Tomasz Witkowski

METODA INTEGRACJI SENSORYCZNEJ A.J AYERS

Czym jest integracja sensoryczna?

Twórcą teorii Integracji Sensorycznej jest A. Jean Ayers, psycholog i terapeuta zajęciowy, pracownik naukowy na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles.

Opracowuje ona szczegóły teorii rozwoju integracji sensorycznej i jej rolę w rozwoju dziecka.

Ayers definiuje integrację sensoryczną jako proces, dzięki któremu mózg otrzymuje informacje ze wszystkich zmysłów segreguje, rozpoznaje, interpretuje i integruje ze sobą i wcześniejszymi doświadczeniami odpowiada adekwatną reakcją.

Mówiąc inaczej integracja sensoryczna jest rolą organizacji wrażeń, by mogły być użyte w danym doświadczeniu.

Nasze zmysły dostarczają nam informacji o fizycznej kondycji naszego ciała i otoczenia wokół nas. Mózg nieustannie organizuje te informacje, gdy osoba jest w ruchu, gdy się bawi, uczy, odpoczywa. Mózg lokalizuje, segreguje i zarządza tymi informacjami, a gdy strumień informacji jest zdezorganizowany, to życie - funkcjonowanie systemu nerwowego również jest zdezorganizowane.

Punktem centralnym, najbardziej istotnym jest wyjaśnienie tego, w jaki sposób dzieci rozwijają zdolność do organizacji swego zachowania.

Ayers uważa, że dziecko, rodząc się, słyszy, widzi i czuje bodźce, ale nie jest zdolne do takich czynności jak ocena odległości, czy znaczenie dźwięków, które słyszy.

Proces rozwoju integracji odbywa się na kilku poziomach.

Procesy percepcyjne, takie jak: percepcja słuchowa, wzrokowa, mowa, zdolność czytania i pisania są zależne od procesów integracyjnych w zakresie podstawowych systemów zmysłowych (czuciowych, przedsionkowych, kinestetycznych, wzrokowych i słuchowych)

Procesy integracji dokonują się głównie w rdzeniu kręgowym, pniu mózgu, w jądrach przedsionkowych i tworze siatkowym, w móżdżku i w półkulach mózgowych.

Wszystkie wyższe procesy umysłowe zależą od adekwatnej organizacji wrażeń w pniu mózgu, gdzie maja swój początek wszystkie procesy integracyjne. Dopiero po przejściu pnia mózgu następuje bardziej szczegółowe opracowanie wrażeń w korze mózgowej i kojarzenie ich.

Kiedy wszystkie procesy integracyjne przebiegają bez zakłóceń, to rozwój emocjonalny i poznawczy dziecka również odbywa się bez zakłóceń.

Założenia teorii integracji sensorycznej

Integracja sensoryczna jest ta teorią, która w oparciu i szerokie badania i w zgodzie z wiedzą z zakresu neurofizjologii, psychologii i pedagogiki, daje wskazówki do właściwej stymulacji dziecka i opiera się ona na kilku podstawowych założeniach:

1. Plastyczność neuronalna - oznacza zdolność mózgu do zmian i modyfikacji, i zależy od:

• zaangażowania w wykonanie zadania terapeutycznego

• różnorodność otoczenia, w którym przebiega terapia (zróżnicowanie otoczenia dostarcza nam wielu wrażeń przedsionkowych, prioprioceptywnych i dotykowych; ma to wpływ na O.U.N.)

• krytycznych okresów rozwojowych dla poszczególnych funkcji i wieku (gdy system nerwowy nie jest dojrzały do uczenia się pewnych umiejętności, to powoduje to frustrację i nie przynosi oczekiwanych rezultatów)

Plastyczność neuronalna ma zasadnicze znaczenie dla integracji sensorycznej zakładającej wrażliwość zmian w obrębie systemu nerwowego, pod wpływem kontrolowanej stymulacji systemów sensorycznych, w szczególności dotykowego, przedsionkowego i proprioceptywnego.

2. Sekwencyjny rozwój procesów integracji sensorycznej dokonuje się w normalnym rozwoju dziecka. Jeśli pojawiają się dysfunkcje integracji sensorycznej, wówczas proces ciągłego dostarczania funkcji rozwojowych zostaje zakłócony.

3. Integralność systemu nerwowego. Działanie ośrodków korowych zależne jest od prawidłowego funkcjonowania struktur podkorowych, w których dokonują się główne procesy sensoryczne. Mózg funkcjonuje jako całość i jest wzajemna zależność między ośrodkami podkorowymi i korowymi.

4. Reakcje adaptacyjne wpływają na rozwój integracji sensorycznej, a także procesy integracji sensorycznej przyczyniają się do pojawienia się reakcji adaptacyjnych na zasadzie sprzężenia zwrotnego.

Pojawienie się reakcji adaptacyjnych opiera się na doświadczeniach sensoryczno-motorycznych i prowadzi do rozwoju neuronalnego modelu pamięci tego jak „czuje się ruch”.

Założenia te są podstawą na której opiera się terapii integracji sensorycznej

Diagnoza, nieprawidłowe zachowania dzieci u podłoża, których leżą deficyty integracji sensorycznej

Dysfunkcje można podzielić na somatosensoryczne - czyli takie, które odnoszą się do zaburzeń procesów dotykowych i posturalne obustronnej koordynacji i sekwencyjności wiążą się z zaburzeniami przetwarzania i przesyłania przedsionkowo proprioceptywnych informacji wejściowych do wyższych struktur OUN.

Dysfunkcje w zakresie somatopraksji są przejawem zaburzeń związanych z przetwarzaniem i przesyłaniem dotykowych informacji wejściowych do wyższych struktur ośrodkowego układu nerwowego i wiążą się z planowaniem motorycznym. Włączając w to sekwencyjność i projektowanie lub antycypacje ruchów.
Dysfunkcje w zakresie modulacji sensorycznych danych wejściowych przejawiają się :
1.obronnością dotykową, czyli awersyjnymi reakcjami na dotyk,
2. niepewnością grawitacyjną i nietolerancją na ruch, czyli awersyjnymi reakcjami na ruch
4.obronnością sensoryczną, czyli awersyjnymi reakcjami na kilka modalności sensorycznych jednocześnie, a więc na dotyk, dźwięk, ruch, zapach

Przykłady dysfunkcji:

• Dziecko ma trudności z wchodzeniem na drabinę ( nie potrafi podnieść rąk na wyższy szczebel, podnosi tylko nogi (jest to dyspraksja problem z planowaniem motorycznym)

• Dziecko walczy by się nie myć, nie lubi być dotykane, nie lubi gdy ktoś czesze mu włosy (obronność dotykowa)

• Dziecko jest bardziej zainteresowane tym co się dzieje za oknem niż tym co mówi do niego nauczyciel (rozproszenie uwagi słuchowej)

• Dziecko myli ze sobą litery b i d, m i w (zaburzona orientacja przestrzenna, niemożność różnicowania strony prawej i lewej)

• W wieku 8 lat dziecko nie potrafi podrzucać i odbijać piłki (koordynacja wzrokowo- ruchowa, zaburzenie przedsionkowe)

• Dziecko stoi za blisko huśtawki i zostaje przez nią uderzone (dyspraksja z komponentą wzrokowo -przedsionkową i zaburzeniami z orientacją w przestrzeni)

Dzieci nie wyrosną z takich problemów, problemy będą rosły razem z nimi, dlatego należy z nimi odpowiednio walczyć odpowiednimi technikami terapeutycznymi.

U kogo stosuje się metodę SI?

Metoda SI jest wykorzystywana w pracy z dziećmi:

• o prawidłowym rozwoju intelektualnym z trudnościami w nauce szkolnej, oraz w nauce szeroko pojętej, w tym m.in.:

• - z nadruchliwością z deficytem uwagi,

• - z grupy ryzyka dysleksji,

• upośledzonymi umysłowo,

• z zespołem Downa,

• autystycznymi,

• niedowidzącymi,

• z mózgowym porażeniem dziecięcym,

• z zaburzeniami werbalno-słuchowymi,

• z niemowlętami z grupy ryzyka.

Dzieci z trudnościami w uczeniu się

Dzieci takie najczęściej miewają problemy z nauką czytania, ogólnym poziomem graficznym, błędami podczas pisania ( nie potrafią odróżnić litery b od d, m od w), mają kłopoty w różnicowaniu strony prawej i lewej, kłopoty z obustronną koordynacją ruchową. Tym typowym trudnościom towarzyszą również zaburzenia emocjonalne, trudności w koncentracji uwagi i nadpobudliwość psychoruchowa.

Deficyty integracji sensorycznej występujące u dzieci z trudnościami w uczeniu się obejmują zaburzenia w rejestracji i przetwarzaniu bodźców głównie w obrębie trzech podstawowych systemów sensorycznych : przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego. Przejawiają się dysfunkcjami w zakresie reakcji posturalnych /obronnych, równoważnych i posturalnych w tle/, funkcji oko-ruchowych, napięcia mięśniowego, schematu ciała, trudnościami w planowaniu ruchu, dysfunkcjami w obustronnej koordynacji ruchowej i sekwencyjności..

2. Dzieci z mógowym porażeniem dziecięcym

U dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym zaburzenia SI można podzielić ze względu na przyczynę na pierwotne i wtórne.

Pierwotne- tam gdzie występuje nieprawidłowe funkcjonowanie struktur anatomicznych. Niewłaściwe funkcjonowanie tych struktur powoduje nieprawidłowe opracowanie informacji sensorycznych co przyczynia się do tworzenia nieprawidłowych odpowiedzi ruchowych

Wtórne- przyczyną jest mała liczba doświadczeń motorycznych lub nieprawidłowy rozwój ruchowy

Do tej grupy przyczyn zalicza się:

• nieprawidłowe napięcie mięśniowe

• nieprawidłowa kontrola antygrawitacyjna

• nieprawidłowy wzorzec czucia ciężaru przedmiotów i własnego ciała

• nieprawidłowe rotacje lub asymetryczność rotacji, co wpływa na zakłócenie sensorycznych danych wejściowych i powoduje nieprawidłowy rozwój obustronnej integracji motorycznej oraz zdolności do przekraczania linii środkowej ciała

Dysfunkcje u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym to:

• dysfunkcja w zakresie integracji czuciowo ruchowej

• zaburzenia integracji wzrokowo - ruchowej i wzrokowo- słuchowej

• zaburzenia w orientacji przestrzennej

• obronność dotykowa

U dzieci z mpdz mamy do czynienia z różnymi typami zaburzeń integracji sensorycznej. Zaliczymy do nich :

1. zaburzenia w zakresie przetwarzania bodźców dotykowych
dzieci z mpdz występują zakłócenia integracji somatosensorycznej oraz modulacji bodźców dotykowych.. Zaburzenia te przyczyniają się do nieprawidłowego rozwoju schematu ciała, planowania motorycznego i obronności dotykowej.

2. zaburzenia w zakresie przetwarzania bodźców przedsionkowo-proprioceptywnych w zależności od postaci mpdz, u 32 do 90% tych dzieci występują dysfunkcje przedsionkowo-proprioceptywne. Zaburzenia te powodują słabą percepcję pozycji ciała w przestrzeni, słabą percepcję ruchu w przestrzeni, niebezpieczeństwo grawitacyjne, nietolerancję ruchu, pośrednio na percepcje słuchową, percepcję wzrokową i funkcje mowy.

3. zaburzenia rejestracji i modulacji bodźców sensorycznych
zaburzenia te powodują trudności w możliwościach organizacji zachowania , wpływają na poziom pobudzenia i koncentracji dzieci z mpdz.

3. Dzieci z zespołem Downa

Zaburzenia integracji sensorycznej u dzieci z zespołem Downa obejmują deficyty rejestracji, modulacji i przetwarzania bodźców: proprioceptywnych, przedsionkowych, słuchowych i wzrokowych. Deficyty te wpływają na dysfunkcje zachowania, uwagi, zdolności ruchowych i procesów uczenia się.

Zaburzenia rejestracji bodźców przedsionkowych przejawiają się hipotonią, nieprawidłowym przystosowaniem posturalnym, słabymi reakcjami równoważnymi, a dysfunkcje w zakresie modulacji skutkują nietolerancją ruchu. Zaburzenia przetwarzania bodźców proprioceptywnych również wpływają na obniżone napięcie mięśniowe, luźne stawy, zakłócenia czucia położenia ciała i prawidłowej rejestracji ruchu .
Dysfunkcje systemu dotykowego obejmują podwrażliwość na bodźce dotykowe, trudności w różnicowaniu bodźców dotykowych i nadwrażliwość na bodźce dotykowe (obronność dotykowa). Mogą się przejawiać zaburzeniami w obrębie planowania motorycznego (praksji) i percepcji ciała, wzmożoną aktywnością ruchową i trudnościami w koncentracji uwagi.

Dzieci z zespołem Downa charakteryzują się astagmatyzmem, oczopląsem, zezem, opóźnieniami rozwojowymi, słabą pamięcią słuchową, trudnością w naśladowaniu dźwięków. Niektóre dzieci posiadają wzmożoną wrażliwość słuchową, nadwrażliwość dotykową czy wzrokową, węchową. Ta grupa dzieci jest nadruchliwa i ma trudność w koncentracji uwagi.

4. Autyzm

Dzieci autystyczne wskazują na nieprawidłowe reakcje na bodźce wzrokowe, przedsionkowe i słuchowe. Ayers wyróżnia dwa typy dysfunkcji integracji sensorycznej u dzieci autystycznych. Pierwszy to zaburzenia rejestracji bodźców sensorycznych , drugi to zaburzenia modulacji impulsów sensorycznych. Zaburzenia rejestracji dotyczą przede wszystkim bodźców wzrokowych i słuchowych, węchowych, smakowych, dotykowych i przedsionkowych. Zaburzenia modulacji przejawiają się obronnością dotykową, niebezpieczeństwem grawitacyjnym i nietolerancją ruchu. Mówi się, że przyczyną nieprawidłowych reakcji na bodźce sensoryczne jest słaba współpraca między jądrem migdałowatym, zwojami postawy mózgu i hipokampem w procesach przetwarzania bodźców sensorycznych.

TERAPIA

Metoda terapii SI kierowana jest w pierwszej kolejności do dzieci z trudnościami w uczeniu się. Może być też stosowana jako metoda komplementarna w usprawnianiu dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym, autystycznych, upośledzonych umysłowo i niewidomych. Terapia i teoria SI może być wykorzystywana w działalności profilaktycznej. Stymulując prawidłowy rozwój dzieci już od wieku niemowlęcego, szczególnie w przypadku tzw. grupy ryzyka okołoporodowego, zapobiegamy późniejszym nieprawidłowościom rozwojowym.

Przy terapii stosuje się ćwiczenia takie by były wyzwaniem dla uczestnika i stymulowały jego mózg. Muszą być dostosowane do poziomu rozwojowego dziecka, nie mogą jednak być zbyt łatwe czy zbyt trudne. Ciągłe balansowanie na granicy możliwości dziecka poprawia organizacje OUN, wpływa na zmianę zachowania w sferze motorycznej i emocjonalnej, poprawę funkcji językowych i poznawczych a przede wszystkim przejawia się lepszą efektywnością uczenia się.

Odbywa się w sali gimnastycznej lub dużym pomieszczeniu specjalnie do tego przystosowanym i wyposażonym w odpowiednie przyrządy. Wyposażenie sali terapeutycznej musi przede wszystkim obejmować wiele urządzeń do stymulacji systemu przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego ale również wzrokowego, słuchowego i węchowego. Atmosfera podczas terapii sprzyja rozwojowi wewnętrznej potrzeby ujarzmiania środowiska. Dziecko czując, że odnosi sukcesy w coraz większej ilości coraz bardziej skomplikowanych zadań podnosi swoją samoocenę i chętnie uczestniczy w zajęciach. Takie doświadczenia w kierowaniu swoim zachowaniem zaczyna przenosić również na inne sytuacje poza salą terapeutyczną co zaczynają zauważać rodzice i nauczyciele. Zmienia się obraz dziecka i jego funkcjonowanie w środowisku.

Przykładowe ćwiczenia:

• Łowienie w grochu kaszy czy piasku, wyszukiwanie drobnych przedmiotów w wypełnionych nimi pojemnikami

• Ścieranie gąbką, pędzlem, dłonią pianki naniesionej na różne części ciała

• Wyszukiwanie i odklejanie nalepek i plastrów przyklejanych na ciele

• Chodzenie po podłożu o nierównej fakturze

• Kąpiele w suchym basenie wypełnionym piłeczkami a także wyciąganie przez dziecko takich piłeczek włożonych pod koszulę

• Malowanie palcami z użyciem różnorodnych substancji (farb, kremów)-mogą być mieszane z piaskiem

• Podskoki obunóż na jednej nodze, przeskakiwanie z nogi na nogę, skakanie wokół własnej osi

Bibliografia

1.Violet F. Maas, Uczenie się przez zmysły: wprowadzenie to teorii integracji sensorycznej, wyd. WSIP, Warszawa 1998

2.Przyrowski Z. Dysfunkcje integracji sensorycznej i deficyty fragmentaryczne w zespole mózgowego porażenia dziecięcego, W: Dziecko niepełnosprawne ruchowo( pod red. E. Mazanek) WSIP Warszawa 1998 (str.41-60)

3

---