SPIS TREŚCI

Pochodzenie Języka polskiego

Ogólna charakterystyka procesów zachodzących w języku w okresie staropolskim

Zmiany znaczeniowe wyrazów

Zapożyczenia

Zmiany fonetyczne

Zmiany fleksyjne

Treść i zakres wyrazu

Realne i etymologiczne znaczenie wyrazu

Pojęcie Języka i jego funkcje

Odmiany funkcji komunikatywnej tekstu

Kryteria poprawności językowej

Pojęcie związków frazeologicznych i ich klasyfikacja

Synonimy, antonimy i homonimy

Pojęcie stylu

Cechy dobrego stylu

Rodzaje stylów funkcjonalnych

Charakterystyczne cechy stylu artystycznego w poszczególnych epokach

Pojęcie okresu i prądu literackiego

Podział literatury pięknej na rodzaje i gatunki literackie

Rodzaje literackie

Gatunki literackie

Charakterystyka okresów, prądów oraz gatunków literackich dominujących w poszczególnych epokach

Średniowiecze

Renesans

Barok

Oświecenie

Romantyzm

Pozytywizm

Młoda Polska

Dwudziestolecie międzywojenne

Literatura współczesna

Ogólne spojrzenie na okresy literackie

Podstawowe terminy z zakresu teorii literatury

Środki stylistyczne

Środki składniowe

Odwołania do stylów literackich

Odwołania do zjawisk spoza Języka literackiego danej epoki

Rodzaje i układy rymów

Rozwój wersyfikacji i systemów wiersza polskiego

WSTĘP

W zestawach pytań do matury ustnej znajdują się zagadnienia z teorii literatury, dotyczące podziału literatury pięknej na okresy literackie, a także na rodzaje i gatunki. Wymagana jest również znajomość środków stylistycznych, zasad wersyfikacji i rymowania. Wraz z elementami współczesnego życia literackiego zagadnienia te stanowią zazwyczaj treść trzeciego pytania w zestawie, składającym się z trzech pytań.

Pytania ze współczesnego życia literackiego mogą dotyczyć różnych zagadnień i dziedzin, których nie sposób tu omówić. Uczeń musi po pro­stu wykazać się ogólną orientacją w kulturze. Może to być na przykład przygotowanie recenzji filmu czy spektaklu teatralnego, wybór ulubione­go reżysera filmowego, ulubionego filmu, aktora, porównanie wybranej adaptacji filmowej z dziełem literackim.

Może to być także charakterystyka działalności teatrów i muzeów w swoim mieście, wymienienie i charakterystyka znanego czasopisma kulturalnego, ocena własnego udziału we współczesnym życiu kultural­nym.

Inna grupa pytań może dotyczyć roli telewizji w propagowaniu kultury w porównaniu z innymi środkami masowego przekazu, takimi jak prasa i radio. Należy więc zastanowić się nad rolą seriali telewizyjnych czy pro­gramów kulturalno-oświatowych, wyselekcjonować te, które poszerzają nasze horyzonty umysłowe i wiedzę o otaczającym nas świecie.

Pytania mogą również dotyczyć kultury języka, kryteriów poprawno­ści językowej, charakterystyki poszczególnych stylów funkcjonalnych.

Na większość pytań dotyczących powyżej wymienionych zagadnień odpowiedz można znaleźć w tym właśnie zeszycie.

POCHODZENIE JĘZYKA POLSKIEGO

Języki słowiańskie należą do wspólnoty języków indoeuropejskich.

W czasach przedhistorycznych ze wspólnoty tej wyodrębniła się gru­pa Języków prasłowiańskich. Z epoki prasłowiańskiej nie dochowały się żadne zabytki piśmiennictwa. Natomiast z IX wieku pochodzą pierwsze zabytki pisane w Języku staro-cerkiewno-stowiańskim. W tym języku dokonano też pierwszych tłumaczeń Biblii, co spowodowało, że wła­śnie ten język stał się językiem liturgicznym Słowian wschodnich i połu­dniowych.

Około V w. n.e. wędrówki ludów spowodowały rozpad wspólnoty pra­słowiańskiej na grupy zachodniosłowiańska, południowosłowiańska oraz wschodniosłowiańską.

Usytuowanie języka polskiego na tle innych Języków europejskich:

języki INDOELJROPEJSK1E

romańskie

włoski

francuski

rumuński

germańskie

niemiecki

angielski

szwedzki

bałtyckie

litewski

łotewski

prasłowiańskie

jĘZyki PRASŁOWIAŃSKIE

zachód niesłowiański e

języki lechickie

polski

połabski (martwy)

pomorsko-kaszubski

(martwy) czeski słowacki górno- i dolnołuźycki

wschód niesłowiańskie południowosłowiańskie

rosyjski ukraiński białoruski serbsko-chorwacki

słoweński bułgarski

macedoński

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROCESÓW ZACHODZĄCYCH W JĘZYKU W OKRESIE STAROPOLSKIM

Początki kształtowania się Języka polskiego związane są z powsta­waniem i tworzeniem się polskiej państwowości w X wieku. Koniec epoki staropolskiej łączy się zazwyczaj z przełomem kulturalnym w epoce renesansu w XV i XVI wieku.

Zmiany znaczeniowe wyrazów

Na przestrzeni wieków zachodziły liczne zmiany w zakresie słownic­twa w języku polskim. A oto powody:

1. Wiele staropolskich wyrazów wyszło z użycia, gdyż zamknęły ich de-sygnaty, np. kozub - koszyk z kory, szawłok - naczynie skórzane, po­jemnik na wodę, chomia - obrączka na głowę, cenar - taniec, skociec - rodzaj monety.

2. Inne staropolskie wyrazy zostały zastąpione przez bardziej współcze­sne ich odpowiedniki, np. łagiew - butelka, rucho - odzież, brzechwa - strzała bez ostrza, dziewferz - brat męża, wiciadz- rycerz.

3. Niektóre wyrazy dotrwały do dziś, ale ich znaczenie uległo całkowitej zmianie, np. tfo - dawniej podłoga, grzywna - naszyjnik, niewiasta -synowa, opona - ozdobna tkanina, narzuta, zboże- bogactwo.

4. Pewne wyrazy staropolskie wyszły z użycia, ale rozumiemy ich zna­czenie poprzez związek z innymi wyrazami pochodnymi, nadal funk­cjonującymi w zasobie języka, np. potępa to wzgarda, bo rozumiemy wyraz potępiać, kleć to schowek, bo istnieje nadal w języku wyraz klatka. Czasem w zrozumieniu jakiegoś wyrazu staropolskiego pomaga nam analogia z innymi językami słowiańskimi, np. staropolski wyraz ostrów to wyspa, podobnie Jak w języku rosyjskim.

5. Niekiedy występuje też specjalizacja znaczeniowa wyrazów, które dawniej miały to samo znaczenie. Dotyczy to licznej grupy przymiotni­ków, np. polny i potowy, dziecinny i dziecięcy, osobny, osobliwy/osobisty.

6. Wielokrotnie nazwy czynności stają się nazwami przedmiotów, np. strzelba oznaczała dawniej strzelanie, wyraz rzeźba także byt nazwą czynności.

Zapożyczenia

jednym ze sposobów bogacenia słownictwa są zapożyczenia z języ­ków obcych, a ich stopień nasilenia kształtuje się bardzo różnie.

1. Przyjęcie chrześcijaństwa to wpływy łaciny i greki. Z tego okresu po­chodzą zapożyczenia takich wyrazów Jak kościół, anioł, pacierz, oł­tarz, biskup, kapłan.

2. Kolonizacja miast na prawie niemieckim przynosi zapożyczenia zwią­zane z organizacją miast, budownictwem, rzemiosłem i handlem. Wy­razy gmina, sołtys, ślusarz, śruba, wójt, rynek, kuśnierz, farba, fach, ga­nek, gmach, gwint, cegła, majster, bruk zostały zapożyczone właśnie w tym okresie.

3. Bardzo dużo wyrazów znalazło się w języku polskim na skutek kontak­tów z innymi krajami.

Panowanie Ludwika Węgierskiego i Stefana Batorego to okres zapoży­czeń z języka węgierskiego. Zapożyczono wówczas takie wyrazy Jak: or­szak, giermek, deresz^ tabor, szereg.

Wyjazdy do Włoch w okresie renesansu oraz panowanie królowej Bo­ny to okres wzmożonych zapożyczeń z języka włoskiego, szczególnie w takich dziedzinach, jak budownictwo, architektura, malarstwo, muzyka i ogrodnictwo. Z tego okresu pochodzą wyrazy: fronton, altana, fresk, fon­tanna, aria, tenor, kalafior, sałata.

Za czasów królów elekcyjnych, których żonami były Francuzki, rośnie liczba zapożyczeń z języka francuskiego. Są to choćby wyrazy: gorset, fryzjer, alkowa, garderoba, koafiura, buduar, agrafka, peniuar. W tym sa­mym czasie wśród szlachty nadal panuje zwyczaj makaronizowania, czy­li przetykania polszczyzny łaciną. Tę manierę francuszczyzny i makaronizowania zwalczali postępowi działacze i patrioci w wieku oświecenia.

Wiek XX to okres zapożyczeń z różnych Języków, przy dominującym wpływie języka angielskiego, z którego pochodzą na przykład wyrazy: pled, dok, stoper, sztorm, start, boks.

Zmiany fonetyczne

A) Palatalizacja

Palatalizacji uległy spółgłoski: k, g, ch, przechodząc w miękkie: cz, ż, sz, c, ćz, dż wówczas gdy występowały przed samogłoskami przednimi: e, ę, i, ą h. Dwie ostatnie samogłoski, czyli e(tak zwana jąć) - samogłoska ar­tykułowana pośrednio między a i e oraz fc (tak zwany Jer miękki), w Języku polskim zaginęły. Dzisiaj powstałe w wyniku palatalizacji spółgłoski mięk­kie wymawiamy tak jak spółgłoski twarde. Pozostała nazwa: spółgłoski hi­storyczne, czyli funkcjonalnie miękkie lub stwardniałe.

Procesowi palatalizacji ulegały też inne spółgłoski twarde przecho­dząc w miękkie. Wynikiem procesu palatalizacji są liczne w Języku pol­skim oboczności spółgłoskowe występujące także w innych Językach sło­wiańskich, co świadczy, iż proces ten rozpoczął się Jeszcze w okresie pra­słowiańskim. Potem w poszczególnych Językach słowiańskich proces ten zachodził w bardzo różnym tempie. Rezultatem palatalizacji są następują­ce formy wyrazów:

wstążka - wstęga

mąka - mączka

ręka - ręce

plotę - pleciesz

kosa - koszę itp.

W niektórych z tych form (wstążka, mączka) spółgłoski, które uległy palatalizacji, nie występują dziś przed samogłoskami przednimi. Oznacza to, że spółgłoski te występowały dawniej przed takimi samogłoskami przednimi, które zanikły, np. fc lub e.

B) Przegłos polski

Był to proces fonetyczny, który zachodził w języku polskim po wyod­rębnieniu się ze wspólnoty języków słowiańskich. Przegłos polegał na przejściu e w o oraz samogłoski e w a. Proces ten zachodził tylko wów­czas, Jeśli wymienione samogłoski występowały po spółgłosce miękkiej oraz przed spółgłoską przedniojęzykową twardą, czyli: f/ c/, s/ z, n, ł, r. Jako miękkie należy traktować tak zwane spółgłoski historyczne, czyli funkcjonalnie miękkie, obecnie stwardniałe.

Palatalizacja oznacza zmiękczanie.

Przegłos polski był zjawiskiem o wiele późniejszym niż palatalizacja. Zachodził między wiekiem IX a Xl, chociaż jeszcze w okresie średniowie­cza i renesansu spotykamy odstępstwa od tej reguły. W Bogurodzicy są to formy sławiona, zwofena czyli formy sprzed przegłosu, zamiast sławiona, zwolona, w Legendzie o świętym Aleksym oraz w wierszu O zachowaniu się przy stole powiedał i powiedanie zamiast powiadał, powiadanie, w Żeńcach Szymona Szymonowica jedło zamiast jadło.

Wynikiem przegłosu polskiego są oboczności samogłoskowe e/o oraz e:a.

Przykłady form bez przegłosu i takich, w których zaistniały warunki do przegłosu:

wieziesz - wiozę

bielić - biały

w lesie - /as

mierzyć- miara

wieniec - wianek

żenić się - żona

wierzyć - wiara

W wyrazach o żonie, na sianie samogłoski o i a nie są rezultatem prze­głosu, lecz pojawiły się na skutek analogii do takich form, w których były odpowiednie warunki do przegłosu, np. żona, siano. W tekstach staropol­skich konsekwentnie stosuje się formy sprzed przegłosu, np. o żenię, o sienie, o żelezie.

C) Zanik jerów

W języku prasłowiańskim istniały tak zwane półsamogłoski, czyli Jery twarde i miękkie. Pozostały one do dziś w języku rosyjskim. Natomiast w języku polskim jeszcze w okresie przedpiśmiennym, około X w., jery w pozycji słabej zanikały, w pozycji mocnej zaś przechodziły w e. Pozy­cja słaba jeru była na końcu wyrazu lub przed sylabą zawierającą samo­głoskę. Pozycja mocna jeru była wówczas, Jeśli znajdował się on przed sylabą zawierającą inny jer, np. w wyrazie pbsz pierwszy jer Jest w pozy­cji mocnej, a więc przeszedł w e, natomiast drugi Jer jest na końcu wyra­zu, czyli w pozycji słabej, więc zanikł. W ten sposób powstał wyraz pies, gdyż Jer miękki przechodząc w e zmiękczył poprzedzającą spółgłoskę p.

Natomiast staropolska forma dopełniacza brzmiała pbsa. Jer występo­wał przed sylabą zawierającą samogłoskę, czyli w pozycji słabej, a więc zanikał - w ten sposób powstała forma dopełniacza psa. Tak więc wyni­kiem zaniku jerów lub ich przechodzenia w e jest występowanie tak zwa­nego e ruchomego, o czym świadczą następujące formy:

sen - snu pies - psa pień - pnia mgieł - mgła fez - łza

D) Wzdłużenie zastępcze i zanik iloczasu

W języku staropolskim istniał iloczas, czyli długa i krótka artykulacja samogłosek. Zjawisko to występuje w wielu językach współczesnych, np. w języku czeskim i niemieckim. Natomiast w Języku polskim odziedzi­czone z prasłowiańskiego samogłoski długie i krótkie były rozróżniane do przełomu XV i XVI wieku. Samogłoski długie powstawały też na gruncie Języka polskiego. Po zaniku Jeru samogłoski w poprzedniej sylabie ulega­ły wzdłużeniu zastępczemu, ale tylko wówczas, jeśli po nich następowała spółgłoska dźwięczna. Na przykład staropolski wyraz dół po zaniku jeru występował w formie dół (o długie w wyniku wzdłużenia zastępczego po zaniku jeru), dopiero kolejnym procesem fonetycznym było przejście o długiego w samogłoskę u. W ten sposób powstał współczesny wyraz dół. Zanik iloczasu spowodował następujące procesy fonetyczne:

e (długie) oraz e (krótkie) przekształciło się w obecne e a (długie) oraz a (krótkie) przekształciło się w obecne a o (długie) przekształciło się w dzisiejszą samogłoskę o W języku staropolskim istniała jedna samogłoska nosowa, która uległa przekształceniu:

nosówka krótka przekształciła się w ę nosówka długa przekształciła się w ą

Wynikiem zaniku iloczasu w języku polskim Jest występowanie oboczno­ści o ; d oraz ę ; ą. Przykłady tego typu oboczności:

dół - doły

stóg - stogu

dąb " dębu

wąż - węża

ząb- zęba

Brak oboczności w wyrazach rok : roku, bok : boku, sęp : sępa można wytłumaczyć w prosty sposób. W wyrazach tych nie zaistniały warunki do wzdłużenia zastępczego, gdyż po samogłosce, która mogłaby ulec wzdłużeniu, nie występowała samogłoska dźwięczna, co było warunkiem zaistnienia tego procesu.

Zmiany fleksyjne

Fleksja Jest to nauka o odmianie wyrazów. Odmiana wyrazów przez przypadki i liczby nazywa się deklinacją. Według deklinacji odmieniają się rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, zaimki oraz imiesłowy przy­miotnikowe.

A) Zmiany w zakresie deklinacji

rzeczowniki. Obecnie podstawą podziału rzeczowników na deklinacje Jest rodzaj gramatyczny. Natomiast w języku prasłowiańskim o typie od­miany decydowało zakończenie tematu rzeczownika. Rzeczowniki, któ­rych temat kończył się taką samą głoską, odmieniały się jednakowo - nie­zależnie od tego, jakiego były rodzaju.

Podział oparty na rodzaju rzeczowników zaczął kształtować się Jesz­cze w epoce prasłowiańskiej, a ostatecznie utrwalił w okresie staropol­skim. Pozostałością odmiany uzależnionej od zakończenia tematu są w deklinacji męskiej dwie różne końcówki dopełniacza liczby pojedyn­czej, np.; kogo? czego? - o/ca, ale kogo? czego? - domu. Podobna sytu­acja występuje w celowniku liczby pojedynczej rzeczowników męskich, np.: komu? czemu?- ojcu, ale komu? czemu? - synowi.

Tendencja do uproszczenia form deklinacyjnych spowodowała, że końcówka celownika liczby mnogiej rzeczowników męskich i nijakich -om zaczęła obowiązywać również w rodzaju żeńskim. Staropolska forma rodzaju żeńskiego duszam, paniam, niewiastam została zastąpiona współ­czesną forma duszom, paniom, niewiastom. Analogicznie końcówki na-rzędnika i miejscownika liczby mnogiej -ami, -ach, stosowane tylko w de­klinacji żeńskiej, stały się wspólne dla wszystkich rzeczowników, np.:

kim? czym? - kobietami, ale także mężczyznami, krzesłami, a także o kim? o czym? - o kobietach oraz o mężczyznach i o drzewach.

Tendencja do uproszczeń w zakresie deklinacji spowodowała także zanik liczby podwójnej, która była stosowana w odniesieniu do przed­miotów występujących parami, a także do ich czynności. W związku z tym formy liczby podwójnej obowiązywały w odmianie rzeczowników, przymiotników, zaimków i czasowników. Tak więc w języku staropolskim mówiło się dwa króla, dwie nodze, dwie lecie. Pozostałością dawnej iicz-by podwójnej we współczesnej polszczyźnie są oboczności w odmianie niektórych rzeczowników w narzędniku liczby mnogiej, np.: oczami lub oczyma, rękami lub rękoma. Inne ślady dawnej liczby podwójnej zacho­wały się w przysłówkach i powiedzeniach, np. mądrej głowie dość dwie

słowie; lepszy wróbel w ręku niż gołąb na dachu; trzy gęsi, dwie niewie­ście uczyniły jarmark w mieście.

przymiotniki. W Języku staropolskim przymiotniki odmieniały się we­dług deklinacji rzeczownikowej (typ odmiany odziedziczony z języka prasłowiańskiego). Na przykład przymiotnik zdrów odmieniał się tak sa­mo jak rzeczownik pan, a więc w przypadkach zależnych: zdrowa, zdrowu itd.

Pozostałością rzeczownikowej odmiany przymiotników są wyrażenia:

jestem zdrów. Jestem rad, jestem pewien, a także wyrażenia przyimkowe, które mają znaczenie przysłówków, np. po polsku, z grubsza, z wolna, za darmo, po prostu, do syta, od dawna, bez mała.

Drugi typ odmiany przymiotników, który upowszechnił się w XVI w., nazywany jest odmianą zaimkową. Powstała ona przez połączenie daw­nych form rzeczownikowych z odpowiednimi przypadkami zaimka: //'/ ja, je, którego formy mianownikowe obecnie zanikły. Natomiast formy przy­padków zależnych zaczęto używać w odmianie zaimka on, ona, ono, np., jego, jemu, zamiast staropolskiego onego, onemu. Po połączeniu form dóbr •+ ji, dobra + ja , dobro + je, w przypadkach zależnych dobra + Jego, dobru + Jemu, ukształtowała się nowa deklinacja przymiotników: dobry, dobra, dobre, dobrego, dobremu itd.

B) Zmiany w zakresie koniugacji

Koniugacja to odmiana przez osoby, liczby, czasy i tryby. Według ko­niugacji odmienia się większość form czasownika.

W zakresie koniugacji także działała tendencja dostosowania form uproszczonych. Z języka prasłowiańskiego język nasz odziedziczył cztery czasy przeszłe (dwa proste i dwa złożone). Formy proste czasu przeszłego zanikły Już w XV w., natomiast czas przeszły złożony składał się z tak zwanego imiesłowu przeszłego czynnego oraz słowa posiłkowego być. Staropolska odmiana czasowników wyglądała więc w sposób następujący:

chodził jeśm chodzili jeśmy

chodził jeś chodzili jeście

chodził jest chodzili są.

Stopniowo formy te uległy skróceniu. Nowe formy: chodziłem, cho­dziłeś, chodziliśmy, chodziliście utrwaliły się całkowicie już na przeło­mie XV i XVI wieku. W trzeciej osobie słowo posiłkowe być całkowicie zanikło.

O wiele dłużej utrzymywały się formy tak zwanego czasu zaprzeszłe­go, które spotykamy nawet w tekstach XIX-wiecznych. Czas zaprzeszły wyrażał czynność przeszłą, wcześniejsza od innej czynności przeszłej. Czas zaprzeszły składał się z imiesłowu czynnego przeszłego oraz z form złożonych czasu przeszłego słowa posiłkowego być.

robił był jeśm robili byli jeśmy

robił był jeś robili byli jeście

robił był jest robili byli są.

Te formy czasu zaprzeszłego również uległy skróceniu i aż do XIX wieku były używane w następującej postaci;

robił był byłem robili byliśmy robił byłeś robili byliście robił był robili byli.

Ten pobieżny przegląd procesów zachodzących w języku staropol­skim uświadamia nam, że język jest tworem żywym, ulegającym usta­wicznym zmianom, modyfikacjom i uproszczeniom.

TREŚĆ l ZAKRES WYRAZU

Pod względem znaczeniowym wyrazy są to znaki, za pomocą których nazywamy przedmioty, czynności, właściwości i stosunki. Analizując stronę znaczeniową poszczególnych wyrazów dostrzegamy, że różnią się one między sobą treścią i zakresem.

treść wyrazu to te wszystkie elementy, które łączą przedmioty lub po­jęcia wspólną nazwą i to co odróżnia je od przedmiotów objętych inną nazwą. Prościej mówiąc, aby określić treść wyrazu trzeba wymienić wszystkie istotne cechy tego, co ten przedmiot oznacza. Na przykład na treść wyrazu p/es składają się wszystkie te cechy, które odróżniają psa od konia, lisa, wilka, a jednocześnie te cechy, które są wspólne dla wszystkich psów, a więc owczarków, pudli, jamników. Podobnie przedstawia się treść takich wyrazów, Jak narzędzie, nóż, scyzoryk. Najmniej bogatą treść ma wyraz narzędzie, oznaczający proste urzą­dzenie techniczne, umożliwiające wykonanie jakiejś czynności. Treść wyrazu nóż jest już o wiele bogatsza, gdyż wiadomo, że Jest to narzę­dzie do krajania, cięcia, składające się z metalowego ostrza osadzone­go na trzonku. Najbogatszą treść ma wyraz scyzoryk, o którym powie­my, że Jest to składany nożyk kieszonkowy.

Tak więc treść wyrazu to suma charakterystycznych cech przedmio­tów, które tym wyrazem nazywamy.

zakres WYRAZU natomiast to ogół przedmiotów nazywanych tym przed­miotem, czyli wszystkie te przedmioty, które tym wyrazem nazywamy. Na przykład zakres wyrazu pies będą stanowiły wszystkie zwierzęta objęte tą nazwa, czyli wszystkie egzemplarze tego gatunku zwierząt. Natomiast pu­del swym zakresem obejmuje tylko tę odmianę psów. Zakres wyrazu na-/•zęc/z/e jest bardzo duży, ponieważ nazwa ta obejmuje wszystkie urządze­nia techniczne proste, umożliwiające wykonanie jakiejś czynności. Mniej­szy zakres ma wyraz nóż, gdyż obejmuje tylko te narzędzia, które służą do krajania lub cięcia, a w dodatku składają się z metalowego ostrza osadzo­nego na trzonku. Najmniejszy zakres ma wyraz scyzoryk, nazwa la bo­wiem odnosi się tylko do małych składanych nożyków kieszonkowych.

Między treścią wyrazu a jego zakresem zachodzi ścisła zależność. Im bogatsza treść wyrazu, tym większy jest jego zakres - i odwrotnie. Treść wyrazu zwierzę (zespół cech) jest uboga a jego zakres duży (wszystkie zwierzęta). Treść wyrazu pies jest większa (więcej cech wspólnych niż w wyrazie zwierzęta), ale zakres jest mniejszy, gdyż mniej jest psów niż zwierząt.

Wiele wyrazów możemy uszeregować tak, aby ich treść wzrastała, a zakres zmniejszał się, np.:

druk, książka, podręcznik, elementarz

światowy, europejski, polski, warszawski

roślina, drzewo, modrzew

cecha, zaleta, punktualność

sportowiec, lekkoatleta, biegacz, sprinter

REALNE l ETYMOLOGICZNE ZNACZENIE WYRAZU

Etymologia Jest to bardzo ważna dziedzina językoznawstwa, a jej za­daniem jest ustalić pochodzenie, czas i sposób powstawania wyrazu, po­dać uzasadnienie Jego pierwotnej budowy głoskowej, słowotwórczej i najstarszego znaczenia oraz wskazać kolejne zmiany znaczeniowe.

Tak więc znaczenie wyrazu wynikające z jego budowy nazywamy etymologicznym, natomiast znaczenie, w jakim dziś używamy danego wyrazu - realnym. W niektórych przypadkach, w wyrazach o przejrzystej budowie słowotwórczej, znaczenie realne wyrazu zgodne jest ze znacze­niem etymologicznym. Przykładem wyrazu o przejrzystej budowie słowotwórczej oraz znaczeniu realnym zgodnym ze znaczeniem etymologicz­nym jest słowo napój, które oznacza to, co się pije.

Natomiast w wyrazie piwo sytuacja nie jest już tak prosta. Etymolo­giczne znaczenie wyrazu piwo jest takie same, jak wyrazu napój, ale zna­czenie realne jest nieco inne, gdyż piwo to rodzaj napoju alkoholowego, wyrabianego ze słodu jęczmiennego z dodatkiem drożdży.

jeszcze bardziej skomplikowana sytuacja występuje w wyrazach wie­loznacznych. Znaczenie etymologiczne, wynikające z budowy słowo­twórczej, jest stałe. Na przykład wyraz chodnik oznacza - jak wynika z budowy słowotwórczej tego wyrazu - to, po czym się chodzi. Nato­miast w znaczeniu realnym wyraz chodnik może oznaczać przejście dla pieszych wzdłuż ulicy, wąski dywanik, a także drogę w kopalni prowa­dzącą z Jednego szybu do drugiego.

W większości wyrazów, których znaczenie realne jest nam dobrze znane, niesłychanie trudno odtworzyć ich znaczenie etymologiczne. Do­piero przy pomocy słownika etymologicznego możemy odtworzyć pier­wotne znaczenie na przykład wyrazu ulica - został on utworzony od wy­razu ul, oznaczającego dziurę wydrążoną w drzewie. Ulica byt to pier­wotnie otwór, wąwóz, droga, obecnie zaś droga w mieście między dwo­ma szeregami zabudowań.

Istnieje wiele wyrazów, których znaczenia etymologicznego w ogóle nie można odtworzyć, chociaż znaczenie realne jest dla każdego oczywi­ste. Są to na przykład wyrazy: ręka, głowa, człowiek, koń itp.

Znaczenie etymologiczne wyrazu można poznać, posługując się słow­nikiem etymologicznym, natomiast znaczenie realne wyrazu wyjaśnia słownik języka polskiego.

POJĘCIE JĘZYKA l JEGO FUNKCJE

Człowiek, komunikując się z otoczeniem, posługuje się znakami róż­nego rodzaju. Najpierw są gesty, mimika twarzy, spojrzenia. Stopniowo powstaje system znaków zwany językiem. To proces naturalny i sponta­niczny. Język naturalny Jest najbogatszym systemem znaków, Jakim dys­ponuje człowiek. Służy do przenoszenia informacji w społeczeństwie ludzkim.

Znaki Językowe mają charakter konwencjonalny, czyli umowny. Są to znaki dźwiękowe, odbierane słuchowo. Znaki pisane są postacią wtórną języka. Wszystkie Języki naturalne mają najpierw postać mówioną, a później" pisaną. W skład każdego języka wchodzi słownik (zbiór znaków pro­stych, przyjętych na gruncie danego Języka} oraz gramatyka (system reguł łączenia jednostek słownikowych w tekst). Rozumiemy jakiś język, jeśli potrafimy podporządkować określony tekst elementom rzeczywistości. Tak więc system językowy służący do budowania wypowiedzi nazywamy kodem językowym.

Aby między dwojgiem ludzi zaistniała sytuacja porozumienia, nadaw­ca musi przekazać swój komunikat, który musi dotrzeć do odbiorcy. Mię­dzy nadawcą i odbiorca musi więc zaistnieć kontakt za pomocą kanału komunikacyjnego. Komunikat może być przekazywany różnymi kanała­mi, na przykład drogą listową, przez telefon, na taśmie video, w trakcie bezpośredniej rozmowy. Wśród odbiorców komunikatu może być odbior­ca nie zamierzony lub zamierzony, którego nazywa się adresatem. Tak więc odbiorcą powieści młodzieżowych są zazwyczaj dziewczęta w wie­ku 15 i 16 lat, natomiast właściwym odbiorcą mitów greckich może być jedynie człowiek znający historię starożytną.

Każdy komunikat powinien być przede wszystkim poprawny, sformu­łowany czytelnie i jednoznacznie, uprzejmy, pozbawiony złośliwości E wyrażeń wulgarnych. Teksty językowe mogą pełnić różnorodne funkcje.

funkcja stanowiąca polega na zmianie czegoś w rzeczywistości pozajęzykowej. Na przykład nadawca wypowiadający zdanie: „Mianuję cię kie­rownikiem działu produkcji" nie tylko komunikuje o czymś, ale także zmienia coś w rzeczywistości pozajęzykowej.

funkcja magiczna również wiąże się z działaniem, jej przejawem są różnego rodzaju czary, zaklęcia i przekleństwa. O funkcji magicznej tek­stu językowego możemy mówić wówczas, jeśli zaklęcie rzeczywiście za­działa oraz gdy wypowiadający wierzy w Jego działanie.

funkcja komunikatywna to najważniejsza z funkcji językowych, gdyż język w istocie Jest narzędziem porozumiewania się między nadawcą i odbiorcą. Funkcja komunikatywna występuje w wielu odmianach uza­leżnionych najczęściej od celu przekazu językowego.

Odmiany funkcji komunikatywnej tekstu

Funkcja informatywna tekstu polega na tym, że nadawca przekazuje od­biorcy pewien zasób informacji o świecie, a nawet o swoich uczuciach, wyobrażeniach i stanach psychicznych. Oto przykład tekstu o dominują­cej funkcji informatywnej:

„Wczoraj na bazarze kupiłam zielony sweter. Przyniosłam go do do­mu, ale rodzicom się nie podobał. Wróciłam więc na bazar, aby go od­dać, ale handlarz nie chciał przyjąć mego niefortunnego zakupu."

Funkcja ekspresywna tekstu przejawia się wówczas, gdy nadawca po­przez intonację, odpowiednio dobrane wykrzykniki i dobór słownictwa wyraża swój stosunek do danej osoby, zjawiska czy sytuacji. Przykład tekstu, w którym dominuje funkcja ekspresywna:

„Cóż to za sweter o dziwnym kolorze leży na fotelu. Nie lubię zielone­go koloru, jest to kolor zimny, mato twarzowy. Nigdy nie kupiłabym swe­tra o takim kolorze."

Funkcja impresywna tekstu wyraża się w świadomym dążeniu nadawcy do kształtowania określonych postaw i zachowań odbiorców. Tak więc funkcja impresywna dominuje we wszelkiego rodzaju ustawach, zarzą­dzeniach, rozkazach, regulaminach, itp.

Przykład tekstu o funkcji impresywnej:

„Zabierz natychmiast len sweter z fotela, zapakuj go do torby, jedź na bazar i zwróć go zaraz. Nie będzie ci w nim do twarzy, nie chcę, abyś go nosiła."

Funkcja artystyczna. W tekstach o funkcji artystycznej nadawca chce od­biorcę zachwycić, toteż z tą funkcja spotykamy się głównie w dziełach li­terackich. Przejawia się ona w różny sposób - w zależności od aktualnej mody literackiej, a także osobowości twórcy.

Funkcja fatyczna. Teksty pełniące funkcję fatyczną służą do nawiązywania kontaktu, podtrzymywania go, czy też do zasygnalizowania jego zakoń­czenia. Nadawca tekstu o funkcji fatycznej o niczym nie informuje ani do niczego nie nakłania, mówiąc: „cześć", „do zobaczenia", „dzień dobry".

KRYTERIA POPRAWNOŚCI JĘZYKOWEJ

Poprawność Językowa to zgodność z normą, natomiast norma jest to uświęcony powszechnym zwyczajem sposób, a także zasady posługiwa­nia się Językiem ustalone przez wydawnictwa i wypowiedzi publiczne.

Język ulega jednak ustawicznym zmianom, gdyż użytkownicy dążą do jego uproszczenia, językoznawcy natomiast, rozumiejąc wartość tradycji, hamują tempo zmian, jednak w pewnych wypadkach, kiedy zmienione formy stają się powszechne, przyjmują je jako poprawne. O przyjęciu no­wej formy decyduje najczęściej zwyczaj społeczny, autorytet kulturalny, kryterium ekonomiczności lub sensowności. Uznajemy kilka kryteriów poprawności Językowej.

kryterium ZWYCZAJU SPOŁECZNEGO l AUTORYTETU KULTURALNEGO

Językoznawcy skłonni są uznać pewne formy zmienione za poprawne, jeśli są powszechnie używane. Kierują się wówczas jednocześnie kryterium autorytetu kulturalnego, uznając za poprawne formy, których używają pisarze, dziennikarze, historycy, wielopokoleniowe rodziny inteligenckie, a w dawnych czasach - osoby bywałe na dworach królewskich i salonach magnackich.

kryterium ZGODNOŚCI Z SYSTEMEM języka. System języka jest to zbiór wyrazów i reguł łączenia ich w większe całości. Słownictwo najczęściej podlega zmianom, natomiast reguły odmiany wyrazów i składni są względnie stałe. Tak więc błędy gramatyczne są to formy niezgodne z sys­temem języka. Językoznawcy przeciwstawiają się błędnym formom, jeśli jednak jakaś zmiana utrwali się i całkowicie upowszechni, wówczas na plan dalszy schodzi kryterium zgodności z systemem języka i formę po­wszechnie przyjętą uważa się za poprawną. Kryterium zwyczaju społecz­nego zwyciężyło, kiedy na początku XX wieku za poprawne uznano for­my: talenty, interesy, poematy, zamiast XIX-wiecznych: lalenta, interesa, poemata.

kryterium narodowe. Językoznawcy często przeciwstawiają się nad­używaniu wyrazów zapożyczonych, szczególnie w okresach zagrożenia politycznego i pobudzonej świadomości narodowej. Wówczas zapoży­czenia traktuje się jako zagrażające tożsamości narodowej. Jeśli wyrazy pochodzenia obcego mają swe dokładne odpowiedniki w języku polskim. wówczas oczywiście należy używać wyrazu rodzimego. Wyrazy obce nie są przejrzyste pod względem budowy słowotwórczej, wyrazy polskie na­tomiast nasuwają odbiorcy od razu odpowiednie skojarzenia. Wyjątek stanowi nauka i technika, gdzie zapożyczenia są nie tylko potrzebne, ale wręcz niezbędne.

kryterium FUNKCJONALNE. Jest to tendencja do używania form prost­szych, bardziej ekonomicznych z punktu widzenia nadawcy, ale .jedno­cześnie bardziej precyzyjnych znaczeniowo. Kryterium funkcjonalne na­kazuje różnicować znaczenie wyrazów, które pierwotnie miały ten sam zakres znaczeniowy, a potem uległ on rozszerzeniu. Odnosi się to między innymi do przymiotników: dziecinny i dziecięcy, polny i polowy, kultu­ralny i kulturowy, które wyspecjalizowały się znaczeniowo. W obrębie kryterium funkcjonalnego możemy mówić o kryterium sensowności, bio­rąc pod uwagę, czy treść naszego komunikatu jest zrozumiała i jedno­znaczna, czy zdania mają sens, a także o kryterium harmonijności styli­stycznej z treścią naszego przekazu. Ważne jest także kryterium ekono­miczności środków językowych.

POJĘCIE ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH l ICH KLASYFIKACJA

Frazeologia jest to dział toksykologii, zajmujący się związkami fraze­ologicznymi, czyli związkami wyrazowymi tworzącymi stosunkowo trwa­łe połączenia semantyczne w danym Języku. Określa też stopień łączliwości tych związków, klasyfikując na związki luźne i stałe, ustala zakres ich stosowania.

Ze względu na stopień zespolenia składników związki frazeologiczne dzielimy na luźne, stałe i łączliwe.

związki frazeologiczne LUŹNE to takie połączenia wyrazów, które mo­żemy dowolnie zmieniać, np.

mgły słały się, ciągnęły, rozciągały,

ale także:

zboża słały się, ciągnęły, rozciągały

oraz

lasy słały się, ciągnęły, rozciągały itp.

związki frazeologiczne STAŁE stanowią niepodzielną całość. Są to utarte zwroty, tak zwane idiomatyzmy, których nie można przetłumaczyć do­słownie, nie można też wymienić poszczególnych składników takiego zwrotu. Stałe związki frazeologiczne dają się zazwyczaj zastąpić jednym wyrazem, np.

n/e zasypiać gruszek w popiele - nie zwlekać

mieć węża w kieszeni - być chciwym

wypić kielich goryczy - cierpieć.

związki frazeologiczne łączliwe to takie połączenie wyrazów, w któ­rym dopuszczalna jest wymiana Jednego lub kilku elementów, chociaż stopień ich spoistości jest znaczny, na przykład przymiotnik gniady możemy połączyć z rzeczownikiem koń, rumak, ogier, kobyła, klacz, ale nigdy nie powiemy gniady byk, czy gniada krowa.

Trudno Jest ustalić jednoznacznie granice między niektórymi związka­mi frazeologicznymi stałymi i łączliwymi. Na pograniczu znajdują się choćby takie określenia stereotypowe: czerwony jak burak, silny jak byk, biały jak śnieg, itp.

Ze względu na budowę gramatyczną związki frazeologiczne dzielimy na wyrażenia, zwroty i frazy.

wyrażenia są to zespolenia co najmniej dwóch wyrazów stanowiących całość syntaktyczną, o charakterze imiennym. Ośrodkiem wyrażenia jest zwykle rzeczownik lub przymiotnik, a także imiesłów przymiotnikowy, np. fata upałów, kraina mlekiem płynąca, zbyt późno, co chwila.

zwroty są to zespoły wyrazów powiązanych składniowo, w których członem określanym jest czasownik lub imiesłów nieodmienny, np.: ru­szyć z kopyta, jeść łapczywie, prawdę mówiąc. Czasem składnikiem bar­dziej rozbudowanego zwrotu może być wyrażenie, np,: wpaść w czarną rozpacz.

frazy są to podstawowe jednostki frazeologiczne, składające się z pod­miotu i orzeczenia, dlatego mają one postać zdania pojedynczego. Oczy­wiście nie każde zdanie Jest frazą. Można tak nazwać tylko te zdania, któ­re mają charakter utartych i często powtarzanych określeń. Są to najczę­ściej przysłowia, powiedzenia, porzekadła, np. burza huczy; sztandary ło­począ; kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada; nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło.

Można dokonać bardziej szczegółowej klasyfikacji fraz, dzieląc Je na:

1. frazy proste, czyli składające się z podmiotu i orzeczenia, np. serce boli; wiatr wyje

2. frazy nominalne, czyli takie, w których zostało opuszczone orzeczenie, np. w zdrowym ciele zdrowy duch

3. frazy werbalne, w których z kolei został pominięty podmiot, np. wi­dział to czarno

4. frazy złożone/ czyli takie, które mają postać zdania złożonego, .np. kto bywa na wozie, bywa i pod wozem; nie czyń drugiemu, co tobie nie­miłe.

SYNONIMY/ ANTONIMY l HOMONIMY

synonimy są to wyrazy bliskoznaczne, ale o różnym brzmieniu. Synoni­my można klasyfikować, biorąc pod uwagę ich treść, barwę, zasięg czaso­wy lub formę.

A. Ze względu na treść i zakres wyróżniamy synonimy semantyczne, czyli znaczeniowe, np.:

cieszyć się - radować się - weselić się martwić się - smucić się - trapić się wiatr- wicher- wichura oznaka - objaw - symptom.

Synonimy znaczeniowe mogą w ogóle nie różnić się pod względem treści i zakresu, czyli są równoznacznikami, np.:

stomatolog - dentysta dyfteryt ~ błonica.

Mogą mniej lub bardziej różnić się odcieniem znaczeniowym, np.:

plucha - chlapa - deszcz - szaruga

czy też

pensja - wynagrodzenie - honorarium.

B. Ze względu na barwę, zasięg czasowy i środowiskowy wyróżniamy sy­nonimy stylistyczne, czyli takie, które są związane z poszczególnymi stylami oraz z różnymi odmianami języka. Synonimy te mogą różnić się:

• zabarwieniem emocjonalnym, np.: matka - mamusia

• albo zasięgiem terytorialnym, np.: meszty - tenisówki

• tub chronologicznym, np.: binokle -okulary.

C. Ze względu na formę synonimy dzielimy na różnordzenne, czyli takie, które wywodzą się z różnych rodzin wyrazów, np.: wielki - ogromny i wspólnordzenne/ czyli spokrewnione pod względem słowotwórczo-etymologiczny m, np.: dziecinny - dziecięcy.

antonimy są to wyrazy, których znaczenie przeciwstawia się znaczeniu innych wyrazów. Antonimy muszą mieć znaczenie kontrastowe lub od­wrotne, muszą to być wyrazy oznaczające skrajne wartości jakiejś cechy lub początkową i końcową fazę, np.:

szczerość - obłuda

pracowitość - lenistwo

przyjadę! - wróg

dobry - zły zacząć - skończyć.

Nie są natomiast antonimami wyrazy: duży - niewielki, ładny - ohyd­ny. W tym wypadku mamy do czynienia z tak zwaną niezgodnością zna­czeń.

homonimy są to wyrazy o tym samym brzmieniu, ale o różnym znacze­niu. Właściwe znaczenie homonimu możemy ustalić tylko na podstawie kontekstu, np.:

kopia- broń, odtwarzanie oryginału

zamek - budowla, zamek do drzwi, suwak

para - wodna, para rąk.

Jeśli Jakieś wyrazy są identyczne w wymowie, natomiast ich pisownia jest różna, na przykład w wyrazach stóg i stuk, mówimy wówczas o homonimii częściowej.

POJĘCIE STYLU

Cechy dobrego stylu

Stylistyka to dział nauki o języku. Nazwa jej wywodzi się od greckiego słowa styios, po polsku rylec. Było to narzędzie służące w starożytności do pisania na woskowych tabliczkach. Później wyraz ten zaczął ozna­czać sposób pisania, a wreszcie mówienia.

Styl mówienia lub pisania to sposób wypowiadania się charaktery­styczny dla nadawcy - wybiera on takie środki językowe, które Jego zda­niem są najstosowniejsze do sformułowania danej wypowiedzi. Każdy Ję­zyk zawiera bogaty zasób środków Językowych i struktur bliskoznacznych o podobnej treści lecz różnym odcieniu znaczeniowym, z których każdy mówiący może korzystać w zależności od swoich upodobań.

Zadaniem stylistyki jest opis środków Językowych oraz ich przydatno­ści do wyrażania myśli i uczuć, a praktycznie - wyrabianie umiejętności właściwego doboru środków językowych, prawidłowej budowy zdań, dbałości o odpowiedni dobór wyrazów i zwrotów. Stylistyka bada rów­nież i ustala podstawowe cechy dobrego stylu.

komunikatywność stylu. Język jest komunikatywny wówczas, jeśli jest dla odbiorcy zrozumiały, wiernie i dokładnie przekazuje to, co nadawca chciał zakomunikować. Komunikatywność stylu osiągniemy, gdy będzie­my posługiwać się Językiem poprawnym, prostym, unikając jednocześnie wyrażeń i zwrotów wieloznacznych. Aby nasza wypowiedź była komuni­katywna, musi także być dostosowana do poziomu intelektualnego od­biorcy. jeśli będą spełnione te warunki, wówczas nasza wypowiedź bę­dzie dla odbiorcy zrozumiała.

jasność stylu. Styl nasz jest jasny. Jeśli umiejętnie dobieramy wyrazy, budujemy zdania w ten sposób, aby ich zrozumienie nie nasuwało żad­nych wątpliwości. Nie należy więc budować zdań zbyt długich, zawi­łych, nie należy stosować zdań wtrąconych, używać neologizmów lub ar­chaizmów, które utrudniają zrozumienie treści.

poprawność STYLU..Styl naszej wypowiedzi Jest poprawny wówczas, kiedy jest zgodny z obowiązującymi regułami gramatyki i stylistyki, jeśli uwzględnia należyte stosowanie związków frazeologicznych oraz zasady poprawnej wymowy i pisowni.

zwięzłość stylu. Ta cecha stylu jest nieodzowna w notatkach służbowych, relacjach, opisach i komunikatach, streszczeniach. Zwięzłość stylu Jest też charakterystyczna we wszelkiego rodzaju dialogach, kiedy wiele informacji wynika z zaistniałej sytuacji i można je po prostu pominąć. Zwięzłość wy­powiedzi osiąga się przez unikanie zbędnych powtórzeń, wyrażeń o zna­czeniu synonimicznym oraz zwrotów, które mają swe krótsze odpowiedni­ki. Często stosuje się zdania krótkie, a także równoważniki zdań.

żywość stylu. Żywość stylu jest nieodłączną cechą stylu artystycznego. Autor takiej wypowiedzi stara się oddziaływać na wyobraźnię odbiorcy, przykuć Jego uwagę, wzbudzić zainteresowanie, utrzymać w napięciu. Autor pragnie przekazać nie tylko niezbędne treści i informacje, ale także własne uczucia oraz stany psychiczne. Żywość stylu nadawca osiąga przez właściwe stosowanie środków stylistycznych, a także składniowych, np. częste używanie zdań pytających i wykrzyknikowych, czasowników w czasie teraźniejszym, przeszłym i przyszłym, pytań retorycznych, wy­krzykników. W dialogach niekiedy stosuje się równoważniki zdań, w opi­sach używa się zdań krótkich, które znacznie lepiej ukazują zmienność akcji lub poszczególnych obrazów w opisie.

obrazowość STYLU. Ta cecha jest nieodzowna przy stylu artystycznym. Polega na barwnym, plastycznym przedstawieniu myśli i uczuć autora za pomocą odpowiednich obrazów. Aby osiągnąć obrazowość stylu, należy umiejętnie stosować epitety, przenośnie, porównania, a także obrazowe związki frazeologiczne, znane przysłowia, powiedzenia itd.

Rodzaje stylów funkcjonalnych

Style dzieli się zwykle biorąc pod uwagę dwa kryteria podziału: nadawcę i cel wypowiedzi.

Ze względu na nadawcę tekstu możemy wyróżnić style indywidualne, na przykład styl autora, a nawet styl konkretnego utworu literackiego. Na­tomiast o stylach typowych mówimy, omawiając styl epoki, czy danego prądu literackiego.

Biorąc pod uwagę drugie kryterium podziału - cel wypowiedzi - wy­różniamy podane niżej style funkcjonalne.

styl potoczny. Stosujemy go w codziennych kontaktach z otoczeniem, a więc w rozmowach. Czasem spotykamy styl potoczny w utworach lite­rackich - wówczas służy on charakterystyce środowiska czy bohatera. Styl potoczny cechuje się słownictwem emocjonalnym, środowiskowym. Składnia jest prosta, budowa zdań swobodna, najczęściej używa się zdań pojedynczych. Zdania złożone połączone są bezspójnikowo. Często sto­suje się skróty myślowe, pomijając wszystko to, co można zastąpić odpo­wiednim gestem, mimiką, intonacją. Styl potoczny to podstawowa odmia­na języka mówionego, toteż występują w nim wyrażenia spotykane w po­tocznej rozmowie, w bezpośrednim opowiadaniu.

styl naukowy. Prace naukowe mogą dotyczyć różnych dziedzin, ale ce­lem każdej z nich jest przedstawienie wniosków z własnych eksperymen­tów i badań, udokumentowanie sądów i poglądów w sposób ścisły i lo­giczny. Z tych względów styl naukowy powinien być przede wszystkim jasny, pozbawiony środków stylistycznych, obrazowych porównań. Naj­bardziej charakterystyczną cechą stylu naukowego jest stosowanie termi­nów naukowych o ściśle określonym znaczeniu, często znanych i zrozu­miałych tylko dla specjalistów z danej dziedziny wiedzy. Wielokrotnie autor wprowadza nowe terminy - wówczas musi ściśle określić ich zna­czenie. W stylu naukowym dopuszczalne Jest stosowanie wyrazów ob­cych, gdyż wielokrotnie są to terminy o charakterze międzynarodowym. W pracach o charakterze naukowym dominują zdania wielokrotnie złożo­ne, z przewagą zdań podrzędnie złożonych.

styl URZĘDOWY. Jest to odmiana języka pisanego, obowiązująca we wszystkich pismach o charakterze urzędowym, aktach prawnych i pań­stwowych, podaniach, protokołach, sprawozdaniach itp. Właściwy typ wypowiedzi urzędowej jest zazwyczaj określony już w samym tytule, np. ustawa, rozporządzenie, instrukcja/ pokwitowanie, wezwanie. W stylu urzędowym obowiązują ścisłe formuły i schematy. Zwłaszcza początek i koniec pisma urzędowego mają ustaloną formułę. Tekst urzędowy dzieli się na różnego rodzaju punkty/ podpunkty i paragrafy. Natomiast wszelkie pisma mające charakter ogłoszeń czy zarządzeń sformułowane są bezoso­bowo, często brzmią bardzo kategorycznie, np. „nie śmiecić", „uprasza się o ciszę", „należy zgłosić się...". W stylu urzędowym - podobnie jak w naukowym - dużą rolę odgrywa słownictwo specjalne, stosowane w pewnych dziedzinach, np. w administracji, handlu („najemca", „na­bywca", „sprolongować", „nabywać"),

styl publicystyczny. Stosowany jest niemal w całym piśmiennictwie przeznaczonym dla masowego odbiorcy w prasie, tygodnikach, w pra­cach popularno-naukowych. Styl ten musi być komunikatywny, Jasny, zrozumiały, zwięzły i sugestywny. Stosowany jest w notatkach informa­cyjnych, artykułach publicystycznych, komunikatach prasowych i reporta­żach. W tego rodzaju wypowiedziach łatwo zauważyć tendencje do zwięzłych sformułowań oraz do używania skrótów. Styl publicystyczny jest dość zróżnicowany - na przykład w pracach popularno-naukowych przypomina styl naukowy, natomiast w różnego rodzaju reportażach śro­dowiskowych nosi cechy stylu artystycznego.

styl artystyczny. Stosowany jest w literaturze pięknej, a więc zajmuje wyjątkowe miejsce wśród innych stylów. Przede wszystkim cechuje go olbrzymia różnorodność, gdyż własny indywidualny styl ma każda epo­ka literacka, prąd czy kierunek, a także każdy pisarz. W stylu tym środ­ki artystyczne dominują nad innymi środkami językowymi, a przy tym artyści mogą swobodnie korzystać ze słownictwa innych stylów. Często tworzą też neologizmy, celowo posługują się gwarą, dialektami, stosują archaizmy, charakteryzując za ich pośrednictwem przedstawione w utworze środowisko. W utworze literackim język pełni przede wszyst­kim funkcję estetyczną, a odbiorca ocenia nie tylko to, co artysta chce powiedzieć, ale w jaki sposób to czyni. Pisarze i poeci stosują więc róż­norodne środki artystyczne - przenośnie, porównania, rytm, rym, itp. a na miano prawdziwych artystów zasługują ci, którzy umiejętnie posłu­gują się nimi.

CHARAKTERYSTYCZNE CECHY STYLU ARTYSTYCZNEGO W POSZCZEGÓLNYCH EPOKACH

średniowiecze to epoka, w której polska literatura piękna zaczyna dopie­ro powstawać, toteż trudno doszukiwać się w tym okresie wspólnych cech stylu artystycznego, tym bardzie, że początkowo nie istniało nawet ścisłe rozgraniczenie między literaturą piękną i użytkową. Większość tek­stów powstawała w Języku łacińskim, a różnego rodzaju kazania, pieśni religijne, żywoty świętych należy często umieścić na pograniczu między literaturą piękną i literaturą użytkową.

renesans. Prawdziwy rozkwit literatury piękne] przypada na wiek XVI. Pierwszym poetą tworzącym świadomie w Języku polskim był Mikołaj Rej, autor znanego dwuwiersza:

„A niechaj narodowie wżdy postronni znają Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają".

Literatura piękna aż do XVIII wieku to przede wszystkim poezja. Styl lite­racki renesansu reprezentują więc przede wszystkim utwory Mikołaja Reja oraz Jana Kochanowskiego.

Język Mikołaja Reja przypomina raczej mowę potoczną tamtej epoki. Mimo zastosowania podziału na wersy i mimo rymów składnia jest prosta, podobnie jak dobór słownictwa oraz frazeologia. Maniera stylistyczna Re­ja polega na ustawicznym stosowaniu wyrazów zdrobniałych, co szcze­gólnie zwraca uwagę w Żywocie człowieka poczciwego. Styl tego autora, prosty i zrozumiały dla odbiorcy XVI-wiecznego, dziś jest bardzo mało komunikatywny.

Prawdziwym talentem poetyckim okazał się Jan Kochanowski. To on wprowadził do polskiej poezji przerzutnie, zastosował rymy i różnorodne środki stylistyczne. Poeta dbał o właściwą harmonię między treścią a for­mą wiersza, toteż Jego wypowiedź poetycka jest prosta i zrozumiała.

barok był epoką literacką, w której wyraźnie można wyodrębnić pewne cechy wspólne stylu poetyckiego. Przede wszystkim poeci przestali dążyć do idealnej harmonii pomiędzy formą a treścią. W pogoni za niezwykło­ścią nadawali swym utworom niezwykle wyszukaną formę, dążyli do maksymalnej ozdobności stylu poetyckiego, stosowali i różnorodne środki artystycznego wyrazu. Poezja barokowa nurtu dworskiego - chociażby pióra Jana Andrzeja Morsztyna -- rodziła się w atmosferze salonowych flirtów, była błyskotliwa i elegancka, pełna celowo gromadzonych para­doksów, kontrastów, powtórzeń i konceptów. W pogoni za swoiście rozu­mianą oryginalnością twórcy niema! zapominali o treści swych utworów, poświęcając je śmierci salonowego pieska, składając komplementy da­mom, opisując błahe w istocie i powierzchowne przeżycia miłosne. Nie­wątpliwą zasługą poetyki barokowej było dążenie do doskonalenia środ­ków artystycznego wyrazu.

Obok nurtu dworskiego w okresie baroku rozwijał się także barok sarmacki reprezentowany przez Wacława Potockiego. Jego poezja Jest o wiele bogatsza pod względem treści i zawartości ideowej, natomiast o wiele uboższa pod względem poziomu artystycznego. Styl poetycki Wacława Potockiego przypomina potoczny i często nieporadny styl Mikołaja Reja.

oświecenie cechuje nawrót do klasycznych wzorców poezji antycznej, obowiązujących w Odrodzeniu. Walkę z barokową przesadą, tendencją do makaronizowania rozpoczął Stanisław Konarski w dziele O poprawie wad wymowy. Propagował znaczenie naturalności w wysławianiu się i rzeczowości w opracowaniu tematu. Literatura oświeceniowa miała cha­rakter dydaktyczny, służyła konkretnym celom społecznym, miała po­uczać i wychowywać, walczyć z wadami społecznymi. W zakresie stylu literackiego toczyła się walka z francuszczyzną, a także z polszczyzną ze­psutą wpływami języka łacińskiego.

Wzorem poprawnej polszczyzny stała się poezja Jana Kochanowskie­go, którego dzieła często wydawano w okresie oświecenia. Poeci znów zaczęli doceniać klasyczną zasadę konieczności harmonii między treścią a formą dzieła literackiego. Można powiedzieć, że twórcy tego okresu - korzystając z dorobku minionych epok - umieli zadbać zarówno o treść, jak i o formę swych utworów.

U schyłku epoki oświecenia zaczęła rozwijać się poezja sentymental­na, stanowiąca swoistą reakcję przeciwko nadmiernemu kultowi rozumu. Franciszek Karpiński - czołowy przedstawiciel polskiego sentymentali­zmu - uważał, że najważniejsze cechy wypowiedzi poetyckiej to prostota i tak zwana czułość serca, Sentymentaliści opisywali uczucia, spychane dotąd na margines przeżycia miłosne, analizowali ludzką psychikę.

romantyzm to okres niezwykle różnorodny i bogaty - zarówno pod względem formy, jak i treści. Każda nowa tendencja, wszelkie nowator­skie poglądy artystyczne budziły początkowo ostre sprzeciwy tradycjona­listów. Postać otwartej watki przyjął spór klasyków z romantykami, zapo­czątkowany artykułem Kazimierza Brodzińskiego O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej. Romantycy starali się odrzucić sztywne reguły poetyki klasycznej, dążyli do oryginalności, podkreślali znaczenie natchnienia poetyckiego, intuicji i pierwiastków uczuciowych.

Taki program artystyczny określony został przez klasyków „szkołą zdrady i zarazy" oraz „otworzoną drogą do robienia szaleństw". Styl ro­mantyczny cechuje tendencja do wykorzystywania wyrażeń potocz­nych, ludowych, dbałość o indywidualizację języka bohaterów oraz o zachowanie kolorytu lokalnego. W tym celu artyści wprowadzili do li­teratury wyrażenia ludowe/ orientalne, bądź archaiczne. Najwięksi po­eci romantyczni - Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiń­ski, Cyprian Kamil Norwid ~ operowali po mistrzowsku środkami arty­stycznymi, tworząc dzieła oryginalne, urzekające pięknem artystyczne­go wyrazu.

pozytywizm. Natomiast epoka pozytywizmu - ze względu na znaczną przewagę form prozatorskich nad poezją i dramatem - została nazwana „czasami niepoetyckimi". Powróciło oświeceniowe przekonanie o nie­ograniczonych możliwościach ludzkiego rozumu oraz o dydaktycznych i utylitarnych celach literatury pięknej. Mimo tych założeń proza tego okresu osiągnęła wysoki poziom artystyczny. Stosowano realistyczne środki wyrazu, dbano o indywidualizację języka bohaterów, czerpiąc wy­rażenia i zwroty z Języka potocznego schyłku XIX wieku, co spotęgowało wrażenie autentyzmu.

Posługując się formami prozatorskimi pisarze tej epoki umieli tworzyć wspaniałe opisy przyrody. Prawdziwą mistrzynią w tym zakresie była nie­wątpliwie Eliza Orzeszkowa. Opisy przyrody nadniemeńskiej w powieści Nad Niemnem porównywane są wielokrotnie z analogicznymi opisami w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza.

Mistrzem archaizacji stosowanej w powieściach historycznych był z kolei Henryk Sienkiewicz. Pisarz osiągał tak wspaniale efekty, gdyż pra­cę nad każdą powieścią poprzedzał gruntownymi studiami nad językiem danej epoki. Nigdy też nie stosował w nadmiarze archaizmów, dzięki cze­mu Język Jego prozy Jest całkowicie zrozumiały dla współczesnego czytel­nika, stwarzając Jednocześnie wrażenie całkowitej autentyczności- Komentarz autorski dostosował pisarz do dialogów poprzez stosowanie ar­chaicznej frazeologii i składni.

młoda polska. W poezji tego czasu rodzą się nowe prądy - symbolizm, impresjonizm, ekspresjonizm, będące efektem poszukiwań nowych, bar­dziej oryginalnych środków wyrazu artystycznego. Liryka młodopolska ukazywała .nastroje rozgoryczenia, szukała ucieczki od świata, bezsku­tecznie próbując odnaleźć nowe wartości w świecie ogarniętym całkowi­tym i powszechnym kryzysem idei. Modne w poetyce młodopolskiej było stosowanie techniki łączenia elementów różnych sztuk, przede wszystkim malarstwa, muzyki, czyli elementów barwnych, dźwiękowych i świetl­nych. Tego typu opisy spotykamy w wierszach Kazimierza Przerwy-Tetmajera, np. Melodia mgieł nocnych. Widok ze Swinicy do Doliny Wiercbdchej, a także w cyklu sonetów Jana Kasprowicza Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach.

Elementy poetyckie przenikają również do Języka prozy. Przesycona liryzmem jest twórczość młodopolska Stefana Zeromskiego. W noweli Zmierzch odnajdujemy typowo impresjonistyczne opisy przyrody i nad­chodzącego zmierzchu. Autor ukazuje szarość nadchodzącego wieczoru, grę świateł i cieni, mgłę rozmywającą „wypukłość i bryłowatość" drzew i krzewów. W powieści Ludzie bezdomni odnajdujemy całe fragmenty przesycone liryzmem. Autor wprowadza też do utworu wiele opisów o znaczeniu symbolicznym (rozdarta sosna). Analogicznie jest w przypad­ku Chłopów Władysława Stanisława Reymonta. Autor stosuje typowo młodopolskie przemieszanie stylów i konwencji literackich. Pełne reali­zmu opisy zostają zastąpione opisami naturalistycznymi (obcięcie sobie nogi przez Kubę, wywiezienie Jagny ze wsi na kupie gnoju). W odniesie­niu do przyrody autor najczęściej stosuje technikę impresjonistycznego opisu (burzy, zamieci, jesieni), z jednoczesnym zastosowaniem rozbudo­wanych personifikacji.

Twórcy młodopolscy stosują też stylizację gwarową. Przykładem mogą być zarówno Chłopi Reymonta, Jak i Wesele Stanisława Wyspiańskiego. Natomiast autentyczną gwarą podhalańską napisany jest cykl opowiadań Na Skalnym Podhalu Kazimierza Przerwy-Tetmajera.

okres międzywojenny. Styl w tym okresie nie jest już tak jednolity. Zu­pełnie innym językiem literackim posługuje się Bolesław Leśmian, two­rząc oryginalne neologizmy i symboliczno-fantastyczny nastrój, innym zaś przedstawicie! poezji rewolucyjnej Władysław Broniewski. Skamandryci wiązali poezję z życiem codziennym, adresowali wypowiedzi do jak naj­szerszego grona odbiorców. Wprowadzili do poezji konkretność obrazo­wania oraz język potoczny.

Zupełnie inne cele stawiali sobie poeci awangardy krakowskiej, której teoretykiem był Tadeusz Peiper, najwybitniejszym przedstawicielem zaś Julian Przyboś. Zachwyt współczesną cywilizacją wyrażał się w trzech słowach-hastach: miasto, maszyna, masa. W poetyce uprzywilejowana została metafora, łącząca pojęcia odległe, bądź sprzeczne. Odpowiadała ona najlepiej - ukształtowanym pod wpływem współczesnej cywilizacji -sposobom odczuwania, umożliwiała osiągnięcie maksymalnej ekonomiczności wypowiedzi. Peiper, tworząc nową koncepcję liryzmu i Języka poetyckiego, odrzuca natchnienie, wypowiada się przeciwko wolnej grze wyobraźni, twierdząc, że poeta powinien być rzemieślnikiem, osobowo­ścią roboczą. Charakterystyczne cechy stylu poetyckiego Juliana Przybo-sia to maksymalne zagęszczenie znaczeń, nagromadzenie wielu oryginal­nych, łączących odległe pojęcia metafor, dążenie do maksymalnej skrótowości.

Na styl utworów XX-lecia międzywojennego duży wpływ wywarła groteska. Najbardziej charakterystyczną cechą stylu pisarskiego Witolda Gombrowicza jest bliskie sąsiedztwo śmieszności i powagi, a także liczne neologizmy, z których niektóre weszły do języka potocznego, np. upupić, ugębić. Jeszcze więcej neologizmów wprowadził Stanisław Ignacy Witkiewicz, autor Szewców. W jego dramatach patos sąsiaduje ze stylem pseudonaukowym, liczne są wulgaryzmy i neologizmy, dosadne zwroty potoczne.

literatura współczesna. Równie zróżnicowany jest styl okresu wojen­nego oraz literatury powojennej. Na przykład Krzysztof Kamil Baczyński jest twórcą oryginalnych, nieraz zaskakujących metafor:

„haftowali ... oczy rudą krwią"

„... ze świerków na polu zwisa

głowa obcięta, strasząc jak krzyk"

„... jak korzeń skręcone ciała,

żywcem wtłoczone pod ciemny strop"

Natomiast język poetycki Tadeusza Różewicza jest bardzo zbliżony do mowy potocznej, liczne są powtórzenia i prozaizmy:

„ocalałem prowadzony na rzeź" „człowiek człowiekowi skacze do gardła"

Ważnym kierunkiem poetyckim był turpizm, czyli fascynacja brzydo­tą, łączenie wzniosłości z prozą życia.

Język powojennej prozy zbliżony jest do reportażu. Na przykład narra­tor w Medalionach Zofii NałkowskieJ pełni funkcję Jedynie świadka reje­strującego fakty. W prozie stale obecny jest język potoczny. Miron Biało-szewski w Pamiętniku z powstania warszawskiego siatę posługuje się gwarą warszawską. Gwarę chłopską odnajdujemy natomiast w Konopselce Edwarda Redlińskiego.

Charakterystyczną tendencją jest także zacieranie się granicy między stylem publicystycznym, a stylem literatury pięknej, co obserwujemy na przykład w twórczości Ryszarda Kapuścmskiego.

POJĘCIE OKRESU t PRĄDU LITERACKIEGO

okres literacki jest to pewien fragment procesu historyczno-literackiego, zawartego w dających się określić ramach chronologicznych, a przy tym wyraźnie różny od okresu go poprzedzającego, a także następującego bezpośrednio po nim. Okres literacki nazywamy też epoką literacką.

Granice poszczególnych epok wyznaczają ważne wydarzenia literac­kie lub historyczne. Na przykład początek romantyzmu wyznacza data ściśle literacka: wydanie l tomu Poezji Adama Mickiewicza w 1822 roku, schyłek romantyzmu natomiast wiąże się z upadkiem powstania stycznio­wego. Historyczne daty wyznaczają też dwudziestolecie międzywojenne w literaturze (1918-1939).

Należy uświadomić sobie, że ramy czasowe poszczególnych epok są umowne, gdyż zjawiska charakterystyczne dla danego okresu pojawiają się o wiele wcześniej, zanim staną się dominujące i dadzą podstawę do wyłonienia nowego okresu literackiego.

Charakterystyczne dla danej epoki zjawiska także nie kończą się defi­nitywnie wraz z końcem danego okresu, lecz zanikają stopniowo.

Z omawianym zagadnieniem wiążą się pojęcia prekursor i epigon.

Prekursor to taki twórca, który wyprzedza epokę, zapowiada wcze­śniej jej nadejście poprzez realizację założeń i głoszenie haseł, które mają zapanować dopiero w nadchodzącej epoce. Prekursorem baroku był na przykład Mikołaj Sęp-Szarzyński, poeta tworzący w epoce renesansu, choć w Jego sonetach znalazły odzwierciedlenie wszystkie niepokoje filo­zoficzne i religijne tak typowe dla barokowych poetów. Także sentymen­talizm, prąd literacki epoki oświecenia, zapowiada mającą nadejść epokę romantyzmu, a powieści obyczajowe Józefa Korzeniowskiego i Józefa Ignacego Kraszewskiego poprzedzają rozwój prozy powieściowej epoki pozytywizmu.

Epigon z kolei to twórca, który nadal realizuje założenia i hasła epoki minionej. Taki epigoński charakter w stosunku do romantyzmu miała po­czątkowo twórczość Adama Asnyka, zanim poeta uświadomił sobie, iż „każda epoka ma swe własne cele i zapomina o wczorajszych snach".

Często zdarza się i tak, że jeden twórca żyje i tworzy w kilku okresach literackich. Na przykład Leopold Staff debiutował w okresie Młodej Pol­ski, a tworzył w okresie międzywojennym i po drugiej wojnie światowej.

Zjawiska te powinny uświadomić nam, że granice poszczególnych epok są umowne, a tendencje, różnorodne zjawiska i hasła wzajemnie przenikają się. Granice te są także najczęściej różne w poszczególnych li­teraturach narodowych, tak więc renesans we Włoszech rozwinął się na

przełomie XIII i XIV w., w Polsce natomiast - dopiero w wieku XVI. Pełny rozkwit oświecenia we Francji przypada na pierwszą połowę XVIII w., w Polsce - na Jego schyłek.

prąd LITERACKI jest to zespół tendencji ideowo-artystycznych, utrwalony w wielu znaczących dziełach. W Jednym okresie literackim można wyod­rębnić kilka prądów literackich, często współistniejących na zasadzie przeciwieństwa. Na przykład w epoce oświecenia obok klasycyzmu roz­winął się sentymentalizm, w okresie Młodej Polski - symbolizm, natura­lizm, impresjonizm. Im bliższa współczesności jest dana epoka literacka, tym więcej występuje w Jej obrębie różnorodnych prądów literackich.

PODZIAŁ LITERATURY PIĘKNEJ NA RODZAJE l GATUNKI LITERACKIE

	Rodzaje	Liryka	Epika	Dramat
		pieśń	powieść	tragedia
< z		tren	nowela	komedia
^ UJ.		sonet	opowiadanie	farsa
0-		hymn	epopeja	itp.
< cc	Gatunki	elegia	satyra
^ 1-		oda	bajka
< u		fraszka	itp.
UJ fc		epigramat
^		itp.

Rodzaje literackie

Każde dzieło literackie można zaliczyć do jednego z trzech rodzajów literackich; liryki, epiki lub dramatu. Po raz pierwszy podział taki zastoso­wał Arystoteles, określając charakterystyczne cechy każdego z tych rodza­jów literackich, takie jak podmiot literacki i jego stosunek do świata przedstawionego, budowa utworu, czyli kompozycja, oraz stosowane konstrukcje stylistyczne.

liryka - najważniejszą rolę odgrywają doznania, subiektywne emocje, przeżycia podmiotu lirycznego, przekazywane w formie monologu. W ten sposób powstaje tak zwana sytuacja wyznania - mamy tu więc do czynienia

z monologiem lirycznym wygłaszanym przez podmiot liryczny, fest on tworem całkowicie fikcyjnym, nawet wówczas, gdy przekazuje myśli, wrażenia i przeżycia samego autora. Świat przedstawiony w liryce jest całkowicie podporządkowany podmiotowi lirycznemu, czyli uzależniony od charakteru jego przeżyć.

epika - podstawową formą wypowiedzi Jest narracja- Podmiot literacki w epice został nazwany narratorem, a przedstawiony przez niego świat ma charakter fabularny. Rola podmiotu literackiego jest zupełnie odmienna niż w liryce. Nie eksponuje on swych myśli, przeżyć i wrażeń, lecz pozostaje w ukryciu, opowiada o świecie przedstawionym, prezentuje pewną fabułę. Tworzy się w ten sposób sytuacja narracyjna, a narrator wypowiada się w czasie przeszłym, przedstawia wydarzenia minione. Tak więc w epice mamy do czynienia ze zjawiskiem dwoistości czasowej: oprócz czasu nar­racji występuje wcześniejszy od niego czas świata przedstawionego.

dramat- obejmuje utwory przeznaczone do wystawiania na scenie. Ma­ją one najczęściej charakter fabularny, a fabuła ta przedstawiona jest za pośrednictwem dialogu bohaterów. W związku z tym w dramacie nie ma tego fikcyjnego tworu, który nazwaliśmy podmiotem literackim (w liryce -podmiot liryczny, w epice - narrator), a świat przedstawiony jest poprzez słowa i czyny bohaterów. W ten sposób powstaje sytuacja rozmowy, a więc podstawową formą wypowiedzi w dramacie jest dialog. Świat przedstawiony jest Jako zespół aktualnych działań bohaterów, w związku z czym w dramacie występuje tylko czas teraźniejszy.

Stosując przedstawiony tu podział należy sobie uświadomić, że nie ist­nieją takie utwory, które byłyby „czyste" pod względem rodzajowym. Każdy utwór literacki jest tworem syntetycznym, łączącym elementy róż­nych rodzajów literackich. O przynależności do danego rodzaju decyduje to, Jakie cechy dominują w utworze - charakterystyczne dla liryki, epiki czy dramatu.

Gatunki literackie

gatunek LITERACKI jest to zespół reguł określających budowę poszczegól­nych dzieł literackich. Każda epoka literacka preferuje pewne określone gatunki, w których najlepiej wyraża swe dążenia, cele i ideały.

gatunki MIESZANE, czyli syntetyczne, łączą elementy różnych rodzajów literackich. O synkretyzm gatunków walczyli romantycy i to właśnie oni wprowadzili takie gatunki, jak: ballada romantyczna, powieść poetycka,

poemat dygresyjny, dramat romantyczny, w których niemal na równych prawach łączą się elementy liryki, epiki i dramatu.

gatunki pograniczne to takie gatunki, w których oprócz form wypowie­dzi właściwych dla literatury pięknej występują elementy wypowiedzi na­ukowych, filozoficznych i publicystycznych. Należy tu wymienić takie formy wypowiedzi, jak: esej/ reportaż, felieton.

CHARAKTERYSTYKA OKRESÓW/ PRĄDÓW ORAZ GATUNKÓW LITERACKICH DOMINUJĄCYCH W POSZCZEGÓLNYCH EPOKACH

Średniowiecze

Średniowiecze Jest to epoka w dziejach kultury europejskiej usytuowa­na między starożytnością a odrodzeniem, a więc między V a XIV wie­kiem. W Polsce trwała jeszcze przez cały wiek XV. Granice czasowe są oczywiście bardzo płynne, już na przełomie IV i V wieku działali św. Au­gustyn i św. Hieronim, ale większość badaczy łączy upadek kultury staro­żytnej z upadkiem cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 r. n.e.

Natomiast schyłek średniowiecza wiąże się z wynalezieniem druku przez Jana Gutenberga w 1440 r., upadkiem Konstantynopola w 1453 r. lub odkryciem Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1492 r., a nawet z wystąpieniem Marcina Lutra w 1517 roku.

Charakterystyczną cechą kultury średniowiecznej jest rozprzestrzenia­nie się chrześcijaństwa po ogłoszeniu edyktu mediolańskiego v/ 313 r., le­galizującego tę religię przez władze państwowe/ oraz dominacja Kościoła we wszystkich dziedzinach życia politycznego, kulturalnego i społeczne­go. W średniowieczu dominował światopogląd zwany teocentryzmem {theos - Bóg), który podporządkowywał wszystkie ludzkie sprawy Bogu.

W nauce dominowała scholastyka, polegająca na udowadnianiu twier­dzeń religijnych i praw objawionych na drodze rozumowej.

Augustynizm. Sw. Augustyn stworzył podstawy doktryny filozoficznej zwanej augustynizmem. Człowiek to istota, która rozważa swe drama­tyczne miejsce na granicy bytów między aniołami (bytami wyższymi) a zwierzętami (bytami niższymi). Człowiek Jest więc rozdarty wewnętrz­nie, walczy ze złem, walczy ze swą cielesnością o większe uduchowie­nie, a jego psychiką ciągle targa wiele sprzecznych uczuć.

Tomizm. Twórcą tomizmu Jest św. Tomasz z Akwinu, który - zaprzecza­jąc dualizmowi św. Augustyna - uważał, że każdy człowiek zajmuje prze­znaczony dla niego szczebel w hierarchii społecznej, a zadaniem czło­wieka Jest walka z pokusami i wspinanie się coraz wyżej dzięki cnocie, roztropności i umiejętności rozumowania.

W związku z tymi zjawiskami w literaturze i sztuce dominuje tematyka religijna, moralistyczna oraz funkcjonują dwa idealne wzorce osobowe.

Jeden z nich to postać idealnego rycerza, nieugiętego bojownika goto­wego oddać życie za ojczyznę, króla lub wiarę. Święty rycerz miał ku te­mu wiele okazji w czasach krucjat, wypraw do Ziemi Świętej, walk z Maurami osiedlonymi w Hiszpanii oraz chrystianizacji krajów pogań­skich.

Równocześnie funkcjonował ideał świętego ascety, człowieka dobro­wolnie wyrzekającego się osobistego szczęścia, przywilejów płynących z urodzenia i majątku, skazującego się na znoszenie upokorzeń i cierpień oraz na umartwianie własnego ciała głodem, chłodem, czuwaniem itp. Źródłem średniowiecznej ascezy było przekonanie ówczesnych ludzi, że ciało człowieka jest siedliskiem szatana, a więc należy Je umartwiać, aby osiągnąć zbawienie. Dlatego też w średniowieczu odbywały się procesje pokutników odzianych w szaty z szorstkich, workowatych materiałów, samobiczujących się, śpiących na tłuczonych kamieniach, pustelników ży­wiących się owocami leśnymi itp. Znaną postacią jest św. Szymon Słupnik, asceta z okolic Antiochii, żyjący na przełomie IV i V w., który spędził 27 lal - przeważnie na stojąco ~ w małej celi umieszczonej na piętnasto-metrowym słupie.

Także w Polsce w czasach średniowiecza Kościół dominował we wszystkich dziedzinach życia społecznego i kulturalnego. Przyjęcie chrześcijaństwa w obrządku rzymskokatolickim pozwoliło pozostać Pol­sce pod wpływem kultury Zachodu. W okresie tym - pomimo zdecydo­wanej hegemonii łaciny - powstają też pierwsze zabytki piśmiennictwa polskiego: Kazania świętokrzyskie i Kazania gnieźnieńskie, pieśń religij­na Bogurodzica. Przeważa oczywiście literatura religijna, chociaż poja­wiają się też pierwsze utwory o tematyce świeckiej, na przykład Rozmo­wa mistrza Polikarpa ze Śmiercią czy wiersz Słoty O zachowaniu się przy stole.

Gatunki literackie epoki średniowiecza

misterium - sztuka dramatyczna, prezentująca Jakiś fragment historii bi­blijnej, wywodząca się z obrzędów liturgicznych. Widowiska te miały charakter cykliczny, wystawiane były w ciągu kilku dni, składały się z licznych epizodów i fragmentów Biblii, żywotów świętych. Misteria tak były konstruowane, aby pokazać chrześcijańskie dzieje ludzkości - po­cząwszy od upadku człowieka, poprzez Jego odkupienie aż do Sądu Ostatecznego. Misteria przedstawiały też sceny epizodyczne, np. narodzi­ny i życie Chrystusa wystawiane na Boże Narodzenie czy męka Chrystusa z okazji Wielkanocy. Dekoracje, ilustrujące różne fragmenty przedstawia­nego świata, były umieszczane na scenie jednocześnie (symultanicznie). Tak więc obok żłóbka sytuowano na przykład dom w Nazarecie, Golgotę, grób Chrystusa, górę Oliwną, twierdzę Piłata itp. W dramacie staropol­skim gatunek ten jest reprezentowany przez Historię o chwalebnym Zmar­twychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka. Elementy średniowiecz­nych misteriów zachowały się do dziś w jasełkach i szopce.

moralitet -gatunek dramatyczny ukształtowany w późnym średniowie­czu, o charakterze dydaktycznym lub filozoficznym. Moralitet to forma przypowieści na temat uniwersalnych prawd dotyczących ludzkiego losu, grzechu, cnoty, upadku i zbawienia- Postacie występujące w moralitecie miały charakter alegoryczny - były to upersonifikowane pojęcia Dobra, Zła, Cnoty, Wiary, Pychy, Zawiści itp.

kazanie- przemówienie religijne wygłaszane przez kapłana podczas sta­łych lub okolicznościowych uroczystości liturgicznych, komentujące ewangelię lub przekazujące nauki moralne. Kazania powstałe w okresie średniowiecza to Jedne z najdawniejszych zabytków języka polskiego. Ponieważ byty one przeznaczone do wygłaszania, cechował je staranny dobór słownictwa, stosowanie aliteracji, dbałość o tok rytmiczny zdań, które niekiedy kończyły się rymami- Gatunek ten w literaturze polskiej re­prezentują Kazania świętokrzyskie z przełomu wieków XIII i XIV oraz Kaza­nia gnieźnieńskie z początku XV wieku.

kronika - gatunek prozy historiograficznej, przedstawiający chronolo­giczny bieg wydarzeń, łączący konkretną wiedzę historyczną z fikcją lite­racką. Kroniki średniowieczne miały formę narracyjną, opartą na zasa­dach sztuki retorycznej. Wśród kronik średniowiecznych na uwagę zasłu­guje Kronika Polski Galia Anonima. Zawiera ona także elementy innego popularnego w średniowieczu gatunku, zwanego gęsta, w którym ukazy­wano wielkie czyny sławnych bohaterów. Autor tej kroniki sławi polskich władców: Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego. Starożytni teo­retycy głosili zasadę, że historia graniczy z poezją, toteż do historycznej relacji wprowadzono domniemane dialogi bohaterów.

Kroniki średniowieczne mają duże walory literackie, są starannie kom­ponowane, prozaiczny tok wypowiedzi urozmaicają wierszowane wstaw­ki- Gall Anonim na przykład stosuje łacińską prozę rytmiczną, dzieląc zdania na równoległe człony zakończone rymami. Z tych względów kro­niki średniowieczne należy traktować jako utwory literackie, nie zaś źró­dło wiedzy o danej epoce- Ukazywały one zwykle dzieje jakiegoś rodu królewskiego lub książęcego, królestwa, a nawet świata. Kroniki świata pełniły wówczas rolę encyklopedii, podawały bowiem - oprócz faktów historycznych - również wiadomości geograficzne, przyrodnicze, obycza­jowe, a nawet praktyczne. Kroniki średniowieczne miały niewątpliwie du­ży wpływ na kształtowanie się gatunku powieściowego.

żywoty świętych - reprezentują dziedzinę piśmiennictwa chrześcijań­skiego, zwanego hagiografią. Przedstawiają legendy o życiu i czynach wielkich świętych Kościoła. Powstawały niejako na zamówienie społecz­ne, w związku z szerzącym się w średniowieczu kultem świętych. Każdy ówczesny człowiek miał za patrona jakiegoś świętego/ podobnie każda wieś, miasto, państwo. Pieczołowicie przechowywano i czczono relikwie świętych.

Żywoty świętych były pisane według pewnego ustalonego wzorca: przedstawiano miejsce, okoliczności urodzenia świętego, koleje Jego ży­cia, często wyrzeczenie się bogactwa i przywilejów płynących z urodze­nia, męczeńską śmierć, cuda dokonywane za życia i po śmierci.

Literatura ta miała charakter moralizatorski i dydaktyczny, gdyż dostar­czała czytelnikom pozytywnych wzorców do naśladowania. Gatunek ten reprezentuje Zfota legenda Jakuba de Yoragine, Legenda o świętym Alek­sym, Żywoty świętych Piotra Skargi.

Zbiór żywotów świętych, wydanych w XVIII wieku, obejmuje ogółem 70 tomów.

romans - rozbudowany utwór narracyjny, prozaiczny lub wierszowany o jednowątkowej fabule, obfitujący w zawikłane sytuacje i intrygi, nie­prawdopodobne zdarzenia i zaskakujące zbiegi okoliczności. Romans był podstawowym gatunkiem epickim, aż do powstania i ukształtowania się nowożytnej powieści.

romans rycerski - reprezentuje nurt literatury świeckie], ukazującej tak­że pewien idealny wzorzec osobowy, jakim był średniowieczny rycerz.

W czasach średniowiecza ukształtowało się wiele odmian tego gatun­ku, na przykład romans rycerski, romans dworski, romans heroiczno-miłosny.

Wiele wątków charakterystycznych dla rycerskiego romansu średnio­wiecznego przekazywano ustnie z pokolenia na pokolenie, toteż autorzy tych utworów są przeważnie anonimowi. Często ten sam motyw ukazy­wany Jest w różnych odmiennych wersjach i wariantach, zmianie ulegają nawet niektóre wydarzenia, następuje też ewolucja głównego bohatera. Romanse rycerskie zawierały też wiele wątków baśniowych, bohater ta­kiego utworu musiał walczyć z potworami, czarownicami, smokami i wszelkiego rodzaju złymi mocami.

Gatunek ten reprezentuje cykl opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu (Anglia), opowieść o karłach Nibelungach (Niemcy), ro­manse o Karolu Wielkim i jego dwunastu paladynach, w tym Pieśń o Ro-lancfzie, spisana anonimowo na początku XI! wieku (Francja) oraz staroruski utwór z XII wieku pod tytułem Słowo o wyprawie Igora.

pieśni RELIGIJNE - utwory słowno-muzyczne, wyrażające przeżycia religij­ne, często utrzymane w formie zwracania się do Boga, związane najczę­ściej z liturgią. Oprócz pieśni uniwersalnych, odpowiednich na każdą uroczystość, rozróżniamy pieśni dotyczące konkretnej uroczystości, śpie­wane na przykład w czasie mszy żałobnej, nieszporów, Bożego Narodze­nia czy Wielkanocy- Pieśni religijne byty bardzo popularnym i powszech­nym gatunkiem w epoce średniowiecza. W prawie nie zmienionej formie przetrwała do dziś jedna z najstarszych pieśni religijnych - Bogurodzica -napisana u schyłku XIII wieku.

Renesans

Renesans - zwany też odrodzeniem - to okres w dziejach kultury eu­ropejskiej trwający od potowy XIV do końca XVI wieku, w Polsce zaś przez cały wiek XVI i początek XVII. Nazwa epoki sugeruje odrodzenie się kultury starożytnych Greków i Rzymian, z czym wiąże się zaintereso­wanie człowiekiem i jego światem oraz szukanie wzorów doskonałości w literaturze i sztuce starożytnej. Zwiększyła się także rola artysty w życiu społecznym. Renesans ukształtował klasyczne wzory poezji oparte na czystości i jasności języka, wymagał od artystów znajomości reguł two­rzenia i przepisów dotyczących poszczególnych gatunków literackich.

Całkowitej zmianie uległ też światopogląd ludzi renesansu. Średnio­wieczny teocentryzm został zastąpiony przez antropocentryzm czyli po­gląd, który czyni człowieka ośrodkiem wszelkiego zainteresowania i ce­lem wszechświata. Średniowieczne hasło memento mori (pamiętaj o śmierci), zostało wyparte przez horacjańskie carpe diem (używaj dnia).

Przyczyny tego doniosłego przewrotu umysłowego i kulturalnego są różnorodne. Wiek XV i XVI jest epoką wielkich odkryć geograficznych. Kolumb odkrywa w roku 1492 Amerykę, Vasco da Gama znajduje drogę morską do Indii, opływając w 1498 roku Afrykę, Magellan zaś odbywa pierwszą podróż naokoło świata w 1522 roku. Odkrycia te przyczyniły się do rozwoju nauk przyrodniczych, wzbudziły zaufanie do siły i przedsię­biorczości człowieka. Ludzie uświadomili sobie, że świat jest znacznie większy i bogatszy niż to sobie wyobrażano.

Ogromny wpływ na życie umysłowe epoki wywarł wynalazek druku dokonany w 1450 roku przez Jana Gutenberga. Ręcznie przepisywane, niezmiernie zatem drogie do tej pory książki, stają się tańsze i bardziej dostępne.

Przemiany w umysłowości ludzi renesansu zostały wreszcie spowodo­wane zdobyciem Konstantynopola przez Turków w roku 1453. Upadek Bizancjum wywołał emigrację uczonych i artystów greckich do Włoch. Przywieźli oni ze sobą dzieła starożytne, rozbudzając zainteresowanie kulturą starożytnej Grecji i Rzymu, przygotowując podłoże dla odrodze­nia i renesansowego humanizmu.

Epikureizm. Filozofia epoki także nawiązywała do ideałów epoki staro­żytnej. W początkowej fazie odrodzenia szczególnie popularny był epiku-reizm. Epikur, filozof grecki żyjący na przełomie III i II w. p.n.e., nakazy­wał człowiekowi cieszyć się życiem i korzystać ze wszystkich jego przy­jemności, umiejętnie unikając bólu i cierpienia. Szczęście i radość życia zapewni obcowanie z naturą w otoczeniu przyjaciół.

Stoicyzm. Popularną filozofią stał się również stoicyzm. Jego twórca, Ze­non z Kition, uważał, że człowiek powinien w każdej sytuacji życiowej zachować równowagę duchową, z jednakowym spokojem reagować na wydarzenia smutne i radosne, nie poddawać się emocjom.

Erazm z Rotterdamu. Natomiast najwybitniejszym myślicielem epoki był niewątpliwie Erazm z Rotterdamu, twórca irenizmu, filozof propagujący pokój, a krytykujący wszelkie waśnie, kłótnie, a przede wszystkim wojny.

REFORMACJA. Duże przeobrażenia zachodzą w świadomości religij­nej ludzi te] epoki. Doprowadziły one do reformacji. Byt to ruch religijny, społeczny i polityczny, który ostatecznie spowodował rozłam w Kościele katolickim i powstanie szeregu nowych wyznań protestanckich.

Reformacja była buntem przeciwko wszechwładzy Kościoła, odrzuca­ła tradycję kościelna, negowała pośrednictwo duchowieństwa między ludźmi i Bogiem, Reformatorzy zaczęli studiować Pismo Święte i samo­dzielnie je interpretować, jednym z pierwszych reformatorów był Jan Hus, profesor uniwersytetu w Pradze. Zadał on zastąpienia łaciny językiem oj­czystym, przełożył Pismo Święte na Język czeski, za co został potępiony i spalony na stosie w roku 1415.

Największe znaczenie miało Jednak wystąpienie Marcina Lutra, nie­mieckiego zakonnika, który domagał się prawa do swobodnej interpreta­cji ksiąg świętych. Przełożył Biblię na język niemiecki, a dzięki wynalaz­kowi druku przekład len szybko się rozpowszechnia Luter wystąpił pu­blicznie w 1517 roku, ogłaszając wówczas 95 tez o odpustach. Chociaż byt profesorem uniwersytetu w Wittenberdze został wyklęty w 1521 roku, po czym schronił się w zamku w Wartburgu.

W roku 1530 na sejmie w Augsburgu Luter przedstawił nowe zasady wiary zredagowane przez Filipa Melanchtona, które stały się podstawą nowego wyznania ewangelicko-augsburskiego, czyli luteranizmu. Luter formułuje zasadę „usprawiedliwienia przez samą wiarę", według której o naszym zbawieniu decyduje przede wszystkim wiara, uczynki zaś mogą być jedynie Jej potwierdzeniem.

We Francji głównym przedstawicielem ruchu reformacyjnego był Jan Kalwin, działający głównie w Genewie. Był kaznodzieją i teologiem Ko­ścioła ewangelicko-reformowanego, który objął swym zasięgiem Francję, Szwajcarię i Niderlandy. Kalwini głosili zasadę predystynacji czyli wiary w przeznaczenie. Według tej teorii zbawienie człowieka jest niezależną od jego woli i postawy decyzją Boga. Doktryna stworzona przez Kalwina wyróżnia się spośród innych nowych wyznań rygorystyczną etyką, do­puszczającą jednak gromadzenie dóbr, gdyż bezczynność jest grzechem, a praca przynosząca korzyści zasługą.

W Anglii powstanie nowej doktryny religijnej wiąże się z prywatnymi dążeniami króla Henryka VIII, który nie mógł uzyskać zgody na rozwód z Katarzyną Aragońską, pragnąc poślubić Annę Boleyn. Wtedy mianował sam siebie zwierzchnikiem Kościoła anglikańskiego, poślubił Annę, którą zresztą później skazał na ścięcie. Kościół anglikański został ustanowiony w 1543 roku, jego doktryna opiera się głównie na kalwiniźmie, w obrzę­dach i organizacji kościelnej zaś zachowuje tradycje katolickie.

W Polsce rozwinął się nurt religijny bardzo radykalny, zwany arianizmem. Arianie głosili postępowe hasła społeczne, potępiali poddaństwo chłopów, głosili potrzebę wyrzeczenia się nadmiernych bogactw. Arianie byli zwolennikami doktryny aleksandryjskiego kapłana Ariusza (256-336), który negował boską naturę Chrystusa. Został on potępiony przez sobór w Nicei w 324 roku, a mimo to doktryna Ariusza rozpowszechniła się w Europie.

Arianie w Polsce nazywali się braćmi polskimi. Odrzucali oni do­gmat o Trójcy Świętej, negowali uzależnienie państwa od Kościoła, do­magali się tolerancji religijnej i postępowych reform społecznych. W Polsce arianie przyczynili się do rozwoju kultury i języka polskiego. Ich głównym ośrodkiem naukowym i kulturalnym oraz wydawniczym był Raków. W 1658 roku zostali wydaleni z kraju na mocy uchwały sej­mowej.

HUMANIZM. Na bazie doniosłych przemian światopoglądowych na­rodził się humanizm renesansowy - dominujący w czasach odrodzenia prąd literacki, będący reakcją na światopogląd i ideały moralne średnio­wiecza. Nazwa pochodzi od łacińskiego humanus (ludzki), a myślą prze­wodnią humanistów były słowa Terencjusza „człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce".

Humanizm renesansowy przyniósł zainteresowanie psychiką człowie­ka, jego radościami i cierpieniami, akceptację życia zgodnego z nakazami własnego sumienia, optymistyczną pochwałę i radość życia, a także kryty­cyzm w stosunku do dogmatów religijnych oraz postawy i zachowania duchownych. W rozumieniu ludzi odrodzenia Bóg to nie tylko surowy sę­dzia na Sądzie Ostatecznym, ale także „hojny szafarz", pozwalający czło­wiekowi cieszyć się pięknem otaczającego go świata.

Gatunki literackie epoki renesansu

fraszka - drobny utwór poetycki, pisany wierszem, o charakterze żarto­bliwym lub okolicznościowym, oparty na dowcipnym pomyśle. Nazwę gatunku wprowadził Jan Kochanowski, odwołując się do języka włoskie­go, w którym frasca oznacza drobiazg. Mikołaj Rej swoje utwory o tym samym charakterze nazywał figlikami.

Do najwybitniejszych twórców fraszek w polskiej literaturze należy niewątpliwie Jan Kochanowski, a także Wacław Potocki, pisarz z epoki baroku.

Fraszka jest odmianą epigramatu, gatunku literackiego znanego już od czasów starożytnych. Epigramat to zwięzły utwór poetycki, który ma cha­rakter aforyzmu (aforyzm - zwięzłe sformułowanie prawdy o charakterze fi­lozoficznym, psychologicznym lub moralnym). Za twórcę literackiego epigramatu uważa się Simonidesa z Keos, a w poezji rzymskiej - MarcJalisa.

pieśń - tradycyjna, najstarsza forma liryczna, która nie ma ściśle określo­nych cech gatunkowych. Nazwę utrwalił poeta rzymski Horacy, nadając swemu zbiorowi wierszy tytuł Carmina (łac. carmen - pieśń). Pieśni charak­teryzowały się dużą swoboda formy - powinny jedynie mieć budowę stroficzną - natomiast ich tematyka mogła być różnorodna. Tak więc wyróżnia­my pieśni o tematyce filozoficznej, refleksyjnej/ patriotycznej, miłosnej itp.

W starożytności pieśń występowała jako składnik zbiorowych obrzę­dów i była wykonywana przy akompaniamencie muzyki, później termin „pieśń" stał się po prostu synonimem utworu lirycznego.

Najwybitniejszym twórcą pieśni w literaturze polskiej byt Jan Kocha­nowski, a tradycje tego gatunku wskrzesił już w XX wieku Konstanty Ilde­fons Gałczyński.

tren - gatunek liryczny zachowujący całkowitą odrębność gatunkową, ukształtowany w starożytnej Grecji. Była to pieśń lamentacyjna, wyrażają­ca żal z powodu śmierci jakiejś osoby. W trenie przedstawiano czyny zmarłego, chwalono jego zalety i zasługi. Znanymi w starożytności .twór­cami trenów byli poeci greccy Simonides z Keos i Pindar, a w literaturze rzymskiej - Owidiusz.

W Polsce najwybitniejszym twórcą trenów był Jan Kochanowski. Stwo­rzył on cykl utworów żałobnych, w których poprzez odpowiedni układ te­matyczny nawiązywał do starożytnego epicedium, także pieśni żałobnej, śpiewanej przy łożu zmarłego. W skład epicedium wchodziło przedsta­wienie i opłakiwanie osoby zmarłej, żal spowodowany śmiercią, pochwa­ła zalet osobistych czy obywatelskich, wreszcie szukanie pocieszenia. Ta­ki sam układ tematyczny poszczególnych utworów zachował Jan Kocha­nowski w Trenach.

hymn - gatunek znany Już w literaturze antycznej. To uroczysta pieśń pochwalna, sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny lub wielkie idee, czy leż otaczane powszechnym szacunkiem wartości- Tematyka hymnów Jest naj­częściej religijna lub patriotyczna, występuje w nich podmiot zbiorowy. W starożytnej Grecji hymny dzieliły się na peany na część boga Apollina oraz dytyramby związane z kultem Dionizosa.

Twórcami hymnów byli Pindar, Simonides oraz poetka grecka Safona, autorka hymnu do Afrodyty.

W literaturze polskiej najbardziej znanymi hymnami są: Hymn do Boga Jana Kochanowskiego i Smutno mi Boże Juliusza Słowackiego. Au­torem hymnów jest także Jan Kasprowicz.

tragedia - gatunek dramatyczny znany od czasów starożytnych. Jego powstanie wiąże się z obrzędami religijnymi ku czci boga Dionizosa, kiedy to tragedie przedstawiały jakieś znane wątki mityczne. Tragedia początkowo była formą dialogu chóru z tak zwanym przewodnikiem chóru. Te partie dialogowe wprowadził poeta grecki Arion. Pierwszego aktora wprowadził Tespis, drugiego - AJschylos, a trzeciego - Sofokles. Rozwój tragedii polegał na stopniowym ograniczaniu partii chóral­nych na korzyść dialogów. Stopniowo leż rozluźniał się związek tragedii z tematyką religijną.

Tragedia starożytna ma ściśle określoną budowę: rozpoczyna się od prologu, stanowiącego punkt wyjściowy akcji. Parados - to pieśń chóru wchodzącego na scenę, dialogi bohaterów to epejsodia, a pieśni chóru przebywającego na scenie - to stasimony. Tragedia kończy się exodosem - pieśnią chóru schodzącego ze sceny i podsumowującego akcję.

Tragedia jest gatunkiem dramatycznym, w którym występuje konflikt wywołany przeciwieństwem racji równorzędnych, pomiędzy którymi nie można dokonać słusznego wyboru, a każdy wybór prowadzi do końco­wej katastrofy. W ten sposób powstaje tak charakterystyczna dla tego ga­tunku sytuacja tragiczna. Dla starożytnych Greków źródłem tragizmu było Fatum (przeznaczenie), wiodące bohaterów ku katastrofie, której nie moż­na było uniknąć. W tym wypadku mówi się o fatalistycznej koncepcji losu ludzkiego.

Tragedia jest gatunkiem dramatycznym, którego wzory były ściśle przestrzegane w epoce renesansu, a także w epoce XVII-wiecznego klasycyzmu francuskiego. Szczególnie rygorystycznie przestrzegano zasady trzech klasycznych jedności:

1. jedność miejsca - akcja całej tragedii rozgrywała się w jednym miejscu (na przykład w Antygenie - na dziedzińcu królewskiego pałacu w Tebach), a wydarzenia rozgrywające się w innym miejscu mogły być Je­dynie relacjonowane przez tak zwanych posłańców lub bohaterów

2. jedność czasu - początkowo czas sceniczny odpowiadał czasowi rze­czywistemu, później ustaliła się zasada, że akcja tragedii musiała roze­grać się w ciągu doby

3. jedność akcji - polegała na tym, że akcja dramatu rozgrywała się wo­kół jakiegoś Jednego wątku, bez zbędnych scen epizodycznych.

Prawdziwym nowatorem w burzeniu klasycznych reguł był William Szekspir. Zrezygnował on całkowicie z wymienionych tu trzech Jedności, wprowadził luźną kompozycję z wieloma wątkami epizodycznymi, nie zachowywał zasady czystości rodzajów i gatunków, łącząc elementy tra­giczne z komicznymi, fantastykę z realizmem, humor z groteska, a źródeł tragizmu swych bohaterów doszukiwał się w ich psychice (psychologicz­na koncepcja losu ludzkiego).

Twórczość Szekspira stała się punktem zwrotnym w rozwoju tragedii i podstawą rozwoju XIX-wiecznej dramaturgii.

W literaturze polskiej epoki renesansu gatunek ten reprezentuje Od­prawa posłów greckich Jana Kochanowskiego.

sielanka (idylla, ekloga, bukolika) - gatunek dobrze znany w starożytnej literaturze greckiej i rzymskiej. Twórcą idylli jest poeta grecki Teokryt z Syrakuz, a w literaturze rzymskiej -Wergiliusz.

Sielanka jest gatunkiem synkretycznym, łączącym elementy epiki, liry­ki lub dramatu, z zachowaniem nadrzędnej roli elementów lirycznych. Sielankę wyróżnia spośród innych gatunków tematyka ściśle związana z życiem pasterzy, rolników, rybaków, myśliwych. Najczęściej ma formę monologu lirycznego, przeplatanego opisem lub dialogiem. Wieś ukazana jest w niej Jako przysłowiowa Arkadia, kraina wiecznej szczęśliwości. Sie­lanka to gatunek świadomie konwencjonalny, czyli umowny, gdyż przy­nosi pochwałę życia wiejskiego, na łonie natury. Ukazuje więc zabawy/ flirty, miłosne spory pasterzy i pasterek, całkowicie pomijając drastyczne problemy społeczne wsi.

W literaturze polskiej najbardziej znaną sielanką jest Pieśń świętojań­ska o sobótce Jana Kochanowskiego, jednak za prawdziwego twórcę tego gatunku w Polsce uznany został Szymon Szymonowie, który wprowadził też Jego polską nazwę, wywodząc ją od słowa sioło- wieś.

Sielanka była też gatunkiem szczególnie uprzywilejowanym w okresie rozwoju prądu literackiego zwanego sentymentalizmem, kiedy to sielanki pisał Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnm, Twórczość Kazi­mierza Brodzińskiego, autora Wiesiawa, zakończyła żywot tradycyjnej sielanki. Brodziński sielankowość, prostotę, łagodność i moralność uznawał za cechy narodowe Polaków.

Barok

Jest to epoka, która w Polsce obejmuje wiek XVII i pierwszą połowę XVIII. Termin barok, kojarzony też z epoką kontrreformacji, początkowo związany był ze sztuką. Nazwa okresu Jest także nieco przypadkowa, gdyż barocco oznacza w języku portugalskim nieforemną, zniekształconą perłę, a później dopiero termin ten odniesiono do udziwnionego, nie pod­legającego ścisłym klasycznym regułom stylu, który zapanował między re­nesansem a oświeceniem.

W architekturze styl barokowy charakteryzował się odejściem od rene­sansowej symetrii i harmonii, preferował linię falistą, powyginaną, łamane gzymsy, bogatą ornamentykę, kolumny w kształcie spirali, w malarstwie operował iluzjonizmem, a barokowa rzeźba ukazywała postacie w ruchu, z wyraźnie oddanym wyrazem twarzy.

Te nowe tendencje przeniknęły także do literatury tego okresu. Głów­nym jej zadaniem było wywarcie na odbiorcy jak największego wrażenia, zaszokowanie go wyszukanym stylem, dowcipem, konceptem, zaskakują­cym pomysłem, dziwnym porównaniem lub antytezą. Renesans - Jak wia­domo - dążył do klasycznej harmonii między treścią a formą, natomiast barok osiągnął niezwykłe bogactwo formy przy błahej treści. Stąd stosowa­nie w literaturze wyszukanych przenośni, peryfraz, antytez, inwersji, oksymoronów, gry słów, a wszystko to w pogoni za niezwykłością i oryginalno­ścią. Barok był epoką różnorodnych kontrastów związanych z tendencją do łączenia elementów sprzecznych, przeciwstawnych. Przykładem może być zacieranie granic między sferą przeżyć religijnych i miłosnych.

Ujemny wpływ na rozwój polskiej kultury barokowej miała kontrrefor­macja, która doprowadziła do podporządkowania życia umysłowego Ko­ściołowi, podjęta bezwzględną walkę z innowiercami, ustanowiła cenzu­rę kościelną, utworzyła indeks ksiąg zakazanych. Polska nazywana nie­gdyś „państwem bez stosów" dzięki gorliwej działalności jezuitów pozy­skała sobie określenie „przedmurze chrześcijaństwa".

Pascal. Filozofia epoki zdominowana została przez mistycyzm, a obiek­tem zainteresowania myślicieli stała się śmierć, nieubłagany upływ czasu oraz marność wszelkich ludzkich poczynań w obliczu wieczności, jed­nym z czołowych mistyków epoki byt Blaise Pascal, który postrzegał człowieka jako istotę słabą i kruchą, lękającą się śmierci. Filozof ten prze­konywał, że warto wierzyć, bo jeżeli Boga nie ma, wierząc i tak nic nie tracimy, a jeżeli Bóg istnienie, zyskujemy tak wiele.

Spinoza. Niezwykłym człowiekiem był Baruch Spinoza, który dostrzegał Boga w przyrodzie, działającej niezawodnie, zgodnie z odwiecznymi pra­wami- Prawdziwa wolność człowieka polega - jego zdaniem - na zrozu­mieniu konieczności i uwarunkowań zewnętrznych.

Leibniz. Wielce optymistyczną wizję świata stworzonego przez Boga pre­zentował Gottfried Leibniz, wierząc, że jest to najlepszy ze światów, gdyż panuje w nim idealna harmonia, zło będzie ukarane, a dobro nagrodzone.

Poglądy Kartezjusza - jako twórcy racjonalizmu - zostały omówione w epoce oświecenia.

Charakterystyczną cechą literatury barokowej był konceptyzm, polega­jący na umieszczeniu w wierszu Jakiegoś efektownego pomysłu, zestawie­nie ze sobą pojęć lub zjawisk całkowicie przeciwstawnych. W literaturze pojawiają się motywy fantastyczne i religijne.

MAR1N1ZM. Prądem uformowanym w okresie baroku i mającym wiele cech wspólnych z konceptyzmem Jest marinizm. Nazwa prądu pochodzi od czołowego przedstawiciela - Giambatlisty Marino, jego wiersze ce­chowała niezwykle wyszukana forma przy błahej treści, dworska elegan­cja i igraszki słowne.

W literaturze polskiej ukształtowały się dwie bardzo różne odmiany baroku: barok sarmacki i barok dworski.

BAROK SARMACKI, reprezentowany przez Wacława Potockiego. W Jego twórczości odnajdujemy motywy religijne i patriotyczne, krytykę społe­czeństwa i kult dla rycerskich tradycji Sarmatów.

BAROK DWORSKI, reprezentowany przez fana Andrzeja Morsztyna. Pisał on wiersze dla zabawy - były wśród nich zręczne komplementy dla dam, erotyki, koncepty zadziwiające czytelnika.

Gatunki literackie epoki baroku

Barok nie wykształcił w zasadzie gatunków, które byłyby szczególnie uprzywilejowane; stosowano formy znane i używane od dawna. Niektóre z nich jednak pojawiają się po raz pierwszy w naszej literaturze. Należą do nich sonet i epopeja.

sonet - gatunek liryczny, mający bardzo rygorystyczne wyznaczniki gatunkowe; jest to wiersz czternastowersowy, w którym dwie pierwsze strofki są czterowersowe, a dwie następne trójwersowe (tzw. tercyny) o ściśle ustalonym układzie rymów (ab ab - abab - cdc - dcd). Dwie pierwsze strofki mają charakter opisowy, a następne - refleksyjny lub fi­lozoficzny.

Sonet jako gatunek literacki ukształtował się w XIII wieku we Wło­szech, a najbardziej znanymi twórcami sonetów byli Dante i Petrarca.

W Polsce sonety pisał Mikołaj Sęp-Szarzyński, prekursor baroku, oraz Jan Andrzej Morsztyn, później zaś Adam Mickiewicz, Adam Asnyk, fan Kasprowicz, Leopold Staff i inni.

epopeja (epos) - jeden z najstarszych gatunków epickich, znany w lite­raturze starożytnego Wschodu, w Babilonii i w Indiach, a przede wszystkim w Grecji, gdzie w VIII wieku p.n.e. powstały dwie najwybit­niejsze epopeje starożytnego świata: Iliada i Odyseja Homera. Epos był głównym gatunkiem epickim aż do czasów powstania powieści. Epope­je to rozbudowane utwory, najczęściej wierszowane, ukazujące dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle ważnych wydarzeń historycznych.

Źródłem eposu były mity, podania, opowieści o bohaterach, przekazy­wane początkowo ustnie z pokolenia na pokolenie, śpiewane przez wę­drownych rapsodów, stąd duża rola narratora, który zaznacza swoją obecność: zwraca się bezpośrednio do czytelnika. Na wstępie eposu znaj­duje się zazwyczaj inwokacja, prośba do Muz o natchnienie.

Charakterystyczną cechą eposu starożytnego jest także paralelizm ak-cji - pewne wydarzenia rozgrywają się wśród bogów, inne w świecie ludzkim, a między tymi światami istnieje ścisły związek, chociażby pokre­wieństwo bogów i ludzi. W eposie występuje tak zwana motywacja mito­logiczna, gdyż wszystkie zdarzenia fabuły i losy bohaterów uzależnione są całkowicie od woli bogów.

Fabuła ma charakter epizodyczny, gdyż wygłaszane dawniej przez aojdów pieśni stanowiły odrębne fragmenty fabuły. Natomiast dość liczne opisy batalistyczne pełnią funkcję retardacji akcji, to znaczy opóźniają bieg wydarzeń. W epopei stosuje się styl patetyczny, czyli wzniosły, uro­czysty, dostosowany do wagi przedstawianych wydarzeń i bohaterów.

Starożytny epos został zastąpiony w średniowieczu przez epos rycer­ski. Tradycje epopei starożytnej odżyły w epoce odrodzenia, kiedy to po­wstał Orland szalony Ludovica Ariosta i Jerozolima wyzwolona Torquata Tassa.

W literaturze polskiej epopeja pojawia się w epoce baroku, fej twórcą jest Wacław Potocki, autor Wojny chocimskiej. Lecz gatunek ten staje się coraz mniej żywotny. W XIX wieku Adam Mickiewicz tworzy epopeję Pan Tadeusz, ale nie jest to Już utwór tak Jednorodny gatunkowo jak epo­peja starożytna. Wiek XVIII zamyka więc długi cykl rozwojowy eposu, ustępując miejsca powieści.

Oświecenie

Oświecenie w kulturze europejskiej trwało od końca XVII do schyłku XVIII wieku. Cechowało go optymistyczne przekonanie o nieograniczo­nych możliwościach poznania świata za pośrednictwem rozumu. W ślad za tym idzie dążenie do doświadczalnego i rozumowego ujmowania i rozwiązywania wszystkich zagadnień praktycznych, naukowych i filozo­ficznych. Czołowi myśliciele oświecenia dążyli do uwolnienia ludzi od przesądów i konwencji, do ukształtowania wzorcowej osobowości czło­wieka, którego racjonalne działania miały prowadzić do stałego postępu i osiągnięcia szczęścia. Podstawowe systemy filozoficzne epoki to racjo­nalizm i empiryzm.

Racjonalizm. Twórcą racjonalizmu był filozof francuski Renę Descartes (Kartezjusz). Racjonalizm {ratio- rozum) to stanowisko filozoficzne upa­trujące główne źródła poznania w rozumie, a także postawa oparta na przekonaniu o nieograniczonych możliwościach poznawczych umysłu ludzkiego, uniezależnionego jednak całkowicie od wiary, religii, tradycji, dogmatów i przesądów.

Empiryzm. Twórcą empiryzmu był filozof angielski Frands Bacon. Wy­wodził on poznanie ludzkie z doświadczenia zmysłowego, zewnętrznego (empiryzm materialistyczny) lub wewnętrznego (empiryzm subiektywno--idealistyczny). Po doświadczalnym poznaniu następuje kolejna faza - in­terpretacja doświadczenia, formułowanie wniosków ogólnych i wykrywa­nie związków między badanymi zjawiskami.

Sensualizm. Spokrewniony z empiryzmem był sensualizm, którego przedstawiciele propagowali pogląd, że źródłem wiedzy o świecie są wra­żenia zmysłowe, john Locke/ angielski pedagog, twierdził, że człowiek rodzi się jak czysta tablica (tabula rasa), którą zapisuje się poprzez naby­wane doświadczenia.

Także światopogląd religijny ludzi oświecenia uległ pewnym prze­obrażeniom. Pojawiła się teoria zwana deizmem, której wyznawcy odrzucali religię objawioną, a istnienie Boga przyjmowali tylko jako pierwszą przyczynę. Inaczej mówiąc, wierzyli, że Bóg stworzył świat, ale w dalsze jego losy już nie ingeruje. Natomiast ateiści w ogóle odrzucali wiarę w istnienie Boga.

Polska literatura epoki oświecenia miała charakter zdecydowanie dy­daktyczny (uczyła bawiąc). Walczyła z ciemnotą E zacofaniem, piętnowa­ła wady narodowe Polaków i ich wady ogólnoludzkie, zalecała trzeźwość i umiar w działaniu, głosiła kult rozumu, walczyła o wolność sumienia i wyznania.

W epoce oświecenia dominowały dwa prądy literackie: klasycyzm i sentymentalizm.

KLASYCYZM - prąd literacki, którego pierwsze symptomy wystąpiły w kulturze europejskiej w XVI wieku we Włoszech, a ostatecznie prąd ten ukształtował się w XVII wieku we Francji. Początki klasycyzmu wiążą się z odrodzeniem kultury starożytnej w epoce renesansu. Za cel sztuki klasy­cy uznali osiągnięcie doskonałości w realizacji piękna i prawdy, jedynych trwałych i uniwersalnych wartości. Zakładano, że ideał piękna można osiągnąć poprzez naśladownictwo najlepszych, antycznych wzorów. Trzymano się stałych zasad dotyczących tematyki i budowy dzieł literac­kich. Wśród tych zasad najważniejsza była zasada harmonii pomiędzy poszczególnymi elementami dzieła literackiego, przestrzeganie jednorod­ności estetycznej i gatunkowej, wykluczającej powstawanie utworów o charakterze synkretycznym. Przykładem tych rygorów było ścisłe prze­strzeganie w dramacie zasady trzech jedności: miejsca, czasu i akcji. Spe­cjalny nacisk położony też został na jasność i precyzję słowa, elegancję wysławiania się, doskonałość formalną z odsunięciem na plan dalszy te­matyki utworu. Artysta mógł przedstawiać dowolne elementy otaczające­go go świata, nie wolno mu było jedynie naruszać zasady prawdopodo­bieństwa życiowego.

SENTYMENTALIZM - prąd umysłowy i literacki występujący w różnych krajach Europy w okresie oświecenia jako reakcja na racjonalistyczne ten­dencje klasycyzmu. Negował on przekonanie o ładzie i harmonii świata, dostrzegał konflikty świadczące o kryzysie ówczesnej cywilizacji. Kryzys ten -zdaniem Jana Jakuba Rousseau - był spowodowany odejściem czło­wieka od natury. Hasła powrotu do stanu naturalnej, pierwotnej prostoty dawały szansę na ocalenie najlepszych cech ludzkiej osobowości, na za­pewnienie jednostce szczęścia, jakim cieszył się człowiek pierwotny, nie

skrępowany więzami społecznymi, niewinny i wolny. Człowiek z natury jest dobry, a dopiero osiągnięcia cywilizacji ukształtowały jego wady: le­nistwo, chciwość/ próżność, umiłowanie zbytku.

Sentymentalizm docenił znaczenie elementów uczuciowych, może nie tak gwałtownych, Jak rozpacz, namiętność czy nienawiść, lecz łagodniejszych, jak smutek, żal, współczucie, wspomnienia, rezygnacja.

Charakterystyczną cechą sentymentalizmu było też zainteresowanie przeszłością narodowa i wzrost tendencji patriotycznych. Sentymentalizm - dzięki nasileniu się pierwiastka uczuciowego, motywów religijnych i patriotycznych, a także ludowych, osobistych i erotycznych - był zjawi­skiem prekursorskim, zapowiadającym nadejście epoki romantyzmu.

W Polsce najwybitniejszym przedstawicielem sentymentalizmu był Franciszek Karpiński, autor niezwykle popularnej sielanki pod tytułem Laura i Pilon, Do Justyny. Tęskność na wiosnę, utworów patriotycznych:

Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta, ostatniego polskiego króla z domu Jagiełłów, Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim oraz pieśni religijnych: Kiedy ranne wstają zorze. Wszystkie nasze dzienne sprawy, Bóg się rodzi, moc truchleje.

Gatunki literackie epoki oświecenia

W epoce tej uprzywilejowane miejsce zajmowały gatunki literackie znane i faworyzowane od czasów starożytnych, a także te, które nadawa­ły się do realizacji celów dydaktycznych literatury, a więc bajka, satyra, oda, poemat heroikomiczny, komedia polityczna i komedia obyczajowa. Sentymentalizm zdecydowanie faworyzował sielankę (zob. Gatunki lite­rackie epoki odrodzenia}.

bajka - podstawowy gatunek literatury dydaktycznej. Utwór pisany naj­częściej wierszem, pod alegoryczną postacią zwierząt ukryte są ludzkie wady. Czasem bohaterami bajek s^ także ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty. Każda bajka zawiera morał (czyli pouczenie) albo wypowie­dziane wprost, albo przynajmniej zasugerowane. Opowiedziana w bajce historia ma zawsze znaczenie ogólne, uniwersalne.

W bajkach, w których bohaterami są zwierzęta, reprezentują one za­wsze stałe cechy charakteru ludzi/ na przykład lew - siłę, lis - chytrość, mrówka - pracowitość itp., dlatego mówimy, że bajki mają charakter ale­goryczny. Najwybitniejszym twórcą bajek w starożytności był poeta grec­ki Ezop z VI w. p.n.e., a w Rzymie - Fedrus. Bajki Ezopa miały charakter epigramatyczny, były krótkie, zwięzłe, zaledwie kilkuwersowe.

Natomiast XVll-wieczny poeta francuski La Fontaine stworzył odmianę tego gatunku zwaną bajką narracyjną, gdyż miała ona postać krótkiej, wierszowanej noweli o nieskomplikowanej fabule.

W Polsce w epoce oświecenia najwybitniejszym bajkopisarzem byt Ignacy Krasicki, który tworzył obydwa rodzaje bajek.

satyra - to gatunek epicki, wierszowany, znany od czasów starożytnych. Satyra powstała w starożytnym Rzymie. Najwybitniejszymi twórcami satyr byli Lucyliusz i juwenalis. Natomiast nazwa gatunku pochodzi od imienia greckiego bożka Satyra, który charakteryzował się wyjątkową złośliwością i lubieżnością. Zadaniem satyry, która - podobnie jak bajka - miała cha­rakter zdecydowanie dydaktyczny, było piętnowanie, ośmieszanie i kryty­ka ludzkich wad, przywar, obyczajów, a nawet postaw. Charakterystycz­ną cechą satyry Jest krytyczny stosunek autora do przedstawianych wyda­rzeń, o których szkodliwości twórca Jest przekonany, wyśmiewa Je, jed­nak nie proponuje pozytywnych wzorów. W satyrach odnajdujemy ele­menty karykatury, a nawet groteski. Satyra jako konkretny gatunek literac­ki przetrwała do końca XVIII wieku. Najwybitniejszym twórcą satyr w Pol­sce był Ignacy Krasicki; później mówi się tylko o elementach satyrycznych występujących w różnych utworach literackich.

oda - podstawowy gatunek liryczny znany od czasów starożytnych, wy­wodzący się z liryki chóralnej, najczęściej siroficzny. Pierwowzór ody stworzył poeta grecki Pindar. W starożytnym Rzymie najbardziej znanymi twórcami tego gatunku byli Horacy i Owidiusz.

Oda była utworem pisanym wzniosłym, tak zwanym patetycznym stylem, gdyż opiewała wielkie czyny, odważnych bohaterów, wzniosłe idee, doniosłe wydarzenia. Była też gatunkiem szczególnie preferowanym w poetyce klasy-cyzmu, gdyż odpowiadała klasycystycznym wymaganiom „wysokiego stylu".

W Polsce ody pisali: Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki, Ewolucja tego gatunku spowodowała, iż oda stała się utwo­rem lirycznym, w którym autor w słowach pełnych patosu przedstawiał swój światopogląd. Autorem takiej właśnie ody, zatytułowanej Oda do młodości, jest Adam Mickiewicz.

poemat heroikomiczny - gatunek epicki, stanowiący parodię eposu. Charakterystyczną cechą tego gatunku jest celowa i zamierzona sprzeczność między uroczystym, patetycznym stylem a niezwykle błahą treścią. To właśnie kontrast między stylem a treścią stwarza efekty ko­miczne. Gatunek ten ukształtował się w starożytnej Grecji, ale jego niezwykle bujny rozkwit przypada na wiek XVIII. Poemat heroikomiczny cechował się satyrycznym stosunkiem do stałych schematów fabular­nych występujących w tradycyjnym eposie. Gatunek ten zaniknął u schyłku XVIII wieku.

W literaturze polskiej najbardziej znane utwory reprezentujące ten ga­tunek literacki to Myszeida, Monachomachia i Antymonachomachia Igna­cego Krasickiego.

komedia - gatunek dramatyczny, obejmujący utwory o pogodnej tematy­ce i żywej akcji, zamkniętej pomyślnym dla bohaterów zakończeniem. Początkowo komedie wystawiano po tragediach jako tak zwany dramat satyryczny. Najwybitniejszym twórcą komedii w starożytności był Arystofanes. W Jego utworach - podobnie jak w tragedii antycznej - obecny byt chór. Jednak komedia miała mniej spoistą budowę, ponieważ dopuszcza­ła współistnienie wielu luźnych epizodów. Także tematyka komedii była mniej wzniosła niż tragedii, gdyż przedstawiano sceny z codziennego ży­cia zwykłych, przeciętnych ludzi.

W komedii często występowały elementy groteskowe i karykaturalne.

Groteska jest to celowe łączenie elementów sprzecznych, a więc pato­su z wulgarnością, śmieszności i grozy, elementów realistycznych i fanta­stycznych, celowe wyolbrzymianie przedstawionych zdarzeń.

Karykatura jest to wyolbrzymianie i przesadne przejaskrawienie cech postaci literackiej w celu jej ośmieszenia.

Inną odmianę komedii, tak zwaną komedię nową, stworzył w Grecji Menander, a w Rzymie - Plaut. Ten typ komedii ma ściśle określoną ak­cję, opartą na pewnym schemacie. Otóż po różnych przeszkodach i pery­petiach konflikty rozwiązują się pomyślnie dla bohaterów.

Charakterystyczną cechą każdej komedii Jest występowanie w niej ka­tegorii estetycznej komizmu. Tak więc komizm słowny przejawia się w dialogach bohaterów bądź wynika z wieloznaczności niektórych stów, komizm sytuacyjny wyraża się w zabawnych scenach, a komizm postaci to kreowanie bohatera, u którego występuje jakaś jedna cecha ukazana w sposób karykaturalny.

Najwybitniejszym twórcą komedii nowoczesnej jest Molier, który ukształtował wzór komedii realistycznej, obyczajowej, zawierającej ele­menty komedii charakterów, a także komedii sytuacyjnej, tworząc wspa­niałe portrety skąpca, świętoszka, mizantropa.

W Polsce twórcą komedii politycznej Jest Julian Ursyn Niemcewicz, autor Powrotu posła, a doskonałym mistrzem komedii obyczajowej w okresie oświecenia - Franciszek Zabłocki.

W XIX wieku kontynuatorem tradycji molierowskiej okazał się polski komediopisarz Aleksander Fredro, autor takich komedii jak; Zemsta, Śluby panieńskie. Mąż i żona. Dożywocie.

Romantyzm

Termin romantyzm w rozumieniu historyczno-literackim oznacza okres przełomu XVIII i XIX wieku oraz 1 połowy XIX wieku. Ogarnął on niemal wszystkie kraje europejskie, jednak na Zachodzie rozwinął się znacznie wcześniej niż w Polsce.

Narodzinom romantyzmu towarzyszyła fala ruchów narodowowyzwo­leńczych, zapoczątkowanych przez Wielką Rewolucję Francuską. Później w Rosji wybuchło powstanie dekabrystów, w Anglii ruch czartystowski, powstanie greckie, powstanie listopadowe w Polsce.

Pochodzenie nazwy tej epoki można wyjaśnić w sposób następujący: romans/ romantto w języku starofrancuskim powieści przygodowe, pełne cudowności. Od tego terminu utworzono najpierw formę przymiotnikową - „romantyczny", czyli niepodobny do rzeczywistości, niezwykły, piękny, podniecający wyobraźnię, fantastyczny. Od tego przymiotnika na przeło­mie XVIII i XIX wieku utworzono termin „romantyzm".

Idealizm obiektywny. Wśród filozofów tej epoki czołowe miejsce zaj­muje Georg Wilhelm Hegel, twórca idealizmu obiektywnego, którego podstawą jest dialektyczny rozwój idei. Historia ludzkości jest - zdaniem tego filozofa - wędrówką ducha ku formom coraz doskonalszym. Dzieje narodów to także wędrówka ducha narodów ku doskonałości poprzez zdobywanie doświadczeń indywidualnych, gdyż duch świata i duch naro­dów to właśnie działanie wybitnych Jednostek.

Irracjonalizm. Natomiast podstawy romantycznego irracjonalizmu stworzył Friedriech Wilhelm von Schelling, uznając bezwzględną wyż­szość intuicji i wiary nad rozumem w procesie poznawania świata. Był on także twórcą idealistycznego systemu filozofii przyrody, traktując naturę Ja­ko wartość nadrzędną, jako byt absolutny. Głosił też kult sztuki (estetyzm).

Zapowiedź egzystencjalizmu. Typowo romantyczną osobowość pre­zentował filozof duński Spren Kierkegaard, podkreślając samotność czło­wieka we wszechświecie. Jego irracjonalny strach przed życiem i bojaźń wobec wszechmogącego Boga, niepokój spowodowany niewyjaśnioną ta­jemnicą istnienia.

Mesjanizm polski. W Polsce, zniewolonej przez państwa sąsiednie, szczególnie popularna i odpowiadająca aktualnym potrzebom siata się idea mesjanizmu, propagowana przez Augusta Cieszkowskiego, przypisu­jąca polskiemu narodowi rolę Mesjasza wśród narodów europejskich. Idea mesjanizmu narodowego odżywa w twórczości Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego.

Romantyzm był wyrazem buntu przeciwko martwiejącej kulturze kla-sycystycznej, przeciw jej przeracjonalizowaniu i naśladowaniu antycz­nych wzorów. Romantycy wprowadzili kult osobowości poetyckiej, orygi­nalności twórczej, twierdząc, iż nie ma jednego ideału piękna, tak jak chcieliby klasycy, lecz każdy powinien tworzyć swój własny ideał.

Programowo odrzucono wszelkie reguły i prawidła w sztuce, głosząc kult natchnienia poetyckiego, poely-wieszcza, uczucia, umiłowania wol­ności zarówno osobistej, Jak i narodowej, zainteresowanie folklorem, wprowadzając do utworów elementy fantastyczne i ludowe, historyczne i orientalne. Romantycy odrzucili materialistyczną wizję świata i oświece­niowy mtelektualizm, odwołując się do uczucia, zwykłych odruchów ser­ca i wierzeń religijnych.

Optymistyczna wizja świata pełnego harmonii i szczęścia została za­stąpiona koncepcją, iż przez męczarnie, cierpienia i wyrzeczenia idzie się w kierunku postępu. Oświeceniowa wiara w możliwość harmonijnego układu stosunków człowieka i społeczeństwa została zanegowana, dopro­wadzając do romantycznego buntu jednostki przeciwko światu, społe­czeństwu, utartym konwencjom i wartościom. W ten sposób kształtowała się koncepcja bohatera romantycznego, człowieka nieprzeciętnego, o nie­zwykłej indywidualności, skłóconego z Bogiem i z całym światem, podej­mującego samotną walkę w obronie narodu lub ludzkości.

Nie brak też w romantyczności różnorodnych antynomii - literatura miała być wyrazem indywidualnego natchnienia, ale Jednocześnie wyra­żać dążenia narodu/ przy czym poeta stawał się wieszczem narodowym, duchowym przywódcą, boskim kreatorem świata przedstawionego w dziele literackim.

Gatunki literackie epoki romantyzmu

Kult oryginalności i indywidualizmu, zasada celowego burzenia reguł i prawideł w sztuce spowodowała, iż w romantyzmie powstało wiele umownych gatunków literackich i najczęściej były to gatunki synkretyczne.

ballada -gatunek skomplikowany, choćby z tego względu, że wyróżnia­my wiele jej odmian. Najstarszą odmianą jest ballada staroprowansalska, w epoce średniowiecza znane były ballady liryczne. Arcydzieło tego ga­tunku stworzył Francois Vil!on, autor Wielkiego Testamentu. Angielska odmiana ballady ma charakter zdecydowanie epicki, opiewa krwawe wal­ki Szkocji z Anglią w XIV i XV wieku. Typowe wątki tematyczne to miłość i zdrada. Nastrój tajemniczości i grozy potęguje wprowadzenie motywów fantastycznych, najczęściej pochodzenia ludowego. Ballada stała się naj­bardziej charakterystycznym gatunkiem literatury romantycznej.

Tak więc ballada romantyczna jest to gatunek synkretyczny, epickoli-ryczny, nasycony elementami dramatycznymi. Akcja rozgrywa się najczę­ściej w czasach legendarnych lub historycznych, fabuła zawiera elementy tajemnicze, zagadkowe. Pierwiastek dramatyczny przejawia się w dialo­gach bohaterów, (ednak świat przedstawiony podporządkowany jest pod­miotowi lirycznemu, czyli oddawane są jego przeżycia i emocje.

W literaturze polskiej ballady pojawiły się na przełomie XVIII i XIX wieku. Początkowo nazywano Je „dumami" (w twórczości Juliana Ursyna Niemcewicza). Późniejsze Ballady i romanse Adama Mickiewicza stały się manifestem polskiego romantyzmu, a ich wydanie w 1822 roku -umowną datą jego początku.

Kontynuatorem tradycji balladowej w literaturze polskiej jest Bolesław Leśmian. W XX wieku ballada uległa pewnym modyfikacjom, stała się for­mą poezji satyrycznej, kabaretowej i parodystycznej. Taki właśnie charak­ter mają utwory Juliana Tuwima.

powieść POETYCKA - także gatunek synkretyczny, ukształtowany w okre­sie romantyzmu, łączący elementy liryczne i epickie, jest to utwór wier­szowany, gatunek poezji narracyjnej, romantyczna odmiana poematu epickiego. Twórcą lego gatunku był Walter Scolt, autor takich powieści poetyckich o tematyce historycznej jak Pieśń ostatniego minstrela i Pani jeziora. Najwybitniejszym twórcą powieści poetyckich był Jednak inny poeta angielskiego romantyzmu - George Gordon Byron. W powieściach poetyckich G/aur, Korsarz, Więzień Chillonu wprowadził on tematykę orientalną i stworzył typ bohatera zwanego bajronicznym - człowieka owładniętego wielkimi namiętnościami, takimi jak miłość, rozpacz, niena­wiść, skłóconego z otaczającym go światem.

Dużą rolę w powieści poetyckiej odgrywa narrator, który akcentuje swoją obecność zwracając się wprost do czytelnika, komentując czyny bohaterów, a nawet przedstawiając własne przeżycia i refleksje. Nato­miast fabuła powieści poetyckiej jest luźnym połączeniem poszczególnych epizodów, przedstawionych zresztą celowo z zakłóceniem chronologii wydarzeń, co stwarza atmosferę tajemniczości i niejasności.

Akcja powieści poetyckiej rozgrywa się zawsze w jakimś egzotycznym środowisku, na przykład orientalnym, lub w odległych czasach historycz­nych. Bohater Jest zwykle jakaś tajemniczą, intrygująca, pobudzająca wy­obraźnię czytelnika postacią, wyrażającą myśli i uczucia samego narrato­ra. Najbardziej znane powieści poetyckie w literaturze polskiej to Maria Antoniego Malczewskiego, Zamek kaniowski Seweryna Coszczyńskiego, Konrad WaHenrod Adama Mickiewicza, Mnich, fan Bieiecki, Arab, Lam-bro Juliusza Słowackiego.

Żywot tego gatunku był krótki - jego narodziny to początek epoki, a końcową granicę rozwoju wyznacza schyłek romantyzmu.

poemat DYGRESYJNY - ukształtowany w epoce romantyzmu gatunek po­ezji narracyjnej, łączący elementy epickie i liryczne (a więc synkretyczny). Pisany wierszem, ma budowę fabularną, ale fabuła ta jest prosta, oparta najczęściej na motywie podróży głównego bohatera. Podróż to je­dyny element łączący bardzo luźne epizody i sytuacje.

Najważniejszą rolę w poemacie dygresyjnym pełni narrator, który de­monstracyjnie zaznacza swoją obecność, opowiada o wydarzeniach w spo­sób żartobliwy lub z ironią, podkreśla ich całkowitą fikcyjność. Nazwa ga­tunku związana jest z tym, iż narrator często wtrąca uwagi i refleksje całko­wicie nie związane z fabułą, które noszą nazwę dygresji. W tych dygresjach narrator zwraca się bezpośrednio do czytelnika, dyskutuje z nim, ocenia swych bohaterów lub też zamieszcza uwagi całkowicie nie związane z fa­bułą utworu, na przykład atakuje swych wrogów, walczy z krytykami, wyra­ża własne refleksje i wrażenia. Nie identyfikuje się z bohaterem, lecz kpi z niego i szydzi, podkreśla dystans dzielący go od bohatera.

Twórcą tego gatunku, także charakterystycznego tylko dla epoki ro­mantyzmu, był George Gordon Byron, autor takich poematów dygresyj­nych Jak Don )uan i Pożegnanie Childe Harolda.

W literaturze polskiej arcydziełem tego gatunku Jest ffen/owsAr/fuliusza Słowackiego.

Tradycje poematu dygresyjnego próbował wskrzesić Julian Tuwim w Kwiatach polskich.

dramat romantyczny - również gatunek o charakterze synkretycznym, ukształtowany w epoce romantyzmu, nawiązujący do nowatorskiej formy dramatu szekspirowskiego, będącego jaskrawym przeciwieństwem drama­tu klasycystycznego zachowującego bezwzględną wierność wobec reguł i zasad ustalanych Jeszcze w czasach starożytnych. Tak więc twórcy dra­matu romantycznego całkowicie odrzucili zasadę trzech jedności: miej­sca, czasu i akcji krępującą inwencję twórczą.

Fabuła dramatu romantycznego była luźnym zestawieniem niezależ­nych od siebie epizodów, które nie łączą się ze sobą, istnieją niejako sa­modzielnie. Taki sposób łączenia poszczególnych elementów utworu nosi nazwę kompozycji otwartej.

Romantycy odrzucili także zasadę Jednorodności stylistycznej, łącząc nie tylko elementy liryczne, epickie i dramatyczne, ale także wątki reali­styczne z fantastycznymi, tragizm z komizmem, elementy groteskowe i humorystyczne, rozbudowane, monumentalne sceny zbiorowe ze scena­mi kameralnymi. Bohaterowie dramatów romantycznych przeżywali głę­bokie konflikty ideologiczne, autorzy zaś reprezentowali skomplikowaną, pełną tragizmu wizję świata.

Najwybitniejszymi dramatami romantycznymi w literaturze polskiej są Dziady Adama Mickiewicza, Kordian Juliusza Słowackiego oraz Nie-boska komedia Zygmunta Krasińskiego.

Pozytywizm

Pozytywizm to kierunek przede wszystkim filozoficzny, a jego powstanie związane jest z ugruntowaniem się systemu kapitalistycznego, ukształto­waniem się klas społecznych, w tym burżuazji, oraz z szybkim rozwojem nauk ścisłych i przyrodniczych w 2 połowie XIX wieku. Pociągnęło to za sobą krytykę systemów filozoficznych romantyzmu i powrót do filozofii uznającej rozum i wiedzę za wartości najważniejsze.

Pozytywizm. Nazwę epoki przyjęto od kierunku filozoficznego, któ­rego podstawy sformułował filozof francuski August Comte, autor sze-ściotomowego dzieła zatytułowanego Kurs filozofii pozytywnej. Au­gust Comte twierdził, że w sposób ścisły i naukowy można zajmować się tylko tym, co jest doświadczalnie sprawdzalne. Przedmiotem nauki powinno być rejestrowanie faktów i uogólnianie jednostkowych spo­strzeżeń. Zanegowany został sens zajmowania się zagadnieniami ogólnymi, z dziedziny filozofii i psychologii. Istotnym składnikiem sys­temu filozoficznego Comte'a jest pojęcie relatywizmu/ obowiązujące­go w nauce, polegającego na przeświadczeniu, że żadne twierdzenie naukowe nie jest prawdziwe raz na zawsze, każde może być uzupeł­nione lub zmienione.

Teoria organiczna. Wpływ na kształtowanie się światopoglądu pozyty­wistycznego wywarty też poglądy Herberta Spencera, autora teorii orga­nicznej, który uznał, iż istnieje pełna analogia między organizmem roślin­nym lub zwierzęcym a społeczeństwem jako zorganizowaną zbiorowo­ścią. Podstawą egzystencji całości jest harmonijna współpraca poszcze­gólnych organów, co wyklucza jakakolwiek walkę klas traktowanych jako poszczególne organy.

Historyzm. Inny angielski uczony, badacz i teoretyk sztuki, a zwłaszcza literatury, Hipolit Taine, twierdził, że o charakterze każdego dzieła decy­dują trzy czynniki: rasa (czyli zespół czynników biologicznych)/ środowi­sko geograficzne i społeczne oraz tak zwana chwila dziejowa, w której powstaje dzieło, a więc tradycja, przeszłość i współczesność.

Pozytywiści uważali, że każde działanie człowieka powinno być po­żyteczne, a cel ten osiągniemy kierując się w swym postępowaniu wie­dzą, która decyduje o postępie ludzkości. Wierzono - zwłaszcza w po­czątkowym okresie rozwoju pozytywizmu - że źródłem dobrobytu i po­stępu Jest rozwój przemysłu, który rozwiąże istniejące problemy społecz­ne, zapewni światu ład i harmonię.

Pozytywizm kształtował się w wyraźnej opozycji do poprzedzającego tę epokę romantyzmu. Romantyczny idealizm zastąpiony został racjonali­zmem i empiryzmem, poezja ustąpiła miejsca prozie, heroizm walki zaś został wyparty przez heroizm pracy.

Utylitaryzm. Twórcą pozytywistycznego utylitaryzmu był John Stuart Mili, głoszący pogląd, że najwyższym dobrem jest użyteczność jednostki dla społeczeństwa, w którym żyje. Celem wszelkich działań jednostki po­winno być szczęście ludzkości. Moralność człowieka także oceniana jest z uwagi na jego użyteczność społeczną, a kryterium oceny staje się wkład jednostki w ogólne dzieło postępu, dobrobytu i kultury. Tak więc utożsa­mienie dobra jednostki z dobrem społecznym, działanie jednostek z myślą o szczęściu ogółu - to nadrzędne ideały, do których dążyli pozytywiści.

Literatura pozytywistyczna, podobnie jak literatura epoki oświecenia, stawiała sobie cele dydaktyczne, miała - dzięki rzetelnej wiedzy - wycho­wywać społeczeństwo zgodnie z duchem postępu, stawała się znów szko­łą obywatelskiej postawy.

LITERATURA TENDENCYJNA. Literatura, będąca „zwierciadłem życia", miała posługiwać się realistycznymi metodami opisu i opierać się na ścisłej obserwacji i dokładnym doświadczeniu. Miała też spełniać funk­cje utylitarne, czyli być użyteczna społecznie poprzez propagowanie najnowszych osiągnięć nauki, ukazywanie określonych tendencji. W ten sposób powstała literatura tendencyjna, której ulubionym gatunkiem by­ła tak zwana powieść z tezą, np. Marta i Meir Ezofowicz Flizy Orzeszkowej.

REALIZM KRYTYCZNY. Po początkowym okresie pozytywistycznego en­tuzjazmu wyidealizowany świat, podporządkowany z góry założonej te­zie, ustąpił miejsca prawdziwemu odbiciu rzeczywistości. W latach osiemdziesiątych rozpoczyna się okres tak zwanego realizmu krytyczne­go, którego najwybitniejszymi osiągnięciami są Laika Bolesława Prusa oraz Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej.

Gatunki literackie epoki pozytywizmu

Pozytywizm został nazwany epoką czasów niepoetyckich, toteż uprzy­wilejowane miejsce zajęły gatunki epickie, takie jak powieść, nowela, opo­wiadanie, a także gatunki publicystyczne, na przykład felieton i reportaż.

powieść - to podstawowy gatunek prozy epickiej czasów nowożytnych, całkowicie pomijany w rozważaniach teoretyków literatury epoki klasycy-zmu, mimo że istniało już wówczas wiele utworów, które reprezentowały właśnie ten gatunek. Klasycy nie chcieli uznać powieści za gatunek czy­sto literacki, ponieważ jej najważniejszą funkcją była funkcja poznawcza, a także dydaktyczna. Prototypami powieści są wcześniejsze utwory o cha­rakterze fabularnym - żywoty świętych, legendy, mity, podania, średnio­wieczne kroniki, życiorysy sławnych mężów. Początkowo utwory o ce­chach gatunkowych powieści zwane były historiami, zwłaszcza w śre­dniowieczu i odrodzeniu. Druga nazwa, która odnosiła się do tego gatun­ku, to romans, na przykład rycerski, błazeński, łotrzykowski, heroiczno--miłosny itp.

Za pierwszą nowożytną powieść, która powstała wiele lat przed osta­tecznym ukształtowaniem się tego gatunku, należy uznać Don Kichota Cervantesa. Początki powieści nowożytnej sięgają XVIII wieku, kiedy ga­tunek ten ukształtował się na gruncie różnych odmian prozy publicystycz­nej, takich jak esej, felieton, reportaż.

W literaturze polskiej pierwsze próby tego typu pojawiają się w twór­czości Mikołaja Reja. Przejawem tych tendencji są także Pamiętniki Jana Chryzosloma Paska, a pierwsza nowożytna powieść polska to Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego.

Głównymi elementami powieści Jest narracja oraz świat przedstawio­ny, o którym opowiada właśnie narrator- Składnikami świata przedstawio­nego są bohaterowie oraz wydarzenia rozgrywające się w określonym czasie i przestrzeni, tworzące fabułę powieściową. Fabuła powieściowa, wielowątkowa, obejmuje dzieje wielu bohaterów pochodzących z róż­nych środowisk społecznych. Także tło historyczne, społeczne i obycza­jowe jest rozbudowane za pomocą wielu epizodów. Fabuła składa się z wątku głównego (obejmującego dzieje postaci pierwszoplanowych) oraz wielu wątków ubocznych.

Pomiędzy wydarzeniami zachodzą związki przyczynowo-skutkowe oraz tak zwane celowościowe. Jeśli te właśnie związki dominują, mamy do czynienia z akcją- fest ona najbardziej wyrazista w powieściach o cha­rakterze kryminalnym, natomiast w niektórych utworach tego gatunku może nie występować wcale. Głównym składnikiem akcji jest konflikt, który powinien znaleźć w utworze bądź pomyślne, bądź zakończone nie­powodzeniem rozwiązanie.

Czasem następuje nagły i nieoczekiwany zwrot w toku akcji, kompli­kujący ostateczne rozwiązanie, który nazywamy perypetią. Perypetie są szczególnie charakterystyczne dla powieści awanturniczo-przygodowych i kryminalnych.

jeśli wydarzenia składające się na fabułę powieściową nie są przedsta­wione w porządku chronologicznym, mówimy wówczas o tak zwanej in­wersji czasowej.

Dużą rolę w powieści odgrywa narrator. Najczęściej w XlX-wieczneJ powieści realistycznej mamy do czynienia z tak zwanym narratorem trzecioosobowym wszechwiedzącym. Narrator taki nie jest skrępowany zasa­dami prawdopodobieństwa życiowego, a więc może znać nie tylko czyny, ale również myśli, pragnienia, intencje swoich bohaterów, dysponować wiedzą o wydarzeniach rozgrywających się w tym samym czasie w róż­nych miejscach. Wcześniej, na przykład w utworze Ignacego Krasickiego Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, mieliśmy do czynienia z narracją prowadzoną w pierwszej osobie, podobnie jest w pamiętnikach.

Często wyróżnia się rozmaite odmiany tego gatunku, stosując przy tym różnorodne kryteria. Na przykład ze względu na czas powstania utworu można mówić o powieści historycznej, współczesnej i przedstawiającej przyszłość (science-fiction). Biorąc pod uwagę sposób przedstawiania postaci rozróżnia się powieść psychologiczną i behawiorystyczną, ukazują­cą tylko reakcje zewnętrzne bohatera. Stosując kryterium tematyczne oraz sposób budowy fabuły, możemy mówić o powieści awanturniczej, przygo­dowej, kryminalnej, czy też chłopskiej, marynistycznej, biograficznej itp.

W okresie pozytywizmu dominowała najpierw tak zwana powieść ten­dencyjna - czyli taka, w której świat przedstawiony i sposób rozwijania narracji służą celom dydaktycznym, propagują odpowiednie idee świato­poglądowe i polityczne. Bohaterów dzieli się na dobrych i złych, gdyż tworzą oni pozytywne wzorce, a piętnują negatywne.

Później jej miejsce zajęła powieść społeczno-obyczajowa - podstawo­wa odmiana powieści realistycznej. Czerpie ona tematy z życia codzien­nego, a działania postaci umotywowane są nie tylko psychologicznie, ale także przez czynniki społeczno-historyczne. Bohaterowie ukazani są na tle procesów społecznych.

Najwybitniejsze osiągnięcia tego gatunku w literaturze polskiej to Emancypantki \ Lalka Bolesława Prusa oraz Nad Niemnem i Meir Ezofowicz Elizy Orzeszkowej.

Inną .odmianą jest powieść psychologiczna, w której autor skupia uwa­gę na analizie przeżyć wewnętrznych bohatera, dając jednocześnie moty­wację psychologiczną jego postępowania. Do najwybitniejszych osią­gnięć tego gatunku należą utwory Fiodora Doslojewskiego Zbrodnia i ka­ra oraz Bracia Karamazow.

Te dwie ostatnie odmiany powieści najczęściej się ze sobą łączą - au­torzy stosują środki artystyczne i sposób przedstawiania świala charaktery­styczny dla obydwóch odmian gatunkowych.

W epoce pozytywizmu w Polsce rozwijała się również powieść histo­ryczna, reprezentowana przez twórczość Henryka Sienkiewicza, autora Trylogii, Krzyżaków, Quo vadis. Kontynuował on tradycje powieści wai-terscotowskiej (Walter Scolt - pisarz angielski, autor powieści historycz­nych Rób Roy, Waverley, tvanhoe), w której wątki romansowe ukazane są na tle wydarzeń historycznych. Celem autora jest także ukazanie charak­terystycznych cech danej epoki, czyli wierne odtworzenie tak zwanego kolorytu historycznego; a więc wszystkich problemów społecznych i poli­tycznych.

nowela - niewielki utwór epicki o skondensowanej i wyraziście zaryso­wanej akcji, która rozwija się w kierunku punktu kulminacyjnego. Początki noweli sięgają czasów starożytnych. W II wieku p.n.e. powstały Opowieści mileckie Arystydesa z Miletu. Źródłem noweli są ustne opowiadania o nie­zwykłych wydarzeniach, w których występuje motywacja realistyczna.

Nowela - zdaniem badaczy literatury - rozwijała się w czasach odro­dzenia w środowisku mieszczańskim, gdyż właśnie kupcy mogli opowia­dać ciekawe i niezwykłe przygody, jakie ich spotkały podczas wędrówki po egzotycznych krajach.

Podstawowe cechy gatunku nowel [stycznego ukształtował Giovanm Boccacio, włoski pisarz renesansu, w cyklu nowelistycznym zatytułowa­nym Dekameron. Należą do nich: Jednowątkowość i przejrzystość budo­wy. Nowela koncentruje się wokół jakiegoś Jednego wątku i ukazuje pe­wien fragment życia bohatera.

Ośrodkiem kompozycyjnym noweli Jest jakiś punkt kulminacyjny, cza­sem może to być kontrast dwóch różnych typów bohaterów lub sprzecz­nych idei, jak na przykład w noweli Siłaczka Stefana Żeromskiego. Często przytaczanym przykładem klasycznej noweli Jest utwór Sokół Boccacia. Pewien szlachcic, odtrącony przez młoda mężatkę Monnę Giovannę, zrujnowany bezskutecznymi zabiegami o jej względy, chroni się na wsi, a źródłem jego utrzymania staje się polowanie z sokołem. Tymczasem je­go ukochana, po śmierci męża, zamieszkuje wraz z chorym synkiem w najbliższym sąsiedztwie. Dziecko marzy o posiadaniu pięknego sokoła, a matka, aby spełnić Jego życzenie, odwiedza swego dawnego adoratora. Niestety, nie osiąga zamierzonego celu, gdyż sokół, jedyny żywiciel, zo­stał właśnie zabity i podany na stół, ponieważ zakochany szlachcic nie miał czym ugościć swej ukochanej. To zabicie sokoła jest właśnie wyraź­nie zaakcentowanym punktem kulminacyjnym noweli.

opowiadanie - blisko spokrewnione z nowelą, również jednowątkowe, w którym nie ma jednak wyraźnie zaakcentowanego punktu kulminacyj­nego. W opowiadaniu odnajdujemy partie opisowe, refleksje, analizy psy­chologiczne, a nawet pewne sytuacje nie związane z wątkiem głównym. Niektóre obszerniejsze opowiadania, tzw. opowieści/ stanowią gatunek przejściowy między nowelą a powieścią. Taki charakter ma utwór Wierna rzeka Stefana Żeromskiego.

Najwybitniejszymi twórcami nowe! i opowiadań w literaturze pol­skiego pozytywizmu byli czołowi przedstawiciele epoki: Bolesław Prus [Antek, Michaiko, Katarynka, Kamizelka, Omyłka, Powracająca fala), Henryk Sienkiewicz (Szkice węglem, janko Muzykant, Latarnik, Bartok Zwycięzca, Sachem), Fliza Orzeszkowa (Dobra pani, ABC, Tadeusz, Gloria victis), Maria Konopnicka (Mendel Gdański, Miłosierdzie gminy, Nasza szkapa).

felieton - gatunek publicyslyczno-dziennikarski, w którym jednak -mogą występować elementy fikcji literackiej, autor może posługiwać się literac­kimi środkami artystycznymi. Felieton poświęcony jest aktualnym wyda­rzeniom i problemom społecznym. Odmianę felietonu stanowi kronika.

W literaturze polskiej dużą popularnością cieszyły się Kroniki tygo­dniowe Bolesława Prusa.

reportaż - gatunek z pogranicza literatury i publicystyki, oparty na mate­riale autentycznym przy całkowitej eliminacji fikcji literackiej. Autor re­portażu był zazwyczaj świadkiem lub uczestnikiem przedstawionych wy­darzeń, którym może nadać formę epickiej fabuły. Ze względu na podej­mowaną tematykę wyróżniamy reportaże społeczno-obyczajowe, podróż­nicze, wojenne, sportowe.

Reportaż, w którym materiał autentyczny współistnieje z fikcją literac­ką, nazywamy powieścią reportażowa.

Młoda Polska

Młoda Polska to okres w literaturze polskiej, rozwijający się w latach 1890-1918. Twórcy tej epoki przeciwstawiali się ideałom pozytywizmu, hołdując w pierwszym okresie modnym wówczas w całej Europie tenden­cjom dekadenckim. Dekadenci odrzucali myśl o możliwości jakiegokol­wiek działania, cechowało ich poczucie utraty ideałów, niedorzeczności istnienia {dekadence - chylenie się ku upadkowi). Pesymizm, poczucie bezideowości/ katastrofizmu i utraty wszelkich wartości pojawia się naj­pierw w filozofii epoki.

Fryderyk Nietzsche, filozof niemiecki, stworzył podstawy naukowej syntezy filozoficznej opartej na logicznych uporządkowanych twierdze­niach. W jego filozofii, pełnej niepokojów moralnych, znalazły wyraz wszystkie sprzeczności omawianej epoki. Sformułował on hasło „przewartościowania" wszelkich wartości, atakując religię, głosząc Jedno­cześnie pochwałę instynktu, biologicznej żądzy życia (irracjonalizm). Wprowadził też pojęcie „moralności panów" i „nadczłowieka", który mo­że działać poza dobrem i złem (immoralizm). Nietzsche ostro atakował tępotę i moralność mieszczańskich filistrów, głosząc jednocześnie pogar­dę dla tłumu i hasło walki z wszelką słabością i przeciętnością. Filozofia. Fryderyka Nietzschego była antyhumanistyczna, mistyczna i antydemo­kratyczna.

Arthur Schopenhauer. Dużą popularnością w epoce Młodej Polski cieszyły się poglądy Arthura Schopenhauera, niemieckiego filozofa, który tworzył w epoce romantyzmu, jego zdaniem życiem człowieka kieruje bezrozumny popęd, bezcelowy i nigdy nie zaspokojony. Z lego względu człowiekowi towarzyszy wciąż uczucie niezadowolenia, swoistego nie­dosytu. Tak więc człowiek chciałby być szczęśliwy, ale nigdy nie towa­rzyszy mu poczucie, że osiągnął pełnię szczęścia. Ustawicznie zabiega też o podtrzymanie własnej egzystencji, ale i tym poczynaniom towarzy­szy lęk przed śmiercią i przekonanie o jej nieuchronności. W ten sposób życie człowieka staje się pasmem ustawicznych udręk i cierpień (etyka rezygnacji).

Schopenhauer proponował trzy sposoby złagodzenia tej męki istnie­nia. Człowiek powinien dążyć do wyzbycia się własnych pożądań i po­trzeb, oderwać się od świata i wyzwolić od cierpień, które ze sobą niesie życie. Nieodłącznym składnikiem naszej postawy powinno być także współczucie dla innych ludzi, którzy być może bardziej tragicznie od nas samych przeżywają mękę istnienia- jednocześnie - współczując innym, niosąc im pocieszenie-zapominamy o własnym cierpieniu. Trzecim spo­sobem złagodzenia tej męki istnienia jest uprawianie sztuki, czyli działal­ność artystyczna lub przynajmniej jej kontemplacja, percepcja. Sam pro­ces tworzenia lub podziwianie piękna dzieł sztuki są całkowicie bezinte­resowne, pozwalają nam zapomnieć o cierpieniu.

Henryk Bergson. U schyłku epoki popularność zyskały poglądy filozofa francuskiego Henryka Bergsona, który twierdził, że prawdziwe poznanie dokonuje się nie za pośrednictwem rozumu, lecz intuicji, która pozwala dostrzec rzeczywistość bez zniekształceń, w całej jej różnorodności i zmienności (intuic|onizm). Bergson traktował życie człowieka jako stru­mień przeżyć i postępków. Człowiekiem prawdziwie wolnym Jest ten, kto kieruje się własnymi myślami i uczuciami, nie krępując swych poczynań konwencjami narzuconymi przez wychowanie lub opinie otoczenia.

Literatura wykreowała bohatera zniechęconego do świata, pozbawio­nego celu i sensu w życiu, przekonanego o nieuchronnie zbliżającym się końcu wieku i schyłkowym charakterze całej kultury.

W literaturze polskiej dopiero około roku 1900 nastąpił powrót do naj­lepszych tradycji romantycznych, co znajdujemy w twórczości Stanisława Wyspiańskiego czy Stefana Żeromskiego. Ten ostatni wielu swych bohate­rów, choćby doktora Tomasza Judyma, kreuje na wzór bohaterów roman­tycznych.

Pisarze podejmują wciąż aktualną dla zniewolonego narodu problema­tykę narodowowyzwoleńczą, rozważają ważne problemy egzystencjalne i moralne. Jan Kasprowicz w Hymnach, podobnie jak Adam Mickiewicz w Wielkiej Improwizacji, wyraża romantyczny bunt przeciwko Bogu.

Epoka młodopolska obfitowała w wiele programów i dyskusji literac­kich.

Zenon Przesmycki (pseudonim Miriam swoje poglądy wyrażał na ła­mach krakowskiego „Życia", a później „Świata". W cyklu artykułów Har­monie i dysonanse walczył o to, aby polska sztuka była sztuką europej­ską. Przeciwstawiał się wszelkiej sztuce tendencyjnej, propagując jedno­cześnie hasło „sztuka dla sztuki", jedynym celem sztuki Jest ce! estetycz­ny. Tylko taka sztuka może wyzbyć się specyficznych cech narodowych i stać się uniwersalną. Poetów uważał za elitę kulturalną. Głosił hasło autonomiczności literatury.

Największy wpływ na młode pokolenie wywarł Stanisław Przybyszewski, autor manifestu artystycznego zatytułowanego Conilfeor. On także był propagatorem hasła „sztuka dla sztuki". Sztukę tendencyjną, zaangażowa­ną nazwał pogardliwie biblia pauperum (biblia dla ubogich). Artysta to jednostka stojąca ponad tłumem, nie skrępowana żadnymi rygorami ani zobowiązaniami. Prawdziwa wielka sztuka, aby siać się uniwersalna, mu­si być wolna od wszelkich zobowiązań.

Na łamach krakowskiego „Życia" ukazał się także cykl artykułów pod tytułem Młoda Polska Artura Górskiego. Nawoływał on do powrotu do ideałów romantycznych, najbardziej trwałego dorobku duchowego nasze­go narodu. Głosił także kult sztuki i inwencji artysty.

W odniesieniu do epoki Młodej Polski Edward Porębowicz propono­wał nazwę neoromantyzm. Termin ten jednak się nie przyjął, gdyż nie wskazywał na złożony i zróżnicowany pod względem artystycznym i ide­ologicznym charakter epoki, sugerując jedynie nawrót do idei i postaw ro­mantycznych.

Natomiast Kazimierz Wyka jako synonim nazwy epoki „Młoda Polska" stosuje termin „modernizm", który sugeruje dominację nowatorskich ten­dencji w literaturze i sztuce tego okresu. Te nowe, współczesne wartości były lansowane w środowisku cyganerii artystycznej jako opozycyjne do świata wartości starych, bezużytecznych i mało twórczych.

PARNASIZM. Epoka ta trwała krótko, zaledwie trzydzieści lal; pojawia się w niej wiele różnorodnych prądów literackich, jednym z nich był francuski parnasizm. Nazwa pochodzi od zbioru poezji Parnas współ­czesny wydwego przez czterdziestu poetów, wśród których znajdowali się Teofil Gautier, jose-Maria Heredia, Karol Leconte de Lisie i Sully Pru-dhomme. Odrzucali oni subiektywną, liryczną wizję świata na rzecz na­ukowej obiektywizacji. Byli zafascynowani kulturą antyczną, starożytną mitologią, dbali o doskonałość formalną swych utworów, wprowadzili kuit sztuki jako najwyższej wartości, która nie może służyć doraźnym celom.

SYMBOLIZM. Większą popularność zyskał sobie symbolizm, który rozwi­nął się na przełomie XIX i XX wieku. Symbol jest to środek artystyczny stosowany w różnych epokach, ale wówczas stał się najbardziej popular­ny. Symboliści uważali, że skomplikowane przeżycia ludzkie są niewyra­żalne, a więc można Je tylko zasugerować, wyrazić w przybliżeniu, wła­śnie za pomocą symbolu. W ten sposób tworzyli nową, odrealnioną wizję świata. Symbol - w przeciwieństwie do alegorii, która ma stały sens - jest wieloznaczny i może być dowolnie interpretowany.

Przedstawiciele tego kierunku to Charles Baudelaire, Arthur Rimbaud, Pauł Yerlaine i Stephane Mallarme.

IMPRESJONIZM. Natomiast impresjonizm to kierunek artystyczny, kióry rozwinął się przede wszystkim w malarstwie. Jego twórcy uważali, że za­daniem sztuki jest przedstawianie ulotnych, przemijających wrażeń. Uży­wali jasnych barw, celowo zacierali kształty i kontury przedmiotów, stara­li się ukazywać grę świateł i barw na ich powierzchni.

W liryce impresjonizm wprowadził luźną budowę, nastrojowość, pró­by upodobnienia dzieła poetyckiego do utworu muzycznego.

NATURALIZM to prąd literacki, który powstał w wyniku zafascynowania teorią Darwina. Przedstawiciele tego prądu uważali, że prawa biologiczne odnoszą się również do życia społecznego, gdyż i w tym wypadku o ewo­lucji decyduje bezwzględna walka o byt, w której zwyciężają osobniki najsilniejsze. W życiu społecznym również toczy się stała, bezwzględna walka o utrzymanie istnienia, a zwyciężają osobniki lepiej przystosowane do życia.

Naturalistyczna koncepcja życia ludzkiego jest pesymistyczna, gdyż według koncepcji naturalistów życie ludzkie podlega nieubłaganym prawom przyrody, wobec których człowiek jest bezsilny. W bez­względnej walce o byt nie liczą się żadne względy moralne i prawa. Program naturalistów sformułował w roku 1880 pisarz francuski Emil Zola w Powieści eksperymentalnej. Jego zdaniem pisarz powinien przedstawiać świat dokładnie, z najdrobniejszymi szczegółami, nie unikając bynajmniej pokazywania widoków przykrych i drastycznych, jak uczony badający społeczeństwo. Dla naturalistów nie istnieją żad­ne zakazane tematy, których nie można przedstawiać ze względów es­tetycznych. Pisarz wobec ludzi i zdarzeń powinien zachowywać posta­wę obiektywną.

W Polsce elementy naturalizmu odnajdujemy w twórczości, Adolfa Dygasińskiego, Gabrieli Zapolskiej, we wczesnych utworach Stefana Żeromskiego i w prozie Władysława Stanisława Reymonta.

Gatunki literackie epoki Młodej Polski

Gatunki literackie tej epoki są zróżnicowane i trudno mówić o gatun­kach dominujących. Pojawiły się dwie odmiany dramatu.

poezJa. Przeważa liryka osobista i refleksyjna, subiektywna, indywiduali­styczna. Poeci wybierają różne formy często sonety i hymny.

powieść. Także powieść młodopolska podlega znacznym modyfikacjom. W powieści pozytywistycznej starano się ukazać właściwe kierunki dzia­łania społecznego, natomiast w powieści młodopolskiej akcent przesunię­to na proces wewnętrznej odpowiedzialności Jednostki.

Narrator, oceniający, formułujący programy, został zastąpiony przez nar­ratora biernie relacjonującego wydarzenia, a logiczny tok wydarzeń - luź­nym następstwem scen o charakterze autonomicznym. Została też naruszona zasada ciągłości i logicznego toku przyczynowo-skutkowego. Także wszech­wiedza narratora została ograniczona, brak jego ocen i opinii, ponieważ przeżycia wewnętrzne jednostki są trudne do Jednoznacznej oceny i inter­pretacji. Zgodnie z młodopolską modą nastąpiła poetyzacja przeżyć i dająca się wyraźnie odczuć przewaga ekspresji nad celami poznawczymi.

dramat naturaustyczny -jego kształtowanie następowało w 2 połowie XIX wieku i przybierał on formę „scen z życia". Akcja ulegała istotnym ograniczeniom, a celem stało się przedstawienie określonego środowiska. Źródłem konfliktów w dramacie naturalistycznym są warunki, w jakich żyją bohaterowie jako przedstawiciele określonej grupy społecznej.

W Polsce naturalistyczne dramaty pisała przede wszystkim Gabriela Zapolska {Moralność pani Dufsklej, Ich czworo, Panna Mailczewska].

dramat symboliczny - ukształtował się na przełomie XIX i XX wieku we Francji i Belgii. Charakteryzowało go całkowite odrzucenie realistycznych środków wyrazu artystycznego, tak typowych dla dramatu obyczajowo--psycho logicznego. Fabuła dramatu miała sugerować jakieś głębsze, ukry­te symboliczne znaczenia.

Twórcą dramatu symbolicznego był Maurycy Maeterlinck, autor utworu pod tytułem Ślepcy, w którym losy niewidomych bohaterów, pozbawio­nych przewodnika, miały sugerować dzieje ludzkości, całkowite zagubienie człowieka we współczesnym świecie. W dramacie symbolicznym następuje także poetyzacja języka i zwrot do wątków baśniowych i historycznych.

W literaturze polskiej dramat symboliczny reprezentują utwory Stani­sława Wyspiańskiego oraz dramaty Leopolda Staffa.

DWUDZIESTOLECIE międzywojenne

Jest to okres w dziejach kultury i literatury europejskiej między zakoń­czeniem pierwszej wojny światowej w 1918 roku a wybuchem drugiej w 1939 roku.

W sztuce europejskiej byt to okres niepokoju i twórczych poszukiwań, wywołanych częściowo przez gwałtowny rozwój nauki i techniki. W lite­raturze pojawia się wiele różnorodnych, czasem sprzecznych ze sobą ten­dencji.

Intuicjonizm. Wciąż popularna była teoria francuskiego filozofa Henry­ka Bergsona, który akcentował rolę intuicji oraz instynktu życiowego, wprowadził też pojęcie elan vi!a!, czyli pędu życiowego, będącego głów­nym motorem rozwoju świata.

Teorie o możliwościach poznania przedstawicieli nauk ścisłych. Również sceptycznie do roli poznawczej nauki ustosunkował się uczony francuski Henn Poincare; twierdził on, iż nauka, wyniki badań nauko­wych nie dają nam prawdziwego obrazu „istoty rzeczy". Temu sceptycyzmowi w dziedzinie nauki przeczyta genialna teoria względności Alberta Einsteina, potwierdzająca nieograniczone możliwo­ści ludzkiego rozumu.

Psychoanaliza. W dziedzinie psychologii niezwykłą popularnością cie­szyła się teoria Zygmunta Freuda, który twierdził, że źródło działań i po­czynań ludzkich tkwi w podświadomości, choć jest ustawicznie tłumione przez rozum, konwencje i normy moralne. Szczególnie tłumione i spy­chane do sfery podświadomości są popędy seksualne. Behawioryzm. Opozycyjna do tych poglądów była teoria behawioryzmu sformułowana przez amerykańskiego psychologa Johna Watsona. Ponieważ psychologia nie dysponuje ścisłymi metodami badania we­wnętrznych przeżyć i procesów psychicznych, powinna więc zająć się obserwacją, analizą tylko zewnętrznych objawów ludzkiego zachowania się- Teoria ta wykorzystywała badania naukowe Iwana Pawiowa nad od­ruchami warunkowymi u zwierząt i stosowała Je w psychologii.

Mimo iż literatura tego okresu rozwijała się w ciągu zaledwie dwu­dziestu lat, powstało wiele nowych kierunków artystycznych.

EKSPRESJON1ZM - kierunek literacki ukształtowany na niemieckim ob­szarze Językowym około roku 1910 pod wpływem irracjonaiistycznych tendencji w sztuce oraz teorii filozoficznych Fryderyka Nietzschego i Henryka Bergsona, jako reakcja na realizm i naturalizm- Ekspresjoniści przeciwstawiali się też impresjonizmowi, który przedstawiał ulotne/ prze­mijające chwile, zamiast dotrzeć do istoty rzeczy.

Nazwa prądu pochodzi od wyrazu ekspresja (wyraz), czyli intuicyjne i spontaniczne wyrażanie własnych myśli, gwałtownych uczuć, zachwytu, uniesienia, ekstazy, niepokoju i przerażenia. Styl ekspresjonistów można nazwać emocjonalnym. Posługiwali się oni chętnie kontrastem, fantastyką, karykaturą i groteską. Za każdym razem chodziło o wywołanie wstrząsu u odbiorcy za pomocą sztuki, która powinna być „krzykiem duszy".

Wiersze pisane stylem ekspresjonistycznym pełne były uczuciowej eg­zaltacji, wykrzykników, pauz, urywanych zdań. Jednocześnie ekspresjonizm byt wyrazem buntu przeciwko mieszczańskiemu środowisku i uzna­wanym wartościom.

W literaturze polskiej odnajdujemy elementy ekspresjonizmu w twór­czości Juliusza Kadena-Bandrowskiego i Wacława Berenta.

FUTURYZM - kierunek awangardowy w sztuce europejskiej w 1 połowie XX wieku. Manifest futurystyczny ogłosił w roku 1909 włoski poeta Filippo Tomaso Marinetti. Futuryści żądali radykalnego rozrachunku z tradycją kulturalną i tradycyjnymi formami artystycznymi. Nawoływali nawet do zniszczenia instytucji społecznych służących utrwalaniu tradycji. Jedno­cześnie byli zafascynowani nowoczesnymi zdobyczami cywilizacji urbanistyczno-technicznej. Odrzucając wszelką tradycję, wyrzekając się do­robku kulturalnego zapominali, że uwielbiana przez nich cywilizacja techniczna też była wynikiem dorobku umysłowego wielu pokoleń. Futu­ryści fascynowali się rytmem wielkomiejskiego życia, ulicznym tłumem, zmechanizowaną pracą. Twórczość artystyczna powinna być nieustanną walką z wszelkimi konwencjami, regułami i przyzwyczajeniami. Podmiot poetycki to osobowość zindywidualizowana, działająca w tłumie, rów­nież agresywna.

W manifeście futurystycznym odnajdujemy takie sformułowania Jak: „piękno szybkości", wojna Jako Jedyna higiena świata, „pogarda dla ko­biet", uwolnienie Włoch od „gangreny profesorów, archeologów, prze­wodników i antykwariuszy". Pogarda futurystów włoskich dla dziedzictwa kulturalnego mogła być wywołana tym, że Włochy były krajem słabo uprzemysłowionym w porównaniu z innymi państwami europejskimi, za to pełnym muzeów i zabytków sztuki. Natomiast pochwała brutalności, przemocy, wojny w połączeniu z Nietzscheańskim kultem „nadczłowieka" doprowadziły futurystów do pozycji wspólnych z włoskim ruchem fa­szystowskim.

Niewątpliwą zasługą futurystów byt zwrot ku nowej tematyce w po­ezji, ukazującej przemiany dokonujące się we współczesnym świecie, przeciwstawienie się dotychczasowej liryce nastrojowej.

W literaturze polskiej futuryzm rozwinął się w latach 1917-1922, a Je­den z manifestów nosił prowokacyjny tytuł Nuż w bżuhu. Działalność polskich futurystów była zwrócona zwłaszcza przeciwko tradycjom ro­mantycznym i konwencjom młodopolskim, a nawet przeciwko ogranicze­niom języka, ortografii i tematyki. Przedstawiciele polskiego futuryzmu to Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec.

DADAiZM - kierunek artystyczny rozwijający się w latach 1916-1924 w Szwajcarii, Francji i w Niemczech. Był gwałtownym protestem przeciwko współczesnej cywilizacji oraz trwającej właśnie wojnie. Dadaiści także odrzucali europejską tradycję kulturalną, ideologię, normy moralno-obyczajowe, uznane autorytety, cywilizację, a nawet zdrowy rozsądek, który nie uchronił ludzkości od wojny. Utwory dadaistów, którzy odrzucali przeszłość, nie pokładali też żadnej nadziei w przyszłości, to zestaw nie­artykułowanych dźwięków lub słów, kojarzonych automatycznie, wyko­rzystujących reklamowe slogany, wycinki z gazet.

NADREALIZM (inna nazwa surrealizmu) - awangardowy kierunek w lite­raturze i sztukach plastycznych, a także w teatrze i filmie, ukształtowany po [ wojnie światowej we Francji. W przeciwieństwie do poprzednio omówionych kierunków, głównym składnikiem nadrealizmu był bunt przeciwko nowoczesnej cywilizacji technicznej, ale także przeciwko oby­czajowości, tradycji oraz wszelkim normom komunikacji międzyludzkiej. Autorem pierwszego manifestu nadrealistów był poeta francuski Andre Breton. On także zalecał mechaniczne notowanie potoku luźnych skoja­rzeń, odbywające się poza kontrolą rozumu, a za to odsłaniające ukryte pokłady ludzkiej psychiki. Inni przedstawiciele tego prądu - Pauł Eluard i Louis Aragon - sformułowali hasło tak zwanego nowego romantyzmu, przeciwstawiając wszelkim teoriom swobodną grę wyobraźni. Utwory nadrealistów to zbiory luźnych obrazów, gra przypadkowych skojarzeń. Miarą wartości utworu był stopień panującej w nim irracjonalnej dowol­ności. Chętnie stosowano czarny humor, parodię, groteskę.

W Polsce elementy surrealizmu odnajdujemy w poezji Adama Ważyka, Jana Brzękowskiego, a przede wszystkim w twórczości dramatycznej Stanisława Ignacego Witkiewicza.

NEOKLASYCYZM - zespół tendencji, których wspólnym celem było na­wiązanie do tradycji klasycznych, tworzenie dzieł o kunsztownej formie, opartej na klasycznych wzorach. Neoklasycy propagowali tak zwaną po­ezję czystą, która miała zachwycać nieuchwytną grą znaczeń i muzyką słowa, powrotem do starych, wypróbowanych form,

W literaturze polskiej neoklasycyzm był buntem przeciwko poetyce modernistycznej, jego elementy odnajdujemy w twórczości skamandrytów. W okresie powojennym czołowym przedstawicielem neoklasycyzmu Jest Zbigniew Herbert.

Gatunki literackie okresu międzywojennego

W okresie tym również nie można mówić o dominacji pewnych ga­tunków literackich. Nie były one też zwykłą kontynuacją odziedziczo­nych wzorów, lecz ulegały ciągłym przeobrażeniom.

powieśa. Liczne i doniosłe przeobrażenia zachodzą w obrębie gatunku powieściowego, jak wiadomo, powieść XIX-wieczna była realistyczna, odtwarzała obraz świata i stosunków społecznych, a zachowania bohate­rów przedstawiała zgodnie z założeniami prawdopodobieństwa psycholo­gicznego. Na początku XX wieku zachodzą w tym zakresie znaczące zmiany, negujące XIX-wieczna konwencję realistyczną. Zdaniem twór­ców otaczający nas świat staje się coraz bardziej zaskakujący, ulega usta­wicznym zmianom, nie można przedstawić go w sposób realistyczny. To­też pojawiają się coraz bardziej subiektywne wizje świata, obraz świata staje się coraz bardziej metaforyczny i umowny.

Wyrazem tych indywidualistycznych tendencji jest twórczość francu­skiego pisarza Andre Gide'a, który walczył z zakłamaniem wywołanym względami etycznymi, odrzucał wszelkie konwenanse krępujące swobo­dę jednostki i jej życiowy rozwój, lego poglądy można określić jako rela­tywizm moralny, zawierały się one bowiem w przekonaniu, że każdy człowiek powinien sam rozstrzygać skomplikowane problemy etyczne, zgodnie z nakazami własnego sumienia.

W związku z tym pisarz w swoich utworach także nie powinien rozstrzy­gać problemów moralnych, może Je jedynie zasygnalizować, pozostawiając ich rozwiązanie czytelnikowi. Andre Gide zasłynął jako autor powieści Lo­chy Watykanu i Fałszerze, ale Jeszcze większą popularnością cieszyły się utrzymane w bardzo osobistym tonie i pisane przez całe życie Dzienniki.

Niezwykle oryginalne dzieło stworzył także Marcel Proust, autor wielo­tomowego cyklu powieściowego zatytułowanego W poszukiwaniu straco­nego czasu. Autor tworzy w dziele plastyczny obraz środowiska miesz­czańskiego, ale każde wydarzenie narrator wypowiadający się w pierwszej osobie gruntownie analizuje i ocenia. W związku z tym nie przestrzega układu chronologicznego, lecz przedstawia Je tak, jak mu się przypomina­ją/ w zależności od tego, Jakie są ich wzajemne powiązania. Jakie skoja­rzenia wywołują w świadomości autora. Można powiedzieć, że obiektyw­ny czas historyczny został zastąpiony przez czas psychologiczny.

Nieco odmienną metodę zastosował inny rewolucjonista w zakresie struktury powieściowej, a mianowicie James Joyce, irlandzki pisarz, autor słynnego Ulissesa. Akcja jego niezwykłej i trudnej w percepcji powieści rozgrywa się w ciągu zaledwie kilkunastu godzin. Powieść jest Jednak bardzo obszerna, gdyż autor te same wydarzenia przedstawia wielokrot­nie, za każdym razem z innego punktu widzenia, to znaczy tak. Jak je po­strzegają poszczególni bohaterowie utworu. Technika taka, czyli równo­czesne przedstawianie wątków akcji, nosi nazwę symultanizmu.

Całkowicie nowatorskie spojrzenie na świat reprezentuje też Franz Kafka, zamieszkały w Pradze czeskiej, piszący w języku niemieckim autor powieści Proces, Zamek. Świat widziany oczyma Kafki jest wielkim kosz­marem dla pojedynczego człowieka. Bohater Procesu, urzędnik Józef K., jest człowiekiem wyalienowanym ze społeczeństwa, nieprzystosowanym do życia, bezbronnym wobec bezwzględności zbiurokratyzowanego świata. Utwory Kafki to wielka metafora, ukazująca tragizm losu ludzkie­go w świecie rządzonym przez groźne i wrogie siły.

jedyną kontynuacją tradycyjnej, realistycznej powieści XIX-wiecznej w literaturze okresu międzywojennego były tak zwane sagi rodzinne. Wy­mienić tu należy utwór Buddenbrookowie Tomasza Manna, Sagę rodu ForsytówJohna Galsworthy'ego, a w literaturze polskiej Noce i dnie Marii Dąbrowskiej.

Natomiast kontynuatorami nowatorskich tendencji w prozie europej­skiej są w naszej literaturze Bruno Schulz i Witold Gombrowicz.

Bruno Schuiz w zbiorze opowiadań Sklepy cynamonowe ukazał w fan­tastycznej, odrealnionej wizji własne miasto, środowisko mieszczańskie i bankrutującego ojca jako klęskę świata, w którym wzrastał, i klęskę trady­cyjnych wartości. Natomiast Witold Gombrowicz w powieści Fercfydurke demaskował, posługując się groteską, utarte schematy i stereotypy, ukazy­wał mechanizmy decydujące o istocie stosunków między ludźmi.

dramat ekspresjonistyczny. Na uwagę zasługuje dramat ekspresjonistyczny ukształtowany w Niemczech. Charakteryzuje się on odejściem od dramaturgii obyczajowej, przekreśleniem obowiązujących przedtem kon­wencji teatralnych, dążeniem do osiągnięcia jak największego wrażenia. fest tworem synkretycznym, gdyż łączy elementy symbolizmu i naturali­zmu, publicystyki, stosując różnorodne środki wyrazu artystycznego.

dramat EPICKI. Inną formą dramaturgiczną był dramat epicki związany z tradycjami ekspresjonizmu. Twórcą tej odmiany dramatu jest Bertold Brecht, autor utworu Matka Courage. Utwory Brechta składają się z wielu luźno ze sobą powiązanych scen, które mają być w zamierzeniu autora ilustracją jakiegoś procesu społecznego. Dialogi i monologi bohaterów są tak konstruowane, że nie tylko posuwają akcję naprzód, jak to było w kla­sycznym dramacie, ale także relacjonują wydarzenia, które nie zostały w całości przedstawione na scenie. Czasem oprócz bohaterów w drama­cie epickim występuje narrator, który ocenia bohaterów i przedstawione wydarzenia. Dramat epicki ma więc moralistyczny charakter. Istotnym Jego składnikiem są tak zwane songi, w których również zawarty jest ko­mentarz do wydarzeń przedstawionych na scenie.

Literatura współczesna

Jest to okres najtrudniejszy dla szkolnej, uproszczonej charakterystyki - nie tylko ze względu na jego różnorodność, ale również dlatego, iż czę­sto mamy do czynienia z kontynuacją zjawisk, które zostały już scharakte­ryzowane w poprzednich rozdziałach. Literatura rozwija się tak dyna­micznie, asymiluje z radiem, filmem, telewizją, trudno więc dokonywać syntezy procesów, które są w toku rozwoju.

Należy sobie uświadomić, że epoka, o której będzie tu mowa, trwa nadal, można więc Jedynie zastanawiać się nad datą wyznaczającą po­czątek nowej epoki. Najczęściej wymienia się rok 1939, czyli wybuch drugiej wojny światowej. Następnie dokonuje się podziałów na różne okresy, biorąc najczęściej pod uwagę wydarzenia historyczne, a także przemiany polityczne.

Najłatwiej wyodrębnić pierwszy okres rozwoju literatury współczesnej - lata wojny i okupacji hitlerowskiej. Zniszczeniu uległy główne ośrodki życia kulturalnego: Warszawa, Kraków, Lwów i Wilno. Straty dla kultury byty ogromne. Wśród ofiar wojny należy wymienić takich wybitnych arty­stów jak: Bruno Schuiz, Tadeusz Boy-Żeleński, Tadeusz Gajcy i Krzysztof Kamil Baczyński. Natomiast Julian Tuwim, Witold Gombrowicz i Jan Lechoń schronili się poza granicami kraju.

Oficjalne życie literackie w czasie, okupacji nie istniało, nie było le­galnie działających czasopism ani wydawnictw. Na terenach włączo­nych do Rzeszy nie było polskich szkół, wyższe uczelnie także zostały zamknięte. Mimo aresztowań, prześladowań i szalejącego hitlerowskiego terroru życie literackie i kulturalne zaczęło się odradzać w warunkach konspiracji. Powstawały komplety tajnego nauczania, rozpoczęty działal­ność tajne uniwersytety, drukowano oraz kolportowano książki i czasopi­sma.

W okresie wojny i okupacji oraz bezpośrednio po wojnie działały trzy pokolenia pisarzy: artyści, którzy swą twórczość rozpoczynali w okresie międzywojennym, np. Julian Tuwim, Julian Przyboś, Maria Dąbrowska, Jarosław Iwaszkiewicz, Jerzy Andrzejewski, Władysław Broniewski oraz poeci debiutujący w okresie wojny i okupacji - Krzysztof Kamil Baczyń-ski, Tadeusz Różewicz, Tadeusz Borowski, Miron Białoszewski, Roman Bratny oraz artyści, których debiut przypada na lata powojenne.

W pierwszych latach po zakończeniu wojny nadal dominowała w lite­raturze tematyka związana z wojną i okupacją hitlerowską. Dokonywano tragicznych obrachunków, podkreślano kryzys dotychczas obowiązują­cych norm etycznych, tak zwana literatura faktu przywoływała tamte okrutne dni.

Okres socrealizmu nie był pomyślny dla rozwoju literatury i sztuki, która zmuszona była podporządkować się założeniom ideologicznym. Był to okres również tragiczny dla polskiego narodu, toczyły się procesy żołnierzy AK (Tadeusz Moczarski znalazł się w jednej celi ze zbrodnia­rzem hitlerowskim Jurgenem Stroopem). Wielu polskich pisarzy tworzyło wówczas „do szuflady", nie decydując się na wydawanie swoich utwo­rów, a niektórzy - jak na przykład Czesław Miłosz - właśnie wtedy wy­brali emigrację. W atmosferze politycznego terroru i fałszu powstawały utwory realizmu socjalistycznego, obrazujące „życie klasy robotniczej, beztroskie, wspaniałe, pozbawione problemów i kłopotów. Cenzura spra­wiła, że wydawanie utworów, które nie były zaangażowane politycznie, stało się niemożliwe. Powstawały więc utwory o Nowe] Hucie, o odbudo­wie stolicy, o chłopach i robotnikach/ którym władza ludowa umożliwiła awans społeczny. Pisano o konieczności walki z „wrogiem klasowym", którym byt nie tylko przedstawiciel imperializmu zachodniego, ale każdy, kto nie przystąpił z zapałem do odbudowy kraju".

Po śmierci Józefa Stalina stopniowo sytuacja zaczyna się zmieniać. Po­jawiają się pierwsze krytyczne głosy pod adresem literatury socrealizmu -schematycznej, tendencyjnej, zafałszowanej. Era produkcyjniaków, poli­tycznych paszkwili i panegiryków na cześć socjalizmu mjała się wreszcie zakończyć, a piewcy ideologii socjalistycznej wkrótce przestali się przy­znawać do swych utworów z tego okresu.

Kolejnym krokiem w kierunku zachodzących zmian byt przełom paź­dziernikowy 1956 roku, który umożliwił debiut nowego pokolenia twór­ców, nie związanych z ideologią socjalizmu, takich jak Marek Hłasko, Edward Stachura, Sławomir Mrozek. W ich twórczości pojawiają się no­we, bardziej uniwersalne problemy dotyczące ludzkiej egzystencji, etyki, miejsca człowieka w skomplikowanym współczesnym świecie. Decyduje się na wydanie swych dziet piszący dotąd „do szuflady" Zbigniew Her­bert, debiutuje Miron Białoszewski.

Jednocześnie rozwijała się polska literatura emigracyjna, gdyż na za­chodzie tworzył Witold Gombrowicz, Czesław Miłosz, a także Gustaw Herling Grudziński.

Nie znaczy to, że sytuacja w kraju zmieniła się radykalnie, że skoń­czył się okres terroru, propagandy i prześladowań „nieprawomyślnych". Wyrazem buntu był protest wybitnych pisarzy, wystosowany w formie „Li­stu 34" do rządu. List ten podpisała Maria Dąbrowska, Antoni Słonimski, Jerzy Andrzejewski, Jan Parandowski, Melchior Wańkowicz i wielu in­nych wybitnych twórców polskiej kultury.

Na dalsze przemiany w świadomości polskich literatów niewątpliwy wpływ wywarły wydarzenia marcowe 1968 roku w Warszawie, zapo­czątkowane wystawieniem w Teatrze Polskim, a raczej „zdjęciem" Dzia­dów ze sceny z powodu nadmiernego - jak twierdziły władze - wyekspo­nowania akcentów antyrosyjskich. Ostatnie przedstawienie w styczniu 1968 roku przerodziło się w manifestację zakończoną pod pomnikiem Mickiewicza. Wydarzenia marcowe kompromitujące „dyktaturę ciemnia­ków" wywołały też, niestety, nową falę emigracji politycznej. Nowe, de­biutujące wówczas pokolenie '68 reprezentują: Ewa Lipska, Adam Zagajewski, Stanisław Barańczak.

Wreszcie po 1976 roku ujrzały światło dzienne utwory, które powsta­wały na emigracji, zakazane przez cenzurę, Jak na przykład Miazga Jerzego Andrzejewski ego. Stan wojenny (13 XH 1981-22 VII 1983) także znalazł swe odzwierciedlenie w literaturze. Wielu pisarzy zostało internowa­nych, uległy likwidacji wszystkie czasopisma kulturalne, ale prawie natychmiast zaczęły działać niezależne wydawnictwa podziemne.

Gatunki literackie w literaturze współczesnej

poezja. Należy tu wspomnieć o pewnych zjawiskach w literaturze, które l. da się określić i zdefiniować. Do nich należy pojawiający się w poezji współczesnej turpizm. Termin ten wprowadził do literatury Julian Przyboś, określając nim zespół tendencji programowo zakładających wprowa­dzenie do literatury elementów brzydoty, zjawisk odrażających, kalectwa, choroby, śmierci, zniszczenia i rozkładu. Elementy turpizmu szczególnie łatwo odnaleźć w twórczości Stanisława Grochowiaka i Ernesta Brylla.

Dość znanym nurtem poezji współczesnej była tak zwana poezja lin­gwistyczna, reprezentowana przez Mirona Białoszewskiego i Tadeusza Karpowicza. Przedstawiciele tego nurtu uważali, iż zadaniem poezji jest wypróbowanie różnorodnych możliwości Języka, gry słów, dowcipów ję­zykowych, pomysłów, z których powstaje nowy sens.

powieśa. W literaturze współczesnej często mamy do czynienia z tak zwaną powieścią-parabolą. W literaturze dawniejszych epok parabola, czyli przypowieść, był to gatunek literatury moralistycznej, utwór narra­cyjny, w którym wydarzenia i przedstawione postacie służą za przykłady uniwersalnych prawd dotyczących celu i sensu życia, postaw człowieka i praw rządzących jego egzystencja. Fabuła przypowieści jest schema­tyczna i uboga w realia, które niepotrzebnie zacierałyby metaforyczny, symboliczny sens utworu. Właściwa interpretacja przypowieści wymaga od odbiorcy odczytania tego podwójnego, symbolicznego lub alegorycz­nego sensu- Bogatym źródłem przypowieści są utwory religijne Dalekiego i Bliskiego Wschodu, a także Biblia.

W literaturze współczesnej mianem powieść-parabola określa się Pro­ces Franza Kafki, Dżumę Alberta Camusa, Stary człowiek i morze Ernesta Hemingwaya, a także Folwark zwierzęcy George'a Orwella.

dramat. Dalszym modyfikacjom ulegają także formy dramatyczne. Wspomnieć tu należy o dramacie poetyckim.

Jest to najbardziej zróżnicowana forma dramatu współczesnego. Świat przedstawiony traktowany jest tutaj Jako wielka metafora. Autorzy często odwołują się do znanych motywów literackich, a także dawniejszych form dramatycznych, takich jak tragedia, misterium, dramat romantyczny. Twórcy tego gatunku chętnie opracowują motywy historyczne, mitolo­giczne, fantastyczne. Utwory tego typu charakteryzują się swobodą kom­pozycyjną. Znajdują się w opozycji do konwencji dramatu realistycznego i naturalistycznego.

Odmianę dramatu zwaną dramatem groteskowym reprezentuje w lite­raturze polskiej Stanisław Ignacy Witkiewicz, którego twórczość miała charakter prekursorski w stosunku do takich zjawisk, Jak dramaturgia Wi­tolda Gombrowicza i Sławomira Mrożka. Twórcy tego gatunku starają się przedstawić absurdalną sytuację człowieka we współczesnym świecie. Ponieważ - ich zdaniem - całkowite porozumienie między ludźmi stało się niemożliwe, dialogi prowadzone przez bohaterów także pozornie nic nie znaczą. Dramat ten pozbawiony jest akcji. Ulubione przez autorów środki to groteska i parodia.

Do najwybitniejszych przedstawicieli tego gatunku należą; Samuel Beckett - autor utworu Czekając na Codota, Eugeniusz lonesco - autor Lekcji oraz łysej śpiewaczki, a w Polsce autor Operetki i Iwony księżnicz­ki Burgunda - Witold Gombrowicz, a także Tadeusz Różewicz - autor znanych dramatów: Kartoteka, Śmieszny staruszek, Akt przerywany.

Z dramatem groteskowym często łączy się określenie teatr absurdu, gdyż jest to Jeden z głównych kierunków we współczesnym dramacie, posługujący się parodią i groteską. Początkowo mamy do czynienia ze zwykłą, realistycznie przedstawioną sytuacją, która Jednak w loku akcji pociąga za sobą wiele absurdalnych wydarzeń. Zachowania bohaterów pozbawione są tradycyjnej motywacji, na przykład psychologicznej, dzia­łają przecież oni w absurdalnych, niezwykłych sytuacjach. Głównym re­prezentantem teatru absurdu w literaturze polskiej jest Sławomir Mrozek.

OGÓLNE SPOJRZENIE NA OKRESY LITERACKIE

Charakteryzując poszczególne okresy literackie, dostrzegamy pewne prawidłowości rządzące procesem historyczno-literackim. Możemy je przedstawić za pomocą bardzo przydatnego schematu.

Schemat ten uświadamia nam, że każda nowa epoka przeciwstawiała się poprzedniej, nawiązywała jednocześnie do lej epoki, z którą bezpo­średnio nie graniczy. Tak więc możemy powiedzieć, że ideały romantycz­ne szczególnie bliskie były twórcom Młodej Polski, romantycy zaś chętnie odwoływali się do baroku i średniowiecza. Natomiast, pozytywizm, na­wiązywał do oświeceniowego kultu rozumu, oświecenie - do klasycz­nych wzorów renesansu.

Tak zgrupowane okresy literackie mają pewne cechy wspólne. Epoki umieszczone na dole wykresu odrzucają racjonalistyczny pogląd na świat, obserwujemy w nich wzrost tendencji metafizycznych, trudności 2 kreacją jednoznacznej wizji świata, brak określonych reguł artystycznych.

Epoki umieszczone nad linią poziomą cechuje racjonalizm, kult rozu­mu i wiara w jego nieograniczone możliwości, rygorystyczne przestrzega­nie reguł i prawideł w sztuce, troska o zachowanie czystości rodzajów i gatunków literackich.

Na przedstawionym schemacie brak lat międzywojennych i literatury współczesnej, gdyż są to okresy tak bardzo zróżnicowane, różnorodne, że przedstawione tu prawidłowości ich nie dotyczą.

PODSTAWOWE TERMINY Z ZAKRESU TEORII LITERATURY

Główne elementy dzieła literackiego. Każdy utwór literacki to pewna wypowiedź, której podstawowymi składnikami są treść i forma.

treśa - to zespół zdarzeń i procesów, zawartość ideologiczna utworu, czyli to, o czym mowa w utworze.

forma - kształt utworu, sposób opracowania tworzywa literackiego. W poszczególnych epokach różne byty wzajemne relacje między formą a treścią- Do idealnej harmonii treści i formy dążyli poeci renesansu, w przeciwieństwie do twórców barokowych, którzy dbali jedynie o kunsztowną formę swych dzieł.

Wzajemne relacje między formą a tworzywem nazywamy stylem dzie­ła literackiego, natomiast zależności między formą a treścią nazywa się kompozycją dzieła literackiego.

treśa utworu

świat przedstawiony zawartość ideowa

Świat przedstawiony. Na świat przedstawiony, czyli całokształt zapre­zentowanych zjawisk, składają się motywy, czyli najmniejsze cząstki kompozycyjne utworu, które można podzielić na motywy dynamiczne/ czyli zdarzenia, oraz motywy statyczne - opisy, wygląd rzeczy, postaci itp.

Główny układ motywów nazywamy tematem dzieła. Temat dzieła mo­że być bardzo różny. W utworach lirycznych są to najczęściej przeżycia podmiotu lirycznego, natomiast w dziełach epickich i dramatycznych -pewien zespół zdarzeń, studium ludzkiego charakteru, prezentacja po­staw bohaterów wobec świata. W utworach fabularnych temat utworu można nazwać też jego wątkiem głównym.

Czasem mamy do czynienia z tematem, który powtarza się wiele razy w różnych utworach - nazywamy go tematem obiegowym. Było ich wie­le, na przykład w literaturze starożytnej, sięgającej do stałych wątków mi­tologicznych, takich Jak dzieje Prometeusza czy Syzyfa, tragiczne losy Edypa i jego rodu.

Nadrzędnym zjawiskiem w stosunku do wyżej omówionych jest fabu­ła/ z którą mamy do czynienia w dziełach epickich i dramatycznych. Fa­buła jest to układ zdarzeń, ściśle ze sobą połączonych, których celem Jest przedstawienie losów bohaterów. Zdarzenia muszą być powiązane ze so­bą: • następstwem w czasie • związkami przyczynowo-skutkowymi związkami celowość i owy m i powodującymi, że zdarzenia toczą się w kierunku jakiegoś określonego celu.

W zależności od wzajemnego układu wątków i zdarzeń można mówić o fabule epizodycznej, w której poszczególne epizody są od siebie nieza­leżne, o fabule jednowątkowej, z którą mamy do czynienia w klasycznej noweli, oraz o powieściowej fabule wielowątkowej, w której z kolei wy­różniamy wątek główny i wątki poboczne. W rozbudowanych dziełach epickich możemy wyróżnić jeszcze epizody - samodzielne zdarzenia, które nie są ściśle związane z tematem, nie są powiązane związkami przyczynowo-skutkowymi ani celowościowymi fabuły. Ich zadaniem jest tworzenie tła historycznego, społecznego/ obyczajowego itp.

Zawartość ideowa. Idea utworu może być przedstawiona jako problem lub tendencja. Problem to obiektywne ujęcie zagadnienia społecznego, moralnego lub psychologicznego, które zostało uznane za ważne, nato­miast tendencja - to idea wyraźnie sformułowana i ukierunkowana. Tak wyraźnie sformułowana tendencja całkowicie podporządkowuje swej te­zie świat przedstawiony utworu literackiego. Ze zjawiskiem tym spotyka­my się w powieści tendencyjnej i w tak zwanych sztukach z tezą.

Środki stylistyczne

Przekształcenia słowotwórcze

• neologizmy

• zdrobnienia

• zgrubienia.

neologizm - to wyraz nowo utworzony, uwzględniający Jednak normy budowy wyrazów obowiązujące w danym Języku. Mechanizmy tworze­nia neologizmów są różne. Często jest to ogólnojęzykowa konieczność, związana z pojawieniem się nowych podmiotów, na przykład wieżowiec, kosmodrom, komputer.

Natomiast w dziele literackim tendencja do używania neologizmów Jest cechą indywidualną stylu danego autora. Neologizmy artystyczne słu­żą wtedy celom estetycznym. Mistrzem w tworzeniu neologizmów był w literaturze polskiej Bolesław Leśmian. Poprzez tworzenie oryginalnych neologizmów wytwarzał on w swoich utworach nastrój balladowo-baśniowy.

zdrobnienia to wyrazy pochodne, które w porównaniu z wyrazem pod­stawowym umniejszają dane zjawisko lub cechę. Przez zdrobnienie autor wypowiedzi wyraża też swój emocjonalny stosunek do przedstawionych zjawisk - jest to najczęściej stosunek pozytywny lub pieszczotliwy. Zdrobnienie było jednym z ulubionych środków stylistycznych polskiego sentymentalizmu.

zgrubienia - to również wyrazy pochodne, które intensyfikują pewne ce­chy znaczeniowe wyrazu podstawowego, często je wyolbrzymiając. W ten sposób ujawnia się stosunek autora wypowiedzi do jej przedmiotu. Jest to najczęściej stosunek negatywny, chociaż w pewnych kontekstach może zyskiwać znaczenie pieszczotliwe.

tropy - czyli różnego rodzaju przekształcenia semantyczne, tworzące nowe znaczenia:

a) epitet

b) porównanie

c) metafora:

- animizacja

- personifikacja

- metonimia

-synekdocha

- peryfraza

- eufemizm

- oksymoron e) hiperbola O alegoria g) symbol.

epitet - to określenie rzeczownika, charakteryzujące właściwości danego przedmiotu lub zjawiska, a także stosunek mówiącego do niego. Epitet bywa najczęściej wyrażany przymiotnikiem, imiesłowem przymiotniko­wym lub rzeczownikiem. Rozróżniamy epitet stały/ mocno skonwencjo­nalizowany, który tworzy stały związek frazeologiczny z wyrazem okre­ślanym, np. „gromowładny Zeus", „szybkonogi Achilles", oraz epitet me­taforyczny, w którym wyraz użyty Jako epitet traci swe podstawowe zna­czenie, np. „gorzki uśmiech", „szklana równina".

porównanie - to dwuczłonowa konstrukcja połączona wyrażeniem „jak", „jakby", „gdyby", „niby", „na kształt" itp. Oba człony porównania zestawiane są ze sobą na zasadzie jakiegoś ich podobieństwa ze względu na cechy wspólne, będące podstawą porównania. Czasem to podobień­stwo jest powszechnie odczuwane, łatwo uchwytne, częściej jednak po­równania poetyckie zmuszają odbiorcę do odkrywania nowych znaczeń, szczególnie w poezji współczesnej. W poezji epickiej często spotykamy tak zwane porównania homeryckie, w których drugi człon stanowi samo­dzielny, rozwinięty obraz poetycki, wprowadzający do utworu samodziel­ny epizod. Wiele tego typu porównań odnajdujemy w dziełach Homera, a w literaturze polskiej w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza.

metafora (przenośnia) - to zamierzona zmiana znaczeń stów wchodzą­cych w jej skład przez wprowadzenie wyrazu w nowe, dotychczas nie używane związki składniowe. Na przykład słowo „uroda", odnoszące się do wyglądu człowieka, zastosował Stefan Żeromski w odniesieniu do ży­cia ludzkiego, nadając jednej ze swych powieści tytuł Uroda życia. Po­dobny charakter ma Mickiewiczowska metafora z sonetu Stepy Akermańskie - „powódź kwiatów" sugeruje ich niezwykłą obfitość; zmusza od­biorcę do wyobrażenia sobie, że kwiaty „zalewają cały step", tak jak wo­da w czasie powodzi.

Metafory występują również w języku potocznym/ noszą wówczas na­zwę metafory potocznej o dużym stopniu konwencjonalności. Są to wówczas utarte zwroty.

animizacja - to odmiana metafory, która polega na tym, iż przedmio­tom, zjawiskom przyrody, pojęciom nadaje się cechy istot żywych. Oto przykład animizacji z wiersza Bolesława Leśmiana: O zmierzchu

personifikacja, (uosobienie) - jest pojęciem jeszcze węższym. Polega na przypisywaniu zjawiskom przyrody, zwierzętom, roślinom, pojęciom abs­trakcyjnym cech istot żywych. Znów przykładem może być wiersz Le­śmiana pod tytułem Srebroń:

Personifikacja Jest jedną z najbardziej popularnych, najczęściej stoso­wanych odmian metafory.

metonimia - to taki rodzaj metafory, kiedy nazwę jakiegoś przedmiotu lub zjawiska zastępuje się nazwą innego przedmiotu lub zjawiska, pozostają­cego z nim w realnym związku. Taką popularną metonimią jest na przy­kład określenie „kwitnący ogród" lub „wypić kieliszek do dna", „sala gwiz­dała". Bardziej poetycki charakter ma metonimią zastosowaną przez Le­śmiana w wierszu Ballada bezludna:

synekdocka - jest także odmianą metafory, w której wyrażeniu przypisu­je się znaczenie bardziej ogólne albo bardziej szczegółowe, używa się liczby pojedynczej zamiast mnogiej, części zamiast całości. Tym razem przykład zaczerpnięty jest z wiersza Kornela Ujejskiego Chorał:

peryfraza (omówienie) - to zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska przez bardziej rozbudowany jego opis. Ma to na celu wyeliminowanie wyra­żeń bardziej pospolitych, wzbogacenie i urozmaicenie stylu. Peryfraza była środkiem artystycznym szczególnie uprzywilejowanym przez po­etów polskiego oświecenia. Oto przykład z wiersza Adama Naruszewicza Balon:

Odwołując się do mitologii starożytnej i używając peryfrazy autor in­formuje w ten poetycki sposób o tym, że balon wzbija się w powietrze. Także pozostałe peryfrazy z tego wiersza są bardzo obrazowe i poetyckie.

eufemizm - to także odmiana peryfrazy. jest to wyraz lub zwrot używany dla zastąpienia określonego słowa, które ze względów estetycznych nie mo­że być użyte. Tak więc celem eufemizmu jest osłabienie zabarwienia uczu­ciowego wyrazu, złagodzenie dosadności wyrażenia, wyeliminowanie wulgaryzmów. Eufemizm spotykamy w stylu potocznym, gdy zamiast „umrzeć" mówimy „zejść z lego świata", zamiast „kłamać" - //mijać się z prawdą".

oksymoron -jest również odmianą metafory, czasem epitetu. Polega na zestawieniu ze sobą wyrazów o znaczeniu przeciwstawnym/ wykluczają­cym się. Z oksymoronem spotykamy się już w okresie baroku w twórczo­ści Jana Andrzeja Morsztyna. Stosował też oksymorony Franciszek Karpiński w znanej kolędzie:

Oksymorony są określeniami nielogicznymi, paradoksalnymi. Używa­jąc ich nie tylko szokujemy czytelnika, tak jak to było w literaturze baro­kowej, ale także nadajemy wypowiedzi autorskiej walor poetyczności.

hiperbola (przesadnia) to wyolbrzymianie, potęgowanie zjawisk. Hiperbola może nadać wypowiedzi poetyckiej uroczysty ton, wytwarzać nastrój gro­zy, zaostrzać zabarwienie emocjonalne. Julian Tuwim stosuje właśnie hi­perbolę w wierszu pod tytułem Kobieta:

Podobnie jak inne tropy, również hiperbolę stosujemy w języku potocz­nym, np. „pękać ze śmiechu", „szaleć z radości", „umierać ze zmęczenia".

alegoria - to pojedynczy motyw lub rozbudowany zespół motywów, a więc postać, wydarzenie, fabuła, które poza znaczeniem dosłownym mają jeszcze znaczenia ukryte, domyślne, zwane właśnie alegorycznymi. Alegoria jest środkiem artystycznym o bardzo dużym stopniu skonwencjo­nalizowania. Często mamy do czynienia z alegorią w literaturze patrio­tycznej, gdzie tonący okręt utożsamiany jest z ojczyzną. Używa tej alego­rii Piotr Skarga w Kazaniach sejmowych, Ignacy Krasicki w satyrze Świat zepsuty, a najbardziej poetycką Jej wersję odnajdujemy w wierszu Juliu­sza Słowackiego Testament mój:

Z alegorią mamy do czynienia przede wszystkim w bajkach, moralite­tach, czyli utworach o charakterze dydaktycznym. Tak więc w bajkach lis Jest alegorią chytrości i przebiegłości, paw - pychy, mrówka - pracowito­ści. Alegoria była także chętnie stosowana w baroku, a przede wszystkim w średniowieczu. W teorii literatury używa się nawet określenia alegoryzrn średniowieczny.

symbol - motyw lub zespół motywów, który jest znakiem treści głęboko ukrytych i niejasnych. Symbol był środkiem wyjątkowo chętnie stosowa­nym w okresie Młodej Polski i w literaturze współczesnej. Pełne symbo­licznych znaczeń Jest Wesele Stanisława Wyspiańskiego, znany jest rów­nież symbol rozdartej sosny z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego.

Symbol tym różni się od alegorii, że jest wieloznaczny, każdy odbior­ca może go interpretować w różny sposób- Alegoria natomiast ma charak­ter umowny. Jednoznaczny, konwencjonalny. Symbol tylko sugeruje pew­ne znaczenie, zmuszając jednak odbiorcę do samodzielnego wysiłku in­terpretacyjnego. Granica między symbolem a alegorią może być nieraz ledwie wyczuwalna. Na przykład wprowadzone przez Kazimierza Przerwę-Tetmajera obrazy symboliczne w wierszu Na Anioł Pański właściwie można interpretować jednoznacznie. Tak więc znajdują się one jak gdyby na pograniczu między symbolem a alegorią.

Środki składniowe

inwersja - czyli zmiana obowiązującego w zdaniu szyku, a więc wpro­wadzenie tak zwanego szyku przestawnego. Inwersja jest środkiem styli­stycznym, stosowanym również w języku potocznym, służącym do uwy­datnienia znaczenia emocjonalnego lub nadania wyrazom nowego odcie­nia znaczeniowego. W liryce może być użyta ze względów wersyfikacyjnych lub dla podkreślenia odmienności poetyckiego wysławiania się. In­wersja była środkiem popularnym w okresie baroku i oświecenia:

elipsa - to artystyczny środek składniowy, polegający na pominięciu w zdaniu Jakiegoś składnika, który Jednak można zrekonstruować. W zda­niu eliptycznym brak najczęściej orzeczenia. Używali tego środka artyści skłonni do skrótów, przemilczeń i niedomówień. Takim właśnie poeta był Cyprian Kamil Norwid/ który często stosował zdania eliptyczne. Chętnie stosowali elipsę poeci awangardy, zgodnie z zasada: najmniej słów. Oto przykład z wiersza Rapsod Juliana Przybosia, najbardziej utalentowanego przedstawiciela awangardy krakowskiej:

„Błysk salwy posypany pod wóz. Huk potoczony drogą. Kłąb huku."

Elipsa często występuje w mowie potocznej, toteż pisarze często po­sługują się nią wtedy, gdy swej wypowiedzi pragną nadać taki właśnie charakter.

powtórzenie - to dwukrotne lub wielokrotne wystąpienie tego samego elementu językowego w obrębie określonego odcinka wypowiedzi.

Odmianą powtórzenia jest paralelizm, czyli systematyczne powtórze­nie określonej struktury wersyfikacyjno-składniowej. Paralelizmy były środkiem często stosowanym w poezji ludowej, odnajdujemy je też czę­sto w poezji Bolesława Leśmiana:

Pewnym rodzajem paralelizmu jest anafora, czyli powtórzenie tego sa­mego słowa lub zwrotu na początku kolejnych wersów. Anafora jest sto­sowana w retoryce, w poezji odnajdujemy ją często w okresie baroku. Oto przykład z wiersza Jana Andrzeja Morsztyna Niestatek:

Natomiast bardzo rzadko spotykaną odmianą paralelizmu składniowe­go jest tak zwana epifora/ czyli powtórzenie tego samego słowa lub zwro­tu na końcu poszczególnych wersów, zdań lub strof. Tej struktury skła­dniowej użyła Anna Kamieńska w wierszu Oczekiwanie:

apostrofa - to struktura składniowa często stosowana w retoryce. Stano­wi bezpośredni zwrot do osoby, zjawiska, bóstwa, upersonifikowanej idei, utrzymany w tonie uroczystym. Apostrofa jest charakterystyczna dla stylu podniosłego, patetycznego, często występowała na początku epopei. Apostrofą do ojczyzny rozpoczyna Adam Mickiewicz Pana Tadeusza:

pytanie retoryczne - to także środek składniowy ściśle związany z reto­ryką. Jest. to zdanie, któremu autor nadaje formę pytania, chociaż nie wy­maga ono odpowiedzi, gdyż zawiera jakieś stwierdzenie, często oczywi­ste. Pytanie retoryczne stosuje się, aby nadać wypowiedzi silniejszy ton emocjonalny, aby zaapelować do odbiorcy, wywrzeć na nim pożądane wrażenie- Pytanie retoryczne stosuje Jan Kochanowski w Odprawie po­słów greckich, między innymi w monologu Ulissesa „O nierządne króle­stwo i zginienia bliskie", a także w Pieśni o spustoszeniu Podola:

antyteza - to zestawienie zdań o znaczeniu przeciwstawnym, kontrasto­wym. Antyteza była środkiem artystycznym stosowanym często w epoce baroku. Na tej zasadzie zbudowana jest druga część sonetu Jana Andrzeja Morsztyna Do trupa:

anakolut - to konstrukcja składniowa niezgodna z ogólnie przyjętymi normami poprawnościowymi, wprowadzana Jednak celowo jako figura retoryczna. Anakoluty często spotykamy również w mowie potocznej/ ale wówczas - jeśli nie służą celom artystycznym - są błędami językowymi-Anakolut stosuje dość często w swoich wierszach Cyprian Kamil Norwid. Oto przykład z wiersza Stolica:

Odwołania do stylów literackich

aluzja - to świadome nawiązanie do innego dzieła literackiego, wyma­gające od odbiorcy odpowiedniej wiedzy literackiej. Na przykład w Księ­gach narodu i pielgrzymstwa polskiego Adam Mickiewicz stosuje styl bi­blijny, Maria Konopnicka w Rocie odwołuje się do symbolu złotego rogu występującego w Weselu Stanisława Wyspiańskiego. Nie zawsze uświa­damiamy sobie, że Inwokacja z Pana Tadeusza, rozpoczynająca się od słów „Litwo, ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie", [o aluzja literacka do fraszki Jana Kochanowskiego Na zdrowie.

parafraza - to przeróbka utworu literackiego z zachowaniem podobień­stwa pozwalającego na rozpoznanie pierwowzoru. Elementy jakiegoś utworu literackiego są wprowadzone w nowy kontekst. Parafrazą średnio­wiecznej pieśni Bogurodzica jest wiersz Mirona Białoszewskiego:

stylizacja - to kształtowanie języka wypowiedzi na wzór styfu innego dzieła lub gatunku literackiego. W poezji najczęściej spotykamy się ze stylizacją ludową. Stosowała ją często Maria Konopnicka naśladując bu­dowę pieśni ludowej.

pastisz - świadome naśladowanie maniery stylistycznej autora lub dzieła, jest odmianą stylizacji. Stosowany bywał zazwyczaj w celach humorystycznych.

parodia - to także odmiana stylizacji, wypowiedź naśladująca cudzy styl w sposób karykaturalny, aby go ośmieszyć. Stosowana była już w czasach starożytnych, jest też głównym składnikiem poematu heroikomicznego oraz romantycznego poematu dygresyjnego. Parodia stosowana Jest w li­teraturze współczesnej przez Witolda Gombrowicza w dramacie grote­skowym, w teatrze absurdu, jako narzędzie walki z konwencjami literac­kimi i manierami stylistycznymi.

Odwołania do zjawisk spoza języka literackiego danej epoki

archaizmy - słowa stosowane w dawniejszych epokach, które wyszły z użycia, ponieważ zostały zastąpione przez inne wyrazy. Na przykład wyraz „białogłowa" jest archaizmem, gdyż został zastąpiony we współ­czesnym języku polskim przez wyraz „kobieta". Nie traktuje się jako ar­chaizmy wyrazów, które wyszły z użycia, gdyż zniknęły desygnaty tych nazw, na przykład - „kontusz", „podczaszy", „podskarbi".

Archaizacja stosowana jest ze zrozumiałych względów w powieściach historycznych, gdyż służy odtworzeniu kolorytu historycznego. Henryk Sienkiewicz stosuje archaizację w Krzyżakach, a także w Trylogii. Archa­izmy stosował także Stanisław Wyspiański w Wyzwoleniu, nadając w ten sposób swojej wypowiedzi charakter uroczysty:

barbaryzmy - wyrazy, zwroty lub konstrukcje składniowe, pochodzące z języka obcego. W utworach literackich charakteryzować mogą bohatera !ub środowisko społeczne. Na przykład szlachta polska w XVIII wieku często wtrącała do swych wypowiedzi słowa francuskie, wcześniej nato­miast wyrażenia łacińskie. Jeśli w danym utworze barbaryzmy występują często, mamy do czynienia z makaronizmami. Stylem makaronicznym napisane są Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, takim bowiem językiem posługiwała się XVIII-wieczna szlachta.

wyrażenia gwarowe - służą charakterystyce środowiska bohatera. Cza­sem cały utwór napisany Jest gwarą, na przykład cykl opowiadań Kazi­mierza Przerwy-Tetmajera Na skalnym Podhalu. W Chłopach Władysława S. Reymonta narrator na ogół wypowiada się Językiem literackim, podczas gdy bohaterowie posługują się gwarą, w niektórych jednak fragmentach także narrator stosuje wyrażenia gwarowe.

prowincjonaLIzmy - wyrazy należące do Języka ogólnego, ale występu­jące tylko w danej dzielnicy kraju, w danym regionie. Wiele prowincjonalizmów odnajdujemy w poezji Adama Mickiewicza, na przykład: „kondel", „duby smalone", „chrośniaki"

Rodzaje i układy rymów

Rym jest to całkowita lub częściowa zgodność brzmienia zakończeń wyrazów zajmujących określoną pozycję w wersie.

Rodzaje rymów

rym żeński - czyli półtorazgłoskowy, najbardziej rozpowszechniony w języku polskim, jest zgodny z naszym systemem akcentacyjnym (ak­cent na przedostatniej sylabie, a zgodność brzmienia obejmuje półtorej sylaby). Rym żeński był konsekwentnie stosowany przez Jana Kocha­nowskiego:

rym MĘSKI - czyli jednozgłoskowy, występuje w wyrazach akcentowa­nych na ostatniej sylabie, a więc w języku polskim jest to możliwe tylko w wyrazach jednosylabowych. Do poezji został wprowadzony przez ro­mantyków. W wierszu Juliusza Słowackiego Hymn rymy męskie występu­ją na przemian z rymami żeńskimi:

O rymach możemy powiedzieć, że są bogate, kiedy rymuje się więcej niż półtorej sylaby (nisko - ognisko) tub ubogie we współbrzmieniu (te -swe), gramatyczne, Jeśli rymują się te same formy gramatyczne (czerwony - zhańbiony, płacze - skacze) i niegramatyczne (chęć - po pięć). Rymy mogą być dokładne (końca - słońca),lub niedokładne, polegające na przybliżonej zgodności brzmienia (zakopał-łopot).

Układy rymów

układ RYMÓW PARZYSTY (aa, bb, CC)

Jest to najprostszy układ rymów, stosowany od najdawniejszych cza­sów, stale występujący w poezji Jana Kochanowskiego:

układ RYMÓW KRZYŻOWY (a b a b)

Zastosował ten układ rymów Juliusz Słowacki w Jednej ze strofek wier­sza pod tytułem Hymn:

UKłAD RYMÓW OKALAJĄCY (a bb a)

Tu także przytaczamy fragment wiersza Juliusza Słowackiego Rozłą­czenie:

Z układem rymów wiąże się pojęcie wiersza stychicznego, czyli cią­głego orazstroficznego.

Strofa - czyli zwrotka - .to powtarzający się, zazwyczaj kilkuwersowy, układ rytmiczny. W zależności od liczby wersów rozróżniamy strofy:

Dystychy - zwrotki dwuwersowe o parzystym układzie rymów.

Tercyny - zwrotki złożone z trzech wersów o układzie rymów: aba bcb cdc.

Strofy czterowersowe mogą mieć układ rymów: parzysty, krzyżowy lub okalający.

Strofa saficka - czterowersowa, przy czym trzy pierwsze wersy są jedenastozgłoskowe, a czwarty tylko pięciozgłoskowy.

Sekstyna - zwrotka sześdowersowa o układzie rymów a b a b c c, w której wersy są Jedenastozgłoskowe.

Oktawa - strofa składająca się z ośmiu wersów jedenasiogłoskowych o układzie rymów ab ab ab cc.

Sonet - utwór składający się z czternastu wersów (dwie strofki cztero­wersowe, dwie trójwersowe) o układzie rymów abba abba cdd cec.

Rozwój wersyfikacji i systemów wiersza polskiego

wiersz ŚREDNIOWIECZNY. Był to tak zwany wiersz zdaniowy, w którym nie zdarzały się przerzutnie, lecz zakończenie wersu było jednocześnie zakończeniem zdania lub samodzielnej jednostki składniowej. W wierszu średniowiecznym zdarzają się rymy, ale ich występowanie nie podlega

żadnym określonym regułom, choć najczęściej występowały rymy parzy­ste. Także liczba sylab w poszczególnych wersach nie była ustalona, czyli był to tak zwany wiersz asylabiczny.

wiersz SYLABICZNY. Ten system wierszowy został wprowadzony do po­ezji przez Jana Kochanowskiego. Wiersz sylabiczny charakteryzuje się stałą liczbą sylab w poszczególnych wersach, średniówka w wersach dłuższych niż ośmiosylabowe (średniówka - stały przedział wewnątrzwersowy), stałym akcentem przypadającym na drugą sylabę od końca w za­kończeniach wersów i przed średniówką (jest to tak zwany akcent paroksytoniczny) oraz stosowaniem rymów żeńskich. Jeśli wiersz sylabiczny nie ma rymów, nazywa się wierszem białym.

Charakterystyczne dla (ego typu wiersza, w porównaniu ze średnio­wiecznym wierszem zdaniowym, Jest stosowanie przerzutni, czyli prze­niesienia części zdania do następnego wersu. Oto przykład przerzutni z fraszki Jana Kochanowskiego Do gór i lasów.

wiersz sylabotoniczny. Został wprowadzony do polskiej poezji przez romantyków. Ma on nie tylko stałą liczbę sylab w poszczególnych wer­sach, ale także stały układ sylab akcentowanych i nieakcentowanych, ze stałą na ogół średniówką. Te powtarzające się układy sylab akcentowa­nych i nieakcentowanych nazywamy stopami. Stopy to:

trocheje (-' -) dwie sylaby, pierwsza akcentowana Jamby (- -') dwie sylaby, druga akcentowana daktyle (-' - -) trzy sylaby, pierwsza akcentowana amfibrachy (- -' -) trzy sylaby, druga akcentowana anapesty (- - -') trzy sylaby, trzecia akcentowana peon trzeci (- - -'-) cztery sylaby, trzecia akcentowana.

wiersz toniczny. Jest wyrazem dążeń do przełamania rygorów wiersza sylabotonicznego. Charakterystyczna Jego cecha to tylko równa liczba ze-strojów akcentowych (zestrój akcentowy - sensowny odcinek wypowie­dzi, liczący od jednej do kilku sylab, zgrupowanych wokół jednego ak­centu głównego i Jednego lub dwóch akcentów pobocznych), z dowolną liczbą sylab i swobodnym rozkładem akcentów. Wiersz foniczny zastoso­wał Jan Kasprowicz w Księdze ubogich, stosowali tę miarę wierszową również Władysław Broniewski i Tadeusz Gajcy.

wiersz nieregularny. Stanowi opozycję wobec trzech omówionych sys­temów wierszowych, dopuszcza występowanie pojedynczych wersów bez pary i zakończeń wersowych, które nie rymują się. Wyróżniamy wier­sze nieregularne sylabiczne, sylabotoniczne i foniczne, w zależności do którego z wymienionych systemów się odwołują.

wiersz WOLNY. Jest najbardziej nowoczesną formą wierszową, którą wprowadził do polskiej poezji Cyprian Kamil Norwid. Wiersz wolny od­rzuca regularny system wersyfikacyjny, gromadzi wersy o zbliżonej licz­bie sylab lub - na zasadzie kontrastu - wersy długie i krótkie, O wierszowości danej wypowiedzi poetyckiej decyduje często intonacja i graficzny układ wiersza, gdy wersy krótkie podkreślają (uwydatniają) znaczenie za­wartych w nich słów.

Tadeusz Różewicz, stosując wiersz wolny, eliminuje z niego wszelkie znaki interpunkcyjne, dając możliwość ich względnie dowolnej interpreta­cji. Wiersze Różewicza często różnią się od prozy jedynie zastosowaniem układu wersowego. Wiersz wolny byt stosowany niemal wyłącznie przez poetów awangardy. Jest też często stosowany w poezji współczesnej.

---