniczoność despotycznych władców, kpiono z pasożytnictwa arystokracji;

• Wiek XVIII był laicki;

• Wiara jest odwrotnością prawdy, „religia to opium dla ludu” - Paul Holbach;

• Ideologia Oświecenia wyrażała interesy mieszczaństwa;

• Umocnienie się form kapitalistycznych w większości krajów Europy;

• Pisarze XVIII w. uważali, że nie do utrzymania na dłuższą metę są obciążenia chłopa.

38. Monteskiusz o podziale władzy.

• Najskuteczniejszą barierą dla despotyzmu jest podział władzy;

• W każdym państwie są trzy pola aktywności, którym odpowiadają trzy władze: prawodawcza, wykonawcza i sądowa;

• Władza prawodawcza powinna być powierzona parlamentowi jako przedstawicielstwu społeczeństwa;

• Władza wykonawcza winna należeć do monarchy, który stosuje prawo przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów;

• Władzę sądową powinny sprawować wybierane na krótkie kadencje trybunały;

• Władze powinny się nawzajem hamować. Monteskiusz przewidywał hamulce zewnętrzne i wewnętrzne;

• Hamulcem wewnętrznym dla parlamentu miała być sama jego struktura (dwuizbowość - izba niższa ludowa wybierana w wyborach cenzusowych i izba wyższa ludzi wyróżniających się rodem - dziedziczna). Hamulcem zewnętrznym miało być prawo monarchy do zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu. Król mógłby odmówić zatwierdzenia ustawy, która godziłaby we władzę wykonawczą;

• Hamulcem dla króla miało być to, że praktycznie odsunięty od prawodawstwa i od inicjatywy ustawodawczej, posiadał by prawo weta. Monarcha nie odpowiadałby osobiście przed parlamentem, ale odpowiadaliby powołani przez niego ministrowie;

• Władza sądowa hamowana byłaby przez związanie sędziów ustawą i częstą rotację kadr.

39. Metoda badawcza i relatywizm Monteskiusza.

• U punktu wyjścia doktryny Monteskiusza tkwił głęboki relatywizm, wyrażany przekonaniem, że życie społeczne powinien przenikać duch praw;

• Duch praw polega na „różnych stosunkach, jakie prawa mogą mieć z różnymi rzeczami”. Jest on różny u różnych narodów i zależy od klimatu, położenia geograficznego, kraju, warunków życia mieszkańców, liczby ludności, jej obyczajów, kultury, poziomu gospodarki, religii i tradycji;

• Prawa dobre dla jednego narodu są złe dla drugiego, w zależności od czynników;

• Według Monteskiusza, podejście historyczne (któremu sprzyjał relatywizm) to najlepsza metoda badawcza służąca do poznania całości życia ludzi i zdobycia danych o duchu ich praw;

• Jednostki nie tworzą historii, historia to wypadkowa czynników natury fizycznej (klimat, środowisko, ekonomika) i natury moralnej;

• Relatywność zjawisk wyklucza ustroje idealne, odpowiadające rozumnemu prawu natury. Rozumność tego prawa to jego relatywność.

40. Monteskiusz o wolności politycznej i jej podstawach.

• Istotą państwa musi być polityczna wolność obywateli;

• Wolność polityczna nie polega na tym, że się robi co się chce, ale na tym, że się robi to co się powinno chcieć;

• Wolność jest możliwa tylko w państwie praworządnym - „wolność to prawo czynienia wszystkiego tego, na co ustawy pozwalają”;

• Wolny jest ten, kogo prawo chroni lub jest o swym bezpieczeństwie przekonany;

• Wolność zapewniają tylko dobre prawa. Ważne jest aby prawo było przepełnione duchem umiarkowania nawiązującym do arystotelesowskiej zasady złotego środka. Nie trzeba zbyt licznych praw bo to obniża autorytet normy;

• Wolność polityczna najlepiej się rozwija pod rządem umiarkowanym, z wbudowanym systemem hamulców i sił równowagi - zapobieganie nadużywania władzy.

41. Ideologia rewolucji amerykańskiej: Ojcowie - założyciele i Th. Jefferson.

• Na Amerykanów oddziaływała angielska myśl polityczna. Byli czytelnikami: Locke'a. Sidney'a, Bolingbroke'a, Addisona. Lubiane były pisma Monteskiusza;

• Karierę zrobiła idea prawa natury. Amerykanie uważali, że wyrażają one naturalny stan człowieka - pełna wolność i równość;

• Amerykanie bronili praw fundamentalnych, niepodzielnych, niezbywalnych - prawo do życia, do wolności, do własności, do szczęścia, do wolnego sumienia. Konsekwencjami tych praw były: wolność słowa, pracy, zgromadzeń i petycji;

• Ważną role odgrywały poglądy Waszyngtona, Hamiltona, Jaya, Madisona, Franklina, Painea i Jeffersona;

• Thomas Jefferson szanował Locke'a za koncepcję naturalnych praw człowieka, podobała mu się koncepcja umowy społecznej. Przejął też od Locke'a konstrukcję niezbywalności praw ludzi;

• Jefferson przyjmował, że prawa natury tworzą abstrakcyjny system sprawiedliwości, któremu człowiek musi się podporządkować - jest to jego naturalny stan;

• Jefferson - jeżeli rząd nie respektuje naturalnych praw człowieka, lud może go upomnieć, zmienić, a nawet obalić;

• Jefferson był za demokracją polityczną - był obrońcą zasad republikańskich;

• Był przeciwnikiem rządów cenzusowych i koncentracji władzy w rekach prezydenta. Chciał zakazu reelekcji prezydenta i wzmocnienia Kongresu;

• Odrzucał myśl o pożytkach z bogacenia się za wszelką cenę. Z jego inicjatywy w 1789 r. wprowadzono poprawkę do konstytucji o, m. in.: gwarancji praw obywatelskich, rozdziale Kościoła od państwa, rezygnacji ze stałej armii.

42. Jean Jacques Rousseau o stanie przedpaństwowym.

• Uważał, że człowiek z natury jest dobry, do moralnej degradacji doprowadził go rozwój kultury;

• Stan natury był stanem pokoju i harmonii. Człowiek zrezygnował ze swego szczęścia przez klęski elementarne (powodzie, trzęsienia ziemi, pożary lasów), które zmusiły go do łączenia się z innymi ludźmi dla ochrony przed złem;

• Powstała rodzina - rozwinęły się ludzkie namiętności, miłość, próżność, zawiść;

• Człowiek stawał się amatorem wygody, opanowała go rządza własności. Własność dała początek podziału na bogatych i biednych. Doprowadziła do stanu wojny. Sprawiła, że siły wszystkich złączyły się w jedno - powstało państwo.

43. Treść umowy społecznej według Rousseau i konsekwencje tej umowy.

• Państwo jest rezultatem paktu zawartego z inicjatywy bogatych;

• Pierwszy etap umowy - pakt poddania - powstanie społeczności politycznej;

• Drugi etap umowy - powstanie władzy wykonawczej, której działanie miało umocnić nierówność między ludzką;

• Efektem paktów było wyposażenie bogatych we władzę i upadek ludzkości, która osiągnęła najwyższy stopień nierówności - niewolnictwo i najgorszy ustrój - despocję;

• W 1762 r. Rousseau napisał dzieło „Umowa społeczna”, w którym postawił pytanie: co powinni zrobić ludzie, aby uniknąć negatywnych skutków cywilizacji?;

• Treścią umowy społecznej jest: „zupełne oddanie się człowieka ze wszystkimi jego uprawnieniami całej społeczności; kiedy bowiem każdy oddaje się całkowicie, to wszyscy mają równą sytuację”;

• Istotą umowy jest wolność człowieka, umowa przetworzyła wolność naturalną w wolność cywilizowaną. Człowiek oddał swoje przywileje i dobra, ale w zamian otrzymał wolność chronioną prawem.

44. Suwerenność ludu i jej atrybuty według Jana Jakuba Rousseau.

• Początek suwerenności ludu dała umowa społeczna;

• Zwierzchnictwo ludu to wykonywanie woli powszechnej;

• Suwerenności nie można oddać ani posłom w parlamencie, ani królowi - wybranie reprezentanta to ustanowienie nad sobą pana;

• Suwerenność ludu jest niepodzielna;

• Każda ustawa powinna traktować obywateli jako członków całości;

• Władza powszechna pozostaje w zależności od suwerennego ludu;

• Lud suwerenny tworzy prawo poprzez wolę powszechną - symbolizuje ona interes powszechny, wola powszechna nie musi być jednomyślna - może ją wyrażać nawet mniejszość lub jednostka;

• Suwerenny lud posiada wyłączność prawodawczą, lud zachowuje swą wolność tylko gdy słucha samego siebie;

• Suwerenny lud musi kontrolować rząd. Rząd może mieć dowolną postać: monarchiczną, arystokratyczną, demokratyczną, wszystkie mają słabości i zalety;

• Każda władza jest narzędziem ludu, lud może ją ustanowić i oddalić kiedy zechce.

45. Jakobinizm.

• Jakobini byli podzieleni i skłóceni, reprezentowali często różne poglądy;

• Najwybitniejszym przywódcą jakobinów był Maximilien Robespierre;

• Robespierre bronił sprawy rewolucji;

• Atakował intrygi ministrów mające na celu przywrócenie despotyzmu;

• Zwalczał dążenie Konstytuanty do wpisania w nowej konstytucji jedynie połowy wolności;

• Ufał ludowi (jego mistrzem był Rousseau);

• Uważał, że niebezpieczniejsi od wrogów jawnych są wrogowie „obłudni”;

• Bronił wolności prasy;

• Jego ideałem była zbiorowość drobnych producentów, uważał, że są oni cnotliwi bo pracowici, zaradni, zdolni do rozwijania inicjatywy, hołdujący umiarowi;

• Robespierre uchodził za strażnika republikańskich cnót, patriotyzmu, miłości ludu, rewolucyjnej niezłomności;

• Był autorem przekształcenia jakobinizmu w ideologię „ojczyzny w niebezpieczeństwie”. Jego hasłem było ocalenie publiczne;

• W obliczu wojny, stanu wyjątkowego jakobini uzasadniali potrzebę terroru - despotyzmu wolności;

• Szkołą obywatela - rewolucjonisty miało być wychowanie i religia, Robespierre był zwolennikiem religii obywatelskiej Rousseau;

• Jakobini nawiązywali do nauk Rousseau - rozpowszechnienie własności, złagodzenie nierówności ekonomicznych. Rozmiary własności miało regulować państwo;

• Rząd jakobiński zniósł ciężary feudalne;

• W lipcu 1794 r. obalono dyktaturę jakobińską w tzw. przewrocie termidoriańskim, Robespierre zginął na szafocie.

46. Bonapartyzm.

• Bonapartyzm był doktryną opartą na porewolucyjnych formułach;

• Napoleon głosił się wykonawcą testamentu Wielkiej Rewolucji, spisanego w 1789 r. w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela;

• Napoleon I Bonaparte opowiadał się za suwerennością ludu, chwalił wolność i równość, swoją wolę wywodził z woli narodu;

• Z pogardą traktował arystokratów, sam uważał się za zwierzchnika interesów bogatego chłopstwa, gardził ideologami;

• Najważniejszą przesłanką bonapartyzmu jest pogląd, że jednostka, powołana przez lud do sprawowania pełnej władzy uosabia ten lud i jego wolę;

• Lekceważący stosunek do zasad parlamentaryzmu - ponad parlamentem stoi rząd ze swym szefem na czele.

47. Myśl polityczna polskiego Oświecenia: Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj.

VI KONSERWATYZM, TEOKRACI FRANCUSCY, ROMANTYZM POLITYCZNY W NIEMCZECH, NIEMIECKA SZKOŁA HISTORYCZNA

48. Teokraci francuscy.

• Najważniejsze założenie teokracji - władzę suwerenną w państwie posiada i realnie sprawuje Bóg;

• Joseph de Maistre przyczyny współczesnych negatywnych przeobrażeń upatrywał w absolutyzowaniu znaczenia jednostki i jej rozumu. Winą obarczał również protestantyzm - domenę fałszywej wiary;

• Twierdził że, konstytucji się nie „tworzy” lecz „odkrywa”, jako że jej autorem jest Bóg - prawodawca;

• Maistre uważał, że bez posłuszeństwa wobec Boga nie jest możliwe wypełnianie powinności obywatelskich dlatego posłuszeństwo to należy niekiedy egzekwować siłą;

• Rewolucja godna była potępienia moralnego, skoro się dokonała znaczy to, że w boskim planie była karą za grzechy prowadzącą (jak każda kara) do odkupienia;

• De Maistre wierzył, że natura ludzka jest zła i ciąży na niej piętno grzechu pierworodnego;

• Jedynie władza papieża może ocalić cywilizację chrześcijańską. De Maistre był ultramontaninem - zwolennikiem absolutnej władzy papieża w Kościele. Władza papieska powinna być jedyną nadrzędną władzą ponad władzą państwową;

• Boska jest sama idea władzy, a jej formy zależą od ludzi dlatego Bóg pragnie by prawa istniały i by były przez ludzi tworzone;

• De Maistre chciał rozróżniania poszczególnych społeczeństw (krajów) dlatego prawa winny uwzględniać charakter narodowy danego państwa;

• Człowiek jest kształtowany przez historię wspólnoty, w której żyje i żyli jego przodkowie;

• De Maistre uważał władzę monarchiczną za najlepszą, prawdziwa władza jest absolutna;

• Chciał aby państwa Europy, pod jedną władzą papieską, utworzyły chrześcijańską wspólnotę;

• Louis de Bonald uważał, że podstawą tradycji jest język dany od Boga, po to aby człowiek mógł wyrażać prawdy, które Stwórca udostępnił jego rozumowi;

• Bonald - człowiek ma naturę społeczną;

• Idee powstają gdy człowiek dosięgnie prawd objawionych mu przez Boga;

• Konstytucja powinna opierać się na hierarchii, władzy i prawie - woli Boga. Hierarchia występuje zawsze w triadzie: na czele stoi władca (Bóg, król, ojciec), następnie wykonawcy (kler, arystokracja, matka) i poddani (wierni, naród, dzieci);

• Zgodność ustroju z wolą Boga gwarantuje, według de Bonalda, obecność w państwie religii i Kościoła katolickiego;

• Monarcha jest tym w państwie kim papież w Kościele i panuje absolutnie nad poddanymi i nawet nad duchownymi.

49. Romantyzm polityczny w Niemczech.

• Główni przedstawiciele: Joseph Görres, Friedrich von Hardenberg (Novalis), Johann Gottfried von Herder, Ludwig von Arnim (Achim), Friedrich Schlegel, Adam Müller, Franz von Baader;

• Szkoła romantyzmu niemieckiego rozwinęła się pod wpływem rewolucji francuskiej i wojny z Napoleonem, towarzyszyła temu liberalizacja ustroju gospodarczego. Wydarzenia te rozpoczęły dyskusję młodego pokolenia nad tożsamością narodową;

• Romantycy swoje racje przedstawiali w tonie emocjonalnym - miłość;

• Według Novalisa żadna racjonalna analiza nie zastąpi „kochającego serca”. Poza miłością istotna jest wiara - spoiwo łączące wspólnotę, Novalis opowiadał się za katolicyzmem. Emocjonalny stosunek obejmował również prawo - „wyraz woli ukochanej, godnej szacunku osoby”;

• Zdaniem Novalisa ideał panował w Europie przed reformacją - kraj chrześcijański, w którym panował pokój i harmonia. Tylko rechrystianizacja Europy poprawi stosunki społeczne w skali kontynentu;

• Arnim i Novalis głosili, że należy ograniczyć powszechną edukacje ponieważ jest ona źródłem zatracania odmienności i przyczyną kosmopolityzacji ludu;

• Romantycy szanowali swą niemieckość - najdoskonalszy produkt historii;

• Idealne państwo - oparte na systemie stanowym. Podział stanowy według Görresa: nauczyciele, obrońcy, żywiciele. Müller wyróżniał cztery stany: szlachtę, kler, rzemieślników, kupców;

• Schlegel za najlepszy ustrój uważał monarchię, króla panującego z woli Boga. Był za realną władzą polityczną papieża;

• Adam Müller - dominująca rola jaką odgrywa państwo możliwa jest dzięki spójności narodu, przenikniętego duchem - Volksgeist. Przeszłe i obecne pokolenia są wspólnie suwerenem w państwie. Wolność jest naturalna. Dominującą rolę w państwie odgrywa szlachta, a stosowanie prawa leży w rękach władcy. Podporządkowana państwu powinna być religia;

• Müller był antysemitą i apologetą wojny - uważał, że jednoczy ona ludzi w służbie państwu;

• Zdaniem romantyków poznanie powinno sięgać: wiary, tradycji, mitów, symboli, poetyckiego natchnienia.

50. Niemiecka szkoła historyczna: poglądy o genezie i istocie prawa i ich polityczne konsekwencje.

• Najwybitniejsi przedstawiciele: Friedrich Carl von Savigny, Gustav von Hugo, Georg Friedrich Puchta;

• Savigny: prawo kształtuje się w procesie historycznym (irracjonalnym) i musi być zgodne z duchem narodu - Volksgeist. Duch narodu kształtuje również państwo, jego język, obyczaje, kulturę. Dokonania jednostek są inspirowane duchem narodu. Prawo nie może być uniwersalne. Powstanie prawa - najpierw tworzy się obyczaj, który prowadzi do powstania prawa zwyczajowego, następnie pojawia się nauka prawa i dwoistość: element polityczny - prawo jest w narodowej świadomości, element techniczny - prawo prawników, porządkowanie norm prawa zwyczajowego;

• Hugo: prawo zwyczajowe ma pierwszeństwo nad pisanym bo jest zgodne z Volksgeist;

• Puchta: prawo jest częścią boskiego porządku świata. Wyróżniał prawo zwyczajowe, ustawodawstwo państwa i naukę prawa. Nauka prawa zajmuje się wykładnią. Państwo ma znaczącą rolę w procesie prawotwórczym.

51. Edmund Burke i jego argumenty przeciw rewolucji francuskiej.

• Przełom światopoglądowy Burke'a nastąpił po rewolucji francuskiej 1789 r. - stał się konserwatystą. Rok po rewolucji powstała książka Burke'a „Rozważania o Rewolucji we Francji”;

• Głoszone we francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela prawa są abstrakcyjne, nie dadzą się przystosować do konkretnych sytuacji życiowych;

• Uważał, że nie umowa społeczna lecz umowa człowieka z Bogiem stanowi podłoże państwa;

• Wspólnota jest źródłem praw człowieka (dlatego krytykował Deklarację Praw Człowieka i Obywatela), swoje osobiste cele może człowiek realizować tylko w oparciu i z pomocą wspólnoty;

• Rewolucja dopuszcza do władzy kompletnych ignorantów, którzy lekceważą swoje obowiązki. Burke widzi potrzebę działania w zgodzie z rozumem, który dostępny jest dla elit.

52. Konserwatyzm Edmunda Burke'a.

• Burke stał się konserwatystą po rewolucji francuskiej z 1789 r. Rok po rewolucji powstała jego książka „Rozważania o Rewolucji we Francji”;

• Burke protestował przeciw pozbawieniu człowieka zakorzenienia w historii i zanegowaniu jej wpływu na kształtowanie jednostki;

• Uważał, że naturalnym elementem łączącym w społeczeństwie jest religia;

• Człowiek jest kształtowany przez środowisko wspólnot, w których żyje;

• Nie umowa społeczna tworzy wspólnotę ludzką lecz pierwotna umowa człowieka z Bogiem - powstanie społeczeństw opartych na prawie naturalnym. Dalej kształtowaniem losów społeczności zajęła się historia;

• W trakcie historii kształtuje się prawo, władza jedynie nadaje mu kształt. Prawodawca powinien odwoływać się do preskrypcji - odwiecznej zbiorowej mądrości, poczucia słuszności, przesądu;

• Wspólnotą jest naród, czyli, według Burke'a, organiczny związek przeszłych, przyszłych i obecnych pokoleń, trwający w czasie, a czas to narzędzie w rękach Boga;

• Należy działać w zgodzie z rozumem, który jest niezastąpiony i dostępny tylko dla elit;

• Burke był zwolennikiem parlamentaryzmu i monarchii konstytucyjnej, na kształt Wielkiej Brytanii. Tradycją na gruncie brytyjskim był ustrój mieszany. Burke chciał systemu dwupartyjnego. Był przeciwnikiem egalitaryzmu - chciał ograniczenia praw wyborczych (cenzus urodzenia i majątku);

• Władza występuje w imieniu Boga.

53. Charakterystyka konserwatyzmu - idee wspólne dla wszystkich konserwatystów.

• Konserwatyzm - sprzeciw przeciwko liberalizmowi i idącymi za nim ideami;

• Duża rola tradycji;

• Ciągłość historii - kult przeszłości;

• Brak wiary w postęp;

• Religia - element łączący ludzi;

• Elitaryzm - elity posługują się rozumem;

• Zmiany muszą być powolne, ewolucyjne, nie rewolucyjne, niszczące dotychczasowy ład.

54. Konserwatyści II połowy XX wieku: Russell Kirk, M. Oakeshott, Leo Strauss.

• Leo Strauss: poszukiwanie prawd odwiecznych i stałych - podstawy sprawiedliwości i dobra. Głosił konieczność powrotu do starożytnych filozofii politycznych. Nie zgadzał się z filozofią Machiavellego i Hobbesa. Priorytet uprawnień państwa i prawa. Sprzeciw w stosunku do determinizmu historycznego, istnieje stała, absolutna, uniwersalna podstawa wszelkiego porządku społecznego i politycznego;

• Michael Oakeshott: koncepcja stowarzyszenia obywatelskiego - model społeczeństwa opartego na poszanowaniu dla tradycji, zwyczaju, przesądzie, autorytecie oraz uwarunkowaniach historycznych. Stowarzyszenie obywatelskie to więź o charakterze osobistym, charakterystyczny dla niej jest wspólny sposób życia, znany, sprawdzony i wypróbowany. Ważne są rządy prawa i poszanowanie własności prywatnej. Krytyka racjonalizmu - w planie czasowym wiedza racjonalisty jest niepełna. W polityce nie można ignorować wpływu woli boskiej - „społeczeństwa się nie robi, co najwyżej poprawia”. Polityka to sztuka znalezienia kompromisu. Konserwatyzm nie dąży do ideału lecz do rozwiązań właściwych w danej sytuacji;

• Russel Kirk: uznanie istnienia ładu będącego tworem Boga, w ładzie żyją ludzie i powstają instytucje, życie społeczne i polityczne ma nierozerwalny związek z moralnością, dobrem i złem. Ład zakłada różnorodność, hierarchiczność, poszanowanie dla prawa naturalnego i tradycji. Własność prywatna powinna być zdecentralizowana. Gospodarka powinna być oparta na małych rodzinnych przedsiębiorstwach. Elity - warstwa kierownicza odpowiada za ewentualne zmiany. Kirk krytykował wychowanie amerykańskiej młodzieży - treści nauczania są utylitarne.

55. Tradycje konserwatyzmu w polskiej myśli politycznej.

• Polski konserwatyzm powiązany był z faktem pozostawania Polski pod zaborami;

• Książę Adam Jerzy Czartoryski opowiadał się za silniejszą niż przedrozbiorowa władzą królewską, za zniesieniem przywilejów szlacheckich, uwolnieniem poddaństwa i oczynszowaniem chłopów;

• Fundamentem narodu, według Czartoryskiego, miała być religia;

• Liberalny element u Czartoryskiego - „równość do wolności” w odrodzonej Polsce;

• Andrzej Zamoyski - koncepcja przekształcenia roli „przedmurza chrześcijaństwa”, jaką pełniła względem Rosji Polska, na „emisariusza kultury Zachodu”;

• Roman Dmowski (bardziej nacjonalista niż konserwatysta) kładł nacisk na odrodzenia nie państwa lecz narodu. Naród opierać się winien na czystości rasy, świadomości narodowej i konkurencyjności względem innych narodów. Kult siły, antysemityzm, wykluczenie demokracji. Budowanie narodu w oparciu o tradycję i katolickie wyznanie wiary. Przyszłość Polski widział w sojuszu z Rosją, Niemcy - największy wróg;

• Antoni Zygmunt Helcel - utworzenie federacji narodów słowiańskich pod egidą austriacką. W ramach federacji - pełna autonomia instytucjonalna;

• Paweł Popiel - współzałożyciel krakowskiego pisma konserwatystów „Czas”. Według niego istotą polskości jest tradycja i wiara katolicka;

• Grupa „Stańczyków”: Stanisław Tarnowski, Józef Szujski, Michał Bobrzyński - byli przeciw konspiracji i demonstracjom, przyszłość kraju widzieli w autonomii Galicji i jak najliczniejszej liczbie Polaków w instytucjach państwowych.

VII LIBERALIZM, DOKTRYNA PAŃSTWA DOBROBYTU, LIBERTARIANIZM, KOMUNITARYZM

56. Liberalizm - elementy charakterystyczne dla  doktryn liberalnych.

• Racjonalizm - nieograniczony rozum ludzki sprawia, że dokonuje się postęp ludzkości we wszystkich dziedzinach. Człowiek tworzy państwo i określa granice władzy;

• Indywidualizm - ponieważ rozum przynależny jest jednostce, zajmuje ona dominującą pozycję. Ustrój państwa oceniany jest według użyteczności dla dobra jednostki. Myśl liberalna - akcenty utylitarystyczne;

• Wolność - jednostka realizuje swoją wolność w dziedzinie osobistej, politycznej i gospodarczej (leseferyzm). Wolność pozytywna - swoboda działania, wolność negatywna - możliwość uchylenia się od niechcianych działań. Wolność jednostka może realizować do granic wolności innych jednostek. Wolność obejmuje tolerancję. Wolność daje się pogodzić z równością - równość szans, równość wobec prawa nie współistnieje w pełni z równością społeczną;

• Własność - nienaruszalność własności, bądź przynajmniej znaczne ograniczenie ingerencji we własność prywatną ze strony państwa. Ustrój szanujący wolność jest możliwy tylko gdy szanuje również własność jednostki;

• Państwo - jedyną podstawa do istnienia państwa może być prawo. Państwo ograniczone jest w swych funkcjach i władzy do funkcji porządkowych zapewniających bezpieczeństwo. Podział władzy, kadencyjność i zabronienie reelekcji.

57. Liberalizm klasyczny - Benjamin Constant.

• Najistotniejszą częścią myśli liberalnej Constanta jest koncepcja wolności;

• Prawo współczesnego człowieka do przyjemności i szczęścia;

• Uznanie własności prywatnej i wolność ekonomiczna;

• Podstawą jest wolność wypowiedzi i prasy - nieograniczone prawo jednostki do poszukiwania prawdy, niezależnie od możliwości popełniania błędów, ponieważ wolność poszukiwania prawdy pomoże te błędy skorygować;

• Podstawowe wolności powinny być wyjęte spod reglamentacji prawnej.

58. Pojęcia „wolności negatywnej” i „wolności pozytywnej” u Benjamina Constanta i u Isaiaha Berlina.

• Isaiah Berlin napisał esej „Dwie koncepcje wolności” (1958 r.);

• Wyróżniał dwa podstawowe rodzaje wolności: wolność pozytywna (wolność „do”) - kieruje naszym postępowaniem zmierzającym do jakiegoś celu i samorealizacji jednostki, wolność negatywna (wolność „od”) - obszar pozostawania przez jednostkę poza zakresem jakiejkolwiek władzy, możliwość podejmowania swobodnych decyzji, dokonywania wyborów;

• Bez wolności negatywnej nie jest możliwa wolność pozytywna;

• Wolność negatywna Berlina nawiązuje do definicji wolności indywidualnej Benjamina Constanta - prawa osobiste, z których mogą korzystać jednostki. „Wolność polega na tym, że każdy człowiek podlega jedynie prawu, nie może być aresztowany, sądzony i skazany na śmierć, ani też prześladowany w jakikolwiek inny sposób w rezultacie kaprysu innego człowieka czy grupy ludzi”.

59. Ustrój państwa według Benjamina Constanta.

• Nowożytne państwo przemysłowe - indywidualizm jednostek;

• Działanie władzy, które ogranicza prawa indywidualne jednostki jest bezprawne;

• Constant krytykował koncepcję suwerenności ludu Rousseau;

• Model podziału władzy według Constanta: sześć władz: reprezentacyjna trwała, reprezentacyjna opinii, wykonawcza, sądowa, królewska, municypalna. Władze reprezentacyjne to władze ustawodawcze, władza opinii - ciało liczne, pochodzące z cenzusowych wyborów, władza trwała - dziedziczna arystokracja, nominowana do izby wyższej przez króla. Władza królewska jest neutralna, decyzje monarchy muszą być kontrasygnowane przez ministrów, monarchia jest dziedziczna, król może korygować bezprawie każdej z władz. Władza municypalna - miejska, władza lokalna.

60. Utylitaryzm  jako podstawa liberalizmu Jeremiego Benthama.

• Podstawą systemu Benthama jest nie wolność, ale szczęście jednostki; Bentham był twórcą teorii etycznej opartej na zasadach sensualistycznych, hedonistycznych i utylitarystycznych;

• Wszystkie wiadomości na temat otaczającego nas świata uzyskujemy poprzez zmysły;

• Najważniejsze są odczucia przyjemności i przykrości, przyjemne doznania utożsamiane są z dobrem. Negował rozróżnianie przyjemności niższego i wyższego rzędu;

• Zasada powszechnego szczęścia ludzkości - „największa ilość szczęścia największej ilości ludzi”;

• Egoizm jednostki przynosi istotną korzyść ogółowi;

• Bentham - zwolennik pełnej autonomii moralnej, poznawczej i gospodarczej jednostki;

• Dążeniem do osiągnięcia korzyści - przyjemności kieruje się również władza państwowa. Najlepszym sposobem uniknięcia sprzeczności między interesami jednostki i władzy jest demokracja;

• Istnienie i działanie organów państwa powinno być wyznaczane względami utylitarnymi. Wzajemna życzliwość przybiera formę usług jakie świadczą sobie ludzie i instytucje. Z usług rodzą się zobowiązania i uprawnienia;

• Prawo ma chronić życie i mienie obywateli, ma likwidować nadmierne dysproporcje majątkowe między obywatelami (istnienie dysproporcji nie daje się pogodzić ze szczęściem);

• Bentham opowiadał się za prawem pisanym, nie akceptował koncepcji stanu natury i umowy społecznej, prawo nie powinno opierać się na tradycji;

• Wyłączność prawodawczą przyznawał władzy państwowej, prawo ma realizować zadania wychowawcze, prewencyjne;

• Postulował rozszerzenie praw wyborczych i objęcie nimi kobiet;

61. Karl Wilhelm von Humboldt jako przedstawiciel liberalizmu niemieckiego I połowy XIX wieku.

• Przedstawiciel neohumanizmu nawiązującego do kultury starożytnej;

• Zwolennik monarchii jednocześnie wyznawca zasady leseferyzmu, sprzeciwiał się absolutyzmowi monarszemu, monarchia miała być pozbawiona oparcia w systemie stanowym, postulat zniesienia poddaństwa chłopów;

• Państwo - strażnik praw, organizator wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa obywateli, ma za zadanie realizowanie interesu jednostek. Interes jednostek - korzystanie z wolności, czyli możliwości dokonywania nieskrępowanych wyborów;

• Szczególne znaczenie wolności wypowiedzi i prasy. Konieczność zagwarantowania własności;

• Państwo powinno działać poprzez prawo;

• Niedopuszczalne są wszelkie ograniczenia przez państwo wolności jednostek, tłumaczone ich dobrem. Te ograniczenia uniemożliwiają rozwój osobowości jednostek;

• Na funkcjonowanie instytucji wpływa energia, pasja, siła jednostek;

• Humbolt uznawał wyższość państwa starożytnych Greków nad państwem współczesnym ponieważ celem pierwszego był harmonijny rozwój człowieka. Państwo współczesne nie pozwala się człowiekowi doskonalić, skazuje go na bierność;

• Ideał etyczny - działanie zgodne z naturalnymi skłonnościami, poprzez które człowiek dąży do harmonijnego rozwoju;

• Kumulujące się osiągnięcia jednostek tworzą nieprzerwany ciąg historii.

62. Alexis de Tocqueville o wolności i demokracji.

• Demokracja jest przyszłością cywilizacji europejskiej;

• W demokracji zanika dążenie do gwałtownych zmian społecznych;

• Panowanie demokracji oznacza zerwanie więzi wspólnotowych i izolację jednostek, jednostki te działają egoistycznie. Izolacja jednostek sprawia, że nie otrzymują one pomocy od innych ludzi. Dojście do kariery jest utrudnione ponieważ demokracja ceni sobie przeciętność;

• W demokracji zasady moralności wyznacza człowiekowi opinia publiczna, jednostki zatracają osobowość, ciekawość intelektualną i zdolność kreatywnego myślenia;

• Demokracja nie pozwala się krytykować;

• W demokracji wolność zostanie zastąpiona przez despotyzm nie lubianych przez Tocqueville'a średnich warstw mieszczaństwa;

• Tocqueville nie widzi możliwości odwrócenia procesu dziejowego, ale widzi możliwość wychowania jednostek do życia w wolności;

• Warunkiem wolności jest życie w kolektywie, a nawet pewne podporządkowanie się jednostki wspólnocie;

• Tocqueville chciał ocalić arystokratyczny system wartości (sam wywodził się z arystokracji i arystokrację sobie cenił), w systemie tym wolność jest przywilejem, dążenie do wolności motywuje człowieka, kształtuje jego charakter, daje szansę oderwania się od przeciętności.

63. John Stuart Mill  o zasadach utylitaryzmu.

• Poglądy Milla wyrastają z utylitaryzmu. Jednym z największych jego dzieł jest „Utylitaryzm” wydany w 1863 roku;

• Mill różnicuje przyjemność, nie stawia znaku równości między przyjemnością, a szczęściem;

• Do rozważań o utylitaryzmie wprowadził pojęcie sprawiedliwości - najistotniejszy element moralności;

• Jednostka dąży do szczęścia. Szczęście mogą dać człowiekowi: praca, twórczość, realizacja pasji życiowych, praca dla dobra innych;

• Rozwój indywidualności człowieka sprawia, że przestaje on być uzależniony jedynie od przyjemności i przykrości;

• Rozwój osobowości jednostki - cel jej istnienia;

• Wolność jednostka uzyskuje dzięki autokreacji;

• Ludzie nie są do siebie podobni w swojej wizji szczęścia;

• Na straży wolności szczęścia powinno stać prawo;

• Ludzie jako członkowie społeczeństwa nie powinni być obojętni na dobro innych ludzi (nie powinni być egoistami).

64. John Stuart  Mill  o „rządzie reprezentatywnym”.

• W demokracji człowiek kształtuje instytucje polityczne, ale kształtuje również swoją indywidualność, profil moralny, skuteczność działania i odpowiedzialność;

• Przy tworzeniu rządu możliwość wyrażenia swojej woli powinni mieć wszyscy członkowie suwerennego ludu. Reprezentację należy zapewnić również mniejszości;

• Aby uniknąć korupcji wybory powinny być jawne, cenzus wykształcenia miałby wyeliminować osoby, które nie potrafią korzystać z wolności;

• Lud realizuje swoją suwerenność w akcie wyboru;

• W swym dziele „O rządzie reprezentacyjnym” pisał Mill, o tworzeniu rządu jako o procesie przemyślanym, celowym i racjonalnym. Człowiek jest odpowiedzialny za instytucje, których jest twórcą;

• Mill rysował obraz jednostki świadomej swych praw i obowiązków, cieszącej się pełną wolnością.

65. Stosunek J. S. Milla do powszechnego prawa wyborczego i demokracji.

• W demokratycznym państwie wybory miały być jawne, aby ograniczyć korupcję;

• Wybory miały być cenzusowe (cenzus wykształcenia), wykluczające osoby pozbawione podstawowego stopnia umiejętności korzystania z wolności;

• Mill chciał pozbawić głosu osoby pozbawione środków do życia, jako krańcowo niezaradnych w kwestiach prywatnych, a więc zapewne i politycznych;

• W państwie demokratycznym człowiek nie tylko kształtuje instytucje polityczne, lecz przede wszystkim swoją indywidualność, profil moralny, skuteczność działania, odpowiedzialność;

• Kwalifikacje człowieka w społeczeństwie demokratycznym: silna wykształcona jednostka, świadoma swych praw i obowiązków, ciesząca się pełnią wolności, aktywna, życzliwa - pojęcie cnoty politycznej zaczerpniętej ze starożytności;

• W państwie demokratycznym wyróżnił Mill kilka pól aktywności: działania konieczne - zapewnienie bezpieczeństwa (sądy, policja, wojsko) i sprawnego funkcjonowania państwa (emisja pieniądza, normalizacja wag i miar, podatki na cele publiczne); działania niekonieczne, bądź takie, które wymagają zgody obywateli, bo są formułowane jako zakazy i nakazy, bądź takie które zgody nie wymagają, bo polegają na tych samych działaniach, które podejmują jednostki.

66. Liberalizm socjalny: Leonard Trelawney Hobhouse.

• Występował przeciw koncepcjom skrajnie indywidualistycznym w liberalizmie, w szczególności przeciw atomizmowi społecznemu;

• W ramach procesu historycznego rodzi się wspólnota, a w ludziach świadomość wspólnoty;

• Hobhouse nie widział miejsca na leseferystyczną zasadę wolności umów w państwie przemysłowym gdzie najważniejsza umową jest umowa o pracę. Chciał aby państwo wspierało słabszą stronę tej umowy - pracownika;

• Państwo ma regulować zatrudnienie i stosunki pracy, prowadzić politykę socjalną. Aktywność rynkowa państwa jako samodzielnego właściciela przedsiębiorstw użyteczności publicznej.

67. Rozwój doktryny „państwa dobrobytu”.

• Doktryna „państwa dobrobytu” jest określana również jako: welfare state, social state, doktryna państwa opiekuńczego, państwa socjalnego;

• Państwo odpowiada za bezpieczeństwo i dobrobyt obywateli - bezpieczeństwo socjalne;

• Rola państwa polega na budowie sytemu zabezpieczeń (socjalnych, dobrobytu);

• Zwiększona rola państwa jako podmiotu ekonomicznego, uzyskiwanie środków finansowych na cele społeczne, stymulowanie procesów gospodarczych;

• Państwa powoli odchodziły od gospodarki wolnorynkowej;

• W USA koncepcja welfare state była ideą liberałów, w Europie koncepcję tę rozwijali socjaldemokraci;

• Koncepcje „państwa dobrobytu” sięgają lat przedwojennych (reformy społeczne). Jako pierwsze dokonały tego Niemcy (Bismarck), następnie Anglia (pierwsze lata XX w.). W latach trzydziestych reformy wsparto myślą ekonomiczną. Nazwiska teoretyków (najważniejsze): Anglik John Maynard Keynes, Amerykanin John Kenneth Galbraith, Szwed Gunnar Myrdal.

68. John Maynard Keynes i teoretyczne uzasadnienie państwa dobrobytu.

• Najwybitniejsze dzieło Keynesa - „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza” (1936 r.);

• Głównym celem Keynesa było rozwiązanie problemu bezrobocia - sposoby stymulacji popytu: roboty publiczne (zwiększające skalę popytu);

• Keynes ostrzegał, że całkowita likwidacja bezrobocia może spowodować tzw. ponadpopytowe zatrudnienie, które nadmiernie wzmaga popyt i prowadzi do inflacji (inflacji popytowej);

• Zapewnienie spadku bezrobocia i utrzymanie go na odpowiednim poziomie to zadanie dla państwa;

• Keynes - zwolennik gospodarki mieszanej, łączącej przedsiębiorczość prywatną i państwową;

• Teoria Keynesa związana była z polityką New Deal, jaką prowadził Franklin Delano Roosevelt - tworzenie miejsc pracy, zapewnianie ludziom zarobku, zwiększenie popytu, ubezpieczenia społeczne (Roosevelt i jego następca Harry Truman), subsydia dla rolnictwa, regulacja rynku pracy - wyprowadzili w ten sposób USA z największego kryzysu ekonomicznego lat 20. i 30. XX w.

69. Praktyka i doktrynerzy państwa socjalnego (państwa dobrobytu).

70. Teoria sprawiedliwości Johna Rawlsa.

• Rawls przedstawiając swoją wersję dystrybutywizmu korzystał z klasycznego, arystotelesowskiego podziału sprawiedliwości na: wyrównawczą (kumulatywną) i rozdzielczą (dystrybutywną);

• Teoria sprawiedliwości Rawlsa dotyczyła racjonalnego systemu zasad rozdziału dóbr w społeczeństwie;

• Cel - stworzenie systemu sprawiedliwości społecznej;

• Doktrynę Rawlsa określa hasło; „sprawiedliwość jako bezstronność”;

• Ludzie dokonując ustaleń tego, co jest sprawiedliwe pozostają za „zasłoną niewiedzy”. Nie mają wiedzy na temat rzeczywistości społecznej, ludzkiej psychiki, o sobie samych, swojej pozycji w społeczeństwie, nie znane są im dane na temat społeczności, w której żyją (ten brak wiedzy jest założeniem całkowicie hipotetycznym, nie mającym odbicia w historii);

• Mimo braku wiedzy ludzie posiadają znajomość ogólnych faktów dotyczących ludzkiej społeczności, które mają wpływ na wybór zasad sprawiedliwości. Jednostka musi dokonać wyboru tak, jakby dokonywała go w imieniu wszystkich innych ludzi;

• Postępując według reguł wyboru zasad sprawiedliwości, jednostki (wciąż w stanie niewiedzy) dążą do zdobycia dóbr pierwotnych: wolności poruszania się, wyboru zajęcia, prawa do zajmowania stanowisk i urzędów, do dochodu i bogactwa, do szacunku względem samego siebie;

• Zasady sprawiedliwości, kształtowane przez jednostki, powinny tworzyć porządek społeczny, w którym zostaną uszanowane wolności jednostki, z drugiej strony uznający nierówności społeczne;

• Nierówności muszą być ułożone tak: z największą korzyścią dla najbardziej upośledzonych, związane z dostępnością urzędów i stanowisk dla wszystkich, w warunkach autentycznej równości szans;

• Zasady sprawiedliwości nie są uzależnione od politycznych wyborów, nie mogą być weryfikowane przez każdorazowe zmiany sił politycznych.

71. Odrodzenie liberalizmu po II wojnie światowej w Europie i w USA.

• Przedstawiciele liberalizmu europejskiego po II wojnie światowej: Friedrich August von Hayek (Niemiec, ale część życia spędził w Stanach Zjednoczonych), Ludwig von Mises (nauczyciel Hayeka), Isaiah Berlin (Brytyjczyk), Raymond Aron (reprezentant liberalizmu francuskiego), Ralf Dahrendorf (Niemiec związany mocno z Wielką Brytania);

• Najbardziej liczącym się liberałem powojennych Stanów Zjednoczonych był Milton Friedman;

• W USA liberałowie nazywani byli konserwatystami, jako że kontynuowali najstarszą w tym kraju myśl polityczną. Ci najbardziej radykalni przyjęli nazwę libertarian.

72. Friedrich A. von Hayek o wolności i jej wartości.

• Człowiek jest produktem cywilizacji, nie tworzy jej, sam jest przez nią kształtowany;

• Głównym zadaniem konstytucji jest gwarancja wolności;

• Wolność w każdej sytuacji „uwolni więcej sił dla dobra, niż dla zła”;

• Rozwiązania demokratyczne nie zachowują spontaniczności właściwej wolnemu rynkowi i ograniczają wolność jednostki - w demokracji decyduje wola większości, działają grupy nacisku;

• Aby zapobiec skutkom demokracji, Hayek proponował władze ustawodawczą całkowicie oddzieloną od wykonawczej. Jej zadaniem byłaby jedynie ochrona wolności. Byłoby to ciało nieliczne pochodzące z wyboru pośredniego na długie kadencje, wysoki cenzus wieku elektorów (40 - 55 lat);

• Hayek był zwolennikiem indywidualizmu, dawał człowiekowi pełną autonomię w tworzeniu otaczającej go rzeczywistości;

• Hayek chwalił spontaniczny proces kształtowania się angielskiego sytemu common law;

• Common law tworzy się w miarę potrzeb społecznych, dostosowuje się do konkretnych sytuacji;

• Common law - porządek prawny wynikły z autentycznych potrzeb ludzi, nie narzucony im arbitralnie przez władzę;

• Działania władzy będą mniej doskonałe niż spontanicznie kształtujący się porządek prawny i społeczny gwarantujący wolność jednostek;

• Ład w życiu ludzi kształtuje się spontanicznie.

73. Hayek o sprawiedliwości społecznej.

• Hayek krytykował przekonania konserwatystów o hierarchiczności społeczeństwa i o wyższości jednych nad drugimi. Krytykował brak reguł, według których można ustalić kto i na jakiej podstawie decyduje o wyższości jednych nad innymi;

• Socjalizm i konserwatyzm nie formułuje programu pozytywnego, hamuje rozwój pewnych tendencji, jednocześnie nie jest w stanie zaproponować dla nich alternatywy;

• Konserwatyzm boi się zmian, dlatego wykorzystując silę rządu stara się im zapobiegać;

• Socjalistów i konserwatystów nie interesuje zakres działalności władzy tylko to do kogo władza ma należeć. Dla Hayeka najważniejsze jest nie to kto rządzi tylko co władza ma czynić;

• Konserwatyzm i socjalizm mają tendencję do narzucania swoich idei i zmuszania do ich przyjęcia;

• Konserwatyści podobnie jak socjaliści są nastawieni nacjonalistycznie i popierają imperialistyczny charakter swych rządów.

74. Hayek o gospodarce planowej.

• Hayek nie aprobował idei, które zakładały gotowe modele społeczeństwa i drogi dojścia do niego, nie przyznawał państwu istotnej roli kształtowania porządku społecznego;

• Hayek opowiadał się za spontanicznym kształtowaniem się „porządku rynkowego”;

• Spontaniczne kształtowanie się porządku społecznego zapewnia wolność gospodarcza;

• Rynek tworzy więzi między ludźmi (nawiązanie do koncepcji Adama Smitha), z obserwacji popytu i z analizy cen możemy uzyskać najwięcej informacji na temat potrzeb i stylu życia ludzi;

• Cały porządek rynkowy może zostać zniesiony przez wprowadzenie systemu planowania.

75. Milton Friedman i jego krytyka interwencjonizmu gospodarczego.

• Koncepcja Friedmana jest czysto ekonomiczna, jej podstawą jest utylitaryzm;

• Był przeciwny instytucjom „państwa dobrobytu”;

• Państwo było konieczne tylko dla utrzymywania bezpieczeństwa i porządku, miało czuwać nad bezpieczeństwem umów i realizacją prawa własności, państwo ma chronić również system monetarny;

• Zasady wolnego rynku - najlepsze zabezpieczenie wolności i bezkonkurencyjnych zasad gospodarowania;

• Wolny rynek „zaspokaja pragnienia milionów ludzi dążących do zrealizowania własnych interesów i życia według własnych kryteriów wartości”;

• Friedman posługiwał się pojęciem wolności negatywnej;

• We wszystkich sferach życia publicznego i prywatnego powinna istnieć różnorodność, zapewniająca możliwość funkcjonowania mniejszościom.

76. Robert Nozick i uzasadnienie genezy  państwa minimum.

• Nozick wysunął koncepcję państwa minimum pozbawiając państwo wszelkich zadań związanych z dystrybucją dóbr;

• Państwo minimum ma za zadanie jedynie ochronę uprawnień jednostki;

• Państwo minimum to „najbardziej rozbudowane państwo jakie można usprawiedliwić. Każde bardziej rozbudowane państwo narusza ludzkie prawa”;

• Koncepcja umowy społecznej według Nizicka: państwo nie powstało w wyniku jasnego i wyraźnie sobie uświadomionego przez jednostki planu. Wyłoniło się w wyniku powołania przez jednostki różnych instytucji (agencji ochrony), których zadaniem było rozstrzyganie sporów na tle obrony własnych uprawnień;

• Instytucje ochrony przekształciły się w państwo minimum w momencie uzyskania monopolu na stosowanie przymusu na określonym terytorium.

77. Libertarianizm - Murray Rothbard.

• „Państwo to kradzież” - Murray Rothbard zajmuje stanowisko zdecydowanie anarchistyczne;

• Państwo jest organizacją przestępczą, największą i najgroźniejszą w dziejach ludzkości;

• Libertarianie chcą dokonać ogólnej prywatyzacji, aby państwo nie mogło dalej kraść;

• Prywatyzacji powinny ulec nawet: służba zdrowia, szkolnictwo, obronność kraju, wymiar sprawiedliwości;

• Wszystko co zostanie sprywatyzowane podlega regułom gry wolnorynkowej;

• Granice państwowe pozostają jedynie symbolicznie - wolny przepływ ludności;

• Liberalizacja prawa;

• Wolność jednostki - brak ograniczenia, np.: hazardu, handlu narkotykami, pornografii, itp.

78. Komunitaryzm jako reakcja na libertarianizm.

• Główni przedstawiciele komunitaryzmu: Alasdair MacIntyre i Michael Sandel;

• Komunitaryzm pochodzi z lat 80. XX w., jest radykalnie odmienny od libertarianizmu;

• Hasłem komunitarian jest wspólnota, człowiek jest zakotwiczony w społeczności i nie jest w stanie oderwać się od niej;

• Od konserwatystów, komunitarianie różnią się tym, że nie włączają do swej idei: autorytetu, hierarchii. Z liberalizmem łączy ich ograniczony postulat tolerancji dla odmienności. Wspólnota komunitarian nie jest kolektywem;

• Wspólnota komunitarian nawiązuje do liberalnego społeczeństwa obywatelskiego: niezależna od państwa, gwarantująca wodność jednostki, dzięki niej jednostka uzyskuje swą tożsamość. Wspólnota chroni jednostkę przed chaosem społecznym i moralnym;

• Główni przedstawiciele libertarianizmu: Robert Nozick, Murray Rothbard;

• Libertarianizm to amerykańska doktryna skrajnego liberalizmu, często określana mianem liberalizmu anarchicznego;

• Libertarianizm głosi skrajną wolność jednostki;

• Wrogiem libertarian jest każda instytucja, która ogranicza wolność jednostki, niekiedy nawet rodzina;

• Działalność jednostki nie powinna podlegać kontroli ze strony państwa, któremu pozostawia się minimalne funkcje porządkowe;

• Wolność nie może być reglamentowana i determinowana;

• W ekonomi libertarianie głoszą całkowity leseferyzm;

• Zasadą podstawową jest wolny rynek, swoboda umów;

• Libertarianizm głosi pochwałę spontaniczności i egoizmu jednostki.

79. Polska myśl liberalna w XIX wieku.

• Bracia Wincenty i Bonawentura Niemojowscy stworzyli grupę zwaną kaliszanami - nazwa pochodzi od reprezentowanego przez nich w parlamencie województwa;

• Uznawali prawo za fundament i gwarancję wolności, wielu kaliszan wyznawało zasadę gospodarki leseferystycznej;

• Walczyli w parlamencie o wolność słowa, zasadę odpowiedzialności ministrów przed izbą poselską, o obecność ławy przysięgłych w procesach karnych;

• Kaliszan inspirowała myśl Benjamina Constanta;

• W. Niemojowski był zwolennikiem przyrodzonej wolności jednostki: prawo własności, wolność słowa i religii, wolność przemysłowa; Wolność gwarantuje republika albo monarchia konstytucyjna, sam W. Niemojowski popierał ten drugi ustrój:

• Kaliszanie obawiali się silnej władzy państwa i dyktatu ze strony większości. Blokadami dla tych zagrożeń miały być instytucja cenzusu majątkowego i podział władzy (według Monteskiusza plus od Constanta - władza municypalna, popierali koncepcję króla jako władzy neutralnej);

• Druga połowa XIX w. - ośrodek liberalizmu - Kraków, pismo „Reforma”, od 1882 r. „Nowa Reforma”. Redaktor pisma Tadeusz Romanowicz. Grupą skupioną wokół pisma nazywa się grupą demoliberałów galicyjskich;

• Ich poglądy kształtowały się w opozycji do konserwatystów. Krytyka Stańczyków za lojalistyczne postawy względem Austrii. Opowiadali się za hasłami wyzwolenia narodowego;

• Chcieli szerokiego zakresu swobód indywidualnych, poszerzenia autonomii, zdobywania legalnie wpływów politycznych, chcieli szerokiego programu reform, brali udział w reformie prawa wyborczego mającego na celu jego demokratyzację;

• Krytykowali polityczne działania Kościoła, działania w stosunku do polityki względem Polski Leona XIII;

• „Nowa Reforma” stawiała na wolność słowa i druku;

• Józef Supiński - związki liberalizmu z pozytywizmem. Wyznawca koncepcji praw naturalnych jednostki: prawo własności, prawo do obrony osobistej, do wolności i pracy. Podkreślał silny związek własności z pracą. Dopuszczał ograniczoną interwencję państwa (polityka podatkowa). Zwolennik ustroju parlamentarno - konstytucyjnego. Chciał relatywizmu ustroju państwa.

80. Polska myśl  liberalna w I poł. XX wieku i jej przedstawiciele.

• Krakowska Szkoła Ekonomiczna, przedstawiciele: Adam Krzyżanowski, Adam Heydel, Ferdynand Zweig;

• Podejmowali zagadnienia dotyczące liberalizmu ekonomicznego i politycznego, za ich zasadniczą cechę uważając indywidualizm;

• Indywidualizm - dominacja interesu jednostki nad zbiorowością, nad państwem, wolność dająca człowiekowi możliwość pełnego i wszechstronnego rozwoju;

• Istnienie państwa wiązali z potrzebą stanowienia prawa - zapora przeciw anarchii, gwarancja bezpieczeństwa;

• Etatyzm (trend ustrojowy nadający zbyt szerokie uprawnienia państwu) - zagrożenie wolności. Etatyzmowi mógł zapobiec parlamentaryzm;

• Przestrzegali przed złamaniem równowagi władz;

• Za niebezpieczne uznawali hasła egalitaryzmu (równość społeczna) - zamach na własność prywatną;

• Aleksander Świętochowski, przedstawiciel szkoły pozytywistycznej, uznany liberałem socjalnym. Wolność słowa i wyznania pomogą odrzucić tradycję („polipa toczącego ludzkie mózgi”). Religia (Kościół) - jeden z głównych hamulców postępu. Zwolennik indywidualizmu opierał się na postulatach etyki indywidualistycznej i autonomii moralnej jednostki. Trzy fundamentalne zasady: „wolność osobista, sprawiedliwość społeczna, samorządność narodowa”. Występował z projektami poprawienia warunków socjalnych dla ludu;

VIII SOCJALIZM, KOMUNIZM, ANARCHIA

81. Socjalizm utopijny i jego przedstawiciele.

• Najważniejsi przedstawiciele doktryny socjalizmu utopijnego: Claude Henri de Saint - Simon, Robert Owen, Charles Fourier;

• Saint - Simon: uznawany za pierwszego myśliciela socjalistycznego. W dziejach rozwoju ludzkiego umysłu wyróżnia epoki: teologiczną, metafizyczną, pozytywną. W historii następują po sobie epoki „krytyczne” (indywidualizm, ścieranie się poglądów, walki jednostek) i „organiczne” (spajanie ludzkich działań w drodze do wspólnego celu), okres współczesny jest „krytyczny”, socjalizm doprowadzi do „organicznego”. Konieczne jest planowe organizowanie produkcji. Konflikt klasowy przebiega między wytwórcami, a dzierżącymi władzę biurokratami. Po pozbawieniu biurokratów własności i wpływu na własność nastąpi kres kapitalizmu, powstanie ustrój industrialny, władza państwowa zostanie podzielona na trzy izby: Twórczą, Ocen, Wykonawczą. Saint - Simon ignorował prawo jednocześnie doceniał społeczną moc religii;

• Robert Owen: za wiele zła w życiu społecznym obwiniał Kościół i religię. Głosił ideały utylitarystyczne i prawo człowieka do szczęścia. Skupiał się na kwestiach ekonomicznych. Był przeciwny przemocy, dopuszczał wpływanie na politykę drogą perswazji. Jego reformy (wprowadził je w swoich przedsiębiorstwach co przyniosło ogromne skutki) obejmowały: ograniczenie czasu pracy robotników, zakazanie pracy dzieci, ograniczenie pijaństwa i kradzieży wśród robotników, higiena pracy. Uważał, że system walutowy jest niesprawiedliwy, chciał wprowadzenia „pieniądza pracy”;

• Charles Fourier: głosił hasła wolnej miłości. Był przekonany o niezmienności natury ludzkiej i chciał zbudowania w oparciu o nią i o prawa naturalne - porządku społecznego. Jedność wszechświata gwarantuje Bóg, a Fourier uważał siebie za tego, który wskaże ludziom drogę wyznaczoną przez Boga, prowadzi ona przez wyzwolenie 13 namiętności. W nowym świecie zapanuje braterstwo, znikną granice, powstanie wspólny język - okres panowania harmonii. Postęp ludzkości realizuje się w ośmiu stadiach, współcześnie jest piąte stadium - stadium cywilizacji. Ostatnim jest stadium harmonii.

82. Materializm historyczny Karola Marksa - podstawowe twierdzenia dotyczące rozwoju społecznego.

• Człowiek posiada zmienną i uwarunkowaną historycznie naturę, główny wpływ na tę naturę ma praca;

• „Nie świadomość ludzi określa ich byt, lecz, przeciwnie, ich byt społeczny określa ich świadomość”;

• „Wraz ze zmianą podłoża ekonomicznego odbywa się mniej lub bardziej szybko przewrót w całej olbrzymiej nadbudowie”;

• Proces historyczny kształtuje się w zależności od stopnia rozwoju stosunków produkcji;

• W skład nadbudowy wchodzą wytwory życia duchowego i intelektualnego: religia, moralność, filozofia, państwo, prawo;

• Wyróżnia się pięć formacji społeczno - ekonomicznych: wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm i socjalizm;

• Niewolnictwo, feudalizm i kapitalizm - społeczeństwo podzielone na klasy;

• O przynależności do klasy decyduje to czy ktoś jest właścicielem czy nie środków produkcji;

• Dialektyczny rozwój historii przebiega w triadzie: teza, antyteza, synteza. Prawa rządzące rozwojem dialektycznym: prawo przechodzenia ilości w jakość, prawo walki przeciwieństw, prawo negacji negacji. Rozwój dialektyczny dotyczy materii. Teza - forma dokonana przeradza się w swoje przeciwieństwo - antytezę, a następnie łączą się wzajemnie w syntezę, która znów przeradza się w tezę;

• Ostateczny rozwój historii doprowadzi do tego, że świadomość ludzka zapanuje nad tokiem dziejów, stanie się to po zwycięstwie rewolucji proletariackiej.

83. Uzasadnienie nieuchronności rewolucji proletariackiej według K. Marksa.

• Rewolucja proletariacka jest wpisana w reguły rozwoju dialektycznego;

• Rewolucja ma szansę zaistnienia jedynie w krajach o rozwiniętych stosunkach kapitalistycznych. Według Marksa i Engelsa - Niemcy, Wielka Brytania;

• W krajach podział na klasy posiadającą i nie posiadającą prowadzi do koniecznego konfliktu;

• Po zwycięstwie rewolucji w jednym kraju przewidywano jej wybuch w pozostałych krajach;

• Teza obumierania państwa, które traci rację bytu w społeczeństwie porewolucyjnym;

• Wyróżnia się okres przejściowy między rewolucją, a państwem socjalistycznym - okres dyktatury proletariatu. Dyktatura proletariatu poprowadzi państwo w sposób ewolucyjny i pokojowy do stadium pełnego komunizmu.

84. Problematyka alienacji pracy według Karola Marksa.

• Człowiek posiada zmienną i uwarunkowaną historycznie naturę, główny wpływ na tę naturę wywiera wykonywana przez niego praca;

• Istnienie prywatnej własności sprawia, że istnieją pracownicy najemni, traktowani przedmiotowo - narzędzie wykorzystywane dla osiągnięcia zysku. To prowadzi do alienacji;

• Praca wyalienowana to praca odhumanizowana, prowadzi do wyalienowanej świadomości;

• Wyalienowana praca traktowana jest przez ludzi nie jako istota ich człowieczeństwa lecz jako towar - przedmiot obrotu;

• Obrót towarami, pieniądz, stosunki własnościowe, władza państwowa to wytwory ludzkiej pracy. Człowiek nie ma na nie wpływu - staje się od nich zależny. Jedyną drogą, która może to odmienić jest likwidacja prywatnej własności i podziału pracy.

85. Eduard Bernstein: krytyka rewolucji i  dyktatury proletariatu.

• Bernstein w miejsce rewolucji zaproponował działalność reformatorską, program reform socjalnych mających na celu polepszenie pozycji klasy robotniczej;

• W procesie reform zmienia się definicja klas. O przynależności do klasy nie świadczy już posiadanie lub nieposiadanie środków produkcji, lecz wysokość realnego dochodu;

• Bernstein zarysował projekt przyszłości w duchu utopijnym;

• Nie proponował całkowitej likwidacji własności prywatnej, chciał kontroli własności;

• Postulat zniesienia pieniądza i wprowadzenia wymiany towarowej;

• Rozwój spółdzielczości i aktywności związków zawodowych doprowadzić mają do przerodzenia kapitalizmu w socjalizm;

• Droga reform Bernsteina eliminowała potrzebę istnienia przejściowego okresu porewolucyjnego - dyktatury proletariatu.

86. Eduard Bernstein i jego krytyka założeń Karola Marksa.

• Bernstein swoje twierdzenia opierał na analizie rzeczywistości historycznej, która odbiegała jego zdaniem od prognoz Marksa (rozwój kapitalizmu poprawił jakość życia robotników, klasa robotnicza stała się silniejsza i liczniejsza, głos robotników zaczął odgrywać rolę w systemie parlamentarnym);

• Bernstein, w przeciwieństwie do Marksa nie postrzegał państwa jako aparatu ucisku i sojusznika klas posiadających. Bernstein dopuszczał współpracę robotników z państwem;

• W opozycji do Marksa Bernstein stwierdzał, że klasa robotnicza posiada uczucia polityczne;

• Przerośnięcie kapitalizmu w socjalizm miałoby nastąpić w drodze przekształceń ewolucyjnych, a nie w drodze rewolucyjnej dialektyki jak u Marksa;

• Za jeden z głównych błędów Marksa, Bernstein uważał dialektyczne postrzeganie rzeczywistości;

• Bernstein podkreślał negatywny wpływ Hegla na marksistów;

• Wizja rzeczywistości porewolucyjnej jest zbyt nieokreślona;

• Bernstein zrezygnował z jednoznacznie klasowego spojrzenia na rzeczywistość społeczną, jak to miało miejsce u Marksa - uważał, że przemiany socjalistyczne mogą spotkać się z aprobatą również u innych klas;

• Bernstein piętnował przemoc i dyktaturę jednej części społeczeństwa nad pozostałymi, podkreślał prawa człowieka.

87. Anarchizm: Godwin, Proudhon, Sorel, Kropotkin.

• Anarchizm zespół poglądów wykluczających potrzebę istnienia państwa;

• Z reguły anarchiści byli wrogo nastawieni do instytucji własności prywatnej;

• Państwo - aparat przemocy i ucisku;

• William Godwin: stworzył pierwotną wersję anarchizmu związanego blisko z myślą liberalną - naturalne prawa człowieka, koncepcja stanu przedpaństwowego jako stanu równości i teoria umowy społecznej. Umowę społeczną traktował jako wymuszoną na ludziach, widział konieczność zawarcia umowy powtórnej, która utrwali wolność i równość oraz sprawiedliwość. Był wyznawcą utylitaryzmu. Postulował likwidację wojen, równość majątkową (ale nie zniesienie własności), zniesienie instytucji małżeństwa, likwidację kary śmierci i zastąpienie kar środkami wychowawczymi. Chciał decentralizacji władzy - zredukowania jej do obszaru parafii i oddania jej kompetencjom społeczną kontrolę jednostek. Nie postulował natychmiastowego i całkowitego zniesienia państwa. Nie wykluczał zniesienia państwa w przyszłości - zależne od moralności społeczeństwa;

• Pierre Joseph Proudhon: anarchoindywidualizm. Przeciwnik własności w kapitalistycznym wydaniu. Krytyk komunizmu i demokracji. Jego koncepcja ekonomiczna - mutualizm - system wzajemnych świadczeń. Proponował zniesienie pieniądza. Gospodarkę pieniężną zastąpić miał bank wymiany produktów. Przejście do społeczeństwa bezpaństwowego, federacyjnego - w drodze reform. Zakładał istnienie naturalnych praw człowieka: wolności, równości, godności. Wolność to nie egoizm;

• Piotr Kropotkin: ludzie we wspólnocie kierują się wzajemną pomocą - motorem przetrwania i rozwoju. Proces pomocy zakłóciło powstanie państwa. Kropotkin krytykuje również prawo. Państwa się nie da reformować, trzeba je zlikwidować. Stan przedpaństwowy to okres dobrowolnej kooperacji. Ludzkość w historii przechodziła drogę od dzikości do barbarzyństwa i do powstania gmin miejskich. Był przeciwny podziałowi władzy. Przejście do ustroju (świata wypełnionego pięknem) nastąpić powinno na drodze rewolucji, przemoc będzie jedynie jej pierwszym aktem;

• Georges Sorel: anarchosyndykalizm. Przemoc jest obecna w całej historii ludzkości. Z przymusem można walczyć stosując przymus. Klasie robotniczej zalecał walkę w drodze strajku generalnego. Sorel strajk nazywał mitem. Mit - przyszłość nie jest zapisana w logice rozwoju historycznego, do swego zaistnienia wymaga poważnego wysiłku woli ludzkiej. Mit jest w historii od zawsze. Uważał reformy społeczne za nieskuteczne. Siła mitu należy do młodej klasy robotniczej. Dążąc do obalenia władzy i budowy społeczności syndykalnej robotnicy powinni zajmować nieufną pozycję w stosunku do osiągnięć burżuazyjnej przeszłości i sami kształtować swoją pozycję moralną, organizację procesu produkcji i pracy, tworzyć świat własnych wartości. Zwycięstwo rewolucji - likwidacja państwa. W wyniku rewolucji powstanie społeczność oparta na syndykatach - związkach zawodowych.

88. Założenia socjalizmu demokratycznego: Bernstein i  Międzynarodówka Socjalistyczna.

• Międzynarodówka Socjalistyczna zostala utworzona w 1951 r. we Frankfurcie nad Menem. Należy do niej około 100 partii politycznych. Zachowanie własności prywatnej. Państwowe programowanie gospodarki. Solidarność społeczna - harmonizowanie interesów jednostek i grup;

• Eduard Bernstein: zamiast rewolucji - działalność reformatorska (reformy socjalne). Rozwój kapitalizmu przyczynił się do poprawy warunków życia robotników. Zmiana definicji klasy: o przynależności do danej klasy nie świadczy już posiadanie lub nie posiadanie środków produkcji, lecz wysokość realnego dochodu. Współpraca robotników z państwem. Brak całkowitej likwidacji własności prywatnej, jedynie kontrola nad własnością. Kapitalizm przekształci się w socjalizm jeżeli nastąpi rozwój aktywności związków zawodowych. Podkreślanie znaczenia praw człowieka: wolności osobistej.

89. Polska myśl socjalistyczna w XIX i XX wieku.

• Bolesław Limanowski: krytykował Marksa przede wszystkim za zasadę walki klas. Wyzwolenie narodowe powinno dokonać się pierwsze, po nim można przystąpić do reform społecznych. Państwo ma mieć charakter ponad klasowy. Przemiany demokratyczne w logicznym rozwoju doprowadzą do socjalizmu;

• Kazimierz Kelles - Krauza: teoria prawa retrospekcji przewrotnej - budując wizję przyszłości szukamy ideału w przeszłości. Socjalizm nawiązuje do pierwotnej wspólnoty społeczeństwa bezklasowego. Nie wykluczał reform, uważał je za wstęp i przygotowanie do rewolucji. W polskim socjalizmie jest miejsce na walkę klas i walkę o niepodległość. Wolna Polska będzie Polską socjalistyczną;

• Stanisław Brzozowski: etos pracy - „pracy swobodnej”, nie skrępowanej zewnętrznymi nakazami i ograniczeniami. Wyzwolenie proletariatu wiązało się z uzyskaniem pełnej godności ludzkiej. Proletariat nie może się wyrzec swego narodowego oblicza. Klasa robotnicza musi „świadomie rozbudzić w sobie miłość i pamięć polskiej historii”;

• Ignacy Daszyński: łączył idee niepodległościowe i socjalistyczne. Odcinał się od identyfikowania narodu z państwem i pojmowania narodu jako kategorii etnicznej. Nie zajmował się wizją przyszłego ustroju socjalistycznego. Koncentrował się na reformach mających na celu polepszenie pozycji ekonomicznej i politycznej robotników i chłopów.

90. Leninizm: podstawowe tezy Lenina.

• Lenin podkreślał, że duchowym ojcem jego poczynań jest Karol Marks;

• Marksistowska filozofia historii ma walor uniwersalny;

• Lenin musiał dostosować teorię Marksa do swoich potrzeb;

• Teoria najsłabszego ogniwa w łańcuchu imperializmu;

• Teoria o przerastaniu jednej rewolucji w drugą;

• Lenin twierdził, że zmiany dokonane w teorii Marksa to jedynie rozwinięcie tej teorii, a nie polemika z nią;

• Ignorowano naukę Marksa dotyczącą „azjatyckiego procesu produkcji”;

• Po utworzeniu partii okazało się, że Marks mylił się co do wybuchu rewolucji światowej, Rosja nie wykazywała oznak „obumierania państwa” - system radziecki ulegał centralizacji, hierarchizacji i biurokratyzacji. Państwo nie może całkowicie obumrzeć jeżeli pozostaje w izolacji - otoczone przez kraje kapitalistyczne;

• Lenin próbował wciągnąć chłopstwo do przejściowego sojuszu z proletariatem;

• Hasło samostanowienia narodu (zawsze ustępowało interesom proletariatu) - charakter taktyczny.

91. Leninowska koncepcja roli i  organizacji partii proletariackiej.

• Słaby rozwój klasy robotniczej w Rosji zmuszał Lenina do przekazania losów rewolucji i budowy państwa socjalistycznego w ręce partii złożonej w większości z grona osób nieproletariackich;

• Marksistowskie hasło dyktatury proletariatu przekształca się w dyktaturę partii komunistycznej, a w zasadzie jej trzonu kierowniczego, połączono to z hasłem „centralizmu demokratycznego”;

• Ludzie będący członkami partii - „zawodowi rewolucjoniści” - wyznawali zasadę nowej moralności socjalistycznej, jej wyznacznikiem było hasło interesu proletariatu.

92. Leninowska teoria rewolucji i jej wpływ na ruch robotniczy.

• Teoria najsłabszego ogniwa w łańcuchu imperializmu (miała na celu uzasadnienie wybuchu rewolucji w Rosji) - powstanie państwa imperialistycznego odmieniło oblicze kapitalizmu, czego Marks nie mógł przewidzieć. Rewolucja może wybuchnąć w kraju najmniej rozwiniętym spośród krajów kapitalistycznych, które weszły na drogę ostatniego stadium tej formacji - imperializm;

• Rewolucja w kraju „najsłabszym ogniwie” przyjmuje postać hybrydalną - teoria o przerastaniu jednej rewolucji w drugą;

• Rewolucja w kraju „najsłabszym ogniwie” realizowała zadania rewolucji burżuazyjno - demokratycznej i proletariackiej.

93. Stalinizm.

• Iosif Dżugaszwili - Stalin, obdarzony mianem słońca ludzkości, geniusza;

• Okres stalinizmu charakteryzował się wzmożonym terrorem, tzw. czystkami obejmującymi głównie ludzi wykształconych - wierność ideologii może zastąpić wszelkie wykształcenie;

• Moralność rewolucyjna i praworządność socjalistyczna uzasadniały walkę z wrogiem przy użyciu wszelkich metod;

• Według oficjalnej propagandy nauka radziecka zajmowała najwyższą pozycję w świecie;

• Rozwój historii ludzkości prezentowany był jako celowy proces, wiodący do zwycięstwa ideologii marksistowskiej;

• Wszelkie formy sztuki rozwijać się miały jedynie na gruncie oficjalnej doktryny;

• Gospodarka planowa;

• Nieomylność wodza, partii, ideologii, nauki radzieckiej - nieudolność nauki kapitalistycznej;

• Związek Radziecki pod rządami Stalina rozbudowywał imperium poprzez politykę zaborczą;

• Stalin uważał się za ucznia Marksa i Engelsa, głosił się ich kontynuatorem;

• Stalin zmodyfikował tezę o zaniku walki klasowej po rewolucji proletariackiej - walka klasowa zaostrzy się przed ostatecznym zwycięstwem komunizmu;

• System stalinowski zmierzał w kierunku nacjonalizmu.

94. Eurokomunizm.

• W 1975 r. partie: włoska, hiszpańska, francuska i inne pomniejsze, łącznie w liczbie dwudziestu podpisały wspólną deklarację programową - początek eurokomunizmu;

• Zrezygnowano z uniwersalnego modelu radzieckiego i dostosowano ideologię komunistyczną do warunków poszczególnych państw;

• Rezygnacja z hasła walki klas, opowiadanie się za solidaryzmem klasowym;

• Odrzucenie dyktatury proletariatu;

• Akceptacja praw obywatelskich i pluralizmu partyjnego;

• Przejście do komunizmu na drodze zwycięstwa w wyborach parlamentarnych;

• Zasada całkowitego rozdziału Kościoła od państwa;

• Odstąpienie od całkowitej likwidacji własności prywatnej i wprowadzenia wyłącznie planowanej gospodarki;

• Odcięcie się całkowite od leninizmu, pozostawanie na gruncie marksizmu (unowocześnionego, dostosowanego do wymogów współczesności);

• Krytyka pod adresem Związku Radzieckiego.

IX FASZYZM, NAZIZM, RASIZM, IMPERIALIZM, DARWINIZM SPOŁECZNY

95. Krytyka idei  liberalnych i demokratycznych w II poł. XIX wieku - imperializm, nacjonalizm, rasizm.

• Nacjonalizm: nacjonalizm bierze swe korzenie z konserwatyzmu, co sprawia że jest on przeciwieństwem liberalizmu. Nacjonalizm nie głosi równości, nie oddaje władzy w ręce ludu, głosi jedynie kult narodu. Herder krytykował oświeceniową teorię powszechnego, kumulatywnego postępu, uważał, że kultura postępuje na przód, ale nie staje się doskonalsza. Fichte całkowicie zaprzeczał idei utylitarystycznej głosząc pogląd, że wolność to treść ludzkiego czynu, który będąc wytworem wolnej jaźni zmierza do realizacji idealnego celu. Koncepcja wolności Fichtego całkowicie nie pokrywa się z koncepcją liberałów. Fichte występował przeciw podziałowi władzy, zalecał reglamentacyjną działalność państwa, uważał że niekorzystne dla państwa są nierówności majątkowe. Maurras - zwolennik monarchizmu, monarchii absolutnej był wrogiem liberalizmu i demokracji. Maurras za nieszczęścia Francji obwiniał doktryny Rousseau: stan przedspołeczny, sentymentalizm, kulminacją doktryn Rousseau była Wielka Rewolucja Francuska;

• Imperializm: imperializm bierze swe początki od Napoleona. Idea ta czci uniwersalistyczny charakter Starożytnego Rzymu. Imperializm nie głosi równości narodów - wychwala wyższość jednego nad innymi (jest zbliżony do nacjonalizmu). Najmocniej imperializm rozwinął się w Rosji (Konstanty Leonitew - bizantynizm, pochwała podziału stanowego, opozycja w stosunku do egalitaryzmu). Imperializm brytyjski: umocniony przez wyborcze zwycięstwo konserwatystów, elementy rasizmu („brzemię białego człowieka” - misjonizm imperialistyczny), przywiązanie do tradycji, władza monarchiczna (królowa Wiktoria). Imperializm niemiecki: Heinrich von Treitschke - antysemityzm, antykatolicyzm, kult wojny, krytyka racjonalizmu i utylitaryzmu, pozytywnie oceniał tylko suwerenną monarchię. Paul de Lagarde (Niemiec) - religia narodowa oparta na wierzeniach germańskich;

• Rasizm: zakładał nierówność rasową (rasy lepsze, rasy gorsze), ograniczenie albo pozbawianie wolności słabszych ras. Gobineau: mieszanie się ras prowadzi do niszczenia kultury i demokratyzacji społeczeństwa. W USA przed wojną secesyjną obóz południowy podkreślał wyższość rasy białej nad czarną i uzasadniał niewolnictwo. Chamberlain: obwiniał Żydów za sprowadzenie do Europy chrześcijaństwa, a chrześcijaństwo za głoszenie idei uniwersalistycznych.

96. Krytyka demokracji i  politycznej roli mas: Nietzsche, Carlyle, Ortega y Gasset, Gustaw le Bon.

• Friedrich Nietzsche: człowiek powinien kształtować swoje życie poza dobrem i złem. Najwyższa wartość człowieka i cel - życie, najwyższy autorytet moralny - instynkty człowieka. Jeżeli jednostka akceptuje ten cel i drogę do niego, z drogi tej nie zbacza poddając się naciskom zewnętrznym to zasługuje na miano nadczłowieka - jednostka silna fizycznie, posiadająca wolę mocy, mogąca żyć poza ludzkim stadem. Liberałowie odbiegają od bujnej, żywiołowej, radosnej koncepcji życia;

• Thomas Carlyle: wybitna, charyzmatyczna jednostka pozostaje w bliskim związku z Bogiem, Bóg jest obecny w jej działaniach - przywódca mas. Taka jednostka przekształca społeczeństwo w jedność moralną, pozbawiona jest egoizmu. Ta koncepcja była wymierzona przeciwko mieszczańskiemu, liberalnemu utylitaryzmowi i umowie społecznej jako źródle powstania władzy - władzę powinny sprawować jedynie charyzmatyczni przywódcy;

• Gustave le Bon: jednostka zachowuje się inaczej i w sposób dla samej siebie często niespodziewany gdy jest członkiem tłumu (tłumu rozumianego jako: naród, państwo, zakład pracy);

• José Ortega y Gasset: protest przeciwko likwidacji przywilejów, przeciwko równości jednostek w prawie wprowadzonej przez demokrację. Potępienie rewolucji jako nieodpowiedzialnego czynu.

97. Charles Maurras jako przedstawiciel nacjonalizmu francuskiego.

• Francuski nacjonalizm schyłku XIX w. wiąże się z ruchem Action Française - organizacja założona w 1898 r.;

• Z ruchem związany był Charles Maurras;

• Nieszczęścia Francji wzięły, według niego, swój początek z systemu doktrynalnego Rousseau;

• Monarchizm synonim nacjonalizmu. Król uosabia rację stanu, jednostki wypełniając jego rozkazy stają się narodem;

• Podporą monarchii jest kler, arystokracja, fundament stanowi ludność rolnicza;

• Maurras doceniał społeczne znaczenie korporacji, samorządów, rodziny;

• W społeczności nie ma miejsca dla obcych, zwłaszcza dla Żydów;

• Akcentował silną rolę Kościoła katolickiego;

• Krytykował protestantyzm za to, że głosił możliwość bezpośredniego kontaktu człowieka z Bogiem i że rozbił jedność chrześcijańskiej Europy;

• Jezusa uważał za element tradycji katolickiej, a nie za osobę boską.

98. XIX - wieczni teoretycy rasizmu: Gobineau, Lapouge, Chamberlain.

• Artur de Gobineau: nie wartościował ras, dokonywał ich opisu. Dzielił rasy na: rasę czarną (kobiecą) - zmysłowość, poczucie estetyki, rasę żółtą (męską) - konkretna, praktyczna, rasa kupców, rasę białą (rasa panów) z natury zdolna do rządzenia. Najwartościowszą częścią rasy białej była cześć ario - germańska - arystokracja francuska. Teoria ewolucyjna - historia to proces mieszania się ras, czyli degenerowania ludzkości. Mieszanie się ras powoduje: degenerację kultury, chaos społeczny, załamanie barier klasowych, demokratyzację społeczeństwa. Rasa biała również uległa degeneracji (Słowianie i Niemcy, czyli Celto - Słowianie z domieszką krwi germańskiej);

• Huston Stewart Chamberlain: pochwała rasy teutońskiej - Germanie, Celtowie, niegdyś Słowianie Zachodni. Dominacja Teutonów w Europie. Ciągła walka Teutonów o utrzymanie najwyższych wartości. Żydzi - rasa silna i niebezpieczna - główny wróg Teutonów, sprowadzili religię chrześcijańską do Europy. Religia chrześcijańska - krytyka ze strony Chamberlaina za fałszywe idee uniwersalistyczne osłabiające państwo;

99. Darwinizm społeczny i jego twórcy: Herbert Spencer i Ludwik Gumplowicz.

• Darwinizm społeczny zakładał, że istnieje analogia między życiem społecznym, a biologicznym;

• Darwinizm społeczny opierał się na teoriach Charlesa Darwina (teoria doboru naturalnego, walki o byt, dziedziczenia cech nabytych);

• Darwinizm społeczny zakładał ewolucjonizm, uzasadniał nierówność społeczną, dominację jednej grupą nad innymi;

• Herbert Spencer: zakładał, że ewolucja dotyczy całego wszechświata. W wyniku ewolucji następuje zróżnicowanie całości na części, pomiędzy częściami zachodzą związki. Kres ewolucji następuje w momencie osiągnięcia pełnej równowagi. Równowagę w stosunkach wewnątrzspołecznych i pomiędzy społeczeństwami uzyskuje się poprzez konflikt - walkę o byt. Obawa przed niepowodzeniem w walce o byt wywołuje strach. Ze strachu przed brakiem środków do życia wyłania się władza, strach przed śmiercią powoduje powstanie religii. Wraz z władzą pojawia się podział pracy, podział na klasy - powstaje ustrój organizowany przez władzę polityczną i religijną - militaryzm. Życie w strachu karze jednostkom łączyć się w grupy. Ludzie wolni od strachu tworzą społeczeństwo oparte na zasadach indywidualistycznych - etap militarny zmienia się w industrialny. Nie wyklucza to walki o byt (sukces, karierę, szczęście, walka przestaje być zbrojna, polega na życzliwości i wiedzy).

• Ludwik Gumplowicz: zakładał istnienie konfliktu między rasami (rasy - grupy ludzi różniące się obyczajami, religią, językiem, prawem).Zwycięży rasa o wyższym stopniu organizacji. Teoria podboju - pierwotną formą zrzeszenia jednostek była horda (wspólna własność, pokrewieństwo członków). W procesie syngenizacji więzi osobiste zastępowała świadomość wspólnoty - powstały szczepy (rozwarstwienie społeczne, podział na panów i niewolników). Szczepy prowadziły ze sobą walki, szczep który zwyciężył brał pod władzę terytorium i ludność przegranego szczepu - powstanie państwa. Powstanie narodu - ujednolicenie tradycji, obyczaju i prawa różnych grup etnicznych.

100. Wpływ pozytywizmu na rozwój nauk politycznych i prawnych w XIX wieku.

• Stanowisko badawcze, w którym odrzuca się wszelkie konstrukcje nawiązujące do woli boskiej;

• Odrzucenie w badaniach prawa naturalnego, tradycji i zwyczaju;

• Kładzenie nacisku na badania empiryczne, dotyczące realnie istniejących systemów prawa;

• Prawo nie powinno być wartościowane;

• Zanik podziału na prawo wyższego i niższego rzędu;

• Główne zadanie pozytywistów - ustalenie czym jest prawo;

• Pozytywiści łączyli prawo z państwem, nie uznawali form prawa wcześniejszych od tych, które powstały w państwie.

101. Teoria krążenia elit V. Pareto.

• Historia jest cyklem zmieniających się elit;

• Zmieniają się elity, a w szczególności elita władzy;

• Aktualna elita wyczerpuje swoją energię - w tym czasie pośród mas pojawia się grupa ludzi, która wykształca w sobie cechy mogące zagrozić obecnej elicie;

• Nowo powstająca elita zdobywa uznanie pośród mas odwołując się do rezyduów (instynkty, popędy, wyobrażenia, kompleksy, emocje);

• Proces zdobywania pozycji elity przypomina darwinowską teorię walki o byt - silniejszy gatunek wygrywa;

• Regułą jest, że po dojściu elity do władzy rezygnuje ona z głoszonych przez siebie haseł (służyły one jedynie do zdobycia awansu) i wykonuje władzę korzystając z terroru - historia musi się powtórzyć;

• Nowa elita dzięki swojej sile wypiera starą - jest to według Pareto motorem rozwoju społecznego;

• Jeżeli elita chce przedłużyć swoje panowanie musi w swe szeregi wcielać najwybitniejszych ludzi tworzących nową elitę wśród mas.

102. Decyzjonizm Carla Schmitta.

• Schmitt był zwolennikiem silnego państwa posiadającego skoncentrowaną władzę;

• Władza powinna być skuteczna, co ma się ujawniać w sytuacjach kryzysowych;

• Suweren jest tym, który decyduje, że zaistniała sytuacja kryzysowa i tym, który ją odwołuje;

• Suweren jest upoważniony do podejmowania wszelkich decyzji;

• Rola prawa ogranicza się do ustalania procedur właściwych dla podejmowania decyzji, prawo nie wnika w treść decyzji, ani w to, kto ma je podejmować;

• Działania suwerena podlegają prawu jedynie w okresie normalizacji i spokoju;

• Decyzjonizm to negacja parlamentaryzmu, rządów prawa, podziału władzy, suwerenności ludu.

103. Nacjonalizm  polski; Roman Dmowski.

• Dmowski główny nacisk kładł na odrodzenie narodu, a nie państwa;

• Naród powinien opierać się na czystości rasy, ugruntowanej świadomości narodowej, konkurencyjności w stosunku do innych narodów;

• Kult siły, wykluczenie demokracji;

• Antysemityzm - obawa przed Żydami wynika z uznania ich za potęgę (destrukcyjną);

• Dmowski chciał budować naród w oparciu o tradycję, do której zaliczał katolickie wyznanie wiary.

104. Źródła historyczne faszyzmu.

• Przyczyn powstania faszyzmu i posłuchu jaki osiągnął w społeczeństwie należy szukać w czynnikach politycznych i ekonomicznych;

• Włochy przeszły proces zjednoczenia i chciały dorównać innym państwom;

• Faszyzm - remedium przeciw komunizmowi;

• Przyczyny polityczne - skutki I wojny światowej - „niesprawiedliwe” potraktowanie Włoch na Kongresie Wiedeńskim;

• Socjalna działalność faszystów zdobywała sojuszników.

105. Źródła ideologiczne faszyzmu.

• Faszyzm - ideologia elektryczna - łącząca istniejące już ideologie;

• Pochodzenie słowa faszyzm wiąże go ze Starożytnym Rzymem - fasces były to wiązki rózg z wetkniętymi w środek toporami niesione przed konsulami;

• Rózgi i topór symbolizowały jedność i siłę związku oraz dominację władzy - symbolika odpowiadała egalitarnej stronie faszyzmu;

• Faszyzm starał się pokazać jako: wszechogarniający, bezkonfliktowy, powszechny i spontaniczny ruch społeczny;

• Potrzeba istnienia władzy w osobie charyzmatycznego wodza.

106. Charakterystyka ruchów faszystowskich.

• Reżimy faszystowskie objęły również kraje Europy Wschodniej i Południowej: Chorwacja, Rumunia, Słowacja, Węgry;

• Istniały również, poza państwami, ruchy faszystowskie: „Czarne Koszule” (Wielka Brytania), „Ognisty Krzyż” (Francja);

• Ruchy faszystowskie zaistniały także w Ameryce Południowej;

• Mówi się również o faszyzmie japońskim.

107. Faszyzm włoski.

• Faszyzm został we Włoszech wprowadzony przez Benito Mussoliniego po objęciu przez niego rządów w 1922 roku;

• Jedną z przyczyn powstania faszyzmu Włoskiego było „niesprawiedliwe” potraktowanie Włoch na Kongresie Wiedeńskim;

• Faszyzm włoski proponował model społeczeństwa korporacyjnego, korporacje miały mieć charakter przymusowy i podporządkowany państwu;

• Podstawy teoretyczne faszyzmu sformułował Mussolini w 1932 roku w haśle „Doktryna faszyzmu” napisanym do „Encyklopedii włoskiej”;

• W wizji przyszłości Włosi odwoływali się do elementów kulturowych, więzi i tradycji - określali je mianem italianita;

• Ustawy rasistowskie pod naciskiem Hitlera - rasizm nie był tak widoczny jak w Niemczech;

• Hasła antykomunistyczne i antyliberalne;

• Kult wodza - duce;

• W retoryce Mussoliniego obecna była idea ciągłej walki - budowa nowej moralności opartej na sile;

• Jedyna słuszna ideologia głoszona przez jedną partię.

108. Nazizm i jego treści ideologiczne i ich źródła.

• Narodowy socjalizm - nazizm w Niemczech powstał w 1933 roku - objęcie rządów przez Adolfa Hitlera;

• Przyczyny powstania nazizmu: czynniki ekonomiczne i polityczne - przegrana przez Niemcy I wojna światowa, kryzys ekonomiczny lat 20. XX w.;

• Nazizm - doktryna „elektryczna” łącząca w sobie istniejące, często sprzeczne doktryny;

• Nazizm nie posiadał koncepcji ustrojowych - bazował na krytyce ustrojów istniejących, zawartej w „Mein Kampf”;

• Hasłem wywoławczym nazizmu była budowa Tysiącletniej Rzeszy Narodu Niemieckiego - podbój przez Niemców świata i uczynienie ze wszystkich nie - Germanów lub nie - Aryjczyków niewolników;

• Niemcy za główny wyznacznik przyszłości uznali rasę i jej panowanie nad światem;

• Odwoływanie się do koncepcji rasistowskich i darwinizmu społecznego;

• Hasła antykomunistyczne i antyliberalne;

• 1933 r. - ustawa o pełnomocnictwach - oddanie prawodawstwa w ręce Hitlera;

• Silne wątki antychrześcijańskie, dążność do stworzenia religii narodowej czczącej rasę, wodza, naród;

• Niemcy widzieli w rasie germańskiej rasę panów upoważnioną do walki o przestrzeń życiową;

• Zasada wodzostwa - wódz führer;

• Jedyna słuszna ideologia głoszona przez jedną partię;

• Biurokratyzacja i krańcowy formalizm systemu.

109. Autorytaryzm i jego ideologiczne uzasadnienia w XX wieku.

• Rozróżnienie pomiędzy autorytaryzmem, a totalitaryzmem dokonane zostało przez hiszpańskiego politologa, Juana Linza;

• Autorytaryzm nie kładzie silnego nacisku na ideologię, zastępuje ją autorytetem;

• Autorytet przywódcy - budowanie do niego zaufania w oparciu o przekonanie o jego wybitności (politycznej, moralnej, mądrości, woli działania na rzecz ogółu);

• Gdy władzę obejmuje ciało zbiorowe autorytetem staje się warstwa społeczna bądź profesja, jaką reprezentuje ta grupa;

• Nie jest konieczne istnienie jednej monopolistycznej partii. Jeżeli dopuszcza się istnienie więcej niż jednej partii, zawsze istnieje partia dominująca;

• Partia często zastępowana jest przez wojsko;

• Reżimy autorytarne zastępują totalitarne w krajach, w których istnieją silne struktury ponadpaństwowe, takie jak Kościół katolicki - nie dadzą się podporządkować państwu i ideologii;

• Rządy autorytarne tolerują postawy bierne, reperkusjom podlegają jedynie czynni i aktywni przeciwnicy władzy;

• Autorytaryzm unika konfliktu zbrojnego;

• Reżimy autorytarne nie realizują monopolu ekonomicznego, nie ograniczają własności prywatnej (albo ograniczają ją w znacznie mniejszym stopniu niż reżimy totalitarne). Występuje jedynie monopol w dziedzinie komunikacji masowej.

110. Skrajna prawica w Polsce okresu międzywojennego i jej ideologia.

111. Pojęcie totalitaryzmu i cechy ustrojów totalitarnych.

• Totalitaryzm - zlepek wątków znanych myśli politycznych i prawnych;

• Totalitaryzm - likwidacja wszelkich form samodzielności społeczeństwa i poddanie ich całkowitej władzy państwa;

• Żadna sfera życia społecznego, łącznie z życiem prywatnym, rodzinnym i intymnym nie jest wolna od ingerencji państwa;

• „Nic bez państwa, nic poza państwem, nic przeciw państwu” - definicja państwa totalitarnego według Benito Mussoliniego;

• Państwa totalitarne: Włochy Mussoliniego, Niemcy Hitlera, Rosja Stalina;

• W Europie totalitaryzm trwał od 1922 r. (data objęcia rządów przez Mussoliniego) do 1956 r. (potępienie stalinowskich metod rządzenia w Związku Radzieckim);

• Cechy totalitaryzmu według Carla J. Friedricha i Zbigniewa Brzezińskiego: ideologia, jedna partia kierowana na ogół przez jednostkę, terrorystyczna policja, monopol komunikacji, monopol broni, centralnie kierowana gospodarka;

• Sprawność reżimu totalitarnego uzależniona jest od środków technicznych (komunikacja, przekazywanie i gromadzenie danych, itp.).

112. Geneza nazizmu według Ericha Fromma.

• Diagnoza totalitaryzmu Fromma sięga źródeł psychologicznych;

• W społeczeństwie niemieckim, przed pojawieniem się Hitlera, znaczna część społeczeństwa posiadała „osobowość autorytarną” - „sadomasochistyczną”

• Masochistyczne pragnienie poddania się silnej władzy i sadystyczne dążenie do dominacji;

• Występowanie cech: infantylizm, skłonność do wiary w mity, podatność na manipulację, nieodpowiedzialność, strach;

• Zjawisko ucieczki przed samym sobą - wolność staje się ciężarem dla człowieka. Ucieczka jest przyznaniem się do niemożności samorealizacji i prowadzi człowieka do poddania się władzy dyktatorskiej. Dzieje się tak zwłaszcza gdy do alienacji jednostki dochodzi jej ubóstwo;

• W hitlerowskich Niemczech pokusą dla ludzi ubogich było dowartościowanie jednostki, która może uczestniczyć w budowaniu potęgi niemieckiej cywilizacji.

113. Wyjaśnianie przyczyn totalitaryzmu przez H. Arendt, K. R. Poppera, R. Arona.

• Karl Raimund Popper: krytykował istnienie praw historycznych. Uważał, że rozwój dziejów zależy od rozwoju wiedzy, rozwoju wiedzy przewidzieć nie można, jeżeli przewidujemy jakąś wiedzę to znaczy, że już ja posiadamy. Przez tworzenie naukowego modelu rozwoju dziejów w wieku XX powstał totalitaryzm: komunistyczny i nazistowski. W państwach totalitarnych tępi się indywidualizm;

• Hannah Arend: twórcza aktywność człowieka w totalitaryzmie podporządkowana zostaje realizacji utopijnej wizji. Powstanie totalitaryzmu było wynikiem niepowodzenia rewolucji burżuazyjnej;

• Raymond Aron: komunizm i faszyzm charakteryzowały się przede wszystkim brakiem pluralizmu partyjnego. Obwiniał inteligencję krajów Zachodnich, która wierzyła w mity marksizmu: rewolucji, konieczności historycznej, proletariatu.

X NAUKA KOŚCIOŁA

114. Nauczanie społeczne Kościoła katolickiego w I poł. XIX wieku.

115. Pius IX i jego stosunek do współczesności i liberalizmu.

• Papież nie był zadowolony ze zmian jakie przyniosła rewolucja francuska;

• „Syllabus” dołączony do encykliki „Quanta cura” z 1864 roku potępiał wszelkie nurty doktrynalne od liberalizmu (racjonalizm) po komunizm, socjalizm, masonerię, stowarzyszenia badające Biblię metodami naukowymi i stowarzyszenia próbujące nawiązać kontakt między katolikami i liberałami;

• Jako jedyny uznano system moralny głoszony przez Kościół;

• Stosunek papieża do polityki (liberalizmu) stawiał wiernych w przymusowej sytuacji rezygnacji z aktywności społecznej i politycznej;

• Zabraniając katolikom czynnego i biernego uczestnictwa w wyborach do parlamentu włoskiego w 1871 r. Pius IX utorował do niego drogę liberałom - konsekwencja jego stosunku do liberalizmu;

• Pius IX zwołał Pierwszy Sobór Watykański 13 lipca 1870 r. - akceptacja dogmatu o nieomylności papieża, papież jest nieomylny w kwestiach wiary, moralności i organizacji Kościoła.

116. Znaczenie „Rerum novarum” dla magisterium Kościoła katolickiego.

• Encyklika społeczna z 1891 roku - „O kwestii robotniczej - Rerum novarum” wydana przez Leona XIII;

• Papież Pius XI wprowadził tradycję kontynuowaną przez kolejnych papieży - wydawanie w dziesięciolecie „Rerum novarum” encyklik rocznicowych rozwiązujących kolejne wątki nauczania społecznego Kościoła;

• Pius XI wydał rocznicową encyklikę - „O odnowieniu ustroju społecznego i dostosowaniu go do prawa ewangelicznego - Quadragesimo anno” - opowiedział się w niej jako jedyny papież, za konkretnym ustrojem społecznym - za korporacjonizmem;

• „Rerum novarum” było kontynuowane również przez Jana Pawła II - w 1991 r. „Centessimus annus”, którego głównym tematem był upadek światowego systemu komunistycznego. W 2001 r. nie została wydana encyklika rocznicowa, Watykan nie widział potrzeby konturowania nauki społecznej Kościoła;

• W „Rerum novarum” Leon XIII oparł się na nauce Tomasza z Akwinu - neotomizm;

• Leon XIII nadał własności prywatnej rangę prawa naturalnego;

117. Solidaryzm społeczny według  Leona XIII.

• Leon XIII rozpoczął nową dziedzinę nauczania Kościoła - nauczanie społeczne;

• Najbardziej znana encyklika społeczna - „O kwestii robotniczej - Rerum novarum” z 1891 r.;

• Solidaryzm społeczny negował walkę klas;

• Zupełna równość w społeczeństwie jest niemożliwa, socjalizm tę równość obiecuje, ale obietnicy spełnić nie może, w rezultacie robotnicy za swoje niepowodzenia obwiniają pracodawców - dochodzi do walki klas;

• Leon XIII był przeciwny likwidacji własności prywatnej - własność pozbawiona by została indywidualnego posiadacza, nikt nie jest za nią w pełni odpowiedzialny, na własności wsparta jest hierarchia społeczna i autorytet. Zniesienie własności zachwiałoby autorytetem, którym w rodzinie jest głowa - ojciec;

• Leon XIII nadał własności prywatnej rangę prawa naturalnego;

• Własność ma źródło w pracy;

• Program upowszechnienia własności - płaca rodzinna - pracodawcy powinni wypłacać pracownikom płacę, która umożliwiłaby im godne utrzymanie siebie i rodziny;

• Klasy powinny współpracować ze sobą dla wspólnego dobra.

118. Krytyka socjalizmu  w encyklikach Leona XIII.

• Socjalizm został poddany krytyce przez Leona XIII w encyklice „Rerum novarum”;

• Papież ostrzegał przed kłamliwością socjalistów, którzy łudzą robotników hasłami równości;

• Społeczeństwo egalitarne nigdy nie istniało i nigdy nie zaistnieje;

• Agitacja socjalistyczna wywoła jedynie wzajemną wrogość w społeczeństwie;

• Leon XIII protestował przeciwko proponowanej przez socjalistów przebudowie ustroju społecznego w drodze likwidacji własności prywatnej;

• Krytykował głoszone przez socjalistów hasło pracy dla kobiet - grozi to załamaniem ich tradycyjnego miejsca w rodzinie;

• Papież oponował przeciwko działaniom związków zawodowych, same związki powinny mieć charakter chrześcijański.

119. Leon XIII o demokracji i laicyzacji państw.

• Jedynym sposobem na uniknięcie zła społecznego jest powrót do zasad głoszonych przez Kościół w imieniu Chrystusa - rechrystianizacja świata;

• Zadania państwa: państwo ma być subsydiarne - pomocnicze, ma pomagać jednostce gdy ta wyczerpie wszelkie możliwości własne, poziom ustawodawstwa;

• Ideał państwa to demokracja chrześcijańska;

• Prawo łączenia się ludzi w prywatne stowarzyszenia - działalność samopomocowa;

120. Kościół wobec komunizmu, faszyzmu i nazizmu w okresie międzywojennym.

• Pontyfikat Piusa XI (1922 - 1939) przypadał na okres międzywojenny;

• Główne niebezpieczeństwo dla świata stanowi komunizm i socjalizm;

• Rozróżnienie nurtów komunistycznych: socjalizm umiarkowany - głosi zasady pozornie zgodne z nauką Kościoła;

• U podstaw każdego socjalizmu leżą: materializm, racjonalizm, ateizm;

• Encyklika z 1937 r. - „O bezbożnym komunizmie” - komunizm i jego najgorsza odmiana, czyli radziecki bolszewizm, ewentualny tryumf tej doktryny uznał Pius XI za koniec cywilizacji chrześcijańskiej;

• Do faszyzmu odniósł się Pius XI jedynie pod kątem łamania przez Hitlera zasad konkordatu z 1933 r.;

• Zarzucono reżimowi niemieckiemu krzewienie kultów, które określono mianem neopogańskich, w których ubóstwiano państwo, wodza, naród.

121. Sobór Watykański II  o problemach współczesnego świata.

• Sobór został zwołany w 1962 r. przez papieża Jana XXIII, zakończył się za pontyfikatu Pawła VI w 1965 r.;

• Papież chciał doprowadzić do odnowy Kościoła;

• Sobór wypracował deklarację w stosunku do Żydów - z liturgii usunięto fragmenty obwiniające ich za śmierć Chrystusa;

• Dokumenty soborowe nie zawierały potępienia komunizmu;

• Poruszono zjawisko tzw. „kryzysu wzrostu” - zaostrzenie kontrastów w poziomie życia pomiędzy grupami ludzi, powiększanie się dystansu między rozwojem materialnym i duchowym, zjawisko dyskryminacji płci, rasy, koloru skóry, pozycji społecznej, języka, religii;

• Konieczność edukacji obywatelskiej młodzieży;

• Nakazanie postępowania zgodnego z dyscypliną obywatelską: płacenie podatków, przestrzeganie prawa;

• Poruszono problem rozwodów, wolnych związków i kontroli urodzeń;

• Poświęcono uwagę pracy ludzkiej - dyskryminacja i wyzysk;

• Tłumaczenie ateizmu - brak odpowiedniego wychowania w duchu religijnym.

122. Jan Paweł II o pracy ludzkiej.

• Nauczanie społeczne Jana Pawła II koncentruje się na następujących problemach: człowiek, rodzina, praca;

• Encyklika „Laborem exercens” (1981 r.) - własność sprowadzona do roli służebnej wobec pracy;

• Własność jest instrumentem, praca - przyczyną sprawczą;

• Praca dominuje nad kapitałem. Patologią jest gdy kapitał dominuje nad pracą. Papież wyróżnia sytuacje kiedy kapitał posiadany jest wbrew pracy;

• Papież ostrzega przed sytuacją kiedy własność prywatna przechodzi w ręce innej niż pierwotni właściciele, większej grupy osób, które dysponują własnością rzekomo w imieniu całego społeczeństwa (komunizm);

• Pozytywnie Jan Paweł II wypowiadał się o tzw. pracodawcy pośrednim - regulacja stosunków zatrudnienia, płacy i pracy;

• Praca kobiet - Jan Paweł II dopomina się o prawa kobiet, które rezygnują z kariery zawodowej na rzecz rodziny. Kiedy podejmują pracę należy im umożliwić pogodzenie obowiązków zawodowych i rodzinnych;

• Praca osób niepełnosprawnych - praca to nie tylko droga do zdobywania dóbr materialnych, praca to wartość podmiotowa. Praca niepełnosprawnych daje im szansę „egzystować jako pełnoprawny podmiot pracy, pożyteczny i szanowany ze względu na swą ludzką godność”.

123. Jan Paweł II o stosunku Kościoła wobec demokracji i liberalizmu gospodarczego. 

• „Solicitudo rei socialis” - encyklika wydana w dwudziestolecie „Populorum progresio” - encykliki Pawła VI. Jan Paweł II podkreśla, że zapowiadany przez poprzednika postęp nie nastąpił. Pogorszyły się warunki życia wielu ludzi, utrzymują się podziały w świecie, „mieć” króluje nad „być”, laicyzacja świata;

• „Centessimus annus” - encyklika wydana w 1991 r. w stuletnią rocznicę wydania „Rerum novarum” - temat upadku komunizmu. Duża część encykliki poświęcona gospodarce - rozwiązania na temat własności i niesprawiedliwego podziału dóbr.

• Kościół chce być nadal obecny we współczesnym społeczeństwie, ale to społeczeństwo powinno się zwrócić do Kościoła;

• Kryzys współczesności;

• Kościół oferuje ochronę robotnikom, którzy czują się zagubieni w świecie neokapitalistycznych wartości;

• Zagrożenie powrotu ustroju komunistycznego nie minęło - papież proponuje umocnienie międzynarodowych struktur strzegących pokoju światowego i praw jednostki;

• Demokracja sprzyja laicyzacji - apel o nie odwracanie się od Kościoła - Kościół udziela wskazówek wyjścia z kryzysu.

XI POZYTYWIZM, NORMATYWIZM, SOLIDARYZM, PSYCHOLOGIZM, FUNKCJONALIZM

124. Pozytywizm prawniczy w XIX wieku.

125. John Austin i jego definicja prawa pozytywnego.

126. Pozytywizm niemiecki - Rudolf von Ihering i Georg Jellinek. 

127. Normatywizm prawniczy - Hans Kelsen.

128. Solidaryzm prawniczy Leona Duguita.

129. Psychologizm prawniczy  Leona Petrażyckiego.

130. Funkcjonalizm prawniczy.

131. Gustaw Radbruch o prawie.

132. Teoria prawa L. L. Fullera.

133. Koncepcje prawa natury po II wojnie światowej.

40

---