Historia języka słowackiego
Wielowiekowy proces ewolucji języka praindoeuropejskiego spowodował wykształcenie się trzech grup językowych: zachodniosłowiańskie, wschodniosłowiańskie oraz południowosłowiańskie. Język słowacki, podobnie jak polski, czeski, dolnołużycki, górnołużycki i połabski, zaliczany jest do grupy zachodniosłowiańskiej. Języki te są ze sobą spokrewnione, owo pokrewieństwo można zauważyć między innymi w podobnym zbiorze leksykalnym, zbliżonych tendencjach fonetycznych jak również w tożsamych formach fleksyjnych (Strutyński 2007, 15).
Przekład nazwy język słowacki w języku angielskim to: Słovakian, w języku francuskim: Langue slovaque, w języku rosyjskim: Словацкий язык, w języku słowackim: slovenský jazyk, a w języku niemieckim: Die slowakischen Sprache (http://translate.google.com).
Język słowacki jest skodyfikowany według następujących standardów: ISO 639-1 - sk, ISO 639-2 - slo/slk, ISO 639-3 - slk, SIL - SLO (http://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_s%C5%82owacki).
Językiem, o którym mowa w rzeczonej pracy, posługuje się około 6 milionów ludzi na świecie, zwłaszcza na Słowacji, w Serbii Wojwodinie, gdzie jest językiem urzędowym. Używają go również Słowacy zamieszkujący tereny Polski, Rumunii, na Węgrzech, w USA oraz w Kanadzie (http://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_s%C5%82owacki). Według Narodowego Spisu Powszechnego Ludności z 2002 roku naszą ojczyznę zamieszkuje 2 tysiące Słowaków, głównie na terenach województwa małopolskiego (http://pl.wikipedia.org/wiki/Narodowy_Spis_Powszechny_2002).
Historia powstania języka słowackiego jest związana ściśle z dziejami Słowacji jak również z misją chrystianizacyjną ludu słowackiego, rozpoczętą w 830 roku przez księcia Pribina. Morawski książę Mojmir wygnał Pribina, czyniąc tym samym dzisiejszą Słowację częścią Państwa Wielkomorawskiego, uzależnionego od Franków. Następcą Mścisława był Rościsław, który to celem wyzwolenia się spod panowania Franków sprowadził z Bizancjum Cyryla i Metodego. Ich zadaniem było prowadzenie misji chrystianizacyjnej, nauczanie w języku słowiańskim oraz sprawowani obrzędów liturgicznych. Z języka greckiego przełożyli na język słowiański księgi liturgiczne, ewangeliarz jak również Biblię. Stworzyli także pismo słowiańskie, oparte na greckiej minuskule (Sowa 1980, 24). Starania misjonarzy nie zostały jednak docenione przez następnego władcę Wielkich Moraw - Świętopełka, który doprowadził do wypędzenia uczniów Cyryla i Metodego.
X wiek to czas zaniku państwa wielkomorawskiego, teren Słowacji wszedł w skład monarchii węgierskiej, której językiem urzędowym, po przyjęciu Chrztu Świętego, została łacina.
Na przełomie wieku XIV i XV, oprócz łaciny, używano języka czeskiego (w piśmie), który zaczął się szerzyć po wojnach husyckich, stanowiąc tym samym przeciwwagę dla języka niemieckiego. Dzięki działalności protestantów, osiedlających się na Słowacji, znaczenie języka słowackiego wzrastało.
Wiek XVI, to czas, gdy Czesi wydali tzw. Biblię karlicką. Jej język zwany bibličtiną został uznany za wzór literackiej czeszczyzny, przetrwał na Słowacji do XIX wieku (Sowa 1980, 25).
W latach 1750 - 1761 powstawał pierwszy przekład Pisma Świętego na język słowacki, którego autorem był mnich - kameduła z Czerwonego Klasztoru w Pieninach - Romuald Hadbavný. Ów zakonnik jest też autorem słownika łacińsko - słowackiego z 1763 roku, w którym zostały znormalizowane zasady języka słowackiego.
W czasach kontrreformacji do druków i książek wprowadzano mowę ludową, w Trnawie, która była w tym czasie głównym centrum naukowym, wyszedł śpiewnik Cantu Catholici - Pýsne katholické, latinské y slovenské, nové y starodavné, jego zawartość świadczyła o tworzeniu się słowackiej ortografii ( bez ř, ě, au). Aleksander Mácsy w książce Panes Primitiarum Aneb Prwotjn (XVIII w.) świadomie pisze po słowacku, w celu podniesienia rangi swego narodu. Maciej Bél Funtik w jednym z łacińskich pism zredagował wstęp do czeskiej gramatyki Pawła Doležala, gdzie język słowacki został porównany z innymi (Sowa 1980, 26).
Próby kodyfikacji języka słowackiego podjął się Antoni Bernold, który w dziełach: Dissertatio philo logico - critica de litteris Slavorum, de divissione [...] Ortographia (1787), Grammatica slavica (1790), opracował system języka słowackiego oraz zasady ortografii. W swoich pracach oparł się na dialekcie zachodniosłowackim, reprezentowanym przez tarnawskich uczonych. Główną ideą, przyświecającą Bernolakowi, było ukazanie różnicy miedzy językiem czeskim i słowackim. Ortografia została ustalona na zasadzie fonetycznej, usunął litery: ý, y, zostawił: í, i, zaprowadził ścisłe oznaczenie miękkości: d', t', ń, l' np.: d'et'i, t'icho. Określił również liczbę spółgłosek miękkich i warunki ich występowania, nie uwzględnił dyftongów: ia, ie, iu, uo, dla których odpowiednikami były: á, é, í, ó.
Propozycje Bernolaka nie spotkały się z akceptacją, z powodów religijnego i kulturowego rozbicia Słowacji. Zasady pisowni wprowadzał głównie Kościół ( równolegle z łaciną), dopiero nieco później ten wzór języka zapanował w literaturze, propagowali go min. Juraj Fándly i Ján Hollý.
Z biegiem lat, gdy zachodniosłowackim centrum kultury w Trnawie, po stracie uniwersytetu, zostało przeniesione do Budapesztu, wpływ dialektu zachodniosłowackiego zanikał. Szeroki pole do popisu miała nowa generacja działaczy słowackich, na czele z Ludovítem Štúrem. Grupa ta założyła 27.08.1844 r., w Liptowskim Mikułaszu, związek oświatowy Tatrin. Przyjęto w ów czas, iż język słowacki będzie językiem urzędowym, jednolita ortografię, opracowana przez Štúra w dziełach: Nárečja slovenskuo alebo potrzeba v tomto rei, Nauka reči slovenskeji.
Nowy typ języka opierał się na dialekcie środkowosłowackim. Po zakończeniu Wiosny Ludów, w Bratysławie przyjęto uchwałę o jednolitym wzorcu języka słowackiego, opracowanym przez šturowców, poprawionym przez M. M. Hodžę i M. Hattalę. Zasady nowej gramatyki zostały wyłożone przez Hattalę po łacinie w Grammatica lingua slovenicae oraz w Krátkej mluvnici slovenskiej. Według teorii ortografii, wyłożonych w przywołanych wyżej dziełach, pisze się do dziś. Wprowadzono literę: y, nie oznacza się miękkości spółgłosek występujących przed: e, i, ia, ie, iu. W formach czasu przeszłego używa się -l zamiast -u: Bral, dal. W przymiotnikach rodzaju nijakiego występują końcówki: -é, -ého, -ému (zamiast -ie, -iecho, -iemu) (Sowa 1980, 27 - 28).
Alfabet słowacki
We współczesnym języku słowackim, celem zapisu graficznego, służy zmodyfikowany w XIX wieku alfabet łaciński, który składa się z 40 znaków:
a, á, ä, b, c, č, d, ď, e, f, g, h, i, í, j, k, l, ĺ, ľ, m, n, ň, o, ó, ô, p, r, ŕ, s, š, t, ť, u, ú, v, x, y, ý, z, ž, Słowacy posługują się też dwuznakami: dz, dž, ch (http://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_s%C5%82owacki).
Charakterystyczne cechy języka słowackiego
Do najbardziej charakterystycznych cech języka słowackiego należą:
Występowanie iloczasu (rozróżnianie samogłosek długich i krótkich).
Akcent inicjalny (pada na pierwszą sylabę wyrazu).
Występowanie r, l jako głosek sylabotwórczych.
Brak samogłosek nosowych.
Rozróżnianie w mowie oraz piśmie ch, h.
Występowanie połączeń: -ra-, -la- w pozycjach w wyrazach, gdzie w języku polskim występuje: -ro-, -ło-, np.: drahá - droga, miła, krava - krowa, hlava - głowa.
Rozróżnianie tylko w piśmie liter: i, y (po spółgłoskach miękkich - i, po twardych - y). Oba znaki graficzne oznaczają jedna samogłoskę - i.
Występowanie spółgłoski dz (podobnie jak w języku polskim), np.: medzi - między.
Obecność r w pozycjach, w których w języku polskim występuje rz, a w języku czeskim ř.
Występowanie tzw. prawa rytmického kratenia (rytmiczne skracanie sylab), które określa warunki miejsc skracania sylaby długiej. Obok siebie nie mogą występować sylaby z samogłoska długą. Gdy taka sytuacja nastąpi, to skracana jest druga sylaba.
Ujednolicenie końcówki 1 osoby liczby pojedynczej i mnogiej czasu teraźniejszego: w 1 os., l.p. -m, w 1 os. l.mn. -me (we wszystkich grupach koniugacyjnych) (Sowa 1980, 4).
4. Fonetyka języka słowackiego.
4.1 Samogłoski
W języku słowackim istnieje zjawisko zwane iloczasem. Rozróżnia się samogłoski długie i krótkie. Do samogłosek krótkich należą: u, e, ä (szerokie e), natomiast długimi są: í, ie/é, ia/á, ú/iu, ô/ó. Ze względów artykulacyjnych samogłoski długie oraz krótkie nie różnią się od siebie. Jedynie czas trwania samogłosek długich jest dłuższy. Wartość samogłosek długich posiadają dyftongi: ie, iu, ô, ia.
W stosunku do polskiego systemu samogłoskowego, w języku słowacki niemal ewenementem jest występowanie samogłoski ä. Jedna występuje ona w bardzo wąskim zakresie, mianowicie tylko po spółgłoskach wargowych, np.: pät - pięć, päst - pięść, mäso - mięso, bremä - brzemię. Dopuszcza się jednak system samogłoskowy, w którym ä nie występuje, w miejscu tej samogłoski można wymawiać e, przy czym zaznaczyć należy, iż ta zasada obowiązuje jedynie w fonetyce (graficznie zapisuje się ä).
W języku słowackim występuje również dwugłoska ô, tzw. „vokań”, fonetycznie wymawiana jako uo, występuje w wyrazach takich, jak: kôń (koń) [kuoń] czy stôl (stół) [stul].
Samogłoski długie i krótkie tworzą pary opozycyjne, przeciwstawiają się sobie, różnicując tym samym znaczenie wyrazów:
a - á (ia) - rad (rząd, kolejka) - rád (rad) - riad (naczynia kuchenne)
e - ie ( é) - v sene (w sianie) - sienie (sale, hale); delo (działo) - dielo (dzieło)
i - í - krik (krzyk) - krík (krzak, krzew)
o - ô (ó) - nevol'a - nevôl'a (niechęć)
u - ú - ženu (zonę, kobietę) - ženú (pędzą, gonią); sud (beczka) - súd (sąd)
Dwugłoski słowackie takie jak: ia, ie, iu tworzą dwa dźwięki, są nimi niesylabiczne, krótkie j oraz samogłoska a, e lub u. Niesylabiczny dźwięk artykułuje się podobnie jak j, przy czym siła tarcia pierwszego elementu dyftongu jest słabsza niż w wyrazach rozpoczynających się na: ja-, je-, ju-, np.: jama, jeseň, juh. W tych wyrazach j jest silnie trące (Sowa 1980, 4 - 5).
W języku polskim występują spółgłoski sonorne r, l, które to w języku słowackim spełniają funkcje sylabotwórcze, jednocześnie też występując w różnych pozycjach w wyrazach, różnicuje się je na długie i krótkie, np.: srdce (serce) - sŕdc (serc), dlhý (długi) - dľžka (długość). Zaznaczyć należy, iż spółgłoski r, l są sylabiczne tylko w ów czas, gdy występują w obustronnym otoczeniu innych spółgłosek, np.: vlk, krk, Sinko, krv.
Samogłoski długie ulegają skracaniu w wyniku działania prawa rytmicznego skracania sylab, np.:
skúškam, o skúškach ale ženám, o ženách
prácam, o prácach ale ulicami, o ulicach
piesňam, o piesňach ale dlaniam, o dlaniach
Prawo, o którym mowa, nie jest prawem absolutnym. Istnieje szereg wyjątków i odstępstw, do których min. należą: końcówki fleksyjne rzeczowników zbiorowych zakończonych na dwugłoskę -ie, np.: listie, listia, listiu, v listi; końcówka dopełniacza liczby mnogiej rzeczowników żeńskich, np.: báseň, básni, pieseň, piesni; końcówki przymiotników dzierżawczych, np.: niekto, s niekým, niečo, s niečí; formy czasowników typu rozumiet'.
Samogłoski długie i krótkie mogą wymieniać się w formach fleksyjnych i słowotwórczych:
Przy tworzeniu zdrobnień: list - lístok.
Przy zmianie znaczenia z jednostkowego na zbiorowe: skala - skálie, list - lístie
Przy tworzeniu rzeczowników żeńskich od męskich: občan - občanka
Tworzenie działacza, czynności, narzędzi, zawodów od czasowników i rzeczowników: čítat' - čítač - čítátel - čítáreń
Przy tworzeniu rzeczowników odczasownikowych typu: roba
Przy zmianie aspektu lub krotności czasownika: kúpit' - kupovat'
W deklinacji rzeczowników rodzaju męskiego: chlieb - chleba, vietor - vetra
W dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników: čas - čias, Vlachy - Olch
W zaimkach i przymiotnikach: sám - sama, rád - rada, rado
W formach czasownikowych typu: niest' - niesiem, triast' - trasiem (Sowa 1980, 4 - 7).
4.2 Spółgłoski
W języku słowackim występują spółgłoski: p, b, m, t, n t', d, ň, k, g, c, dz, č, dž, s, z, š, ž, v, f, ch, h, r, l, l', j. Spółgłoski: t', d', ň, š, ž, č, dž, j, c, dz są miękkie, po nich w zapisie graficznym zawsze występuje: -i,. Głoska g w języku słowackim występuje głównie w wyrazach obcego pochodzenia, np.: guma, gymnázium, gamby. Trudnością dla Polaka, jaka występuje w systemie języka słowackiego jest para spółgłosek: l : l', różnią się one między soba tak jak polskie l : ł. Słowackie l jest głoska twardą, zębowo - dziąsłową, a l' - miękką, przedniopodniebienną. Niestaranna wymowa tych spółgłosek prowadzi do ich identyfikacji, przez proces upodobnienia. Spółgłoski: p. b. m, v, f, r mają miano spółgłosek obojętnych pod względem miękkości, po nich może wystąpić zarówno -i jak -y (Sowa 1980, 7 - 8).
4.3 Akcent
Miejsce akcentu w języku słowackim jest stałe, pada zawsze na pierwsza sylabę wyrazu. W wyrażeniach przyimkowych akcentowany jest przyimek: na stôl, pri peci. Zasada ta nie dotyczy wyrażeń przyimkowych z widocznym akcentem logicznym: pred novom budovou - pred novou boudovu - pred novou budovou. Należy jednak mieć w świadomości fakt odróżniania akcentu od samogłosek długich i krótkich (Sowa 1980, 8).
5. Zasady pisowni słowackiej
Najbardziej charakterystycznymi cechami słowackiej pisowni są: znaki diakrytyczne. W języku słowackim występ uje zjawisko, tzw. dl'žeň, który oznacza długość głoski, jego postać graficzna to kreska nad literą: í, ý, ú, ó, á, é, ŕ, ĺ. Daszkiem nad literą lub przecinkiem obok litery oznacza się mäkčeň, czyli miękkość głoski: č, dž, š, ň, ť, ď, ľ. Odwrócony daszek nad literą to vokań: ô, zaś znak diakrytyczny w postaci dwu kropek nad samogłoską ä oznacza przednie szerokie a lub szerokie e.
Każdej głosce zasadniczo przyporządkowany jest jeden znak, ale niektóre pisze się złożeniami, np. dyftongi: ia, ie, iu, spółgłoski: dz, dž, ch. W alfabecie głoski te są samodzielnymi literami, ponieważ oznaczają niepodzielne dźwięki.
Słowacka pisownia rozróżnia graficznie i (í), y (ý), czyli twarde i miękkie i. Miękkie i występuje zawsze po spółgłoskach miękkich, natomiast po twardych - y. Według prawideł ortografii słowackiej, po spółgłoskach obojętnych, takich jak: p, b, n, v, r, s, z, pisze się zależnie od zasady gramatycznej i (í) albo y (ý). W wyrazach obcego pochodzenia i oraz y zapisuje się zgodnie z oryginalną pisownią np.: Babylon, citrón, dynamit, citara, cirkus.
Litera ä, oznaczająca przednie Ia lub szerokie e, zapisuje się w wyrazach rodzimych tylko po spółgłoskach wargowych, np.: päť, žriebä, deväť.
Znak ó- długie o występuje w wykrzyknieniach: ó, óvi, hijó, jak również w zapożyczeniach: bróm, chróm, ión. W nagłosie wyrazu i w śródgłosie zapisuje się literę ô (uo): ôsmy, vôbec, vôdor, môj, nigdy nie występuje na w wygłosie wyrazu. Długie e -é piszemy w wyrazach typu: dcéra, Drin oraz w odmianie przymiotników: dobro, dobrému. Dwuznaki ia, ie, iu nigdy nie występują na początku wyrazu, po j, ani w śródgłosie po samogłosce. Dwuznak ia zapiszemy po spółgłosce miękkiej: cudzia i w niektórych formacjach wyrazowych po spółgłoskach twardych: hriadka, priadza. Dyftong przedni ie zapisuje się w wyrazach typu: mierať, svietiť, žien, w formacjach słowotwórczych: čepiec, hriniec, koniec, w bezokolicznikach: vedieť, vidieť, visieť. Ciekawym faktem jest występowanie tylko w bierniku liczby pojedynczej przymiotników rodzaju żeńskiego dwuznaku iu: cudziu, paniu oraz w celowniku liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju nijakiego: znamienie - znamieniu (Sowa 1980, 8 - 9).
Znaki: ť, ď, ń, ľ opatrzone znakiem diakrytycznym, oznaczającym miękkość, zapisuje się przed samogłoskami a, o, u, przed dpółgłoskami i na końcu słów: ťať, ďaleko, ľud. Miękkość nie ma znaczenia przed samogłoskami e, i, í jak również przed dyftongami ia, ie, iu, w ów czas miękkość nie zostaje oznaczona, ale wymawia się je miękko. Należy jednak nadmienić, iż grupy: te, de, ne, le, ti, di, ni, li w określonych wypadkach wymawia się twardo:
W słowach: jeden, jedenást, hoden, žiaden, teraz, teda, vtedy.
W formach zaimka wskazującego: ten, tejto, tej, tí, onen, oní.
W formach przymiotników typu: pekný, matki.
W wyrazach obcego pochodzenia: komunizmu, magnetizmus, telegram, telefon.
W słowach dźwiękonaśladowczych: tik - tak, tikať.
Zasady słowackiej pisowni wyrazów wielką literą różnią się nieco od norm polskich. W tytułach czasopism wielką literą pisze się tylko pierwszy wyraz nazwy (oczywiście o ile nie występują nazwy własne), wieloczłonowe nazwy instytucji, świat, organizacji itp. rozpoczyna się wielka literą, ale kolejne człony małą, np.: Nový rok, Filozofická fakulta Univerzity Komenského v Bratislave (Wydział filozoficzny uniwersytetu Komeńskiego w Bratysławie, w języku polskim wszystkie człony zostałyby zapisane z wielkich liter). Nazwy mieszkańców miast oraz krajów zapisywane SA wielką literą: Bratislavčan, Trenčan, Slovák, Poliak, Rus (Sowa 1980, 10).
6. Fleksja
6.1 Rzeczownik
Rzeczownik w języku słowackim podlega odmianie przez przypadki i liczby. System deklinacyjny rzeczownika słowackiego jest zbliżony do polskiego. Grupy nominalne rzeczownika rozpoznaje się na podstawie rodzaju gramatycznego wyrazu.
Wyróżnia się trzy rodzaje gramatyczne zwane: mužský rod, ženský rod oraz stredny rod. W mowie codziennej Słowacy zasadniczo posługują się sześcioma przypadkami deklinacyjnymi, choć jest ich siedem. Dzieje się tak z powodu zrównania Wołacza z Mianownikiem.
6.1.1 Odmiana rzeczowników rodzaju męskiego
Rzeczowniki rodzaju męskiego odmieniają się według następujących wzorów deklinacyjnych:
LICZBA POJEDYNCZA |
||||
Mianownik |
chlap |
hrdina |
dub |
stroj |
Dopełniacz |
chlapa |
hrdinu |
duba |
stroja |
Celownik |
chlapovi |
hrdinovi |
dubu |
stroju |
Biernik |
chlapa |
hrdinu |
dub |
stroj |
Wołacz |
- |
- |
- |
- |
Miejscownik |
o chlapovi |
o hrdinovi |
o dube |
o stroji |
Narzędnik |
chlapom |
hrdinom |
dubom |
strojom |
LICZBA MNOGA |
||||
Mianownik |
chlapi |
hrdinovia |
duby |
sroje |
Dopełniacz |
chlapov |
hrdinov |
dubom |
strojom |
Celownik |
chlapom |
hrdinom |
dubom |
srojom |
Biernik |
chlapov |
hrdinov |
duby |
stroje |
Wołacz |
- |
- |
- |
- |
Miejscownik |
o chlapoch |
o hridnoch |
o dubach |
o strojach |
Narzędnik |
chlapmi |
hrdinami |
dubmi |
strojmi |
Według rzeczownika typu chlap odmieniają się rzeczowniki rodzaju męskiego, żywotne, zakończone na spółgłoskę, np.: banik, Ján oraz zakończone Ne -o, np.: strýko, dedo, zajko, jak również wyrazy obcego pochodzenia zakończone na: -us,
-ius, -eus, -os, -es, -as, np.: Justuj, Prometeusz, Herodotom.
Rzeczowniki rodzaju męskiego, żywotne, zakończone na -a i nazwiska rodzime zakończone na -o odmieniają się tak jak rzeczownik hrdina, np.: vodca, traktorista, Botto, Krasko, Nosko.
Według wzoru deklinacyjnego rzeczownika dub odmieniają się nieżywotne, zakończone na spółgłoskę twarda, a rzeczowniki rodzaju męskiego, nieżywotne zakończone na spółgłoskę miękką odmieniają się według paradygmatu fleksyjnego, przypisanego rzeczownikowi stroj (Sowa 1980, 14 - 15).
6.1.2 Odmiana rzeczowników rodzaju żeńskiego
Rzeczowniki rodzaju żeńskiego odmienia się według następujących wzorów deklinacyjnych:
LICZBA POJEDYNCZA |
||||
Mianownik |
žena |
ulica |
dlaň |
kosť |
Dopełniacz |
ženy |
ulice |
dlane |
kosti |
Celownik |
žene |
ulici |
dlani |
kosti |
Biernik |
ženu |
ulicu |
dlaň |
kost' |
Wołacz |
- |
- |
- |
- |
Miejscownik |
o žene |
o ulici |
o dlani |
o kosti |
Narzędnik |
ženou |
ulicou |
dlaňou |
kost'ou |
LICZBA MNOGA |
||||
Mianownik |
ženy |
ulice |
dlane |
kosti |
Dopełniacz |
žien |
ulíc |
dlaní |
kostí |
Celownik |
ženám |
ulicami |
dlaniam |
kostiam |
Biernik |
ženy |
ulice |
dlane |
kosti |
Wołacz |
- |
- |
- |
- |
Miejscownik |
o ženách |
o ulicach |
o dlaniach |
o kostiach |
Narzędnik |
ženami |
ulicami |
dlaňami |
kost'ami |
W języku słowackim, w deklinacji żeńskiej wyróżniamy rzeczowniki, które mogą być zakończone na samogłoskę, poprzedzoną spółgłoską twardą lub miękką oraz zakończone na samogłoskę. Rzeczowniki typu: gadzin mają nieregularną odmianę, gdyż w mianowniku oraz bierniku liczny pojedynczej przybierają końcówki przymiotnikowe, a pozostałe końcówki fleksyjne tak jak przy odmianie rzeczownika žena. Taki paradygmat fleksyjny przyjmują rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone na -iná, -ná, -ezná lub urzeczownikowione przymiotniki, typu: Juin, testiná, kňažná.
Rzeczownik pani w liczbie pojedynczej oraz w mianowniku i bierniku liczby mnogiej przybiera końcówki fleksyjne zgodne z deklinacją przymiotnikową, pozostałe formy odmieniają się tak jak rzeczownik dlaň, z wyjątkiem narzędnika liczby mnogiej (Sowa 1980, 15 - 16).
6.1.3 Odmiana rzeczowników rodzaju nijakiego
Do deklinacji nijakiej zalicza się rzeczowniki zakończone w mianowniku liczby pojedynczej na: -o, -e, -ä, -ie, -a. Są to rzeczowniki typu: meno, pol'e, plemä, vysvedčenie, dievča. Odmieniają się według wzorów:
LICZBA POJEDYNCZA |
||||
Mianownik |
mesto |
srdce |
vysvedčenie |
dievča |
Dopełniacz |
mesta |
srdca |
vysvedčenia |
dievčat'a |
Celownik |
mestu |
srdcu |
vysvedčeniu |
dievčat'u |
Biernik |
mesto |
srdce |
vysvedčenie |
dievča |
Wołacz |
- |
- |
- |
- |
Miejscownik |
o meste |
o srdci |
o vysvedčení |
o dievčati |
Narzędnik |
mestom |
srdcom |
vysvedčením |
dievčat'pm |
LICZBA MNOGA |
||||
Mianownik |
mestá |
srdcia |
vysvedč |
dievčatá/ dievčence |
Dopełniacz |
miest |
sŕdc |
vysvedč |
dievčat/ dievčeniec |
Celownik |
mesom |
srdciam |
vysvedč |
dievčatam/ dievčencom |
Biernik |
mestá |
srdcia |
vysvedč |
dievčata/ dievčence |
Wołacz |
- |
- |
- |
- |
Miejscownik |
o mesach |
o srdciach |
vysvedč |
o dievčatách/ o dievčencoch |
Narzędnik |
mestami |
srdcami |
vysvedč |
dievčatami/ dievčencami |
Według paradygmatu fleksyjnego rzeczownika rodzaju nijakiego mesto odmieniają się wyrazy pochodzenia rodzimego zakończone w mianowniku liczby pojedynczej na -o, obcego pochodzenia zakończone na -io, -yo, -ao, -on, -ion, -um, -ium, -eum, -uum, takie jak: rádio, embryo, Montevideo, kakao, zoo, epitetom, synhedrion, dátum, gymnázium, muzeum, indivíduum.
Opozycja głosek kończących temat twarda:miekka wpływa na odmianę rzeczowników mesto:srdce. Rzeczowniki typu: oko, ucho w liczbie pojedynczej odmieniają się jak mesto, a w liczbie mnogiej jak kost' (Sowa 1980, 16 - 17).
6.2 Czasownik
Czasowniki słowackie dzieli się na siedem grup koniugacyjnych. Podział ten jest zależny od przyrostka tematycznego czasu teraźniejszego lub przeszłego.
Do pierwszej grupy należą czasowniki typu: volám, które odmieniają się w następujący sposób:
LICZBA POJEDYNCZA |
LICZBA MNOGA |
|
1. |
volám |
voláme |
2. |
voláš |
voláte |
3. |
volá |
volájú |
Grupę drugą stanowią czasowniki typu rozumiem, ta grupa koniugacyjna przypomina bardzo polską koniugację -m //- sz. Czasowniki odmieniają się następująco:
LICZBA POJEDYNCZA |
LICZBA MNOGA |
|
1. |
rozumiem |
rozumieme |
2. |
rozumieš |
rozumiete |
3. |
rozumie |
rozumiejú |
Grupa trzecia, to czasowniki typu: niesiem:
LICZBA POJEDYNCZA |
LICZBA MNOGA |
|
1. |
nesiem |
nesieme |
2. |
nesieš |
nesiete |
3. |
nesie |
nesú |
Czwartą grupę koniugacyjną stanowią czasowniki takie jak: žnem, češem, które odmieniają się kolejno:
LICZBA POJEDYNCZA |
LICZBA MNOGA |
|
1. |
žnem |
žneme |
2. |
žneš |
žnete |
3. |
žne |
žnú |
Do piątej grupy zalicza się czasowniki takie jak: padnem, odmienia się je następująco:
LICZBA POJEDYNCZA |
LICZBA MNOGA |
|
1. |
padnem |
padneme |
2. |
padneš |
padnete |
3. |
padne |
padnú |
Szósta grupa to czasowniki typu: bijem, pracujem, które odmieniają się:
LICZBA POJEDYNCZA |
LICZBA MNOGA |
|
1. |
bijem |
bijemy |
2. |
biješ |
bijete |
3. |
bije |
bijú |
Do siódmej, ostatniej z grup koniugacyjnych czasownika słowackiego, zalicza się czasowniki typu: vidím, robím, držím:
LICZBA POJEDYNCZA |
LICZBA MNOGA |
|
1. |
vidím |
vidíme |
2. |
vidíš |
vidíte |
3. |
vidí |
vidia |
Nie trudno zauważyć, że końcówki w poszczególnych koniugacjach są takie same. Tylko w grupie siódmej końcówka 3. os. liczby mnogiej jest inna: -ia:-ú (Sowa 1980, 19 - 20).
Czas przeszły w języku słowackim składa się z form dwuczłonowych: imiesłowu zakończonego na -l oraz słówka posiłkowego som. W ów czas, odmiana przedstawi się następująco: volal, -a, -o, som, si, ø, volali sme, ste, ø. Trzecia osoba liczby pojedynczej i mnogiej ma postać czystego imiesłowu. Słowo posiłkowe może występować zarówno po imiesłowie jak i przed nim. W języku słowackim nie wystepuje różnicowanie na formy męskoosobowe i rzeczowe w liczbie mnogiej, dlatego mężczyźnie i kobiety mówią: boli sme (byliśmy).
Tryb przypuszczający tworzy się podobnie jak w języku polskim: volal, -a, -o, by som; volal, -a, -o by si, volal, -a, -o by; volali by sme, bolali by ste, volali by.
Bezokoliczniki słowackie zakończone są na -t' : minut', pisat', môct', i'ct' (minąć, pisać, móc, tłuc).
Przy pomocy partykuły ne-, dodawanej jako prefiks do czasownika, tworzy się w jezyku słowackim formy zaprzeczone: niebyt;, nepočujem, nespi!, nepracoval. Zaprzeczone formy czasownika posiłkowego byt' zapisuje się oddzielnie: nie som, nie si, nie sme, nie stei. W trzeciej osobie liczby pojedynczej i mnogiej uzywa się formy: niet, nieto (Sowa 1980, 20).
Zasada tworzenia trybu rozkazującego czasowników jest podoban do zasady w języku polskiej, z tą różnica, że czasowniki typu: bit', kryt', triet', žat', padnut', spat' štvat' nie mają w swej formie -j: bi!, bite!, kry!, kryte!, tri!, trite!. Formy trybu rozkazującego mogą ulegać wzmocnieniu przez dodanie partykuły -že, np.: robže!, w trzeciej osobie liczby pojedynczej i mnogiej do partykuły -že dodaje się partykułę nech: nechže robi!, nechže robia! (Sowa 1980, 21).
W języku słowackim, podobnie jak w polskim, występują imiesłowy, które dzieli się na:
a) Tzw. prechodník, który tworzy się od tematu czasu teraźniejszego, przez dodanie przyrostka -úc/-uc, -iac/-ac, np.: iest, prosiac.
b) Imiesłów czynny czasu teraźniejszego tworzy się od czasowników niedokonanych, zakończony jest na: - úci, np.: vedúci, pracujcie
c) Imiesłów czasu przeszłego, tzw. l - ové pričastie, np.: žal (żął), bil (bił), robil (robił)
d) Imiesłów czynny czasu przeszłego jest tworzony w oparciu o temat bezokolicznika czasu przeszłego, przez dodanie przyrostka -vši, np.: zavolavši, zavolavšia, zavolavšie.
e) Imiesłów bierny tworzy się od tematu bezokolicznika czasu przeszłego, przez dodanie przyrostka: -tý, -tá, té, tí, ný, ná, né, ní albo przez dodanie do tematu czasu teraźniejszego przyrostka: -ený, -ená, -ené, -ení, którego to formy buduje się od czasowników: iest', robit', prosit'. Imiesłowy bierne, tworzone od czasowników zwrotnych nie maja zamika zwrotnego. Formy imiesłowu biernego odmieniają się tak, jak przymiotniki (Sowa 1980, 21 - 22).
6.3 Przymiotnik
Przyjmuje się, iż przymiotniki w języku słowackim dzieli się na dwie grupy. Do pierwszej z nich zalicza się przymiotniki zakończone w mianowniku liczby pojedynczej na: -ý, -á, -é, -í, -ia, -ie. Drugą grupę stanowią przymiotniki dzierżawcze zakończone na: -ov, -ova, -ovo, -in, -ina, -ino. Za archaizmy, których używa się jeszcze w języku, uważa się przymiotniki takie jak: rád, rada, rado, hoden, hodna, hodno, w zdanie zawsze występują jako orzeczniki (Sowa 1980, 17).
Odmiana przymiotników:
LICZBA POJEDYNCZA |
|||
Mianownik |
pekný |
pekná |
pekné |
Dopełniacz |
pekného |
peknej |
pekného |
Celownik |
peknému |
peknej |
peknému |
Biernik |
pekného (żywotne) pekný (nieżywotne) |
peknú |
pekné |
Wołacz |
- |
- |
- |
Miejscownik |
o peknom |
o peknej |
o peknom |
Narzędnik |
pekným |
peknou |
pekným |
LICZBA MNOGA |
|||
Mianownik |
pekni |
pekné |
|
Dopełniacz |
pekných |
pekných |
|
Celownik |
pekným |
pekným |
|
Biernik |
pekných |
pekné |
|
Wołacz |
- |
- |
|
Miejscownik |
o pekných |
o pekných |
|
Narzędnik |
peknými |
peknými |
|
6.4 Zaimek
Podział zaimków w języku słowackim jest taki sam jak podział w języku polskim. Ze względu na odmianę możemy je podzielić na rodzajowe i nierodzajowe. Zaimki rodzajowe zwane są po słowacku rodové zámená, odmieniają się tak jak przymiotniki, np.: môj, moja, moje, ktorý, ktorá, ktoré, aký, aká, aké, ten, tá, to, či, čia, čie. Zaimki bezrodzajowe, zwane bezrodové zámená są pod względem rodzajowym neutralne i maja własna odmianę, np.: ja, ty, my, kto, čo. Zaimek rodzajowy on, ona, ono ma własną odmianę. W dopełniaczu, celowniku i bierniku zaimek ten może mieć formy dłuższe i krótsze: jeho (neho), ho; jemu (nemu), mu. Dłuższych form używa się w pozycjach akcentowanych, zaś krótszych w niekacentowanych. Występują też w języku formy zaimków z początkowym ň-, takich form, podobnie jak w języku polskim używa się w wyrażeniach przyimkowych, np.: doňho, zaňho. Zaimki rodzajowe odmienia się tak samo jak przymiotniki, ale zaznaczyć należy, że zaimki w dopełniaczu, celowniku i miejscowniku liczby mnogiej mają a- krótkie, a przymiotniki a- długie (Sowa 1980, 18 - 19).
6.5 Liczebnik
Liczebniki, które występują w języku słowackim są obite podobnym podziałem w stosunku do języka polskiego. Liczebniki główne mają własny typ odmiany, jeden odmienia się tak jak zaimki rodzajowe, przy czym grupa ne wymawiana jest twardo. Liczebniki dva, dvaja, dve, tri, štyri posiadają własną odmianę. Dla rodzaju żeńskiego i nijakiego używa się formy dve. Liczebniki od 5 do 99 odmieniają się tak, jak przymiotniki, np.: p., piatich, piatim, liczebniki sto, tisíc, milión odmieniają się następująco: sto zasadniczo nie odmienia się, lecz w niektórych przypadkach można odmieniać ta, jak rzeczownik mesto; tisíc może się odmieniać jak liczebnik päť albo jak rzeczownik stroj. Liczebnik milión odmienia się jak rzeczownik dub (Sowa 1980, 19).
7. Słowotwórstwo w języku słowackim
Zasady i sposoby tworzenia słów w języku słowackim są bardzo podobne do zasad obowiązujących w języku polskim. Wyrazy powstają dzięki przyrostkom oraz przedrostkom. Większość formantów słowotwórczych jest podobna, a nawet taka sama w obu językach, różnice głównie zachodzą na gruncie fonetycznym oraz wynikają z częstotliwości wykorzystania niektórych formantów słowotwórczych (Sowa 1980, 10 - 11).
7.1 Formacje przyrostkowe
Powszechnie wiadomo, że wyraz w języku polskim tworzy się za pomocą formantów przyrostkowych, taka sama zasada obowiązuje w języku słowackim.
Rzeczowniki tworzone są na podstawie następujących formantów słowotwórczych (sufiksów): -tel', -č, -ec, -ca, -ák / -iak, -ár, np.: učitel', odberatel', čistič, zvárač, letec, zástupca, tulák, strażak, opravár. Wymienione formanty tworzą głównie tzw. nazwy działacza.
Formanty: - ár / -iar, -ník / -nik są odpowiedzialne w języku za tworzenie nazw zawodów, np.,: cestár, robotník, papiernik, zemepisec, jazykovedec.
Formacje odprzymiotnikowe, tworzone za pomocą formantów: -ík / -ik, -ec, -och, -oš, -oň, -áš, -ál tworzą nazwy znamionujące, takie jak: neverník, smrtelník, neporadnik, starec, slepec, beloš, nosál.
Przy pomocy formantów: -an / -čan, -ec, -ák / -iak, -ár / -iar buduje się wyrazy, które są nazwami odśrodowiskowymi, np.: Nitra, Oravec, Lipták, dolniak.
Formantami, tworzącymi nazwy przestrzenne są: -áreň, -ovňa, -ňa, -isko / -nisko/ -ište, -ica / -nica, -ník / -nik, -in, -inec, -dlo, -ie, np..: tlačiareň, koksáreň, sborovńa, čajovňa, letisko / letište, Radnica, histinec.
Formantami budującymi nazwy narzędzi są: -dlo, -ák, -č, -ačka, np.: kružidlo (cyrkiel), bodák (bagnet), chlalič (chłodnica), pračka (pralka).
Nazwy wyrobów konstruują sufiksy: -ivo, -ica, -ník / -nik, -ok, -ka / -ovka / -enka, np.: pečivo, strelivo, slivovica, pralnica, kapustnica, parník, bielok, zásuvka (gniazdko elektryczne), žiarovka, letenka (bilet lotniczy) (Sowa 1980, 11).
Nazwy właściwości tworzą formanty: -ost', -ota, -oba, -stvo / -ctwo, -Ø, czego przykładami mogą być: bojovnost', múdrost', stálost;, dobrota, samota, choroba, staroba, bohatstvo, zeleń (Sowa, 1980, 11).
Dzięki formacjom odczasownikowym, w języku, istnieją nazwy czynności, które tworzą formanty: -nie / -tie, -ot, -ačka, -ba, - Ø, np.,: čitanie, státie, hurkot, jagot, polovačka, orba, sejba, boj, let.
Formanty takie jak: -ie, -stvo / -ctvo, -ina tworzą nazwy zbiorowości: uhlie, lístie (listowie), perie (pierze), zwerina (zwierzyna, dziewczyna).
W języku słowackim istnieje szereg formantów spełniających funkcje deminutywne, należą do nich między innymi: -a / -ia, -ča, -ík, íček, -ica, -ička, -ka / -očka, -ok, -ko, -očko / -ečko, -ce, -ec, -ček, -atko / -iatko, -ietka, -enko / -inko, -enka / -ienka / -inka, -uša, -uška. Jako przykłady wyrazów derywowanych na bazie tych formantów słowotwórczych, można wskazać: Husa (gąsię), kurča, mostík, chlebíček, izbica, slavika, skalka, polievočka, kucharočka, kvietok, zrkadielko, domec, zvonec.
Wyrazy augmentatywne są tworzone przez sufiksy: -isko, -sko, -áń, -aňa, -úň, np.: chlapisko, babisko, babsko.
Formanty: -ka, -kyňa, -nica, -ica tworzą nazwy żeńskie takie, jak: učitel'ka, letka, falošnica, holuboca, orlica (Sowa 1980, 12).
Kolejną formacją wyrazową, tworzoną przy pomocy sufiksów są przymiotniki. Nie sposób tutaj wymienić wszystkich formantów słowotwórczych, charakterystycznych dla tej grupy wyrazów, z powodów ich wielości w języku słowackim. Przykładami mogą być: -vý, -lavý, -livý, -ný, -utý, -astý, -istý, -itý /- ovitý w przymiotnikach: pichavý, horl'avý, prenosný, tekutý, rorat, krvavý (Sowa 1980, 12).
Za pomocą różnych formantów można tworzyć czasowniki. Te, które powstają od rzeczowników, budowane są przez sufiksy: -ovat', -it', -čit' -iet', -it', np.,: filmovat', cestovat', rybárit', solit', farbit', rozumiet', žialit'.
Czasowniki odprzymiotnikowe powstają dzięki formantom słowotwórczym: -nút', -iet', -it', np.: tučniet', lačniet', bielit', ostrit', sušit'.
Czasowniki zdrobniałe tworzone są za pomocą przyrostka: -kat', np.: bežkat', robkat', spinkat', sadkat'.
Czasowniki wielokrotne tworzone SA od czasowników, przy pomocy przyrostków: -ávať / -avat', úvať, -ievat', np.: sedávat', kupováť, kupúvat', robievat', chodievat' (Sowa 1980,13).
7.2 Formacje przedrostkowe
Przedrostki, zwane w języku polskim prefiksami, służą w języku słowackim głównie budowaniu form czasownikowych. Wyrażają aspekt czasownika lub modyfikują przebieg czynności. Za przedrostki można wskazać takie prefiksy jak: pri-, do-, od-, u-, z-, nad-, na przykład w wyrazach: priniest', doniest', odniest', uniest', odíst, vyniest', roznest'.
Aby utworzyć formę czasownika dokonanego od czasownika niedokonanego, należy posłużyć się przedrostkami: s-, z-, zo-, za-, po-, na-, o-, np.: sčerveniest', schudnúť, zbeliet', zoslabit;, upiect', zahynúť, zavolat', poprosit', nasýtit' (Sowa 1980, 13).
W języku słowackim przedrostki rzadziej służą budowaniu rzeczowników i przymiotników. Rzeczowniki są tworzone od wyrażeń przyimkowych, np.: nábrežie (na brehu), podzeme (pod zemou). Oczywiście istnieją i takie rzeczowniki, które w procesie derywacji słowotwórczej otrzymują przedrostki, są nimi: proti-, medzi-, nad-, pod-, pra-, pre-, polo-, Pol-, np.: protiútok (przeciwnatarcie), medzihra (interludium), nadplán, podvýživa (niedożywienie), predizba, praotec, przesila, bezvedomie, polotna.
Celem tworzenia przymiotników wykorzystuje się głównie przedrostki: proti-, medzi-, nad-, pod-, pred-, pra-, pre-, pri-, mimo-, po-, za-, polo-, np.: protinárodný, medzimestský, nadzemský, podmorský, prastarý, pridobrý, mimovol'ný, počerný (Sowa 1980, 13 - 14).
8. Składnia w języku słowackim
Budowa zdań w języku słowackim jest zbliżona do składni zdań polskich. Różnice polegają na użyciu pewnych części zdań, ich funkcji i szyku.
Zdania zaprzeczone buduje się w oparciu o zaprzeczoną formę czasownika. Do czasownika, w odpowiedniej formie koniugacyjnej dodaje się partykułę ne-, w zapisie graficznym partykułę i czasownik wyraża się łącznie (w języku polskim osobno), np.: Nebudem pisat', Nobel by som hovoril. Zaprzeczenie czasownika może zostać wzmocnione przez użycie zaimka nik, nič, nikde, žiaden. Formę zaprzeczenia najczęściej łączy się z biernikiem, np.: Dnes už vôbec nemám strach; Nikde SA to nedozvieš (Sowa 1980, 22).
Nieosobowa forma czasownika konotuje użycie dopełniacza, np.: Kde nehori, tam ani dymu niet; Ale nebyt' fabryki, Deboli by tu len dve - tri chalup. Rzecz się ma podobnie w konstrukcjach z nebolo, nebude, nebolo by, np.: Inak sem nebolo citit' nijako zapahu, nebolo vidno plameňa.
Niekiedy dopełnienie bliższe i orzeczenie w zdaniu pochodzą od jednego rdzenia, np.: Teraz jej šlo len o to, aby dohrala słoju hru do konca.
Za osobliwość języka słowackiego (również czeskiego oraz łaciny) jest konstrukcja „accusativus cum infinitivo” : Videl ho sediet'; nochal som ho stat'.
Tak zwane „vykanie” (od vy) stosuje się w formach grzecznościowych. Polega ono na zwracaniu się do kogoś przez 2 osobę liczby mnogiej: prosím vas (proszę pana, proszę państwa); čo robite?(co pan, pani robi?); kde ste boli? (gdzie pan był?) (gdzie pani była?)(gdzie państwo byliście?).
Szyk wyrazów w zdaniu wyznaczony zostaje przez kilka czynników, są nimi: czynnik gramatyczny, rytmiczny i wzajemny stosunek słów. Przydawka właściwa stoi przed wyrazem określanym: dravný hlas (drapieżny głos). Gdy na przydawce spoczywa akcent logiczny, w ów czas stoi ona na drugim miejscu: Bardoš sedel spokojne, s nohami skrčenými skoro až po Bradu. Czynnik rytmiczny ma wpływ na szyk enklityk w zdaniu, dlatego też wyrazy nieakcentowane (sa, si, ma, mi, t'a, Ti, ho, mu, formy słowa posiłkowego oraz partykuła by) stoją w zdaniu na drugim miejscu, zaraz po pierwszym wyrazie, na który pada akcent, np.: Nie, tentoraz ho nebli. Len ho zdrapil za plece a viedol na dvor. W zdaniu pobocznym enklityki stroją zaraz za spójnikiem. W zdani może zdarzyć się sytuacja wystąpienia kilku enklityk na raz, wtenczas szyk jest następujący: partykuła by, formy słowa posiłkowego, zaimek sa, si, krótkie formy zaimków, np.: Nie je isté, či by same sa Ti mohli odvd'ačit' (Nie jest pewne, czy moglibyśmy Ci się odwdzięczyć.).
W języku polskim występują zdania bezpodmiotowe typu: Wybudowano osiedle, takim konstrukcjom w języku słowackim odpowiadają tzw. „vety so všeobecným podmetom”, z formą 3 osoby liczby mnogiej czasu przeszłego lub rzadziej z formą 3 osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego, np.: vybudovali síadlisko, dosiahol sa vel'ký zisk (Sowa 1980, 23).
Słowacy używają też zdań z czasownikami w stronie biernej: Žiak je chváleny. Od zdań z orzeczeniem w stronie biernej odróżniać należy konstrukcje typu: Priatel' je rozčulený, nahnevaný, ustatý. Tu pierwotne imiesłowy bierne maja znaczenie przymiotnikowe.
Istnieją w języku słowackim sytuacje, kiedy to podmiot nie może być sprawca czynności wyrażonej przez orzeczenie, używa się wtedy czasowników zwrotnych, np.: Výstavba obiektu sa má skončit' (Sowa 1980,24).
8.1 „Otče náš”
Otče náš, ktorý, si na nebesiach, tvoje meno je čerstvé, alebo vaša vôľa, ako v nebi tak na zemi, chlieb náš vezdejší daj nám dnes a odpusť nám naše hriechy ako my odpúšťať tým, ktorí vinu na náš vodca a nebude odpusť nám k súdu, ale Óda zbaw nás chorých
Powyższy tekst jest tłumaczeniem modlitwy „Ojcze nasz”. Wiadomo, iż tłumaczenie z jednego języka na drugi, zwłaszcza modlitw, nigdy nie jest wierne.
Już w pierwszej linijce modlitwy zauważyć można nieco inny typ składni oraz inne niż polskie znaczenie wyrazów: tvoje meno je čerstvé dosłownie „twoje imię jest wielkie (zdrowe). Tvoje - mianownik, liczba pojedyncza, zaimek, meno - rzeczownik, liczba pojedyncza, rodzaj nijaki, je- czasownik, liczba pojedyncza, os. 3, tryb orzekający, aspekt chyba niedokonany (bo chodzi tu o Boga, a On był jest i będzie), čerstvé - przymiotnik, rodzaj nijaki, mianownik; meno - w zdaniu pełni funkcję- podmiotu, je čerstvé - w zdaniu pełni funkcje orzeczenia imiennego, tvoje - w zdaniu pełni funkcję przydawki.
9. Słownictwo języka słowackiego
Za najstarszą warstwę leksykalną języka słowackiego uważa się słowa, które są wspólne dla całej grupy języków indoeuropejskich. Należą do nich min.: mat', matere, syn, dcéra, brat, sistra, ovca, vlk, Hus, zaimki: ja, ty, sa, vy, liczebniki: dva, tri štyri, pät' oraz czasowniki: orat', pliest', piect', byt' (Sowa 1980,29).
Szacuje się, że około 1700 złów wywodzi się z doby prasłowiańskiej, słowa te znaczą o życiu Słowian, kulturze materialnej i duchowej, codziennych zajęciach i pracach.
Wprowadzenie chrześcijaństwa miało duży wpływ na warstwę słownikowa języka słowackiego, z tego to okresu przetrwały słowa takie jak np.: kostol, omša, kríž, krížmo, pápež, košela, kelich // kalich, kláštor, alumna, žehnat', žalm. Na teren Słowacji te słowa dostały się za pośrednictwem niemieckim lub północnowłoskim (Sowa 1980, 29).
Do języka słowackiego przeniknęły również słowa ze środowiska bizantyjskiego: episkop, igumen, psalm, ierei, ravvi //rabbi, ikona, demon, ipokrit. Z biegiem lat niektóre z nich zostały zastąpione innymi wyrazami pochodzenia rodzimego. Z języka staro - cerkiewno - słowiańskiego wywodzą się: div, duch, duša, Hospodin, hriech, milostivý, modlit' sa, deja, spasit', svätý, viera, všemohúci.
Język czeski wpłyną na słowaczczyznę, gdyż do języka wprowadził kalki językowe z łaciny, np.: božstvo, milosrdný, sviatost', trojąca, zlorečit (Sowa 1980, 30).
Język słowacki także wywierał wpływ na inne języki ościenne, chociażby do języka węgierskiego nastąpiła ekspansja wyrazów takich jak: dvor, stolník, vojvoda, medza, sluha. Węgrzy i Słowacy mieszkali w jednym państwie, dlatego w języku słowackim zakorzeniły się wyrazy pochodzenia węgierskiego: bet'ar, hajdach,hajduk, korbač, dereš (ława do kary chłosty), šiator, banovat', baganče, čardáš i inne.
Czasy kolonizacji włoskiej upowszechniły słowa: bača, bryndza, geleta, grúń, koliba, košiar, salaš, kl'ag, žinčica, valah.
Przez pewien czas miasta słowackie rozwijały się na prawach niemieckich, z tego powodu w języku słowackim istnieją słowa: Richter, konšel, Fojt, rada, šolis, šránky, šikovat', dyle, d'akovat', musiet', škoda (Sowa 1980, 30)..
Największy jednak wpływ na rozwój słownictwa języka słowackiego miało sąsiedztwo Czech. Języki słowacki i czeski były i są ze sobą w stałym kontakcie od najdawniejszych czasów, zwłaszcza po założeniu uniwersytetu w Pradze, gdzie studiowało wielu Słowaków. Geneza obu języków była podobna, mówi się często, iż trudno niekiedy jest rozstrzygać o bohemizmach w języku słowackim oraz o słowaczczyzmie w języku czeskim. Już z doby humanizmu pochodzą takie czechizmy jak: przymiotniki zakończone na -itý (náležitý), -tel'ný (zrozumitel'ný), rzeczowniki: bájka, cit, látka, námietka.
Terminy gramatyczne pochodzą z końca XVII wieku: pád (przypadek), príslovka (przysłówek), spojka (spójnik).
Do XIX wieku w języku słowackim zadomowiły się wyraz pochodzenia czeskiego, jak np.: udalost', spot, dejiny, príhola, , poznatok, predstava, pojem, veda, predmet, učel, zámer, dojem, vkus i inne.
W tym czasie powstała również terminologia językoznawcza: mluvnici, nárečie (dialekt, gwara), časovanie (koniugacja), prídavné meno (przymiotnik) (Sowa 1980, 31).
W czasach nam bliższych przejmowano wyrazy pochodzące z języka francuskiego, hiszpańskiego oraz włoskiego, np.: kastról (rondel), tanec, princ, paráda, galantný, banka, dukat, armáda, regiment, z języka rosyjskiego (za pośrednictwem czeskim): vzduch, jestvovat', priroda, dejstvo, dejatel, čaša, družba, želat si (Sowa 1980, 31).
W języku literackim pojawiły się wyrazy obcego pochodzenia, stanowiły one element stylistyczny. U L. Kubaniego można spotkać polskie słowa: fala, kobieta, serbsko - chorwackie: kuča, pojas, pobratimec, kula, źivo u Sv. Hurbana Vajanskiego (Sowa 1980, 32).
Wiadomym jest, iż język słowacki jest zbliżony do polskiego. Gdy wyjeżdżamy na Słowację, nie musimy wykazywać wielkich umiejętności lingwistycznych z zakresu tego języka. Dzięki temu, że języki polski i słowacki wywodzą się z jednej gałęzi drzewa językoznawczego, Polak zrozumie Słowaka i odwrotnie. Jednak każdy język posiada szereg idiomów oraz słów, których nie rozszyfrujemy bez słownika. Dlatego też zdarzają się niekiedy śmieszne sytuacje, powodowane niuansami, na przykład turysta będąc w gościnie u naszych południowych sąsiadów powinien wystrzegać się czasownika „szukać”, gdyż oznacza on czynność wykonywaną przez zwierzęta, celem przedłużenia gatunku. Zamiast „szukam” należy powiedzieć „potrzebuję” (http://www.tatry.info/przewodnik/faq/porady06.html)
9.1 Słowniki
Jako przykłady słowników polsko - słowackich i słowacko - polskich można podać:
Mały słownik polsko-słowacki, pod red. D. Abrahamowicz, Z. Jurczak-Trojan, M. Papierz, Warszawa , Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 1994.
10. Dialekty słowackie
Zasadniczo dialekty słowackie dzieli się na trzy grupy, są nimi: dialekty środkowosłowackie, zachodniosłowackie i wschodniosłowackie. Taki podział został ukształtowany w trakcie procesów osadniczych. Na ukształtowanie się dialektów słowackich miało wpływ wiele czynników, między innymi: polityczne, geograficzne i kulturowe.
Na północnych Kiusucach, Górnej Orawie i północnym Spiszu występują gwary pochodzenia polskiego, tzw.: goralské nárečia. W północnej części Szarsza i Zemplinie spotkamy gwary ukraińskie. Wśród mieszkańców Bratysławy i okolicznych miasteczek usłyszeć można naleciałości gwar bułgarskich i chorwackich (Sowa 1980, 32).
10.1 Dialekty środkowosłowackie
Do grupy dialektów środkowosłowackich zalicza się gwary Orawy, Liptowa, Turca, górnej Nitry, Zwolenia (Bańska Bystrzyca), Tekowa, Hontu, Nowohradu i Gemera.
Za najważniejsze cechy, wyróżniające ten dialekt na tle innych uważa się:
występowanie głoski ä w miejscu starego ę w sylabach krótkich, np.: mäso, pät'
występowanie dyftongu ia w długich sylabach, np.: piatok, robia, pamiatka
różne realizacje kontynuacji wokalizacji jerów, jer twardy kontynuuje e, o ,a, np.: mech, moch, mach, statok, jer miękki kontynuowany jest przez e, o, np.: de, pes, ovos, orol, osol (Sowa 1980, 33)
występuje tzw. rýtmický zákon: dobrí ale múdri (dobrzy ale mądrzy)
występowanie grup ra-, la- : rakita, rást', laket
występowanie dyftongów: ia, ie, ô (uo): riadit', liahnut;, chl'ieb, viem, nuož // nvož
miękka wymowa spółgłosek: t', d', ń, l': d'ed'ina, d'et'i, ned'el'a
spółgłoska v jest realizowana jako u na końcu sylaby przed spółgłoską i w wygłosie: markeu, sliuka, kriuda, gazdoustvo
w formach czasu przeszłego twarde l wymawiane jest jak u: dau, dobiu, volvu, padou (Sowa 1980, 33)
charakterystyczne dla gwar środkowosłowackich sa słowa: rozpravat' (rozmawiać), skala (kamień), rasca (kmin), starí otec (dziadek), vrece (worek), tuční (gruby)
poszczególne gwary tej grupy dialektalnej różnią się od siebie, na ich podstawie wyróżnia się gwary: górnoorawskie, dolnoorawskie, środkowoorawskie, liptowskie, Turczyńskie, górnonitrzańskie, zwoleńskie, cekowskie, hontiańskie, nowohradzkie i gemerskie (Sowa 1980, 34)
10.2 Dialekty zachodniosłowackie
Do grupy dialektów zachodniosłowackich zaliczane są gwary stolic: bratysławskie, nitrzańskie (z wyjątkiem okolic Priewidzy) oraz trenczyńskie.
Charakterystycznymi cechami tego dialektu sa:
w miejscu dawnego ę występuje samogłoska a w sylabach krótkich: maso, hvado, d'evat' oraz á w sylabach długich: pátek, prást;
wokalizacja jeru w pozycji mocnej w e: deska, zdechnút'. statek
występowanie grup ro- le- w wyrazach typu: rokita, Rostem
nie występują dyftongi, zamiast nich występują długie monoftongi: vará, sól, stúl,
brak zachowanego prawa skracania sylab
spółgłoski miękkie t', d' wymawiane sa jak c, dz: dzieci, dziedzina
występowanie grupy šč w wyrazach typu: ešče, ščasni, ščepti
w wygłosie wyrazów ubezdźwięczniona wymowa v: ocof oraz w śródgłosie przed spółgłoską bezdźwięczną: kafka, lafka
podwajanie spółgłosek w wyrazach: masso, kašša, sallo
występowanie form czasowników: nesem, vedem
występowanie form mianownika liczby mnogiej: ludé, sino, rodičé // ludie, rodičie, sinovie
cecha składniowa: konstrukcje zdań z przyimkiem pre (po)
grupę dialektów zachodniosłowiańskich dzieli się na gwary: zahorackie, tyrnawskie, Kalickie, Powalskie, myjawskie, środkowonitrzańskie, dolnonitrzańskie, górnotrenczyńskie, dolnotrenczyńskie i gwary kisuckie (Sowa 1980, 34 - 35)
10.3 Dialekty wschodniosłowackie
Do tej grupy dialektów należą gwary: spiskie, szaryskie, abowskie, zemplińskie. Jako cechy charakterystyczne tego dialektu można wskazać:
brak iloczasu
w miejscu dawnego ę występuje e w sylabach krótkich: meso, hovedo, dzekowac
występowanie grupy ja w sylabach długich: pamjatka, hovjadzi, robja
występowanie grupy ro-, lo- w wyrazach: rokita, rosnąc, rozvora, lokec
samogłoski miękkie t', d' realizowane sa jak c, dz: poscel, robic, dzekowac, dzeń, dzieci
wokalizacja zgłoskotwórczych r, l: verba // virba = vŕba, polni // pelni // pilni = plný
różne rezultaty wokalizacji jerów: deska, zdechnuc, błazen, statek, oves, von, ku
występowanie palatalnych spółgłosek ś, ź typu polskiego: śeno, śivi, śiha, ślepi, bojaźliwi
formy fleksyjne wołacza typu: kovalu, gazdo
końcówka celownika i miejscownika liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju nijakiego: pol'u, po Pitaku
ujednolicona końcówka fleksyjna narzędnika we wszystkich rodzajach gramatycznych w liczbie mnogiej: bratami, rukami, dzecami
charakterystyczne wyrazy: bars (bardzo), dišel' (dyszel), chol'em (przynajmniej), jarek (potoczek), kuropka (kuropatwa), śara, lancuch, trimac, pratac (sprzątać), rucuc (rzucić), śumni (piękny)
grupa dialektu wschodniosłowackiego dzieli się na: południowo - zachodnie gwary Spisza, południowo - zachodnie gwary Szarysza i gwary abowskie, gwary użockie oraz sotackie (Sowa 1980, 34 - 36)
BIBLIOGRAFIA:
Sowa F., 1980, Budowa gramatyczna języka słowackiego [w:] Język słowacki, s. 4 - 24.
Sowa F., 1980, Zarys dziejów języka słowackiego [w:] Język słowacki, s. 24 - 29.
Sowa F., 1980, Słownictwo [w:] język słowacki, s. 29 - 32.
Sowa F., 1980, Dialekty słowackie [w:] Język słowacki, 32 - 36.
Strutyński J., 2007, Miejsce języka polskiego wśród innych języków słowiańskich [w:] Elementy gramatyki historycznej języka polskiego, s. 15 - 20.
BIBLIOGRAFIA INTERNETOWA:
SPIS TREŚCI:
Historia języka słowackiego................................................................................1
Alfabet słowacki...................................................................................................3
Charakterystyczne cechy języka słowackiego...................................................4
Fonetyka języka słowackiego..............................................................................5
Samogłoski............................................................................................................5
Spółgłoski..............................................................................................................7
Akcent...................................................................................................................7
Zasady pisowni słowackiej.................................................................................8
Fleksja.................................................................................................................10
Rzeczownik.........................................................................................................10
Odmiana rzeczowników rodzaju męskiego...............................................10
Odmiana rzeczowników rodzaju żeńskiego..............................................11
Odmiana rzeczowników rodzaju nijakiego...............................................12
Czasownik...........................................................................................................13
Przymiotnik........................................................................................................16
Zaimek................................................................................................................17
Liczebnik............................................................................................................17
Słowotwórstwo w języku słowackim................................................................19
Formacje przyrostkowe....................................................................................19
Formacje przedrostkowe..................................................................................21
Składnia w języku słowackim...........................................................................22
„Otče náš”..........................................................................................................23
Słownictwo języka słowackiego........................................................................24
Słowniki..............................................................................................................26
Dialekty słowackie............................................................................................27
Dialekty środkowosłowackie...............................................................27
Dialekty zachodniosłowackie..............................................................28
Dialekty wschodniosłowackie.............................................................29
Bibliografia.............................................................................................................30
Kursywa zostały oznaczone wyrazy akcentowane, celem odróżnienia ich od wyrazów nieakceptowanych
31