2009
	Administracja, I rok Wojciech Jagiełło

[Invocatio Dei w starożytnych zbiorach prawa]

Zbiory antycznych praw karnych były powiązane z religią i miały charakter sakralny, który ujawniał się we wstępie bądź epilogu, rzadziej w rozwinięciu.

Starożytne prawno nie uwzględniało podziału na prawo cywilne i karne, dlatego też nie można obecnie rozróżnić zbiorów prawa cywilnego i karnego - w każdym zbiorze antycznym są zawarte te dwie gałęzie prawa.

Z historycznego punktu widzenia, invocatio Dei wyrosło na gruncie społeczności, w których to co boskie wymieszane było z tym, co cesarskie. Współczesna nauka najlepiej poznała prawo rzymskie będące podstawą i fundamentem, obok filozofii greckiej i chrześcijaństwa, cywilizacji świata zachodniego. O wiele mniej wiadomo na temat zbiorów praw innych ludów starożytnych, zwłaszcza tych, których świetność przypadała na okres dużo wcześniejszy niż przypuszczalna data założenia Rzymu. Do czasów obecnych zachowały się kodeksy praw mezopotamskich, uznawane za najstarsze prawa świata, takiego szczęścia nie miały kodeksy państw-miast greckich oraz Egiptu.

Najstarszym zbiorem praw jest kodeks Ur-Nammu, na podstawie jego fragmentów można stwierdzić, że królestwo było rządzone w sposób teokratyczny - jego władca był uważany za zastępcę i pełnomocnika bogów. Okres panowania władcy miasta Ur przypadał na przełom XXII i XXI wieku przed narodzeniem Chrystusa. Wstęp do kodeksu Ur-Nammu zawiera trzy części: teologiczną, historyczną i etyczną; według niego władca królestwa wywodzi się od bogów Anu i Enlil, ale nie otrzymał władzy bezpośrednio od nich tylko od innego boga, któremu wyznaczono za zadanie opiekowanie się królestwem Ur. To właśnie dzięki bóstwu opiekującemu się miastem jego ziemski władca - Nammu - mógł zaprowadzić w kraju sprawiedliwość, pokój i bezpieczeństwo.

Następnym zbiorem prawa mezopotamskiego jest pochodzący z XX wieku przed Chrystusem kodeks Lipit-Isztara. Tak jak we wstępie kodeksu Ur-Nammu Lipit-Isztar, władca miast Isin, Nippur, Ur, Uruk i Eridu, powołuje się na boskie pochodzenie swojej władzy. Bóstwem pośredniczącym między nim a bogami, którzy przyzwolili na jego panowanie jest bogini miasta Isin - Ninisinna, jej władza obejmowała Sumer i Akkad.

Kolejnym kodeksem Mezopotamii jest Kodeks Hammurabiego. Jego powstanie datuje się na XVIII wiek przed narodzeniem Chrystusa i jest uważany za największy zbiór prawa starożytnego Wschodu. Kodeks Hammurabiego jest swoistym zestawieniem praw obowiązujących na terytorium Sumeru i Akkadu, składa się z trzech części: wstępu, części prawodawczej oraz epilogu. Wstęp i epilog są uderzająco podobne do kodeksów Ur-Nummu i Lipit-Isztar, co może sugerować, że twórca kodeksu korzystał i wzorował się na dwóch wcześniejszych zbiorach. Część teologiczna trzech sumeryjskich dzieł jest w zasadzie taka sama, bóg Anu jest określany jako „wielki”, „wzniosły”, Enlil jest „panem nieba i ziemi, który wyznacza losy kraju”, w kodeksie Lipit-Isztar występuje jako „król wszystkich krajów, pan, który wyznacza losy”.

Wstęp Kodeksu Hammurabiego wymienia trzech bogów: tak jak w kodeksach Ur-Nummu i Lipit-Isztar byli to Anu i Enlil oraz dodatkowo Marduk, który otrzymał od dwóch największych bóstw władzę nad ludźmi. Hammurabi usprawiedliwiając swoją władzę powołuje się na jej boskie pochodzenie: „po imieniu zawołali [Anu i Enlil - przyp. autora] dla dobra ludzi (…) mnie, Hammurabiego, oddanego, bogobojnego księcia, abym wytracił bezbożnych i złoczyńców, aby silny słabego nie krzywdził, abym jako słońce wzeszedł dla czarnogłowych i opromienił ziemię”.

Ur-Nummu, Lipit-Isztar oraz Hammurabi traktują religię w sposób instrumentalny, zapewniając sobie zabezpieczenie w niezachwianym sprawowaniu władzy. Buntu poddanych przeciwko któremukolwiek z władców oraz próba wszczęcia rebelii będą oznaczały jednoznaczne podniesienie ręki na bogów, którzy ustanowili władzę oraz nadali obowiązujące prawo. Władca jest pośrednikiem między ludźmi a bogami, posiadając boski immunitet władzy staje się w pewien sposób nadczłowiekiem, bytem pośrednim między ziemią a niebem, przeciwko któremu sprzeciw oznacza odstępstwo od wiary oraz bezbożność, która była karana śmiercią.

Największą kodyfikacją prawa starożytnego Zachodu jest tzw. kodyfikacja justyniańska, która powstała z polecenia cesarza Justyniana w pierwszej połowie VI wieku po Chrystusie. Składają się na nią trzy urzędowe zbiory prawa, każdy z nich poprzedzony jest wstępem, który jest odrębną konstytucją, gdzie znaleźć można przykłady invocatio Dei.

Konstytucja Imperatoriam ogłasza i zatwierdza Institutiones Iustiniani sive Elementa - podręcznik prawa dla „młodzieży żądnej [poznania] prawa”. Konstytucja ta rozpoczyna się od inwokacji Bożej, która brzmi: „W imię Pana Naszego Jezusa Chrystusa”, następnie wymieniane jest imię cesarza wraz z jego tytułami oraz tekst właściwy konstytucji zaczynający się słowami „Imperatoriam maiestatem”. W tekście jeszcze dwa razy zostaje użyte odwołanie do Boga.

Drugą konstytucją zawierającą invocatio Dei jest Tanta zatwierdzająca Digesta seu Pandectae - wypisy z dzieł prawników rzymskich, którym nadano moc ustawy. Rozpoczyna się od słów: „W imię Pana Boga Naszego Jezusa Chrystusa”, później, podobnie jak w konstytucji Imperatoriam, wymienienie imienia cesarza i jego tytułów oraz podanie adresatów, do których kierowana jest Tanta, czyli Senat i wszystkie ludy. W tekście znajdują się jeszcze trzy odwołania do Boga, pierwsze: „(…) wezwawszy najwyższe bóstwo, pragnęliśmy, by Bóg był Sprawcą i Opiekunem całego dzieła”, drugie, znajdujące się na początku konstytucji: „wszystko to zostało opracowane dzięki pomocy Pana i Boga naszego Jezusa Chrystusa, udzielonej zarówno nam, jak i naszym współpracownikom”, w końcu trzecie: „bardzo spieszyliśmy się wydać te prawa za naszego trzeciego konsulatu, które podarowała naszej rzeczypospolitej najszczęśliwsza pomoc Najwyższego Boga i Pana naszego Jezusa Chrystusa”.

Trzecią i ostatnią częścią kodyfikacji justyniańskiej jest Codex Iustinianus, którego poprawiona wersja została promulgowana konstytucją Cordi i tak jak poprzednie konstytucje rozpoczyna się inwokacją: „W imię Pana naszego Jezusa Chrystusa”, jednak nie zawiera już odwołań do Boga.

łac.: cupidae legum iuventuti

łac.: In nomine Domini Nostri Iesu Christi

Justynian używa zwrotów adnuente Dei oraz Deo propitio dla podkreślenia swoich dokonań, które urzeczywistniły się dzięki pomocy Boga i Jego miłosierdziu

łac.: In Nomine Domini Dei Nostri Iesu Christi

łac.: nos itaque more solito ad immortalitatis respeximus praesidium, et summo nomine invocatio deum autorem et totus operis praesulem fieri optavimus

łac.: omnia igitur confecta sunt domino et deo nostro Iesu Christo possibilitatem tam nobis quam nostris In hoc satellitibus praestante

łac.: bene autem properavimus In tertium rostrum consulatum et has leg es edere, quia maximi dei et domini nostri Iesu Christi auxilium felicissium eum nostrae rei publicae donavit

Invocatio Dei w starożytnych zbiorach prawa

4

---