Systemy polityczne - dr Karol Kostrzębski

1. Wokół pojęci systemu politycznego.

System to najogólniej każdy skoordynowany wewnętrznie i wykazujący określoną strukturę zbiór elementów. Strukturę można określić jako ogół związków między elementami uwarunkowanych przynależnością danych elementów do tego systemu. Możemy wyróżnić trzy charakterystyczne koncepcje:

1) Koncepcja instytucjonalna - system polityczny to całokształt działających instytucji politycznych oraz stosunków między nimi, a także zasad działania i stosunków normatywnych na podstawie, których one działają. System polityczny to aparat państwowy, partie polityczne oraz organizacje i grupy społeczne formalne i nieformalne uczestniczące w działaniach politycznych w obrębie danego państwa oraz ogół zasad politycznych i norm regulujących ich wzajemne stosunki.

2) Koncepcja behawiorystyczno-funkcjonalna - system polityczny określany jest jako zachodzący w obrębie poszczególnych wspólnot dynamiczny proces społeczny, którego istotą jest przetwarzanie impulsów społecznych w decyzje i działania polityczne. System polityczny to układ tworzący płaszczyznę artykułowania interesów, samoregulacji zapewniającej dynamiczną równowagę społeczną.

3) Koncepcja systemowa - istotne są tu relacje między systemem a jego otoczeniem, sprowadza się je do 3 etapów: ”wejścia”, przetworzenia, „wyjścia”. „Wejścia” i „wyjścia” są relacjami między systemem a otoczeniem przetworzenie zaś jest procesem wewnętrznym.

Funkcje systemu politycznego:

- Politycznej socjalizacji: system polityczny ma za zadanie kształtowanie świadomości społecznej i organizacji społeczeństwa; kształci ludzi, by mogli pełnić w nim określoną rolę. Artykulacji interesów: wyrażanie interesów grup społecznych.

- Agregacji interesów: stworzenie pewnego interesu i doprowadzenie do wyjścia tych interesów podstawowych.

GŁÓWNE ELEMENTY SYSTEMU POLITYCZNEGO

SPOŁECZNOŚĆ - składa się z grupy zbieżnych i sprzecznych interesów; ORGANIZACJE ARTYKULUJĄCE I REPREZENTUJĄCE INTERESY TYCH GRUP - poprzez zdobywanie i sprawowanie władzy państwowej, bądź wywieranie na nią nacisku; INSTYTUCJE WŁADZY PAŃSTWOWEJ; FORMALNE I ZWYCZAJOWE NORMY - regulujące wzajemne relacje i funkcjonowanie wszystkich części składowych systemów politycznych.

KLASYFIKACJA SYSTEMÓW POLITYCZNYCH

Systemy polityczne się klasyfikuje. Grupuje się je według istotnych podobieństw. Trzeba ustalić kryterium w jakim będziemy grupować systemy polityczne.

Za kryterium klasyfikacji systemów politycznych przyjęto kryterium podziału państw na państwa socjalistyczne i państwa kapitalistyczne. Inne kryterium klasyfikacji systemów politycznych to podział systemów politycznych na systemy demokratyczne i systemy niedemokratyczne .Juan Linz (hiszpański politolog) powiedział, że wszystko co nie jest demokratyczne nie jest totalitarne. Może być niedemokratyczne i nie totalitarne. Powiedział on, że są państwa autorytarne, a nadto są też państwa, które są tradycyjnie niedemokratyczne.

Wg Arystotelesa - rządy jednostek, rządy niewielu, rządy wielu; wg Maxa Webera - racjonalno-legitywistyczny- sprawujacy władzę żądają posłuszeństwa wobec niej opierając się na podporządkowaniu wynikającym z norm prawnych legalnie określających zakres kompetencji jakimi dysponuje władza ; tradycjonalistyczny - opiera się na tradycji historycznej sankcjonującej teraźniejszość; charyzmatyczny - wywodzi się z prestiżu jednostek lub grup rządzących.

PANORAMA WSPÓŁCZESNYCH SYSTEMÓW POLITYCZNYCH

SYSTEMY DEMOKRATYCZE

- Podstawowe elementy demokracji:

a) wolne uczciwie przeprowadzone wybory do ciał i instytucji, które tworzą prawo lub stanowią władzę wykonawczą (wybory parlamentarne i prezydenckie). Wybory muszą być przeprowadzane cyklicznie (cykliczność wyborów);

b) musi w tych systemach istnieć jednocześnie wolność słowa i stowarzyszeń - możliwość swobodnego tworzenia organizacji, partii, wolność prasy, możliwość wypowiadania czegoś innego niż władze;

c) muszą tu być rządy prawo gwarantujące, ochronę praw mniejszości.

d) władza wybrana jest na określoną kadencję. System demokratyczny jest stopniowalny. Może być w większym lub mniejszym stopniu systemem demokratycznym, np. Polska jest w mniejszym stopniu niż Anglia systemem demokratycznym. Demokratyczność jest wyposażona w cechę stopniowalności. Jeżeli występują te 3 lub 4 elementy w danym państwie to możemy mówić o systemie demokratycznym.

Systemy demokratyczne występują w dwóch podstawowych sprzecznych do siebie systemach - wg sposobu ukonstytuowania:

a) w postaci systemu parlamentarnego (parlamentarno-gabinetowego);

b) w postaci systemu prezydenckiego.

Systemy polityczne demokratyczne występują w 3 postaciach:

a) w postaci systemu prezydenckiego;

b) w postaci systemu parlamentarnego (parlamentarno-gabinetowy);

c) w postaci systemu mieszanego.

SYSTEMY NIEDEMOKRATYCZE - występują w 3 postaciach:

a) tradycyjne systemy (tradycyjne oligarchie) - chodzi tu o systemy, które nigdy nie były demokratyczne, które się zmieniają, ale jeszcze nie stały się demokratyczne, np. Arabia Saudyjska. W tych systemach społeczeństwo nie ma prawa głosu. Jest coś co jest namiastką Parlamentu, ale rządzi król. Władza należy do rodziny królewskiej.

b) systemy totalitarne - to jest twór XX wieku. Wcześniej ich nie było. Systemy te tworzone są w świetle nauki. W systemach totalitarnych występuje totalny monopol państwa (władzy) na wszystko (na politykę i inne dziedziny życia). Państwo jest organizatorem, kontlorelem nauki, gospodarki, środków przemocy. Władza monopolizuje w swoich rękach decyzje we wszystkich sprawach. Występują organizacje masowego poparcia dla władzy, np. partie polityczne.

System totalitarny definiuje występowanie ideologicznej doktrynacji. Władza chce, żeby jej ideologia (światopogląd) był moją ideologią (światopoglądem).

c) systemy autorytarne - to są takie systemy niedemokratyczne zadawalające się w istocie samym rządzeniem. Władza zadowala się rządzeniem. System autorytarny - to taki system, gdzie władza skupiona jest najczęściej w ręku elity (oligarchii wojskowej), rzadziej elity cywilnej. Dostęp do tej elity uzależniony jest od woli samej elity. Wyłączone są mechanizmy demokratyczne, zawieszona jest Konstytucja, rozwiązane są partie polityczne, nie ma wyborów prezydenckich. Wybory się nie odbywały w systemach autorytarnych. Systemy autorytarne - są niedoskonałymi systemami niedemokratycznymi.

Kryterium geograficzne pozwala na pewna schematyke: Europa zachodnia , Ameryka północna i poludniowa - ustabilizowana demokracja. Ameryka Łacińska - eksperymenty demokratyczne, tradycja republikańska, prezydencjonalizm, silna pozycja polityczna armii, przemienność rządów demokratycznych i dyktatur wojskowych lub cywilnych. Panstwa Europy środkowo-Wschodniej - transformacja polityczna i gospodarcza (Polska, Węgry, Czechy, Słowenia) pierwiastek władzy autorytarnej ( Słowacja, Bułgaria, Rumunia, Serbia, Chorwacja, Ukraina czy Rosja). Państwa afrykańskie - reżimy polityczne - Uganda, Rodezja południowa, zair, Nigeria, Libia, Ghana, Mozabik, Angola; państwa demokratyzujące się - Tunezja, RPA, Egipt, Botswana. Azja - ustabilizowana demokracja - Japonia Izrael i Indie; państwa demokratyzujące się; dyktatury komunistyczne, reżimy teokratyczne - Iran, dyktatury autokratyczne czy sułtanizm postkomunistyczny.

2. Zasady ustrojowe europejskich systemów politycznych.

Zasada suwerenności - ta wnosi, że to naród jest zwierzchnikiem władzy i to od niego władza pochodzi. Za ojca tej koncepcji uznaje się geniusza epoki Oświecenia (XVIII w.) Jeana Jacquesa Rousseau. Jego poglądy zostały zawarte w książce Umowa społeczna, która stawia tezę, że władza to przejaw samoorganizacji narodu i jest ona przywilejem nadawanym przez lud określonym jednostkom. Jak mówi Art. 4 ust. 2 Konstytucji Rzeczpospolitej Polski z 1997 r. - ...Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio... Bezpośrednie sprawowanie władzy przejawia się w: prawie do referendum, prawie ludowej inicjatywy ustawodawczej, prawie petycji, czy prawa veta ludowego. W Polsce funkcjonują jedynie dwie pierwsze instytucje. Pośrednie sprawowanie władzy przejawie się w organizacji wyborów (obsadzanie wakatów urzędów).

Zasada monizmu politycznego (z łacińskiego monos - jedyny), system polityczny oparty na jednym ośrodku sprawowania władzy, charakteryzuje go brak równowagi pomiędzy władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Centrum decyzyjne (np. partia polityczna, wódz, grupa osób) stara się w dyrektywny sposób kierować i zarządzać wszystkimi dziedzinami życia społecznego i politycznego. Monizm polityczny jest typowy dla państwa totalitarnego.

Zasada pluralizmu politycznego - w państwach demokratycznych jedna z zasad funkcjonowania parlamentarnych systemów partyjnych, polegająca na istnieniu dwóch lub więcej partii politycznych reprezentujących różne programy i orientacje, walczących o zdobycie władzy w państwie. Oznacza wolność funkcjonowania wielu organizacji w państwie. Istotnym wskaźnikiem pluralizmu jest zatem legalność i swoboda działania opozycji politycznej.

Zasada ta zakłada wolność tworzenia partii politycznych i równorzędną rywalizację różnych ugrupowań bez stwarzania prawnie uprzywilejowanej pozycji dla jednej z nich. Przyznanie jednej partii roli kierowniczej, przewodniej jest sprzeczne z zasadą pluralizmu politycznego. Systemy partyjne w krajach, których ustrojem jest demokracja parlamentarna, funkcjonują w oparciu o trzy podstawowe zasady: pluralizmu politycznego, wolnej gry sił politycznych oraz legalnej opozycji.

Zasada pluralizmu politycznego wywodzi się z idei wolności jednostki oraz równości wszystkich obywateli w suwerennym i zróżnicowanym społeczeństwie demokratycznym.

W systemie demokracji pluralistycznej społeczeństwo postrzegane jest jako całość złożona z jednostek i grup społecznych, które dążą do realizacji własnych interesów. Społeczeństwo jest silnie zróżnicowane pod względem politycznym, ekonomicznym - jest więc pluralistycznie zbudowane. Jednostki dla osiągnięcia wspólnych celów organizują się tworząc organizacje polityczne, ideologiczne, kulturowe o charakterze dobrowolnym. Organizacje te na drodze wzajemnej walki i konkurencji, respektując obowiązujące reguły demokratyczne, dążą do zdobycia władzy. Zasada pluralizmu politycznego odnosi się tylko do partii działających legalnie, akceptujących podstawowe zasady ustroju państwa, zawarte w konstytucji tego państwa.

Jednolitość władzy państwowej, zasada oparta na założeniu, iż cały aparat państwowy winien być podporządkowany jednemu organowi naczelnemu. W praktyce politycznej i administracyjnej prowadzi do hierarchicznego uporządkowania organów państwa. Nadrzędnym organem władzy może być, jak w państwach feudalnych, np. monarcha, zwykle w roli tej występuje parlament, jako wyraziciel woli ludu. Takie rozwiązanie przewidywała w drodze rewolucji francuskiej np. konstytucja jakobińska z 1793 oraz Komuna Paryska z 1871.

W państwach systemu realnego socjalizmu wprawdzie formalnie uznawano nadrzędną pozycję parlamentu, faktycznie jednak jednolitość władzy państwowej umożliwiała sprawowanie władzy partii komunistycznej, której podlegały wszystkie organy państwowe i organizacje społeczne. Zasada jednolitości władzy państwowej jest charakterystyczna dla państw niedemokratycznych, przeciwstawna koncepcji podziału władz.

Zasada podziału władzy - Podział władz, klasyczna zasada liberalnej doktryny polityki, przedstawiona przez J. Locka i Ch. L. Montesquieu w XVII/XVIII wieku. Zastosowanie podziału władz miało prowadzić do rozbicia koncentracji władzy i jej rozproszenia pomiędzy odrębne organy działające na zasadzie wzajemnego hamowania się i oddziaływania na siebie.

Podział władz jest obecnie jedną z podstawowych zasad ustrojowych państwa demokratycznego, polegającą na wydzieleniu trzech podstawowych sfer rządzenia: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, utworzeniu trzech organów zajmujących się tymi sferami oraz stworzeniu mechanizmów zapewniających wzjamną niezależność tych organów. Zadaniem władzy ustawodawczej jest stanowienie prawa, władzy wykonawczej - jego realizacja, natomiast wymiar sprawiedliwości (władza sądownicza) stoi na straży ich przestrzegania.

Na przełomie XVII i XVIII w. koncepcja podziału władz była postulatem rodzącej się burżuazji, skierowanym przeciwko monarchii absolutnej skupiającej całą władzę w swoich rękach. Koncepcja ta wywarła duży wpływ na konstytucjonalizm, a jako zasada znalazła się we wszystkich konstytucjach państw demokratycznych.

Koncepcja podziału władz jest realizowana na dwa sposoby:

- amerykański, gdzie niezależność poszczególnych władz zapewnia ich ścisła separacja;

- europejski, w którym niezależność osiągnięto poprzez stworzenie mechanizmów powiązań, współzależności (szczególnie egzekutywy i legislatywy).

Zasadę podziału władz przyjęto w polskiej konstytucji. Organami państwa w zakresie władzy ustawodawczej są sejm RP i senat RP, wykonawczej - prezydent RP i Rada Ministrów, sądowniczej - niezawisłe sądy.

Władza ustawodawcza, to działalność państwa polegająca na stanowieniu prawa (konstytucji i ustaw). Pojęcie władzy ustawodawczej stosowane jest także na określenie organów państwa, które powołane są do stanowienia prawa. Współcześnie władza ustawodawcza sprawowana jest zazwyczaj przez organ przedstawicielski powoływany w drodze wyborów. Nosi on różne nazwy (np. Sejm, Kongres, Kortezy), powszechnie jednak określa się go jako parlament. Uprawnienie prawodawcze parlamentu jest ogólną zasadą demokratycznych systemów, nie wyklucza ona stanowienia prawa przez inne organy państwa (np. dekrety prezydenta, rządu) jeśli stanowi to tylko wyjątek od tej normy.

Władza wykonawcza, to pierwotnie rozumiana jako wykonywanie ustaw państwowych poprzez wyodrębniony organ państwa. Na skutek przeobrażeń ustrojowych pojęcie poszerzyło się i oznacza działalność polegającą na wykonywaniu zadań państwowych obejmujących funkcje administrowania (realizacja ustaw) oraz inicjowania polityki państwa, które określane są przez władzę ustawodawczą. Rozszerzenie uprawnień władzy wykonawczej wynika z konieczności bieżącego i sprawnego realizowania polityki przez funkcjonujące w dłuższym okresie czasu (w porównaniu np. z parlamentem wybieranym na kilkuletnią kadencję) organy państwowe, którym podlega fachowa i z założenia apolityczna administracja rządowa.

Najbardziej rozpowszechnione są dwa modele władzy wykonawczej:

1) monokratyczny - całą władzę wykonawczą skupia jeden organ państwa (np. prezydent w Stanach Zjednoczonych);

2) dualistyczny - władza wykonawcza podzielona jest między dwa organy, głowę państwa i rząd. W tym modelu przyjmowane są różne rozwiązania dotyczące wzajemnych stosunków i kompetencji między nimi:

a) system gabinetowy (np. w Wielkiej Brytanii);

b) system kanclerski (np. w Niemczech).

Gdy władza wykonawcza składa się z dwu instytucji (dualizm egzekutywy), powoduje to konieczność prawnego rozgraniczenia kompetencji celem uniknięcia konfliktów między tymi organami.

W Polsce, w myśl konstytucji władzę wykonawczą sprawują Prezydent RP i Rada Ministrów.

Władza sądownicza, pojęcie nawiązujące do zasady podziału władzy, trzecia władza w państwie (oprócz władzy ustawodawczej i władzy wykonawczej), oznacza powierzenie wyodrębnionym organizacyjnie strukturom państwowym (wymiarowi sprawiedliwości sprawowanemu przez niezależne i niezawisłe sądy) możliwości rozstrzygania sporów prawnych, orzekanie w rozpoznawanych sprawach z zakresu prawa karnego, prawa cywilnego i prawa administracyjnego, a w wielu państwach również kontrola zgodności działań innych organów państwa z prawem i konstytucją, którą przeprowadza przez sądownictwo konstytucyjne (np. Rada Konstytucyjna we Francji, Trybunał Konstytucyjny w Niemczech).

W celu realizowania tych zadań powoływane są sądy powszechne (orzekają w sprawach cywilnych i karnych) oraz sądy szczególne (np. wojskowy, pracy).

Organy władzy sądowniczej są z założenia niezawisłe i niezależne. Niezawisłość ma wymiar indywidualny (odnosi się do sędziów- niezawisłość sędziowska) i instytucjonalny (w odniesieniu do sądów), oznacza istnienie takich rozwiązań prawnych, które nie dopuszczają wywierania jakichkolwiek nacisków na sędziego oraz sąd i ingerencji w rozstrzygane sprawy. Niezależność ma charakter względny, gdyż w systemie demokratycznym istnieje pewne powiązanie władz - budżet wymiaru sprawiedliwości określany jest przez rząd i parlament, sposób organizacji określa ustawa sejmowa, itp. Ogólna zasada mówi, że inne organy władzy swoje uprawnienia administracyjne względem władzy sądowniczej powinny realizować w taki sposób, aby nie wpływać na treść orzeczeń sądowych.

3. Państwo demokratyczne, państwo autorytarne, państwo totalitarne. Cechy państwa „ realnego socjalizmu”

Państwo demokratyczne - to takie, które charakteryzuje się sześcioma najważniejszymi zasadami:

1) Zasada suwerenności społeczeństwa obywatelskiego - realizowana jest przez powszechne, równe, bezpośrednie i tajne wybory;

2) zasady pluralizmu - wielkość partii politycznych, wielkość frakcji ideowych w partiach politycznych i samorządach terytorialnych; wielkość grup interesu uzupełniający reprezentację terytorialną;

3) konstytucjonalizm - uznanie że władza państw jest ograniczona przez konstytucje; ochrona wolności obywateli ma gwarancje wyższe i mocniejsze, które wynikają z ustaw wyższych;

4) podział władzy - zapewnienie wzajemnego hamowania się i ograniczanie poszczególnych organów państwa;

5) szczególny status prawny obywatela w pństwie: zapewnia on prawo wyboru idei i opinii; prawo wyboru organizacji politycznej lub społecznej do której można należeć lub się z nią identyfikować; prawo do wyboru zakresu aktywności politycznej, a także prawo do braku aktywności politycznej;

6) światopoglądowa, religijna i moralna neutralność państwa i prawa - oznacza że aparat nie wyróżnia wyznania religijnego oraz koncepcji moralnej nawet gdy te wartości są popierane przez większość obywateli; chroni prywatność, ale nie bierze pod uwagę religii.

Państwo autorytarne - może posiadać dwie cechy autorytaryzmu:

a) ustabilizowanego (skonsolidowego) - Oznacza dostosowanie wszystkich elementów reżimu politycznego: wartości i norm odnoszących się do uzyskania i sprawowania władzy z rozwiązaniami instytucjalno -proceduralnymi i zachowaniami politycznymi. CECHY: przyporządkowanie jednostek szerszym grupom społecznym, do których należą ( klasie, narodowi, wspólnocie wyznaniowej, rasie); konieczność stworzenia i utrzymania ładu społecznego ( także za pomocą represji); koncentracja władzy; bez alternatywność polityczna (zmiana polityki musi być wyrazem woli ośrodka przywódczego); zanegowanie wartości i instrtuacji demokracji liberalnej, zwłaszcza instytucji przedstawicielstwa; przykłady: komunizm, faszyzm, współczesnie występuje w: Chinach, Wietnamie, Kubie, do niedawna w krajach Ameryki Łacińskiej.

b) nieustabilizowanego (nisko skonsolidowanego) - Oznacza taki stan w którym na skutek zaplanowanej nieszczelności systemu, niezamierzonych efektów działań ekipy rządzącej lub jej nieudolności - pojawia się choćby ograniczona możliwość ekspresji niezadowolenia społecznego i postanowienia żądania zmiany reguł politycznej gry. Autorytaryzm ten dopuszcza istnienie ograniczonej opozycji. CECHY - stwarza warunki dla zorganizowania się sił pro demokratycznych i przejęcia przez nie władzy, celem ustanowienia i konsolidacji nowych reguł gry politycznej; występuje w państwach w których istnieją pozory rywalizacyjnych wyborów.

Państwo totalitarne - usiłujące kontrolować wszystkie dziedziny życia obywateli i wpływać na nie. Cechy: autokratyczna struktura władzy skupiona w rękach jednostki, nie grupy; rozbudowany system kontroli poprzez stworzenie równoległych partyjnych i państwowych organów do kontroli tymi samymi dziedzinami życia społecznego; wszechobecność państwa w maksymalnie wielu dziedzinach życia obywateli; również w sferach życia prywatnego; nadmierne wykorzystywanie tajnej policji politycznej; rozbudowany system terroru; powszechna indoktrynacja, wykorzystywanie wszystkich środków oddziaływania na ludzką świadomość; eksponowanie dominacji państwa i jego celów nad jednostką i jej życiem osobistym; uzasadnione konieczności wzmacniania państwa wszelkimi metodami, powoływanie się na cele socjalne, narodowe lub historyczne; uniformalizacja form życia społecznego osiagana poprzez ujednolicenie organizacji i instytucji działań społecznych, nieufność wobec wszelkich więzi nieformalnych; centralizacja systemy gospodarczego i polityki gospodarczej.

Państwa "realnego socjalizmu" - charakteryzowałay się dominacją partii marksistowsko-leninowskiej we wszystkich sferach życia publicznego, które zawładnęły ustawodawstwem, prawem, a nawet życiem prywatnym obywateli; sprawowały monopol w zakresie ideologii i upaństwowionej gospodarki. Zakazany był obieg publikacji poza cenzurą oraz działalność polityczna i społeczna poza organizacjami ściśle kontrolowanymi przez władze. Cechowały go liczne odstępstwa od deklarowanych teoretycznych idei socjalistycznych.

Podstawowe cechy, podobieństwa i różnice systemów politycznych współczesnych demokracji ( na przykładzie Wielkiej Brytanii, RFN, Francji, Włoch i Szwajcarii) -

4-5. Formy prawnej instytucjonalizacji w systemie politycznym.

Konstytucja - constituale - ustanawiać, urządzać.

Znaczenie socjologiczno-polityczne: układ sił politycznych istniejących w danym państwie, decydujący o treści prawa;

znaczenie materialne: konstytucja materialna to całokształt norm prawnych mających za przedmiot ustrój polityczny państwa bez względu na ich charakter prawny i formę aktów prawnych, w których są zawarte.

Konstytucja formalna - akt pisany, ustawa zasadnicza zawierająca normy o najwyższej mocy prawnej, reguluje podstawy ustroju politycznego i społecznego. Uchwalana jest przez specjalny organ, zmieniana w szczególnym trybie.

Rozwój konstytucji:

Pierwsza konstytucja na świecie została uchwalona w USA w 1787 roku, natomiast pierwszą konstytucję w Europie uchwalono w Polsce 3 maja 1791 roku. Obecnie większość państw na świecie posiada konstytucje. Obejmują one jeden (np. Polska) lub kilka (np. Stany Zjednoczone) aktów prawnych.

TREŚĆ - określa podstawy ustroju politycznego i społeczno-gosp państwa; określa zasady organizacji i powoływania oraz strukturę i kompetencje centralnych i lokalnych ogniw aparatu państwowego; normuje podstawowe prawa i obowiązki obywatelskie.

Tryb i zasady zmiany konstytucji

- konstytucja sztywna, zmiany są trudne i wymagają długiego okresu przygotowawczego, zmian dokonuje się w drodze referendum, jest to trudne do zrealizowanie. Obecnie najbardziej sztywne i od lat niezmienione konstytucje istnieją w Szwajcarii, Japonii i w krajach skandynawskich

- konstytucja elastyczna, giętka, kiedy tryb i zasady zmian jest taki sam jak w przypadku innych aktów prawnych, obecnie przykłady takich konstytucji można znaleźć w Wielkiej Brytanii czy Izraelu

SYSTEMATYKA: wewnętrzny układ jej terści. Odpowiednie uporządkowanie jej postanowień, czyli podział na wyodrębnione części oraz układ artykułów tych częściach. SYSTEMATYKA OGÓLNA KONSTYTUCJI - podział na działy, części i rozdziały, kryterium ideologiczno-polityczne (wartości zasady przyjęte przez twórców konstytucji) przy określeniu relacji, organy aparatu państwowego. SYSTEMATYKA SZEGÓŁOWA KONSTYTUCJI: układ poszczególnych rozdziałów, kryterium logicznego układu treści: organizacje, kompetencje organizacji, tryb funkcjonowania.

Kontrola konstytucyjności ustaw:

a) parlamentarna ( dziś w zaniku) - parlamenty za pomocą komisji parlamentarnych (opinie doradcze);

b) poza parlamentarna - amerykański ( sądy powszechne) i poprzez powoływanie specjalnych komisji ( Trybunał Konstytucyjny).

Typy konstytucji, ze względu na kryteria.

1. Ze względu na zawartość i czas obowiązywania, wyróżnia się tzw. konstytucje pełną, która obowiązuje na czas nieokreślony i powinna zwierać w sobie pięć podstawowych elementów.

a) ustrój społeczno-polityczny, przeważnie zawarty na początku konstytucji określa wartości na podstawie, których funkcjonuje państwo

b) ustrój społeczno-gospodarczy, stanowiący o zasadach działania gospodarki w danym kraju, np. poszanowanie własności prywatnej, wolny rynek itp.

c) prawa, wolności i obowiązki obywatelskie,

- prawa obywatelskie, stanowią o podstawowych prawach człowieka są prawem stanowionym, jest możliwość sposobu postępowania, a w sytuacji spornej obywatel musi wskazać akt prawny, z którego dane prawo wynika, są to np. prawo do życia, do pracy, prawo wyborcze czy prawo do piastowania urzędu

- wolności, nie są wynikiem prawa stanowionego, natomiast mogą być ograniczane przez prawo, w sytuacji spornej to instytucja państwowa decyduje i wskazuje akt prawny, który daną wolność ogranicza, są to np. wolność słowa, wolność wyznania itp.

- obowiązki obywatelskie, prawo stanowione wynikające z ustaw, często obowiązki ustala się w drodze referendum, państwo wskazuje normę prawną, której określony obowiązek wynika, są to np. obowiązek płacenia podatków, wierność państwu, posłuszeństwo organom państwowym działającym w ramach swoich kompetencji, ochrona środowiska itp.

d) zasady funkcjonowania i hierarchie instytucji wewnątrz państwa, a w szczególności powinna zawierać podział na kompetencje, czyli wyróżnienie władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej

e) określenie o zmianie konstytucji, musi zawierać zasady i na podstawie, jakich przesłanek można zmienić treść konstytucji

Istnieje jeszcze mała konstytucja, którą uchwala się na czas określony, przeważnie do czasu uchwalenia pełnej, pełni ona funkcję przejściową. Zostaje przeważnie uchwalona po przewrotach, zmianie ustroju, odzyskaniu niepodległości czy niezależności. W Polsce do tej pory istniały trzy małe konstytucje w latach 1919-1921, 1947-1952 i 1992-1997.

2. Tryb i zasady zmiany konstytucji

- konstytucja sztywna, zmiany są trudne i wymagają długiego okresu przygotowawczego, zmian dokonuje się w drodze referendum, jest to trudne do zrealizowanie. Obecnie najbardziej sztywne i od lat niezmienione konstytucje istnieją w Szwajcarii, Japonii i w krajach skandynawskich

- konstytucja elastyczna, giętka, kiedy tryb i zasady zmian jest taki sam jak w przypadku innych aktów prawnych, obecnie przykłady takich konstytucji można znaleźć w Wielkiej Brytanii czy Izraelu

Badania zgodności prawa z konstytucją -

Ustawodawstwo o partiach politycznych: instytucjonalizacja kwalitatywna i kwantytatywna -

Prawo Wyborcze - zespół uprawnień wyborczych przysługujący każdemu obywatelami oraz ogól zasad regulujących powoływanie wybieralnych organów państwowych i samorządowych zawartych w konstytucji i ordynacjach wyborczych. Czynne prawo wyborcze - prawo wybierania. Bierne prawo wyborcze - prawo wybieralności.

Status prawny jednostki w państwie - Na nowożytne koncepcje statusu jednostki powstałe w Europie największy wpływ miała rewolucja burżuazyjna we Francji oraz jej Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 roku. Sformułowano w niej prawa osobiste człowieka zwane prawami obywatelskimi. Wymienia ona prawa osobiste ,naturalne , niezbywalne i święte. Gwarantuje przede wszystkim równość wobec prawa, wolność sumienia , wolność gospodarczą, nienaruszalność prawa własności prywatnej (określanej jako prawo święte).W nowożytnym ujęciu praw i wolności człowieka wyróżniamy dwa trendy:

- indywidualistyczny - Koncepcja indywidualistyczna opiera się niejako na nauce szkoły prawa natury , według której jednostka ludzka posiada pewne niezbywalne prawa takie jak: życie, wolność, własność. Są to prawa istniejące obiektywnie , więc niezależnie od istnienia państwa, są pierwotne wobec niego. Tym samym państwo nie może ingerować w ich sferę , przeciwnie -powinno( a to może) zapewnić ich ochronę. Ważna w tym ujęciu jest godność człowieka będąca wartością przyrodzoną , niezbywalną, nienaruszalną i wynikającą z faktu bycia człowiekiem.

uniwersalistyczny( kolektywistyczny) - w tym przypadku nadrzędną kwestią są interesy i cele państwa względem praw obywatelskich traktowanych instrumentalnie. Kolektywistyczna koncepcja porządku społecznego opiera się na założeniu podporządkowania jednostki celom i potrzebom społeczeństwa jako całości. Jedynym źródłem praw jednostki była wola państwa , która to wola nie była ograniczona żadnymi prawami.

Obywatelstwo - Obywatelstwo, więź prawna łącząca jednostkę z państwem oraz związane z tym uprawnienia i obowiązki określone przez prawo i konstytucję. Obywatelstwo można nabyć na mocy prawa - przez urodzenie, stosowane są tu 2 rozwiązania:

- o obywatelstwie decyduje tzw. prawo ziemi (Ius soli) - dziecko nabywa obywatelstwo państwa, w którym się urodzi;

- prawo krwi (Ius sanguinis) - dziecko nabywa obywatelstwo rodziców (lub matki), niezależnie od tego, gdzie się urodzi.

Nabycie obywatelstwa w wyniku decyzji również występuje w 2 wariantach:

- przez nadanie (naturalizację) na podstawie decyzji uprawnionego organu państwowego, na wniosek osoby zainteresowanej, po spełnieniu określonych warunków (np. zamieszkiwania pewnego okresu czasu na terytorium państwa);

- przez tzw. opcję - dana osoba ma możliwość wyboru obywatelstwa któregoś z rodziców bądź małżonka.

Konsekwencją nabycia obywatelstwa jest uzyskanie praw i obowiązków wynikających z konstytucji.

W Polsce kwestię obywatelstwa reguluje ustawa z 1962. Obywatelstwo polskie nabywa się przez:

1) urodzenie z obojga rodziców lub jednego z rodziców posiadających obywatelstwo polskie;

2) urodzenie lub znalezienie się w Polsce zarówno w przypadku, gdy rodzice są nieznani, jak i wtedy gdy nie posiadają żadnego obywatelstwa;

3) prawo wyboru jednego z dwóch posiadanych obywatelstw i zrzeczenia się jednego z nich (opcja);

4) nadanie cudzoziemcowi obywatelstwa polskiego, jeżeli mieszka co najmniej 5 lat w Polsce (naturalizacja);

5) powrót do Polski z zamiarem osiedlenia się na stałe;

6) przysposobienie za zgodą opiekuna (tj. przez adopcję).

Są kraje, w których osoby mogą posiadać podwójne obywatelstwo lub nie posiadać żadnego (bezpaństwowiec, apatryda).

Prawa człowieka - to nic innego jak prawa i wolności jednostki, podlegające ochronie, są one prawami pierwotnymi (przypisanymi każdej jednostce, osobie ludzkiej), są one prawami niezależnymi od przynależności państwowej. Źródłem tych praw jest prawo naturalne ( wg. Którego większość praw jest przyrodzoną godnością istoty ludzkiej). P. człowieka mają charakter ponadpaństwowy, niezbywalny i nie naruszalny.

Prawa obywatela - konstytucyjnie zagwarantowane prawa obywatela danego państwa, których celem jest ochrona jego interesów.

W odróżnieniu od praw człowieka, prawa obywatelskie są prawami o charakterze publicznym, pozostają bowiem w relacji między państwem, a obywatelem. Najważniejsze z nich to prawo do pracy, prawo do nauki i prawo wyborcze. Wyróżnia się także prawo polityczne i prawo ekonomiczne.

6. Instytucje w systemie politycznym

Parlament - w państwach o demokratycznych systemach władzy, jest to najwyższy organ przedstawicielski, a jednocześnie zasadniczy organ władzy ustawodawczej.

Parlament - w myśl Monteskiuszowskiej teorii podziału władzy - jest jednym z trzech pionów władzy państwowej i w żaden sposób nie jest ważniejszy od dwóch pozostałych. W systemach parlamentarno-gabinetowych (np. Polska) parlament jest najwyższym organem władzy państwowej. Z kolei w państwach realnego socjalizmu, parlamenty w mniejszym lub większym zakresie były kontrolowane przez partie komunistyczne.

Pozycja parlamentu na przestrzeni dziejów zmieniała się. Wraz z przechodzeniem z monarchii przez monarchię konstytucyjną do parlamentarnej zauważany był wzrost roli parlamentu. Jednak w pierwszej połowie XX wieku dostrzegane jest osłabianie organu przedstawicielskiego na rzecz władzy wykonawczej. W większości rozwijniętych krajów zachodnich funkcjonują parlamenty dwuizbowe (bikameralizm). Parlamenty jednoizbowe (unikameralizm)

Parlamenty dwuizbowe (bikameralizm) - element ustroju politycznego, polegający na istnieniu w parlamencie danego państwa dwóch izb: niższej i wyższej, które zazwyczaj różnią się między sobą sposobem wyboru członków, ich liczbą i kompetencjami. Biorąc pod uwagę europejski rozwój parlamentaryzmu, bikameralizm jest jego najstarszą formą.

Parlamenty bikameralne są przede wszystkim domeną państw federalnych (np. Niemcy, Meksyk, USA, Szwajcaria, Kanada, Belgia) i quasi-federalnych (np. Wielka Brytania, Hiszpania). Izba niższa reprezentuje tam cały lud federacji, zaś wyższa - jej poszczególne podmioty. Deputowani do izby wyższej mogą być wybierani bezpośrednio lub przez rządy, parlamenty bądź sądownictwo krajowe.

Parlamenty jednoizbowe (unikameralizm) - element ustroju politycznego, polegający na istnieniu tylko jednej izby w parlamencie danego państwa.

Z unikameralizmem mamy przeważnie do czynienie w krajach małych i unitarnych, gdzie uznano, nie ma potrzeby istnienia drugiej izby parlamentu, będącej np. reprezentantem podmiotów składowych państwa. Nie znajdują się one przeważnie w ustrojach nowo powstałych państwach (bez tradycji parlamentaryzmu). Przykładowo takie rozwiązanie występuje w państwach bałtyckich (na Litwie, Łotwie i w Estonii), w Danii, Finlandii, Islandii, Izraelu, Nowej Zelandii, Portugalii, Szwecji (tu izba wyższa została zniesiona w latach 70. XX wieku), Turcji, Wenezueli.

Struktura organizacyjna parlamentu, jego pełnomocnictwa oraz porządek pracy są określone w konstytucji i w specjalnym prawodawstwie. Parlament pracuje zwykle na sesjach zwyczajnych lub nadzwyczajnych. Posiedzenia zwoływane są z reguły przez większość deputowanych lub przez władzę wykonawczą. Posiedzenia parlamentu są z reguły publiczne.

W praktycznej działalności parlamentu ważną rolę odgrywają jego organy:

ORGANY KIEROWNICZE - mogą być jednoosobowe (np. speaker w WB Izbie Gmin, w USA w Izbie Reprezentantów) ; mogą być kolektywne, kompletowane na podstawie proporcjonalnej reprezentacji frakcji partyjnych (np. we Francji).

ORGANY POMOCNICZE - są nimi komisje:

a) stałe - są tworzone na początku każdej kadencji i działają w całym okresie pełnomocnictw parlamentu.

b) nadzwyczajne - są powoływane w celu rozpatrzenia określonej sprawy lub kompleksu spraw (np. komisja ds. młodzieży w niektórych parlamentach państw europejskich).

c) śledcze - są tworzone np. w celu wyjaśnienia faktu naruszenia prawa przez urzędników państwowych.

Deputowani gromadzą się w KLUBACH (FRAKCJACH) PARTYJNYCH. Samodzielną frakcję tworzy od kilku do kilkudziesięciu deputowanych np. 8 w japońskiej Izbie Reprezentantów; np. 30 w Zgromadzeniu Narodowym Francji; np. 15 w polskim Sejmie.

Podstawową formą organizacji deputowanych na terenie parlamentu są kluby poselskie. Grupują one na zasadach politycznych parlamentarzystów najczęściej należących do partii, z listy, której zostali wybrani. Kluby poselskie posiadają własne struktury organizacyjne a nawet liderów, nie podlegają prawnej odpowiedzialności względem organów partyjnych. Takie związki i relacje sprowadzają się jedynie do politycznej podległości, ale też nie można rozłączyć tych form klubów od partii, są one bardzo mocno od siebie uzależnione.

Funkcje parlamentu:

a) ustrojodawcza - polega na określeniu ustroju państwa, zwłaszcza poprzez uchwalenie konstytucji;

b) ustawodawcza - istotnym elementem działalności parlamentu jest tworzenie prawa. Z funkcją ustawodawczą wiążę się PROCES USTAWODAWCZY, który obejmuje kolejno:

- inicjatywę ustawodawczą; debatę nad projektem na posiedzeniach plenarnych;

- rozpatrzenie projektu przez izbę;

- przesłanie projektu ustawy do drugiej izby;

- sankcjonowanie przez głowę państwa promulgację, czyli opublikowanie ustawy w oficjalnym organie w określonym ustawowo terminie.

c) kreacyjna - polega na uczestnictwie parlamentu w formowaniu organów państwowych i w kontroli działalności władzy wykonawczej w wielu krajach o republikańskiej formie rządów (poza republikami prezydenckimi) parlamenty decydują lub współdecydują o wyborze głowy państwa.

d) kontrolna - w systemach parlamentarnych rządy są formowane z poparciem większości parlamentarnej. Parlamenty wykonują swoją funkcję kontrolną wobec rządów za pomocą zróżnicowanych środków oddziaływania: w systemie parlamentarnym są to:

- debata wstępna tzn. dyskusja nad proponowaną polityką rządu;

- sprawozdania z realizacji zadań;

- komisje parlamentarne;

- komisarz parlamentarny (ombudsman), kontrolujący decyzje z punktu widzenia ich legalności i trafności;

- pytania i interpelacje poselskie;

- wniosek o wotum nieufności.

W systemie prezydenckim zasadniczą formą kontroli administracji są różnego rodzaju komisje parlamentarne; podkomisje parlamentarne.

Rząd to organ władzy wykonawczej. Do jego zadań należy wykonywanie ustaw. Obecnie poszerzone zostało jego znaczenie. Stał się samoprawodawcą i regulatorem procesów o charakterze ekonomiczno-społecznym. Naczelne kompetencje rządu to: kierowanie rozległym aparatem państwowym (rząd decyduje i wpływa na obsadę personalna); wykonywanie ustaw; oddziaływanie na ustawodawcza aktywność parlamentu poprzez prawo inicjatywy ustawodawczej, a także przez bezpośredni wpływ na prces ustawodawczy; działalność związana z bezpośrednim tworzeniem prawa ( uchwalanie aktów normatywnych w celu wykonania ustawy); opracowywanie i wykonywanie budżetu; projektowanie i urzeczywistnienie polityki zagranicznej.

Sposób wyboru rządu - na premierów kierują się: konflikty między różnymi frakcjami we własnej partii; konflikty między regionami i narodowościami występującymi w państwie; konflikty między grupami wyznaniowymi; konflikty między różnymi grupami oligarchii finansowej bez której zaufania żaden rząd nie może liczyć na sukcesy polityczne.

Rząd wraz z premierem to czasowo ograniczony układ sił politycznych jaki wyłonił się w wyniku wyborów. Cechą rządu jest to, że działa kolegialnie i ponosi odpowiedzialność solidarną, która to nie wyklucza odpowiedzialności indywidualnej premiera lub poszczególnych ministrów. Na czele rządu stoi premier, ale może stac również prezydent. O powłaniu szefa rządu mogą zdecydować uzgodnienia międzypartyjne, może być wyłoniony po wyborach i pochodzić z partii, która aktualnie wygrała wybory. Pozycja premiera (mocna i słaba): ministrowie pracują pod władzą premiera, wypełniają jego polecenia; ministrowie wraz z premierem służą tzn premier pełni funkcję przewodniczącego organu kolegialnego.

Warianty struktury organizacyjnej rządu i jego kompetencje:

I EUROPEJSKI - kontynentalny - w skład rządu wchodzą wyżsi kierownicy resortów i centralnych agencji administracji o ogólnokrajowym zasięgu działania; ministrowie z premierem tworzą jeden kolegialny urząd w którym nie wyodrębnia się prezydium lub kolegium rządu, które miałoby realną władzę.

II SZWEDZKI - również w Finlandii - wszyscy ministrowie tworzą rząd, ale w Szwecji i Finlandii nie jest operatywnym zwierzchnikiem.

III ANGLOSASKI - rząd i gabinet nie są tożsame - czyli gabinet nie jest częścią rządu, skład określany jest przez premiera, posiada realną władzę.

Organy ochrony prawnej

System organów ochrony prawnej

Jest to najbardziej złożony pod względem struktury, form działania, spełnianych zadań stosowanych środków pion organów państwowych.

Jego zasadnicza funkcja jest tzw. ochrona prawna, czyli ochrona za pomocą prawa określonych dóbr i wartości, niezbędnych do egzystencji i prawidłowego rozwoju jednostki, grup społecznych i całego społeczeństwa.

Funkcje te organy ochrony prawnej wykonują przede wszystkim przez wymierzanie sprawiedliwości, wykonywanie prawomocnych orzeczeń, kontrole prze4strzegania prawa i ściąganie przestępstw oraz obsługę i pomoc prawna.

Organy orzekające

Głównym elementem systemu organów ochrony prawnej są organy wymiaru sprawiedliwości. Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują:

- Sąd Najwyższy

- sądy powszechne

- sądy wojskowe

- sądy administracyjne

Naczelnym organem sądowym jest Sąd Najwyższy. Sprawuje on nadzór nad działalnością innych sądów w zakresie orzekania(nadzór judykacyjny). Funkcje swoje Sąd Najwyższy wykonuje przede wszystkim przez rozpoznawanie kasacji wnoszonych od prawomocnych orzeczeń sądów odwoławczych kończących postępowanie sadowe oraz podejmowanie uchwał ustalających wykładnię przepisów prawnych lub zawierających rozstrzygnięcia zagadnień budzących poważne wątpliwości w konkretnej sprawie. Po ustanowieniu sądów apelacyjnych w 1990 r. Sąd Najwyższy przestał być w zasadzie sadem odwoławczym (drugiej instancji). Takie uprawnienia wobec orzecznictwa wojskowych sądów okręgowych zachowała jedynie Izba Wojskowa Sądu Najwyższego.

Pod nadzorem judykacyjnym Sądu Najwyższego działają sady powszechne i sady wojskowe. Na sądownictwo powszechne składają się sady rejonowe, sady okręgowe i sady apelacyjne.

Sady rejonowe tworzy się dla jednej lub kilku gmin, sady okręgowe - dla obszaru działania, co najmniej 2 sądów rejonowych, sady apelacyjne zaś - dla obszarów działania co najmniej 2 sądów okręgowych. W systemie sadownictwa powszechnego działa w postaci wyodrębnionych jednostek organizacyjnych sadownictwo rodzinne, sadownictwo pracy i ubezpieczeń społecznych. Sprawy należące do sądów powszechnych rozpoznają sady rejonowe, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawami do właściwości sądów okręgowych, które ponadto rozpoznają środki odwoławcze od orzeczeń sądów rejonowych. Natomiast sadami odwoławczymi od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji przez sady okręgowe są sady apelacyjne.

Poza sądami powszechnymi istnieje sądownictwo wojskowe (sądy garnizonowe, sądy okręgowe) oraz sądownictwo administracyjne w postaci Naczelnego Sądu Administracyjnego i jego zamiejscowych ośrodków.

W 1989r. W ramach systemu sądownictwa zostało utworzone szczególne ciało - Krajowa Rada Sądownictwa. Stoi ona na straży niezawisłości sędziów w orzekaniu oraz niezależności sądów.

W systemie ochrony prawnej na szczególna uwagę zasługują trybunały: Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu.

Zgodnie z polska tradycja ustrojowa nazwy „trybunał" używa się do oznaczenia sądów o szczególnych kompetencjach lub szczególnym znaczeniu. Takie tez szczególne funkcje spełniają oba trybunały we współczesnej Polsce.

Trybunał Konstytucyjny jest szczególnym sądem prawa. Jego zadaniem jest, bowiem orzekanie o zgodności z konstytucja ustaw, umów międzynarodowych i innych aktów normatywnych centralnych organów państwowych, a ponadto rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa. Orzeczenia Trybunału są ostateczne. Nowa konstytucja nałożyła na Trybunał obowiązek orzekania o zasadności skarg konstytucyjnych, nowego środka ochrony wolności i praw człowieka i obywatela. Ze skarga do Trybunału może wystąpić każdy, czyje konstytucyjne prawa lub wolności zostały naruszone ostatecznym orzeczeniem sądu lub innym akcie normatywnym, które - zdaniem skarżącego - są niezgodne z konstytucja.

Trybunał Stanu - to szczególnego rodzaju sąd polityczny, sąd dla polityków. Jego zadaniem jest orzekanie o odpowiedzialności osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe za naruszenie konstytucji i ustaw. Zgodnie z konstytucja odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu ponoszą: Prezydent RP, osoby wchodzące w skład Rady Ministrów, Prezes NIK i Prezes NBP, Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych, osoby, którym Prezes RM powierzył kierowanie ministerstwem, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, a także posłowie i senatorowie. Odpowiedzialność konstytucyjna ma przede wszystkim wymiar moralno - polityczny. Stanowi jedna z dodatkowych gwarancji poszanowania konstytucji i ustaw w toku działalności osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe przez napiętnowanie czynów naruszających konstytucje lub ustawy, nawet jeśli nie są to przestępstwa w rozumieniu ustaw karnych.

Do sądownictwa zbliża oba trybunały niezawisłość sędziowska ich członków i niezależność trybunałów od innych organów, a także tryb postępowania. Odróżniają je od sądownictwa funkcje i charakter orzeczeń. Poza tym oba trybunały są w swoim orzecznictwie niezależna od Sądu Najwyższego.

Wymiar sprawiedliwości

Wymiar sprawiedliwości w RP sprawują:

- Sąd Najwyższy

- sądy powszechne

- sądy wojskowe

- sądy administracyjne

Wymierzanie sprawiedliwości przez sądy polega na kolejnym podejmowaniu określonych czynności prowadzących w rezultacie do rozstrzygnięcia.

Na ogół jako kolejne stadia tego złożonego procesu wymienia się:

- ustalenie stanu faktycznego

- ustalenie w związku ze stanem faktycznym obowiązujących przepisów prawnych

- ustalenie niebudzącej wątpliwości treści tych przepisów prawnych, czyli dokonanie ich wykładni

- przyporządkowanie stanu faktycznego przepisom prawnym

- wydanie orzeczenia w danej sprawie

W celu zapewnienia właściwego, najbardziej zgodnego z interesem obywateli i państwa, obiektywnego wykonywanie wymiaru sprawiedliwości sądownictwo jest zorganizowane i funkcjonuje zgodnie ze specyficznymi zasadami ustrojowymi. Są to:

- zasada jednolitości systemu organów sądowych

- zasad udziału ławników w orzekaniu

- zasada jawności rozpatrywania spraw

- zasada gwarancji prawa oskarżonego do obrony

Zasada jednolitości systemu organów sądowych jest podstawową zasadą organizacyjno - funkcjonalna sądownictwa. Jej celem jest zapewnienie jednolitych zasad organizacji postępowania i orzekania, a także skuteczność orzeczeń sądowych na terenie całego kraju. Zapewnia ona również jednolite stosowanie prawa w zakresie wymiaru sprawiedliwości przez wszystkie sądy. Wyrazem przejawiania się tej zasady jest nadzór judykacyjny Sądu Najwyższego nad wszystkimi sądami (nad sądami administracyjnymi - przejściowo), a także wydanie wyroków przez wszystkie sądy w imieniu RP.

Fundamentalną zasadą wymiaru sprawiedliwości jest zasada niezawisłości sędziów. Konstytucja stwierdza, iż sędziowie są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji i ustawom. Wynika z tego, iż żaden organ państwa ani jakiekolwiek inne instytucje, organizacje lub osoby nie maja prawa wiązać sędziego instrukcjami o postępowaniu karnym i postępowaniu cywilnym, m.in. przez sformowanie zasady prawdy obiektywnej i swobodnej oceny dowodów przez sędziego. Wszystko to ma zapewnić sędziom orzekanie zgodne z ustawami i własnym sumieniem. Gwarancję niezawisłości sędziowskiej stanowi immunitet sędziowski, nieusuwalność sędziów, zakaz przenoszenia sędziego na inne miejsce służbowe lub powołania go na inne stanowisko bez jego zgody. Szczególna gwarancję stanowi także powoływanie sędziów przez Prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Nominacje są bezterminowe (sędziowie przechodzą w stan spoczynku po osiągnięciu 6 lat lub w razie niezdolności do pełnienia funkcji na skutek stanu zdrowia).

Istotne znaczenie ma także zasada instancyjności. Oznacza ona, iż sądy wyższej instancji nie mogą wydawać wiążących wskazówek co do treści orzeczenia sądom niższej instancji przy rozpoznawaniu i rozstrzyganiu konkretnych spraw. Mogą zmieniać lub uchylać orzeczenia niższych sądów jedynie w warunkach określonych w ustawach procesowych. Postępowanie procesowe jest co najmniej dwuinstancyjne.

Zasada kolegialności jest ściśle powiązana z zasadą udziału ławników w orzekaniu, chociaż się do niej nie sprowadza. Polega ona na zespołowym rozpoznaniu i rozstrzyganiu spraw z udziałem samych sędziów zawodowych ( w sądach drugiej instancji - odwoławczych i Sądzie Najwyższym) lub z udziałem sędziego zawodowego i dwóch ławników - w sądach pierwszej instancji. Ławnicy są sędziami społecznymi wybieranymi na czteroletnią kadencję przez rady gmin.

Zasada jawności w rozpoznawaniu spraw przed wszystkimi sądami, gwarantowana w konstytucji, ma istotne znaczenie dla działalności profilaktyczno - wychowawczej sądów, społecznej kontroli nad działalnością sądu, a także dla niezawisłości sędziowskiej. Ograniczenie jawności w pewnych sytuacjach przewidują konstytucja i ustawy procesowe. Może to nastąpić m.in. ze względu na interes państwa, dobre obyczaje lub dobro strony w procesie.

Zasada gwarancji prawa oskarżonego do obrony polega na tym, że całokształt rozwiązań prawnych zawartych w ustawach procesowych umożliwia oskarżonemu wykazanie swej niewinności i wskazanie wszelkich okoliczności przemawiających na jego rzecz. Ponadto daje ona oskarżonemu prawo posiadania obrońcy, czyli działającego na jego korzyść fachowego pomocnika w postępowaniu karnym.

Organy ochrony prawnej pełnią, zatem funkcję gwaranta poszanowania prawa w stosunkach między organami państwa a obywatelami, a także w stosunkach obywateli i ich organizacji między sobą. Funkcję tę mogą skutecznie wypełniać dzięki rozbudowanej i zróżnicowanej strukturze oraz szczególnemu ich usytuowaniu w systemie władz państwa.

Partie polityczne (z łaciny pars, partis - część), to dobrowolne organizacje działające pod wspólną nazwą, reprezentującą interesy określonej grupy społecznej, w drodze rywalizacji wyborczej zmierza do zdobycia lub utrzymania władzy państwowej w celu realizacji swojego programu politycznego.

Funkcje współczesnych partii w systemie politycznym:

1) wychowawcza - kształtuje opinię społeczną, propagując programy partyjne, promując postawy obywatelskie;

2) wyborcza - buduje program polityczny, selekcjonuje kandydatów i rywalizuje w wyborach;

3) rządzenia - realizowana jest przez partię, która wygrała wybory. Obsadza ona samodzielnie lub w koalicji z innymi partiami główne stanowisko w państwie. Natomiast partie, które wybory przegrały i nie weszły w skład koalicji, przechodzą do tzw. opozycji politycznej.

Ze względu na program można podzielić partie polityczne na: partie chadeckie, partie liberalne, partie komunistyczne, partie konserwatywne, partie socjaldemokratyczne oraz partie ultraprawicowe.

Grupa interesu, to zbiorowość społeczna składająca się z osób o podobnych przekonaniach i celach, których realizacja jest uzależniona od decyzji oraz działalności instytucji państwowych. Grupa interesu próbująca wywierać wpływ na politykę tych instytucji nabiera charakteru grupy nacisku.

7. Mechanizmy w systemie politycznym. System wyborczy

System wyborczy, procedura ustalania wyników wyborów poprzez przeliczanie liczby oddanych głosów na poszczególne partie (lub kandydatów) w uzyskane przez nie mandaty.

Wyróżnia następujące systemy wyborcze:

System większościowy występuje m. n. W Wielkiej Brytanii oraz Polsce w wyborach do Senatu. W tym systemie wyborczym występują jednomandatowe okręgi. Wystarczy uzyskać względną większość głosów, aby dostać się do parlamentu. System działa głównie na korzyść partii dużych. Zapewnia działanie na scenie politycznej dwóm silnym partiom. Partie mniejsze nie mają szans zdobycia miejsc w parlamencie. Wybrany w ten sposób parlament nie jest więc odzwierciedleniem politycznych nastrojów danego społeczeństwa, ale co może być ważniejsze, jest bardzo sprawnym aparatem władzy. Zapobiega bowiem politycznemu rozbiciu parlamentu, a zwycięska partia (bądź koalicja) są w stanie stworzyć stabilny rząd.

W systemie proporcjonalnym dana partia uzyskuje tyle mandatów w parlamencie, jaka odpowiada uzyskanemu przez nią w wyborach poparciu. Duże znaczenie ma tu jednak istnienie progów wyborczych oraz sposób przydziału mandatów. Tego typu system występuje m. n. W Holandii oraz w Polsce w wyborach do Sejmu. Taki system sprzyja powstaniu systemu wielopartyjnego. W parlamencie posiadają swoich reprezentantów ugrupowania małe, a wybrany parlament jest odzwierciedleniem politycznych nastrojów społeczeństwa. Żadna z partii nie uzyskuje jednak w wyborach bezwzględnej większości. Powstaje w ten sposób konieczność zawiązania koalicji, aby móc utworzyć rząd. Te są mało stabilne, co sprzyja kolejnym politycznym kryzysom w państwie.

System mieszany łączy w sobie elementy systemu większościowego i proporcjonalnego. Tego typu systemy miały w zamierzeniu przeciwdziałać negatywnym skutkom stosowania ordynacji wyborczej jednego typu. Istnieje kilka odmian systemu mieszanego:

• system dwóch głosów (występuje w wyborach do Bundestagu; wyborca ma do dyspozycji dwa głosy; pierwszy oddaje na kandydatów, którzy są umieszczeni na imiennej liście danego okręgu, a drugi na listę partii w danym kraju związkowym)

• system pojedynczego głosu nieprzechodniego (tzw. System półproporcjonalny; występuje w Japonii)

• system list blokowych (występuje we Włoszech)

Deformacje wyborcze pierwotne i wtórne - pierwotne deformacje wyborcze są wynikiem czynników socjologiczno-psychologicznych takich jak np. wpływ otoczenia czy kampania wyborcza, natomiast deformacje wtórne spowodowane są przez zastosowany system wyborczy, który może powodować, iż siła głosu oddana na ugrupowania o większym poparciu społecznym będzie większa niż na ugrupowania słabsze.

Koalicja rządowa to porozumienie partii politycznych w celu powołania wspólnego rządu.

Opozycja - ugrupowanie lub grupa ugrupowań, w szczególności partii politycznych, będąca przeciwna polityce rządu, nie tworzących rządu i dążąca do przejęcia władzy.

Demokracja bezpośrednia - system polityczny, w którym decyzje podejmuje się przez głosowanie ludowe (plebiscyt, referendum), w którym wziąć udział mogą wszyscy obywatele uprawnieni do głosowania. W demokracji bezpośredniej, w porównaniu do obecnej w większości państw zachodnich demokracji pośredniej, wyborcy mają większy i bardziej bezpośredni wpływ na podejmowane przez władze decyzje.

Referendum (głosowanie ludowe) - forma głosowania o charakterze powszechnym, najbliższe ideałowi demokracji bezpośredniej, w której udział mogą brać wszyscy obywatele uprawnieni do głosowania (tj. mający czynne prawo wyborcze). W czasie referendum obywatele całego państwa lub jego części wyrażają swoją opinię w kwestii poddawanej głosowaniu.

Referenda można podzielić według różnych kryteriów na: obligatoryjne i fakultatywne, opiniotwórcze i wiążące oraz ogólnokrajowe i lokalne.

Plebiscyt - termin używany w podobnym znaczeniu jak referendum. Nie jest on jednak do końca określony i zależy od tradycji danego państwa. I tak na przykład:

* w warunkach polskich plebiscyt oznacza powszechne głosowanie na jakimś obszarze w sprawie jego przynależności terytorialnej do jakiegoś państwa. Używano niekiedy tej nazwy dla referendów o innej tematyce, np. referendum "3 x tak" z 1946 nazywano wówczas plebiscytem ludowym,

* we Francji oznacza głosowanie na jednostkę, podczas gdy referendum używane jest na określenie głosowania w kwestii rozwiązania jakiegoś problemu,

* w Szwajcarii obu tych pojęć używa się zamiennie.

Ludowa inicjatywa ustawodawcza, forma demokracji bezpośredniej, na mocy której określona liczba obywateli może zainicjować postępowanie ustawodawcze lub procedurę zmiany konstytucji. Instytucję ludowej inicjatywy ustawodawczej wprowadza konstytucja RP z 1997. Prawo zgłaszania projektów aktów prawnych przyznaje ona grupie 100 tys. obywateli, którzy posiadają czynne prawo wyborcze do sejmu.

Weto ludowe, instytucja ustrojowa stosowana w niektórych konstytucjach, prawny instrument demokracji bezpośredniej. Polega na tym, że określona liczba obywateli może wystąpić z wnioskiem o poddanie obowiązującej ustawy lub umowy międzynarodowej pod głosowanie ludowe. Legislatywa po rozpatrzeniu zasadności tego wniosku - kontroluje formalną stronę wniosku (ilość obywateli zgłaszających weto) oraz stronę merytoryczną (tj. czy dana ustawa może być poddana pod głosowanie ludowe, np.: konstytucja lub budżet nie mogą być poddane wetu ludowemu) - ma obowiązek zorganizować specjalne referendum w tej sprawie. Głosowanie polega na wyrażeniu poparcia lub sprzeciwu odnośnie kwestionowanego aktu prawnego. Wynik głosowania całej społeczności ma zwykle charakter wiążący dla organów państwa (weto absolutne) - odrzucona ustawa traci moc prawną.

8-9. Typologie współczesnych systemów politycznych. Kryteria klasyfikowania systemów politycznych.

Typologia systemów politycznych:

Współczesne systemy polityczne mogą być klasyfikowane ze względu na:

1) Charakter reżimu politycznego

• Państwo demokratyczne

• Państwo totalitarne

• Państwo autorytarne

2) Zasady organizacji aparatu państwowego

• Monarchia i republika

• Systemy prezydialne i parlamentarne

• Systemy: parlamentarno-gabinetowy, gabinetowo-parlamentarny, prezydencki, mieszany, parlamentarno komitetowy

3) Struktury terytorialno-administracyjne państwa:

• Państwo unitarne

• Państwo złożone (federacja)

• Państwo autonomiczne

System prezydencki - zespół zasad prawno ustrojowych określający w szczególny sposób stosunki między parlamentem jako władzą ustawodawczą, prezydentem jako szefem państwa i zarazem szefem rządu oraz ministrami jako doradcami prezydenta i realizatorami jego polityki a także sądami jako organami sprawującymi wymiar sprawiedliwości i zarazem kontrolującymi konstytucyjność ustaw parlamentu oraz aktów prezydenta i innych organów administracyjnych.

Cztery podstawowe zasady tego systemu:

1) Prezydent jest głową państwa i zarazem szefem administracji, nie występuje premier rządu oraz rząd jako organ kolegialny.

2) Prezydent jest równorzędnym z parlamentem reprezentantem narodu, wybierany w wyborach powszechnych jak i parlament, prezydent jest politycznie niezależny od parlamentu

3) Nie jest on odpowiedzialny przed parlamentem, nie może być przez parlament odwołany

4) Prezydent, jaki jego ministrowie mogą być pociągnięci d odpowiedzialności konstytucyjnej.

System półprezydencki - to zespół zasad prawnoustrojowych, według, których posiadający szerokie uprawnienia osobiste prezydent jest powoływany niezależnie od parlamentu w wyborach powszechnych i powołuje rząd, który jest odpowiedzialny zarówno przed nim jak i przed parlamentem.

System ten nie jest systemem w pełni prezydenckim, chociaż daje osobistą władzę prezydentowi państwa, powołanemu niezależnie od parlamentu i mogącego śmiało uchodzić za przedstawiciela narodu to jednak nie rozdziela władzy ustawodawczej od wykonawczej, przeciwnie przewiduje formalny udział i aktywną rolę rządu w działaniach parlamentu.

System parlamentarno-gabinetowy - to system charakteryzujący się szczególnym stosunkiem do siebie 3 naczelnych organów państwa: parlamentu, prezydenta i rządu. W układzie tym prezydent będąc organem nieodpowiedzialnym politycznie, powołuje rząd licząc się przy tym z układem sił politycznych w parlamencie a rząd realizując władzę wykonawczą odpowiada przed parlamentem za swoją działalność i działalność prezydenta.

Główne zasady działania tego systemu:

1) Prezydent powołuje premiera i na jego wniosek innych członków rządu

2) Głowa państwa nie ponosi za swoją działalność odpowiedzialności politycznej. Instytucja kontrasygnaty każdy akt urzędowy głowy państwa musi być podpisany przez odpowiedniego członka rządu

3) Egzekutywa, aby działać skutecznie musi reprezentować większość parlamentarną

4) Rząd ponosi solidarnie odpowiedzialność zarówno za swoją działalność jak i za głowę państwa

5) Członkowie rządu i głowa państwa ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną

System parlamentarno-komitetowy - zespół zasad ustrojowo politycznych, które w szczególny sposób określają stosunki między 3 naczelnymi organami państwowymi tj. parlamentem, głową państwa i rządem, w ten sposób, że parlament jako najwyższy organ państwowy bezpośrednio powołuje zarówno głowę państwa jak i rząd.

Cechy systemu:

1) najwyższa władza państwowa należy do parlamentu który reprezentuje lud jako całość i sprawuje władzę państwową na zasadzie wyłączności

2) rząd jest wybierany bezpośrednio przez parlament

3) rząd jest jedynie organem przez który parlament wykonuje swoje decyzje

4) rząd jest bezpośrednio podporządkowany parlamentowi i politycznie przed nim odpowiedzialny

5) głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed upływem jego kadencji

6) kolegialna głowa państwa jest przez parlament bezpośrednio powoływana i politycznie przed nim odpowiada

7) głowa państwa jaki i członkowie rządu podlegają odpowiedzialności karno-sądowej, podobnie jak wszyscy obywatele i na równych zasadach.

KLASYFIKACJA SYSTEMÓW POLITYCZNYCH
Systemy polityczne się klasyfikuje. Grupuje się je według istotnych podobieństw. Trzeba ustalić kryterium w jakim będziemy grupować systemy polityczne.
Za kryterium klasyfikacji systemów politycznych przyjęto kryterium podziału państw na państwa socjalistyczne i państwa kapitalistyczne. Inne kryterium klasyfikacji systemów politycznych to podział systemów politycznych na systemy demokratyczne i systemy niedemokratyczne.
8.Juan Linz (hiszpański politolog) powiedział, że wszystko co nie jest demokratyczne nie jest totalitarne. Może być niedemokratyczne i nie totalitarne. Powiedział on, że są państwa autorytarne, a nadto są też państwa, które są tradycyjnie niedemokratyczne.
Wg Arystotelesa - rządy jednostek, rządy niewielu, rządy wielu; wg Maxa Webera - racjonalno-legitywistyczny- sprawujący władzę żądają posłuszeństwa wobec niej opierając się na podporządkowaniu wynikającym z norm prawnych legalnie określających zakres kompetencji jakimi dysponuje władza ; tradycjonalistyczny - opiera się na tradycji historycznej sankcjonującej teraźniejszość; charyzmatyczny - wywodzi się z prestiżu jednostek lub grup rządzących.

Unitarne państwo, forma państwa wyodrębniona ze względu na strukturę wewnętrzną i organizację organów państwa. Państwo, w którym jednostki terytorialno-administracyjne (np. województwa, gminy) są podporządkowane organom centralnym i nie mają autonomii, ani żadnej politycznej samodzielności (przeciwnie niż w państwie związkowym - federacji). Państwo takie jest wewnętrznie jednolite.

Najbardziej charakterystyczne cechy unitarnego państwa to:

-występowanie jednolitego systemu prawa na całym terytorium (np. Polska, Węgry),

-jednorodny system organów prawodawczych, wykonawczych i sądowych,

-podporządkowanie organów władzy i administracji lokalnej organom centralnym.

Ze względu na kryterium centralizacji można wyróżnić:

-unitarne państwo zdecentralizowane, w którym organy lokalne formowane są niezależnie od organów centralnych (np. Wielka Brytania, Japonia),

-unitarne państwo scentralizowane - organy lokalne podporządkowane są urzędnikom wyznaczonym przez władze centralne (np. Finlandia, Holandia).

Państwo złożone to państwo składające się z części zwanych stanami, landami, które posiadają pełną autonomię. Każda z części składowych państwa ma własny system prawny i administracyjny. Państwa złożone dzielą się na: federacje,konfederacje oraz unie.

Autonomia, samostanowienie, niezależność (z greckiego autonomia - samorząd), rodzaj samostanowienia, prawa do samodzielnego rozstrzygania spraw wewnętrznych zbiorowości. Autonomia może dotyczyć instytucji, miasta, regionu narodu. Do autonomii narodowościowej lub terytorialnej dążą zazwyczaj mniejszości, jednak jednostka autonomiczna jako część państwa nie posiada suwerenności w stosunkach międzynarodowych. Na jej powstanie musi wyrazić zgodę państwo, na którego terytorium się znajduje, często wiąże się to też z akceptacją ze strony społeczności międzynarodowej.

Monarchia jest formą rządów, w której reprezentantem władzy suwerennej jest monarcha (król, cesarz, sułtan, faraon), sprawujący tę władzę w zasadzie dożywotnio, samodzielnie lub wraz z innymi organami państwa. Monarcha może uzyskać władzę przez dziedziczenie lub przez elekcję. Współcześnie w krajach cywilizacyjnie rozwiniętych występują monarchie parlamentarne: „król panuje, ale nie rządzi”. Monarcha sprawuje główne funkcje: reprezentacyjną, integracyjną jako symbol jedności narodu, a niekiedy również arbitrażową. Kompetencje monarchy w dużym stopniu zostały przejęte przez inne organy państwowe, jak parlament, rząd oraz niezawisłe sądy. Monarcha jest symbolem zachowania tradycji i ciągłości. Monarchii nie ma na kontynencie amerykańskim. Przykładem parlamentarnej monarchii jest Wielka Brytania.

Republika to forma rządów, w której najwyższe organy (jednoosobowe albo kolegialne) wyłaniane są na określony czas w drodze wyboru. Organy te wybierane są przez obywateli lub przez specjalne kolegium wyborcze. Przykładem parlamentarnej republiki są Włochy.

10. Współczesne organizacje i ruchy społeczne oraz polityczne.

Ruch społeczny to forma zbiorowego, spontanicznego działania pewnych kategorii społecznych lub zbiorowości zmierzającego do określonego celu i często do wywołania zmiany społecznej.

Podejmowane przez członków ruchów społecznych akcje mają zazwyczaj charakter spektakularny, aby wywołać duże wrażenie zarówno na społeczeństwie, jak i na aparacie władzy, który kontroluje to społeczeństwo. Według Jana Szczepańskiego występują trzy typy ruchów społecznych:

* ruchy ekspresywne

* ruchy reformatorskie

* ruchy rewolucyjne - np. ruchy narodowowyzwoleńcze

Organizacja to celowa grupa społeczna, która funkcjonuje według pewnych reguł i zasad, współpracująca ze sobą - by osiągnąć określony cel. Istotą organizacji jest świadomość zasad, reguł, misji, celów oraz synergia (dopasowanie, wspomaganie działań innych).

Współczesne ruchy społeczne:

ANARCHIZM (gr. anarchia - bezrząd)

Twórcy: Michał Bakunin, Pierre Proudhon, Piotr Kropotkin, Georges Sorel.

Jest to skrajnie lewicowy ruch polityczny, który ukształtował się w XIX w. Uznaje, że największym zagrożeniem dla człowieka jest państwo. Podstawowym celem jest walka z państwem aż do jego całkowitego zniszczenia, obalenie władzy i zniesienie własności prywatnej. Dążono do absolutnej wolności jednostki, pozbawionej przymusu i ograniczeń zewnętrznych. Główne nurty to:

• anarchoindywidualizm - odrzuca państwo, dopuszcza drobną własnośc prywatną,

• anarchokolektywizm - likwidacja państwa, dobrowolne zrzeszanie się jednostek w kolektywy (autonomiczne wspólnoty),

• anarchokomunizm - obalenie państwa w wyniku rewolucji, wspólna własność środków produkcji, brak skodyfikowanego prawa, samopomoc wolnych stowarzyszeń,

• anarchosyndykalizm - NIE odrzuca władzy, stworzenie syndykatów robotniczych, współpracujących ze sobą na polu gospodarczym, strajk powszechny.

Po II WŚ powstał neoanarchizm. W latach 90. wykształcił się antyglobalizm. Antyglobaliści protestują przeciwko zastępowaniu tradycyjnej kultury produktami kultury masowej, walczą z dyktaturą ponadnarodowych organizacji i korporacji oraz pogłębianiem nierówności społecznych i wyprzedaży majątku narodowego obcym kapitałom.

Współcześnie działają: Londyńska Federacja Anarchistów, Międzynarodówka Sytuacjonistów, ATTAC, Grupa Anty-G8, Federacja Anarchistyczna, Polskie Stowarzyszenie ATTAC.

FEMINIZM (łac. femina - kobieta)

Ruch głoszący konieczność wyzwolenia kobiet lub teoria precyzująca miejsce i rolę kobiety w świecie. Ukształtował się w latach 60. XX wieku w USA skąd rozprzestrzenił się do innych wysoko rozwiniętych krajów. Kierunki::

• ruch emancypacyjny - pierwsza faza rozwoju feminizmu, żądanie zrównania kobiet w prawach z mężczyznami. Odmiana emancypantek były sufrażystki (ang. suffrage - prawo do głosowania), które domagały się pełni praw politycznych i obywatelskich, równego z mężczyznami prawa wyborczego. Organizowały manifestacje, strajki,

• ruch wyzwolenia kobiet - druga faza rozwoju feminizmu, radykalne hasła, koncentruje się na psychologicznych, seksualnych i ekonomicznych aspektach życia kobiet, czasami nawołuje do walki płci,

• ekofeminizm,

• anarchofeminizm.

PACYFIZM

Idee pacyfistyczne pojawiły się już w starożytnej Grecji i Rzymie, jednak ruch społeczny wykształtował się w XIX wieku. W czasie II WŚ nastąpiła przerwa w działalności pacyfistów. Powstał gandyzm stworzony przez Mahatmę Ghandiego. Głosił wyrzeczenie się przemocy w każdej sytuacji.

Pacyfizm domaga się ustanowienia trwałego pokoju między narodami, potępia wojnę i przemoc, jako zjawiska niesprawiedliwe i niezgodne z natura człowieka. Wszystkie konflikty powinny być rozwiązywane zgodnie z prawem międzynarodowym, bez użycia siły zbrojnej. Potępiana jest zarówno wojna agresywna, obronna, jak i narodowowyzwoleńcza. Zwalczane są doktryny, które dopuszczają do wojny bądź ją propagują, to jest militaryzm, terroryzm, nacjonalizm, ksenofobia, rasizm, faszyzm, imperializm. Wysuwane są hasła internacjonalizmu, kosmopolityzmu, humanitaryzmu. Formy dzisiejszego pacyfizmu:

• absolutny - domaga się bezwzględnego i powszechnego rozbrojenia i wyrzeczenia wszelkich form przemocy,

• atomowy - przeciwstawia się zbrojeniom nuklearnym i wojnie z użyciem broni masowego rażenia,

• polityczny - odrzuca koncepcje wojny jako środka polityki zagranicznej.

EKOLOGIZM

Za podstawowy problem świata uważa degradację środowiska naturalnego, a za zadanie człowieka uznaje ochronę środowiska. W latach 70. i 80. powstały partie polityczne opracowujące strategię odbudowy zniszczonego środowiska.

• Zieloni - niemiecka partia, liderem jest Joschka Fischer. Żąda ona ograniczenia konsumpcji produktów zwierzęcych i zmiany świadomości społeczeństwa w kwestiach ekologii,

• Greenpeace - domaga się ochrony czystości mórz oceanów, opiekuje się ginącymi morskimi zwierzętami i rybami.

RODZAJE RUCHÓW SPOŁECZNYCH

I. RUCH REFORMATORSKI powstaje, gdy mniej liczna zbiorowość lub nawet bardzo liczna wyraża niepokój społeczny, nie zagrażając ładowi społecznemu, a przywódcy ruchu korzystają ze środków masowego komunikowania w propagowaniu swej ideologii i strategii działania. Przykładem jest ruch konsumencki, którego reprezentant ma szansę zostania posłem. Oprócz konsumenckiego aktywnością wyróżnia się ostatnio w Polsce ruch antyalkoholowy, opieki nad zwierzętami, higienizacji wsi itp. Ruchy reformatorskie strukturalizują się, powołują odpowiednie instytucje i ich władze. Po pewnym czasie ruch łagodzi newralgiczną dawniej sytuację w jakiejś dziedzinie kryzysową, przestaje być siłą mobilizującą do działań przeważnie konstruktywnych i ulega skostnieniu. Otoczony zwykle legendą, mocą inercji egzystuje, mimo iż przekształca się w czynnik dysfunkcjonalny i wywołujący nie zadowolenie społeczne.

II. RUCH REWPOLUCYJNY może mieć start podobny do ruchu reformatorskiego. Jednak aby był on silny i mógł zakończyć się zwycięską rewolucją, stan niepokoju musi objąć szerokie masy, a nawet klasy społeczne i dotyczyć najważniejszych życiowych spraw, aby wytworzyły silną motywację do rzeczywiście rewolucyjnych działań kierowanych przez ideologów, przywódców i organizatorów umiejących powiększać i właściwie wykorzystywać niezadowolenie mas w wywołaniu, przebiegu i pomyślnym zakończeniu działań rewolucyjnych. Ruch rewolucyjny nie drogą reform w ramach legalnego porządku, jak to czyni ruch reformatorski, ale siłą i w krótkim czasie chce dokonać gruntownych przeobrażeń istniejącego porządku społecznego, nie wykluczając użycia w tym celu przemocy i walki zbrojnej. Interesuje nas nie rewolucja techniczna, przemysłowa, ekonomiczna czy polityczna, ale rewolucja społeczna, która „jest gwałtownym przeobrażeniem organizacji i struktury społecznej wielkich zbiorowości, takich jak naród, państwo”. Łączy się zwykle z rewolucją polityczną pojmowaną jako zdobycie władzy przez postępową klasę społeczną, która przebudowuje system instytucjonalny społeczeństwa, a przede wszystkim państwa. Rewolucja społeczna ściśle zazębia się z rewolucją polityczną, bowiem obie mają zbieżne cele i wspólną siłę przewodnią, jaką jest partia. Badacze wydarzeń rewolucyjnych i teoretycy rewolucji wyróżniają różne jej fazy. Najbardziej rozpowszechniona w literaturze jest koncepcja B. Gorrowa, który wymienia takie fazy rewolucji, jak:

· Etap niepokoju społecznego i wrzenia oraz spontanicznego tworzenia się kręgów dyskutujących i protestujących przeciwko istniejącemu stanowi rzeczy.

· Niepokój ogarniający intelektualistów odpowiednio go artykułujących i tworzących ideologie dające wizje porządku społecznego, rozwiązującego problemy wywołujące falę niezadowolenia i wzburzenia

· W oparciu o ideologie powstają organizacje tworzące programy polityczne i ekonomiczne, które pozyskują niezadowolone masy i skupiają je wokół partii zdecydowanej te programy realizować

· Partia czy grupy rewolucyjne mobilizują masy i wywołują wybuch rewolucji.

Do władzy w rewolucji najpierw dochodzą grupy umiarkowane, które program rewolucyjny chcą realizować stopniowymi reformami.

· Wywołuje to niezadowolenie grup ekstremistycznych, obawiających się zagrożenia rewolucji i kontrrewolucji, w której umiarkowani nie będą w stanie skutecznie jej przeciwdziałać

· Zmobilizowane tym niepokojem grupy ekstremistyczne przejmują władzę i rozpoczynają stosowanie terroru dla zwalczania kontrrewolucji.

· Opadniecie fali terroru, stabilizacja nowego lub restauracja dawnego porządku

Nie wszystkie rewolucje miały lub musza mieć taki przebieg jak powyższy, dotyczący rewolucji francuskiej 1789—1799. Od rewolucji należy odróżniać zamach stanu, który jest zbrojnym przejęciem władzy, ale w ramach tej samej klasy społecznej, bez przeprowadzania gruntownych przeobrażeń społeczeństwa i państwa. Zmiany po zamachu stanu dotyczą przede wszystkim metod rządzenia i celów polityki. Wyróżnione etapy rewolucji nie odnoszą się do bezkrwawych rewolucji i okresu terroru. W przypadku restauracji dawnego porządku trzeba podkreślić, że nie jest to rzeczywiście dawny porządek, ten mimowolnie pod wpływem wydarzeń rewolucyjnych uległ odpowiednim zmianom, tak jak uległy im chociażby postawy uczestników i obserwatorów tych wydarzeń.

III. RUCH EKSPRESYWNY jest formą wyrazu pewnych postaw i innych komponentów osobowości ludzkiej. Rozwija się w wyniku przekazu zarażenia emocjonalnego, a nie pod wpływem jakichś zorganizowanych grup i partii czy instytucji, niekiedy nader rozbudowanych w ruchach reformatorskich i rewolucyjnych. Ruchy ekspresywne zazwyczaj powstają wokół wybitnych osób. Specyficznym postępowaniem pozyskują one sympatyków i zarażają ich manifestowaną ideą, która stopniowo staje się czynnikiem ruchotwórczym, a popularna osoba ewentualnym jego liderem. Uczestnictwo w ruchu ekspresywnym bywa manifestowane odpowiednim stylem życia, przeważnie nonkonformistycznym. „Ruch ekspresywny stwarza własny świat przeżyć, własny system wartości, ale nikomu go nie narzuca" W ostatnich latach ruchy ekspresywne wykazują tendencje wzrostowe, lecz nie wzbudzają zainteresowania jako przedmiot badań socjologicznych.

Ruch polityczny - dążenie do opanowania wszelkich sfer życia politycznego, a przede wszystkim zdobycia, utrzymania i sprawowania władzy politycznej. Innymi słowy ruch polityczny to dążenie do zdobycia władzy lub wywierania wpływu na władzę.

Teoria ruchów politycznych kształtuje się na pograniczu historii, socjologii, psychologii oraz cybernetyki społecznej. Z reguły przez termin „ruch” rozumie się zbiorowe dążenie ludzi do realizacji wspólnych celów”, Jest to bardzo ogólne, a tym samym niezbyt precyzyjne określenie.

Na gruncie politologii przez ruch polityczny rozumie się także:

* zespół organizacji (często grup o różnym stopniu sformalizowania) prowadzących działalność w wielu państwach i odznaczających się określonymi wspólnymi cechami, przede wszystkim w sferze założeń i celów,

* organizację, która funkcjonuje w jednym państwie, ma ogólnokrajowe kierownictwo, określoną strukturę organizacyjną, więzi formalne oraz zasady i cele działania; organizacją taką jest partia polityczna, utożsamiana z reguły z ruchem politycznym.

Jednym z najbardziej powszechnych kryteriów klasyfikacji ruchów politycznych jest stopień i forma ich organizacji. Jest ono bardzo często określane mianem stopnia trwałości ruchu politycznego. Do ruchu politycznego możemy m.in. zaliczyć antyglobalistów

11. Przeobrażenia ustrojowe w Europie Środkowej i Wschodniej.

Transformacja ustrojowa

W wyniku wydarzeń politycznych, które miały miejsce pod koniec lat 90-tych w Europie, upadł system komunistyczny, a wraz z nim i państwa według niego zarządzane. Przez prawie 50-lat po II wojnie światowej w Europie Środkowo-Wschodniej panował komunizm. Państwa leżące w tej części Europy, w tym także i Polska, zostały podporządkowane politycznej dominacji Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Zmiany, które zaszły w końcu lat 90-tych XX wieku, pozwoliły na przekształcenia (transformację) o charakterze politycznym. Dotychczasowe państwa o ustroju socjalistycznym, z systemem monopartyjnym, uległy przekształceniu w republiki demokratyczne, w którym są szanowane prawa i wolności obywatelskie, obowiązuje zasada suwerenności narodu, trójpodział władzy i praworządność. Naczelnym aktem normatywnym w hierarchii aktów państwowych jest konstytucja, która reguluje wszystkie dziedziny życia obywatela i kraju.

Polska Republika Ludowa przekształciła się w 1989 r. w III Rzeczypospolitą Polską. Zmienił się ustrój polityczny. Od tej pory Polska jest republiką o systemie parlamentarnym. W państwie obowiązuje zasada pluralizmu.

“Jesienią ludów” czy „Jesienią narodów” zwykło się określać proces rozpadu rządów komunistycznych w środkowej i południowo-wschodniej Europie, którego nasilenie przypadło na jesień 1989 roku. Wydarzenia jesieni 1989 zamknęły kilkuletni proces rozpadu porządku jałtańskiego w Europie Środkowej, zaś ogół przemian do 1991 roku spowodował przede wszystkim odsunięcie partii komunistycznych od władzy w krajach bloku sowieckiego i w Europie Środkowo -Wschodniej. „Komunizm, który przez dziesiątki lat groził, że zawładnie całym światem- załamuje się z zaskakującą szybkością i wygląda na to, że zmierza w kierunku «śmietnika historii “

Faktycznym początkiem jesieni ludów stały się negocjacje rządu z opozycją w Polsce (II-IV 1989).Zanim jednak do nich doszło, w Polsce miała miejsce dość duża fala strajków, spowodowana ogólnie złą sytuacją w kraju. Narastający od 1986 r. zastój w gospodarce zmusił władze do podjęcia prób reformy systemu 25 kwietnia wybuchł strajk bydgoskiej komunikacji, 26 kwietnia zastrajkowały niektóre wydziały Huty im. Lenina w Krakowie. Strajkujący wysunęli postulaty dotyczące przede wszystkim rekompensaty lutowych podwyżek cen, ale i legalizacji NSZZ Solidarność. Następnie od 29 kwietnia strajkowała Huta „Stalowa Wola”. 2 maja strajk podjęli pracownicy Stoczni Gdańskiej. Władze jednak nadal odmawiały „Solidarności” prawa do legalnego funkcjonowania. W połowie sierpnia doszło do kolejnej fali strajków. Zaczęło się od kopalni „Manifest lipcowy” w jastrzębiu, następnie 17 sierpnia - port szczeciński, 22 sierpnia Stocznia Gdańska i Huta „Stalowa Wola” . Łącznie przerwało pracę około 150 tysięcy robotników.

27 sierpnia minister spraw wewnętrznych oficjalnie zapowiedział gotowość do rozmów „okrągłego stołu” (okrągły stół- formuła dyskusji i rokowań między przedstawicielami różnych ugrupowań, partii politycznych lub krajów, zakładająca równe prawa uczestników i dobrą wolę stron w poszukiwaniu kompromisowych rozstrzygnięć

27 stycznia 1989 r. odbyło się spotkanie przygotowawcze do obrad „okrągłego stołu”, podczas którego ustalono termin rozpoczęcia spotkania na 6 lutego 1989 r. We wrześniu 1988 r. odwołano rząd Messnera i powołano rząd Mieczysława Rakowskiego.6 lutego przy ustawionym w pałacu Namiestnikowskim w Warszawie okrągłym stole zasiedli jako główni partnerzy przedstawiciele ówczesnej władzy i zdelegalizowanej osiem lat wcześniej w wyniku wprowadzenia stanu wojennego „Solidarności”. Obrady zakończyły się oficjalnie drugim plenarnym posiedzeniem Okrągłego Stołu 5 kwietnia 1989 r.

4 czerwca odbyły się wybory do sejmu. 4 lipca ukonstytuował się Sejm i Senat X kadencji. Marszałkiem Sejmu został Mikołaj Kozakiewicz, a Senatu Andrzej Stelmachowski.

19 lipca dokonał się wybór prezydenta PRL, bowiem instytucja prezydenta była elementem kontraktu „okrągłego stołu”. Jednym głosem Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta Wojciecha Jaruzelskiego.

24 sierpnia Sejm powołał Mazowieckiego na premiera. Utworzony rząd był pierwszym w dziejach bloku sowieckiego, na czele którego stanął premier wywodzący się z opozycji. W skład rządu wchodzili: Leszek Balcerowicz jako wicepremier, Czesław Kiszczak - minister spraw wewnętrznych, Florian Siwicki- minister obrony narodowej.

29 grudnia 1989r. doszło do nowelizacji konstytucji : zmiany nazwy z PRL na RP i godła. Zlikwidowano także zapis o przewodniej roli PZPR, przywrócono święto 3 maja, likwidując tym samym święto 22 lipca, powołano Policję, Urząd Ochrony Państwa, doszło do weryfikacji kadr w prokuraturze, sądownictwie, policji, wojsku , zlikwidowano MO, ORMO, SB .

W listopadzie 1989 r. doszło do podpisania polsko -niemieckiego traktatu o granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, a rok później do traktatu o granicy zjednoczonych Niemiec na Odrze i Nysie Łużyckiej.

Miały również w tym czasie miejsce rozmowy w sprawie wycofania wojsk radzieckich z polski. Ostatni żołnierz opuścił nasz kraj w 1993 r. W tym czasie RP miała bardzo dobre stosunki z USA, przywrócone zostały stosunki dyplomatyczne z Izraelem, normalizacji uległy stosunki z Watykanem.

W 11. 1990 r. odbyła się I tura wyborów prezydenckich. w II turze wyborów(12) Lech Wałęsa wygrywa.

27 października odbyły się pierwsze w pełni wolne wybory parlamentarne. Powszechne wybory prezydenckie (1/12.1990)i wolne wybory do parlamentu w 10.1991 r. zakończyły proces formowania demokratycznych władz III Rzeczypospolitej.

Kłopoty zaczęły się także w Niemczech Wschodnich.

Od sierpnia 1961 r. mur berliński uniemożliwiał przedostanie się z Berlina Wschodniego do Zachodniego. Przez długie lata mur ten był symbolem, że zarówno Niemcy Wschodnie jak i wszystkie inne kraje są właściwie wielkim obozem karnym. W 1988 i 1989 r. wielu Niemcom z Niemiec Wschodnich udało się uciec przez węgierską czy austriacką i przedostać na Zachód. Niestety już w październiku 1989 ,rządzący w Niemczech Wschodnich komunista Honecker, próbował udaremnić ten sposób ucieczki. Już kilka dni później miały w Berlinie miejsce demonstracje i manifestacje antyrządowe. Gorbaczow, składający akurat wizytę w Berlinie, nalegał na Honeckera, by ten pospieszył się z wprowadzaniem reform . Dał mu poza tym jasno do zrozumienia, że wojska radzieckie, które stacjonowały w tym czasie w Niemczech Wschodnich, nie pomogą mu w walce przeciw ludności. 18.10., w obliczu narastającej fali protestów, Erich Honecker ustąpił ze stanowiska sekretarza generalnego partii komunistycznej . Jego następca,-Krenz, utrzymał się na tym stanowisku zaledwie do początku grudnia. W listopadzie 1989 r. pod wrażeniem potężnych demonstracji w Berlinie , udział w których wziął milion manifestantów , rząd i kierownictwo partii komunistycznej NSPPJ podali się do dymisji. Krenz 9 listopada pozwolił otworzyć granicę z Berlinem Zachodnim i RFN. Mur berliński upadł, a Niemcy, którzy przeszli na drugą stronę, by zobaczyć jak wygląda życie na stronie zachodniej, przekonali się, że czterdziestoczteroletnie panowanie komunistów pozbawiło ich i wolności i jakości życia.

Egon Krenz, otwierając granice z Zachodem, miał nadzieję, że fala wystąpień w końcu się skończy. Niestety protesty wciąż trwały. 3 grudnia Honecker ustąpił ze stanowiska głowy państwa i postawiony został w stan oskarżenia za nadużywanie władzy i korupcję.

3 sierpnia 1990 r. podpisany został traktat zjednoczeniowy pomiędzy NRD a RFN po uchwale Izby Ludowej z 16.grudnia 1989r. o przyłączeniu NRD do RFN. 12 grudnia 1990 r. odbyły się w Paryżu rozmowy „2+4”(dwa państwa niemieckie + USA,ZSRR, Wielka Brytania, Francja)o zgodzie mocarstw na zjednoczenie Niemiec. W rozmowach tych brała także udział Polska (w części obrad dotyczącej granicy wschodniej Niemiec).14 października 1990r. w Warszawie przez ministra spraw zagranicznych K. Skubiszewskiego i H.D. Genschera; potwierdził nienaruszalność wytyczonej po II wojnie światowej granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej.

Węgry, jako jedyny kraj Europy Środkowo Wschodniej, już w latach 60 zaczęły reformować gospodarkę. Niestety już w latach 80 efektywność gospodarki zaczęła maleć. Wzrosły ceny, zmalały zaś płace, pogarszały się warunki życia. Sprzyjało to rozwojowi opozycji. Na początku 1989 r. parlament węgierski zezwolił na swobodne tworzenie organizacji społecznych. Wyszła także propozycja rozmów partii komunistycznej z opozycją („okrągły stół”). W połowie czerwca odbyły się rozmowy tzw. „trójkątnego stołu”(WSPR, opozycja, organizacje współpracujące z komunistami). Wiosną, tj. 25 marca 1990 r. odbyły się na Węgrzech wybory parlamentarne. W 05 odbyły się wybory prezydenckie. Tymczasowym prezydentem zostaje Goncz. Od sierpnia pełnił będzie funkcje prezydenta Republiki Węgierskiej. Premierem rządu koalicji został Antall.

Zupełnie inaczej potoczyły się wydarzenia w Czechosłowacji. Opozycję , już od lat70tych, stanowiła „Karta 77”- ruch na rzecz obrony praw człowieka, jego swobód i wolności, powstały w 1977r. W styczniu 1989 doszło do demonstracji opozycji politycznej „karta 77” pod hasłami reform politycznych ,społecznych i gospodarczych. W 12 odbyły się obrady „okrągłego stołu” . Vaclav Havel wybrany został Prezydentem przez Zgromadzenie Federalne 29 grudnia 1989 r. W styczniu 1990 r. ZF uchwaliło ustawy o pluralizmie politycznym, wolności sumienia i wyborach parlamentarnych. Prezydent Havel podpisał w Moskwie układ o wycofaniu się wojsk radzieckich z CSRS. Do 1.07. 1991r. W maju rozpoczęły się negocjacje czesko- słowackie o wzajemnych stosunkach, które trwały aż do marca 1992r. Wśród Słowaków rosły aspiracje niepodległościowe. 14 sierpnia 1990 r. wydano Manifest Niepodległościowy Słowacji- apel o niepodległość i suwerenność Słowacji. Dopiero jednak w 1993 roku dokonał się podział Czechosłowacji na dwa suwerenne państwa.

Rumunia rządzona była przez ćwierć wieku przez Nicolae Ceausescu. 17 grudnia doszło do demonstracji w Timsoarze, spowodowanych próbą usunięcia z miasta kalwińskiego pastora, obrońcy mniejszości węgierskiej. Niestety on został aresztowany, a bunty były krwawo tłumione przez wojsko i tajną policję securitate. Walki trwały trzy dni . Zginęło około 1000 osób. 21 grudnia wybuchły demonstracje w Bukareszcie, następnego dnia opanowano gmach KC. Ceausescu zdobył się na ucieczkę śmigłowcem z dachu budynku. Rewolucję poparło wojsko i wystąpiło przeciw Securitate . 23 grudnia powstała Rada Frontu Ocalenia Narodowego, która pod przywództwem Iona Iliescu stopniowo przejmowała władzę. 25.12 dokonano egzekucji na małżeństwie Ceausescu. Został on oskarżony o ludobójstwo, ruinę gospodarczą państwa, dyktaturę i terror. W maju 1990 r. doszło do wyborów parlamentarnych, wcześniej do obrad „Okrągłego Stołu”. Prezydentem został Ion Iliescu.

W drugiej połowie lat 80. doszły do głosu pretensje narodowościowe w Jugosławii. Tam komuniści serbscy ze Slobodanem Miloseviciem w 1988r odwołali się do nacjonalizmu serbskiego. Podobnie też uczynili inni przywódcy, co przyniosło wzrost nastrojów nacjonalistycznych i doprowadziło do krwawej wojny na Bałkanach. W 1991 nastąpił rozpad Jugosławii- niepodległość ogłosiły Słowenia , Chorwacja, Bośnia i Hercegowina , Macedonia.

“Jesień ludów” zmieniła powojenny porządek Europy i przezwyciężyła zimnowojenny podział kontynentu na dwa wrogie obozy. W 1991 rozwiązano RWPG i Układ Warszawski a latem i jesienią tegoż roku rozpadł się sam Związek Radziecki. Wszystkie państwa uzyskały suwerenność, rozpoczęły prowadzenie nowej, niezależnej polityki zagranicznej ( w sprawie integracji z Unią Europejską i przystąpienia do NATO). Wprowadzono pluralizm polityczny i demokrację parlamentarną. Zniesiono cenzurę. Rozpoczęto trudny proces przebudowy gospodarki na rynkową, przywrócono prawa człowieka. To te pozytywne elementy i skutki „Jesieni Narodów”. Niestety istnieją jeszcze pewne problemy, które wyniknęły w czasie tych przemian. Głównym problemem jest bezrobocie, a także trudności w przebudowie gospodarczej i konflikty narodowościowe.

12. Kształtowanie się europejskiego systemu politycznego.

Wspólnoty Europejskie, nazwa określająca od 1957 roku trzy, a od 2002 r. dwie organizacje stanowiące od 1993 roku podstawę instytucjonalną i kompetencyjną Unii Europejskiej:

* Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) - istniała do 23 lipca 2002 roku, obecnie jej kompetencje przeszły na Wspólnotę Europejską,

* Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Euratom),

* Wspólnota Europejska (WE), do 1993 Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG).

Wspólnoty Europejskie od 1967 roku w wyniku zawarcia traktatu fuzyjnego posiadają wspólne instytucje, z których kompetencji obecnie korzysta także Unia Europejska.

Unia Europejska (oficjalny skrót w Polsce: UE) - powstały 1 listopada 1993 na mocy Traktatu z Maastricht gospodarczo-polityczny związek demokratycznych krajów europejskich (dwudziestu siedmiu od 1 stycznia 2007 r.), będący efektem wieloletniego procesu integracji politycznej, gospodarczej i społecznej zapoczątkowanej po drugiej wojnie światowej. Jest unikatową formą tego typu na świecie mającą 30% udział w światowym PKB.

Stanowi przypadek sui generis ("szczególnego rodzaju") w stosunkach międzynarodowych, jest tworem, który nigdy wcześniej nie istniał w historii powszechnej i był nieznany historii stosunków międzynarodowych. Jest kombinacją struktur ponadnarodowych (ponadpaństwowych, uwspólnotowionych) oraz międzyrządowych (międzynarodowych). Posiada cechy zarówno organizacji międzynarodowej, jak i konfederacji czy nawet państwa federalnego. Wśród teoretyków prawa, politologii i stosunków międzynarodowych trwa spór za co dokładnie można uznać Unię. Federaliści doszukują się w niej państwa. Zwolennicy teorii Europy Państw (Ojczyzn) wykazują, że jest to tylko współpraca między państwami. Ścierają się zarówno odrębne wizje poszczególnych państw członkowskich jak i doktryn politycznych.

Polska jest członkiem Unii Europejskiej od 1 maja 2004.

Podstawę do funkcjonowania UE stanowił Traktat o Unii Europejskiej (wersja obowiązująca Traktat z Nicei z 2001 roku, uwzględniając traktaty akcesyjne z 2003 i 2006 roku), Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (wersja obowiązująca Traktat z Nicei z 2001 roku, uwzględniając traktaty akcesyjne z 2003 i 2006 roku) i Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej.

Od czasu wejścia w życie Traktatu lizbońskiego, podstawę funkcjonowania stanowią: Traktat o Unii Europejskiej, Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Traktat z Lizbony otwiera możliwość przyjęcia przez UE Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, jednak już teraz Trybunał Sprawiedliwości uznał ten dokument (ze względu na jego fundamentalne znaczenie dla prawodawstwa europejskiego, filozofii prawa i ponieważ wszystkie kraje członkowskie UE ratyfikowały tę Konwencję) za mający szczególne znaczenie. Osobną organizacją zostanie Euratom i podstawą jego funkcjonowania będzie Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej.

Prawo unijne:

14 listopada 1991 r. Trybunał Sprawiedliwości stwierdził, że TWE należy pojmować jako konstytucyjną kartę ustanawiającą podstawowe zasady prawa wspólnotowego. Prawo wspólnotowe można podzielić na prawo wspólnotowe pierwotne (traktaty założycielskie, traktaty modyfikujące, traktaty akcesyjne) i prawo wspólnotowe wtórne (rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, opinie, zalecenia); pomiędzy pierwotnym a wtórnym należy umieścić umowy międzynarodowe zawierane przez Wspólnotę Europejską (po Traktacie lizbońskim przez Unię Europejską). Prawo pierwszego filaru jest ważniejsze niż jakiekolwiek akty prawa (reguły normatywne) państw członkowskich - nawet ich konstytucje. Związane jest to z zasadą, iż kraj członkowski nie może powoływać się na przepisy wewnętrzne w celu nierealizowania prawa wspólnotowego. Nad realizacją i przestrzeganiem prawa wspólnotowego czuwa system sądownictwa i administracja państw członkowskich. Stąd jednym z wymogów członkostwa jest posiadanie odpowiedniego aparatu funkcjonowania państwa. Mimo że prawo wspólnotowe stworzyły państwa członkowskie, podpisując i ratyfikując traktaty założycielskie, jak orzekł Trybunał Sprawiedliwości, jego podmiotami stały się również jednostki. Nie wszystkie normy prawa wspólnotowego mają bezpośredni skutek wobec jednostek, a i sama pozycja jednostek w prawie wspólnotowym nie jest jeszcze tak silna, jak państw członkowskich.

Prawo drugiego i trzeciego filaru to akty prawa międzynarodowego i wymagają ratyfikacji, implementacji, inkorporacji bądź transpozycji do porządków prawnych państw członkowskich.

Prawo pierwszego, drugiego i trzeciego filaru stanowi łącznie prawo unijne.

Terminologię uporządkuje Traktat lizboński - zniknie podział na Wspólnotę (prawo wspólnotowe) i Unię (prawo unijne).

Instytucje UE:

Rada Europejska

Rada Europejska powstała 10 grudnia 1974 roku. Rada Europejska składa się z przedstawicieli rządów państw członkowskich. Spotkania Rady odbywają się co najmniej dwa razy w roku (najczęściej trzy). Rada Europejska zajmuje stanowiska w sytuacjach kryzysowych wydając deklaracje dotyczące np. rozpadu Związku Radzieckiego czy zamachu terrorystycznego na WTC. Ponadto zajmuje stanowisko w sprawach gospodarczych i polityki społecznej oraz podejmuje ostateczną decyzję w sprawie rozszerzenia Unii Europejskiej. RE ze względu na swój międzyrządowy charakter jest jedną z ważniejszych instytucji UE.

Rada Unii Europejskiej

Rada UE (dawniej Rada Ministrów) jest najważniejszym organem decyzyjnym UE. W skład Rady wchodzą przedstawiciele wszystkich państw - z każdego po jednym. Przedstawiciele ci są upoważnieni do działania w imieniu swego państwa. Rada działa w 16 składach tematycznych dotyczących między innymi rolnictwa i gospodarki. Rada Unii Europejskiej obraduje najczęściej raz w tygodni, ale może również zebrać się na wniosek Komisji Europejskiej. Rada UE jest uprawniona do wydawania wszystkich rodzajów aktów prawnych oraz zawierania umów międzynarodowych; bierze udział w procedurze uchwalania budżetu. Rada UE mianuje również członków innych instytucji i organów Unii.

Komisja Europejska

Komisja Europejska powstała 8 kwietnia 1965 roku na mocy Traktatu Fuzyjnego. Komisja Europejska ma prawo inicjatywy ustawodawczej, uchwala budżet i zarządza środkami pochodzącymi z funduszy UE. Komisja Europejska stoi na straży przestrzegania prawa wspólnotowego. Uchwały podejmowane są tu bezwzględną większością głosów. Komisja Europejska negocjuje umowy międzynarodowe i utrzymuje stosunki z innymi organizacjami międzynarodowymi; pełni ważną rolę w procesie poszerzania Unii Europejskiej. Komisja Europejska za swą działalność odpowiada przed Parlamentem Europejskim, któremu corocznie składa raport o działalności Unii.

Parlament Europejski

Parlament Europejski powstał w 1979 roku; stanowi organ opiniodawczy, doradczy i kontrolny. Parlament ma prawo utworzyć na wniosek ¼ swoich członków tzw. Komitet dochodzeniowy (zwany inaczej śledczym); powołuje również Rzecznika Praw Obywatelskich. Kadencja Parlamentu Europejskiego trwa 5 lat. Parlament obraduje raz w miesiącu w Strasburgu. Uchwały podejmowane są tu większością głosów. Polska po wejściu do Unii będzie miała w Parlamencie 50 posłów (liczba przedstawicieli poszczególnych państw zależy od liczby ludności).

Trybunał Sprawiedliwości

Europejski Trybunał Sprawiedliwości został utworzony w 1951 roku. Od 1 stycznia 1995 roku w skład Trybunału wchodzi 15 sędziów oraz 9 adwokatów generalnych. Do obowiązków Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości należy między innymi orzekanie o zgodności aktów prawnych (dotyczy aktów wiążących, takich jak: rozporządzenia, dyrektywy i decyzje), podejmowanie decyzji wobec państw członkowskich, które nie wypełniają swoich zobowiązań. Szeroki zakres kompetencji Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości świadczy, że jest to ważny organ Unii Europejskiej.

Trybunał Obrachunkowy

Trybunał Obrachunkowy (nazywany również Trybunałem Rewidentów Księgowych lub Trybunałem Audytorów) powstał 22 lipca 1975 roku na mocy traktatu brukselskiego. Trybunał obrachunkowy wspomaga Radę Unii oraz parlament Europejski w zakresie uchwalania budżetu, bada zgodność z prawem i prawidłowość wszystkich dochodów i wydatków Unii.

Komitet Ekonomiczno - Społeczny

Komitet Ekonomiczno - Społeczny powstał na mocy Traktatu Rzymskiego dnia 25 marca 1957 roku. Na mocy kolejnych traktatów stał się ważną instytucją doradczą. W skład komitetu wchodzą przedstawiciele różnych grup gospodarczych i społecznych. Przedstawiciele Komitetu podzieleni są na trzy grupy: I - pracodawcy, II - pracownicy,

III - pozostali. Członkowie komitetu powoływani są przez Radę UE. Polska po wejściu do Unii Europejskiej będzie miała prawo posiadania 21 członków w Komitecie Ekonomiczno - Społecznym.

Komitet Regionów

Komitet regionów powstał w 1993 roku na podstawie traktatu o Unii Europejskiej. Jego kadencja trwa 4 lata. W jego skład wchodzą przedstawiciele organizacji samorządowych państw członkowskich. Organ ten pełni funkcje doradcze wobec Rady, Komisji i Parlamentu Europejskiego.

Europejski Bank Centralny

Europejski Bank Centralny we Frankfurcie kieruje polityką pieniężną państw Unii, w których obowiązuje waluta euro. (Wszystkie państwa członkowskie z wyjątkiem Szwecji, Danii i Wielkiej Brytanii). Europejski Bank Centralny wraz z narodowymi bankami centralnymi tworzy Europejski System Banków Centralnych (ESBC). EBC m in. dba o sprawne działanie systemów płatniczych, decyduje o emisji banknotów euro, pełni również funkcje doradcze.

Europejski Bank Inwestycyjny

Europejski Bank Inwestycyjny udziela największych pożyczek na świecie. Ich suma osiągnęła dotychczas blisko 200 mld dolarów. Kredyty mogą otrzymać przedsiębiorstwa państwowe i prywatne ze wszystkich państw członkowskich. Spłata kredytu trwa od 7 do 12 lat. Największe pożyczki zaciąga Hiszpania i Portugalia, a od początku lat dziewięćdziesiątych również Niemcy. Europejski Bank Inwestycyjny wspiera i współfinansuje projekty Unii, wspiera ochronę środowiska, dba o zmniejszanie zużycia energii oraz wspiera małe i średnie przedsiębiorstwa.

---